AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib...

Preview:

Citation preview

AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASI T�HS�L NAZ�RL�Y� BAKI DÖVL�T UN�VERS�TET�

AR�F MUSTAFAYEV

AZ�RBAYCANIN MADD� M�D�N�YY�T TAR�X� (etnoqrafik materiallar �sas�nda tipoloji t�dqiqat)

Bak� Dövl�t Universitetinin 90 illik yubileyin� ithaf olunur

BAKI «Bak� Universiteti» n��riyyat�

2009

2

M 84 Elmi m�sl�h�tçi: akademik Abel M�h�rr�mov

akademik Rasim �f�ndiyev Redaktor: AMEA-n�n müxbir üzvü

Yaqub Mahmudov R�yçil�r: tarix elml�ri doktoru N�rgiz Quliyeva tarix elml�ri doktoru Tarix Dostiyev tarix elml�ri doktoru, professor Rafael Süleymanov tarix elml�ri namiz�di, dosent Q�z�nf�r R�c�bli

tarix elml�ri namiz�di, dosent K�r�m M�mm�dov

M84 A.H.Mustafayev. Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi (etnoqrafik materiallar

�sas�nda tipoloji t�dqiqat). Bak�: «Bak� Universiteti» n��riyyat�, 2009, 420 s�h. Monoqrafiya Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin etnotipoloji t�dqiqin� h�sr olun-

mu�dur. Az�rbaycan�n tarixi etnoqrafiyas�nda bu sayaq t�dqiqat ilk d�f� apar�l�r. �s�rd� xalq�m�z�n öt�n n�sill�ri t�r�find�n yarad�lm�� maddi m�d�ni s�rv�tl�rin tipoloji növl�ri ilkin olaraq tam v� �hat�li ��kild� ara�d�r�lm��d�r. Maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri t�kamülünün d�rin qatlar�n� izl�m�k üçün �s�rd� etnoqrafik faktlarla yana��, yeri g�ldikc�, dig�r m�x�zl�rd�n, xüsusil� arxeoloji, yaz�l� m�nb�, terminoloji, s�n�t�ünasl�q m�lumatlar�ndan da istifad� olun-mu�dur.

�s�r tarix, etnoqrafiya, m�d�niyy�t�ünasl�q, arxeologiya, s�n�t�ünasl�q v� dig�r ix-tisaslardan olan müt�x�ssisl�r, tarixçi t�l�b�l�r, habel� Az�rbaycan xalq�n�n m�d�ni irsi il� maraqlanan geni� oxucu kütl�si üçün n�z�rd� tutulmu�dur.

2009011)07(6580110503020907

���

�M

M

© «Bak� Universiteti» n��riyyat�, 2009

3

M�LL�FD�N

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin tipoloji bax�mdan t�dqiq olunmas� ideyas� h�l�

keç�n �srin sonlar�nda meydana ç�xm��d�r. El� bu niyy�tl� d�, Az�rbaycan Respublikas� T�hsil Nazirliyinin 1 fevral 1989-cu il tarixli 76 sayl� �mrin� �sas�n Bak� Dövl�t Universiteti tarix fakült�sinin n�zdind� onun struktur vahidi kimi Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi elmi-t�dqiqat laboratoriyas� t�sis olunmu�dur.

Bel� bir elmi t�dqiqat öz�yinin yarad�lmas� real h�yati ehtiyacdan ir�li g�lmi�dir. M�lum oldu�u kimi, XX �srd� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� s�m�r�li arxeoloji v� etnoqrafik çöl-t�dqiqat i�l�ri apar�lm��, olduqca d�y�rli maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri a�kar edilmi�dir. H�min faktik materiallar �sas�nda ayr�-ayr� abid�l�r� h�sr olunmu� xeyli monoqrafik �s�r v� çoxsayl� m�qal�l�r yaz�lm��d�r. Lakin p�rak�nd� s�ciyy� da��yan bu t�dqiqatlar�n n�tic�l�ri �sas�nda Ümumaz�rbaycan m�kan�nda ümumil��dirici monoqrafik �s�r yaz�lmam��d�r. �n ba�l�cas� is�, h�min ara�d�rmalarda bu problemin t�dqiqinin tipoloji aspekti n�z�rd�n qaç�r�lm��, �sas diqq�t �n�n�vi maddi - m�d�ni örn�kl�rin a�karlan�b t�sbit edilm�sin� v� onlar�n t�sviri ��rhin� yön�ldilmi�dir. Bu s�b�bd�n d�, xalq�m�z�n minillikl�r boyu yaratd��� nadir m�d�ni d�y�rl�rin, o cüml�d�n, z�ngin maddi-m�d�ni örn�kl�rin t�kamül tarixi, xüsusil� d�, onun tipoloji z�nginliyi yet�rinc� ara�d�r�lmam��d�r. Bu çat��mazl���n aradan qald�r�lmas� z�rur�ti Az�rbaycan xalq�n�n z�ngin maddi m�d�ni d�y�rl�rinin t�kamül tarixini xüsusi olaraq, tipoloji bax�mdan h�rt�r�fli v� d�rind�n t�dqiq ed�n �lahidd� bir elmi m�rk�zin yarad�lmas�n� labüd etmi�dir.

Bel� bir elmi t�dqiqat öz�yinin yaranmas� lüzumu h�m d� ölk�mizin hüdudlar�ndan k�narda ellikl� m�skunla�m�� soyda�lar�m�z�n ya�ad�qlar� tarixi �razil�rd�: Gürcüstan (Borçal�, Ba�keçid, P�mb�k), Erm�nistan (Göyç�, D�r�l�y�z, Vedi, Gümrü, Z�ng�zur), Da��stan (D�rb�nd), �ran, �raq, Türkiy�, Orta Asiyada arxeoloji v� etnoqrafik çöl t�dqiqat i�l�rinin apar�lmas� z�rur�tind�n ir�li g�lirdi. Qürb�t� dü�mü� soyda�lar�m�z do�ma v�t�nl�rind�n k�narda da qurub yaratmaq �zml�rini itirm�mi�l�r. �sasl� t�dqiqata möhtac olan, lakin uzun müdd�t elmi ara�d�rma orbitind�n k�narda qalan h�min etnom�d�ni d�y�rl�rin h�rt�r�fli v� d�rind�n öyr�nilm�si lüzumu tarix�ünasl���m�z üçün olduqca ön�mli olub mühüm elmi �h�miyy�t k�sb edirdi. Ölk�mizin müst�qillik yoluna q�d�m qoymas� da bu i��ql� ümidl�ri xeyli d�r�c�d� art�r�rd�. Bütün bu amill�r respublikam�z�n ali t�hsil sistemind�ki t�dris mü�ssis�l�rinin n�zdind� Az�rbaycan xalq�n�n maddi m�d�niyy�t tarixini xüsusi olaraq t�dqiq v� t�dris ed�n mük�mm�l bir elmi m�rk�zin t�sis olunmas�n� t�kidl� t�l�b edirdi.

Laboratoriya qar��s�nda Universitetin tarixçi t�l�b�l�rini çöl-t�dqiqat i�l�rin� c�lb etm�k, arxeoloji qaz�nt� v� etnoqrafik ara�d�rma i�l�rinin �m�li t�crüb�sini onlara m�nims�tm�kd�n �lav�, h�m d� Az�rbaycan xalq�n�n q�dim v� z�ngin maddi m�d�niyy�tinin t�kamül tarixini tipoloji bax�mdan t�dqiq edib monoqrafiya hal�nda çapa haz�rlamaq v�zif�si qoyulmu�dur.

�ki cildd�n ibar�t olan v� �lyazmas� hal�nda ba�a çatd�r�lan h�min monoqrafiyan�n ilk cildind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t abid�l�rinin t�kamül tarixi arxeoloji faktlar �sas�nda, q�dim da� dövründ�n ba�lam�� son orta �srl�r�d�k izl�nilmi�dir. �s�rin dig�r cildind� Az�rbaycan xalq�n�n maddi m�d�niyy�t örn�kl�ri etnoqrafik materiallar �sas�nda t�snif edil�r�k, etnotipoloji c�h�td�n müf�ss�l t�dqiq edilmi�dir. H�l�lik monoqrafiyan�n yaln�z etnoqrafik cildinin ixtisar variant�n� laz�mi illüstrasiyalarla t�chiz edib çapa t�qdim etm�k mümkün olmu�dur.

Maddi-texniki ç�tinlikl�r, kifay�t q�d�r maliyy� m�sr�fi v� yüks�k ixtisasl� texniki i�çil�rd�n ibar�t müt�x�ssis kadrlar�n (r�ssam, cizgiçi, memar, b�rpaç�, fotoqraf) çat��mamas� üzünd�n bu cildin n��ri xeyli müdd�t yubanm��d�r.

Bununla bel�, �s�rin n��rin� yön�lmi� xeyirxah s�yl�r d� az olmam��d�r. Bu bax�mdan ilk növb�d� monoqrafiyan�n yüks�k poliqrafiya s�viyy�sind� çap olunmas�nda lütfkar s�yl�rini v� h�rt�r�fli köm�yini �sirg�m�y�n BDU-nun rektoru, mill�t v�kili, akademik Abel M�mm�d�li o�lu M�h�rr�mova d�rin minn�tdarl���m� bildirir�m.

4

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin tipoloji bax�mdan t�dqiq olunmas�na r�vac ver�n, onun t�dris v� t�bli� edilm�sinin ilk t���bbüskar� olmaq etibar� il� AMEA-n�n müxbir üzvü, mill�t v�kili Yaqub Mikay�l o�lu Mahmudovun xidm�tl�rini minn�tdarl�qla xat�rlay�ram.

�s�rin i��q üzü görm�sind� xeyirxah s�yl�rini �sirg�m�y�n «Bak� Universiteti» n��riyyat�n�n direktoru �slam �irinova, n��riyyat�n �m�kda�lar� Ulduza Saniyevaya, Azad� �manovaya v� BDU-nun Tarix fakült�si «Az�rbaycan�ünasl�q» ETM-in �m�kda�� Sevil Heyd�rovaya s�mimi t���kkürümü bildirir�m.

Monoqrafiyan�n müvafiq bölm�l�rin� aid r�ngli illüstrasiyalar�n haz�rlanmas�nda Az�rbaycan Dövl�t �nc�s�n�t Muzeyinin, Az�rbaycan Xalças� v� Xalq T�tbiqi S�n�ti Dövl�t Muzeyinin, «�irvan�ahlar saray�» kompleksi Dövl�t Tarixi-Memarl�q Qoru�u Muzeyinin elmi �m�kda�lar�n�n, n�hay�t Az�rbaycan Milli Kulinariya M�rk�zinin direktoru Tahir �miraslanovun v� pe��kar fotoqraf Mübariz Hüseyn o�lu Dada�ovun t�m�nnas�z köm�yi olmu�dur. Onlar�n xeyirxah s�yl�rini yüks�k qiym�tl�ndirir v� minn�tdarl���m� bildirir�m.

5

G�R��

1.Az�rbaycan�n maddi-m�d�ni irsinin inki�af m�rh�l�l�ri �btidai icma c�miyy�tinin maddi m�d�niyy�t örn�kl�ri Az�rbaycan �razisinin füsunkar t�bii-co�rafi ��raiti biososial varl�q olmaq etibaril� ibtidai

insan�n t���kkül tapmas� üçün z�ruri ��rt olan h�r cür �lveri�li ekoloji amill�r�: mülayim iqlim�, z�ngin flora v� fauna al�min� malik olmu�dur. M�hz ekoloji ��raitin bu cür �lveri�li olmas� s�b�bind�n C�nubi Qafqaz�n bu dilb�r gu��si tarix�n dünyan�n ilk sivilizasiya m�rk�zl�rind�n birin� çevrilmi�dir. Ya�� milyon yar�m ili haqlam�� dünya �öhr�tli Az�x dü��rg�si v� onun ibtidai sakinl�rind�n biri hesab edil�n az�xantrop olduqca münbit v� bol t�bii qida mühitind� t���kkül tapm��d�r. T�bi�tin s�xav�ti üzünd�n tarixi Az�rbaycan �razisi dünyan�n �n q�dim sivilizasiya be�ikl�rind�n birin� çevrilmi�dir. Bu �razid� zaman etibar� il� biri-dig�rini �v�z ed�n bir s�ra arxeoloji m�d�niyy�t örn�yi t���kkül tapm��d�r.

Ölk�mizin ilk arxeoloji m�d�niyy�tl�rind�n biri Kiçik Qafqaz�n c�nub-��rq �t�kl�rin� dü��n Quruçay hövz�sind� t���kkül tapm��d�r. Quruçay m�d�niyy�ti da��y�c�lar� çayda��ndan b�sit �m�k al�tl�rinin ilk tipoloji nümun�l�rini yaratmaqla, yurdumuzun q�dim sakinl�rinin sonrak� sosial-m�d�ni t�r�qqisin� texniki z�min haz�rlam��d�r.

�btidai icma c�miyy�tinin maddi m�d�niyy�ti bilavasit� insan�n yaranmas� prosesinin gedi�ind� t���kkül tapmaqla, zaman etibar� il� o, 1,5-2 milyon il� yax�n çox böyük tarixi m�r-h�l�ni �hat� edir. �btidai insan�n yaranmas�n�n ilk m�rh�l�si üçün s�ciyy�vi olan erk�n ovçuluq, y���c�l�q, b�sit �m�k al�tl�ri v� oddan istifad� kimi ümd� m�d�ni d�y�rl�r meydana g�lmi�dir.

�nki�af etmi� ovçuluq, ixtisasla�m�� y���c�l�q, habel� torpa��n b�sit bec�rilm�si (toxa �kinçiliyi) v� maldarl���n meydana g�lm�sind�n ba�lam�� ilk sinifli c�miyy�tl�rin yaranmas�na q�d�rki çox geni� dövrün maddi m�d�niyy�t tarixinin öyr�nilm�si arxeoloji ara�d�rmalarla yana��, h�m d� etnoqrafik t�dqiqat orbitin� daxildir.

Az�x ma�aras�n�n �el v� A�el dövrl�rin� aid alt m�d�ni t�b�q�l�rind�n çayda��ndan dü-z�ldilmi� �n b�sit �m�k al�tl�ri a�kar olunmu�dur. Bunlar�n aras�nda «giqantolit» adlanan v� b�nz�rin� dünyan�n paleolit abid�l�ri aras�nda çox nadir hallarda t�sadüf edil�n iri (azman) da� al�tl�r diqq�ti c�lb edir. Bununla yana��, ma�aradan yurdumuzun �n q�dim sakinl�rind�n olan az�xantroplara m�xsus da�dan düz�ldilmi� �l çapaca��, kobud çap�lm�� bizvari al�tl�r, itiuclular, b�sit qa�ovlar tap�lm��d�r.1 Bütün bu faktlar Az�rbaycan �razisind� ibtidai insan�n uzaq da� dövründ� t���kkül tapd���n� göst�r�n nadir maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri olub misilsiz elmi �h�miyy�t� malikdir.

Az�rbaycanda paleolit dövrünün maddi m�d�niyy�t örn�kl�ri ma�ara m�sk�nl�ri v� (Az�x, Damc�l�, Da�salahl�, Ta�lar v� s.) aç�q tipli dü��rg�l�r (Qayal�, Ac�d�r�, �i�quzey, Q�dird�r�, Çaxmaxl�, Marall� v� s.), habel� onlardan �ld� olunmu� müxt�lif tipoloji növ� malik da� al�tl�rl� t�msil olunur.2

Quruçay m�d�niyy�ti dövründ� da�i�l�m� texnikas�n�n t�kmill��m�si Mustye v� Son paleolit m�d�niyy�tl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Mustye (orta paleolit) dövrünün �m�k al�tl�rini düz�ltm�k üçün q�dim insanlar xammal kimi t�kc� çay da��ndan deyil, «obsidian» adlanan vulkan �ü��sind�n d� istifad� etm�yin yollar�n� öyr�nib m�nims�mi�dil�r. Bu fakt yurdumuzda Mustye m�d�niyy�tinin �n göz�çarpan nailiyy�tl�rind�n biri say�l�r. Mustye dövrü insanlar�n�n dig�r sosial u�uru bu dövrün sonlar�ndan etibar�n q�bil� qurulu�unun t���kkül tapmas� olmu�dur.3

Az�rbaycan�n son paleolit abid�l�rind�n (Ta�lar, Damc�l�, Yataq yeri) �ld� olunmu� maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri, �sas�n, çaxmaqda��, bazalt, obsidian v� dolomitd�n olub daha t�kmil texniki üsullarla haz�rlanm��d�r. Bunlar�n çoxu uzunsov q�lp�l�rd�n düz�ldilmi� mikrolit al�tl�rd�n (b�çaq, biz, qa�ov, k�ski v� s.) ibar�t olmu�dur.4

Paleolit dövrünün m�d�ni-texniki u�urlar�, öz növb�sind�, Mezolit m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Q�dim da� dövrünün ba�a çatmas� il� �laq�dar Az�rbaycan �razisind� m�skunla�m�� ibtidai icmalar�n h�yat�nda, h�m d� onlar�n maddi m�d�niyy�t tarixind� yeni bir m�rh�l� ba�lanm��d�r.

6

Elmd� «mezolit» ad� il� b�lli olan orta da� dövrü (e.�. X-VIII minillikl�r) ölk�mizin q�dim sakinl�rinin h�yat�na yeni növ �m�k al�tl�rinin yaranmas� il� q�d�m qoymu�dur. Mezolit m�d�niyy�tinin �n böyük u�uru ox v� kaman�n k��fi olmu�dur.5 Bunun say�sind� ovçuluq t�s�rrüfat�nda �m�k m�hsuldarl��� xeyli yüks�ltmi�, f�rdi ovçulu�a keçm�k imkan� yaranm��d�r.

Mezolit dövründ� da�i�l�m� texnikas�n�n t�kmill��m�si n�tic�sind� h�m �m�k al�ti, h�m d� silah kimi istifad� olunan, el� bu s�b�bd�n d�, universal s�ciyy� da��yan da� m�mulat�n�n rolu getdikc� artm��, h�yati �h�miyy�ti da��yan müxt�lif �m�liyyatlar�n yerin� yetirilm�sind� onlar�n faydal� i� �msal� yüks�lmi�dir.

Q�dim v� orta da� dövründ� m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� m�d�ni-texniki t�r�qqinin artmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bunun n�tic�sind� da�i�l�m� texnikas� daha da t�kmill��mi�, onun bir s�ra yeni texniki üsullar� meydana g�lmi�dir. Çapma, q�lp�l�m�, di��m�, cilalama, pardaxlama kimi texniki üsullar bilavasit� ibtidai icma tarixinin da� dövrü m�rh�l�sind� icad olunmu�dur.

Mezolit dövründ� x�rda ölçülü mikrolit al�tl�r xeyli t�kmill��mi�, iti ucluqlu (qurama) silahqay�rma texnikas� meydana ç�xm��d�r. Damc�l� v� Qobustan tap�nt�lar� buna parlaq nümun�dir. Bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r, o cüml�d�n, ox v� kaman�n ixtiras� t�dric�n t�bi�tin haz�r m�hsullar�n� m�nims�m�kd�n bilavasit� istehsal t�s�rrüfat�na keçilm�si üçün �lveri�li z�min yaratm��d�r.6

H�min keçid «neolit» adlanan yeni da� dövründ� (e.�.VIII-VI minillik) ba� vermi�dir. Az�rbaycan�n neolit m�d�niyy�tinin u�urlar� t�kc� da� al�tl�rin i�l�nm� texnikas�n�n t�kmill��m�si, daha t�kmil al�t v� silahlar�n haz�rlanmas� il� bitmir. Bu dövr h�m d� istehsal t�s�rrüfat�n�n, ba�qa sözl�, �kinçilik v� maldarl���n yaranmas� il� s�ciyy�l�nir.

Neolit dövründ� oturaq �m�k m���uliyy�tinin (toxa �kinçiliyi, ev maldarl���) v� bununla �laq�dar oturaq h�yat t�rzinin b�rq�rar olmas� daimi s�ciyy� da��yan möhr�, da� v� ya çiy k�rpic il� hörülmü� ev tipl�rinin v� k�ndl�rd�n ibar�t ilk daimi m�sk�n növl�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir.

Neolit m�d�niyy�tin� xas olan oturaq m�i��t t�rzi üç böyük m�d�ni nailiyy�tin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. �vv�la, bununla oturaq �kinçi v� maldar tayfalara m�xsus icma k�ndl�ri v� köç�b� tayfalara xas olan elat obalar�ndan ibar�t, qan qohumlu�una �saslanan ilk n�sli q�bil� m�sk�nl�ri yaranm��d�r. �kincisi, oturaq m�sk�nl�rin meydana g�lm�si vaxt� il� g�z�rgi h�yat t�rzi keçir�n q�bil� v� tayfalar�n mü�yy�n bir m�kana ba�lan�b qalmas�n� z�ruri etmi�, «yurd» anlay��� yaratm��d�r. Üçüncüsü, oturaq m�i��t t�rzinin yaranmas� qar��l�ql� ünsiyy�t �laq�l�rinin v� qohumluq münasib�tl�rinin gücl�nm�sin� �lveri�li sosial-m�d�ni z�min yaratm��d�r. Bütün bu müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r is� t�s�rrüfat f�aliyy�ti üçün �lveri�li ��rait� malik olan m�skunla�ma �razil�rind� etnikl��m� prosesinin ilk rü�eyml�rinin yarand���n� göst�rirdi.

Neolit dövrü, habel�, maddi m�d�niyy�tin z�nginl��m�si, onun bir s�ra yeni tipoloji növl�rinin yaranmas� il� xarakteriz� olunur. �kinçilik v� maldarl�q m�hsullar�n�n emal�, saxlanmas�, bi�irilib qida hal�na sal�nmas� yeni tip �m�k al�tl�rinin (da� v� sümük toxa, h�v�ng v� sürtk�cl�r) yaranmas�n�, müxt�lif növ qablar�n (gil, toxuma, d�ri) v� bi�irm� vasit�l�rinin (çölm�k, küv�c, küp�, sac, t�ndir v� s.) meydana g�lm�sini d� labüd etmi�dir.

Yurdumuzun neolit sakinl�ri m�d�niyy�t tarixind� ilk d�f� olaraq da�� k�sm�yi, de�m�yi v� cilalama�� öyr�nmi�l�r. Bu texniki üsullarla da�dan düz�ldilmi� toppuz nümun�l�ri Kült�p�, Çala�ant�p�, Qar�alar t�p�si v� dig�r abid�l�rd�n a�kar olunmu�dur.7

T�briz �traf�ndak� Yan�qt�p�, Urmiya gölü civar�ndak� H�s�nli k�ndi yax�nl���nda Firuzt�p�, Xanlar ��h�ri h�nd�v�rind� Gillikda�, Naxç�van yax�nl���ndak� Kült�p�, Ab�erondak� Qobustan dü��rg�l�ri (Ovçular za�as�, Ana za�a, K�niz�) v� dig�r neolit abid�l�ri Az�rbaycan�n ibtidai icma dövrü maddi m�d�niyy�t tarixini says�z-hesabs�z yeni tipoloji nümun�l�rl� z�nginl��dirmi�dir.8 �kin, biçin v� döyüml� �laq�dar �m�k al�tl�ri, maldarl�q m�hsullar�n�n emal�, saxlanmas�, bi�irilm�si il� ba�l� müxt�lif formal� saxs� v� d�ri qablar�n ilk b�sit nümun�l�ri m�hz bu dövrd� ixtira olunub m�nims�nilmi�dir.9 Da�qura v� möhr� hörgülü divarlara malik sabit ev tipl�ri m�hz bu dövrd�n etibar�n d�b dü�mü�dür.

Yeni da� dövründ� ba� ver�n texniki ir�lil�yi� m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af�na güclü t�kan verm�kl� tax�l, �t, süd v� a�art� m�hsullar�ndan ibar�t etibarl� qida ehtiyat�

7

bollu�unun yaranmas�na, insanlar�n t�bi�td�n as�l�l���n�n xeyli d�r�c�d� azalmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Qida m�hsullar�n�n bi�irilm�si (çör�k v� xör�kbi�irm�) �n�n�l�rinin sabitl��ib münt�z�m s�ciyy� almas� da Az�rbaycan�n neolit m�d�niyy�tinin �n mühüm nailiyy�tl�rind�n idi.

�hlil��dirilmi� ev heyvanlar�n�n bir qismind�n h�m d� yük da��maq üçün ilk d�f� n�qliyyat vasit�si kimi istifad� olunmas� fakt� yen� d� neolit dövründ�n ba�lanm��d�r.

Neolit dövründ� ba� ver�n «aqrar inqilab�»n�n gedi�ind� torpa�� bec�rm�k üçün bir s�ra �kinçilik al�tl�ri icad olunmu�, ba�l�ca m�d�ni bitkil�rin bec�rilm�sin� ba�lan�lm��, ev heyvanlar� �hlil��dirilmi�, saxs� m�mulat�n�n ilk tipoloji növl�ri meydana g�lmi�dir. Bel�likl�, insan�n t�bi�td�n as�l�l���n�n aradan qald�r�lmas� v� �traf mühitd�n s�m�r�li istifad� olunmas�na keçid yolunda h�lledici add�mlar at�lm��d�r. Bütün bu müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� yurdumuzun q�dim sakinl�rinin bütöv bir kompleks m�d�ni nailiyy�tl�ri yaranm��d�r.

Neolit dövrünün el� ilk m�rh�l�l�rind�n etibar�n �kinçiliyin maldarl�qdan ayr�lmas� ictimai �m�k bölgüsünü daha da d�rinl��dirmi�dir. �btidai icma tarixind� ba� ver�n bütün bu sosial-m�d�ni nailiyy�tl�r öz növb�sind� C�nubi Qafqazda etnik v� m�h�lli xüsusil��m�ni xeyli gücl�ndirmi�dir. Bunun say�sind� d�, h�r birinin özün� m�xsus sosial-m�d�ni xüsusiyy�tl�ri v� texniki �m�k v�rdi�l�ri olan müxt�lif etnoslar�n yaranmas� prosesi ba�lanm��d�r. Etnikl��m� prosesind� �m�k m���uliyy�tinin t�mayülü d� mühüm rol oynam��d�r. Oturaq �kinçi tayfalar t�s�rrüfat m�i��ti v� h�yat t�rzi bax�m�ndan maldar elatlardan seçilirdi.

Qeyd olunan müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r polimetal dövrü insanlar�n�n m�d�ni t�r�qqisind� müst�sna rol oynam��d�r. Dulus kür�l�rinin t�kmill��m�si h�rar�tin art�r�lmas�n� t�min ed�n körüklü metal�ritm� v� metali�l�m� kür�l�rin� keçm�k üçün yol açm��d�r. Bu ir�lil�yi�l�r n�tic� etibaril� Az�rbaycanda metallurgiyan�n yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Kiçik Qafqaz s�ra da�lar�n�n Az�rbaycan �razisin� dü��n filiz yataqlar�n�n m�nims�nilm�si say�sind� bu z�ngin diyar Qafqaz�n �n q�dim metallurgiya ocaqlar�ndan birin� çevrilmi�dir.

E.�.VI-IV minillikl�ri �hat� ed�n eneolit dövrünün m�d�ni-texniki ir�lil�yi�l�ri h�min prosesl�ri daha da gücl�ndirmi�, qan qohumlu�una �saslanan etnik xüsusil��m�ni xeyli d�r�c�d� art�rm��d�r.

�lk metal (mis) m�mulat�n�n (b�çaq, biz, iyn�, sancaq, ox uclu�u) �ld� olunmas� o zamanki Az�rbaycan icmalar�n�n sosial-iqtisadi h�yat�nda ciddi ir�lil�yi�� s�b�b olmaqla, ölk�mizd� tunc texnologiyas�na keçidin �sas�n� qoymu�dur.

Naxç�van, Mil-Qaraba�, G�nc�-Qazax, Mu�an, Qobustan, Urmiya�traf� �razil�rd�n a�kar olunmu� oturaq �kinçi v� maldar tayfalara m�xsus eneolit abid�l�ri (Kült�p�, �omut�p�, Qar�alar t�p�si, Babad�rvi�, �liköm�k t�p�si, Mi�arçay, �lanl�t�p�, Yan�qt�p�, D�lm�t�p� v� s.) Az�rbaycan �halisinin istehsal t�s�rrüfat� sah�sind� neolit sakinl�rin� nisb�t�n xeyli qaba�a getdikl�rini göst�rir.10 M�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� v� �halinin say�n�n artmas� ölk�nin da�l�q, da��t�yi v� düz�nlik bölg�l�rind� yeni-yeni �razil�rin t�s�rrüfat c�h�td�n m�nims�nilm�sin� ��rait yaratm��, qon�u ölk�l�rl� iqtisadi �laq�l�ri gücl�ndirmi�dir.

Mis külç�si �rintisin� m�rgümü�, qalay, qur�u�un v� ya sink qatmaqla �ld� olunmu� tuncun ilk d�f� harada, hans� etnos t�r�find�n k��f olunmas� tarixi d�qiq b�lli olmasa da, Az�rbaycanda tuncun istehsal�na v� ondan daha möhk�m �m�k al�tl�ri v� silahlar haz�rlanmas�na h�l� be� min il bundan �vv�l ba�lanmas�na dair tutarl� arxeoloji d�lill�r mövcuddur. H�r �eyd�n �vv�l, qeyd ed�k ki, Az�rbaycan�n Kiçik Qafqaz bölg�si (müasir G�d�b�y, Da�k�s�n, Da�l�q Qaraba� �razil�ri) q�dim zamanlardan tuncun �ld� olunmas� üçün z�ruri xammal olan z�ngin mis yataqlar�na malik olmu�dur. Görünür, el� Az�rbaycan�n eneolit sakinl�ri d� ilk d�f� misl� m�hz burada, Kiçik Qafqaz h�nd�v�rind� tan�� olmu�lar. Az�rbaycanda h�l� eneolit m�d�niyy�ti dövründ� peyda olmu� dulus kür�l�rinin sonrak� t�kmill��m�si, mis�ritm� sah�sind� �ld� edilmi� �m�li t�crüb� v� v�rdi�l�r burada tunc texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si üçün �lveri�li z�min haz�rlam��d�r.

�vv�lc� mis filizinin �ridilm�si, bir q�d�r sonralar is� qat���q �rinti texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si misg�rlik, daha sonra is� tuncg�rlik pe��l�rinin, ba�qa sözl�, tunc metallurgi-yas�n�n yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bel�likl�, 2 min ild�n çox davam etmi� Eneolit m�d�niyy�ti t�dric�n Erk�n tunc dövrü m�d�niyy�ti il� �v�z olunmu�dur. Erk�n tunc dövründ�n

8

(e.�. IV minilliyin sonu v� III minillik) ba�layaraq �n�n�vi döym� texnikas� tökm� üsulu il� �v�z olunmu�dur. Az�rbaycan�n erk�n tunc dövrü abid�l�rind�n tökm� üsulu il� haz�rlanm�� �m�k al�tl�ri v� soyuq silahlarla yana��, xeyli miqdarda tunc üzükl�r, bil�rzik nümun�l�ri, q�bz�sinin üz�ri b�sit oyma v� h�kketm� üsullar� il� nax��lanm�� q�l�nc v� x�nc�r a�kar olunmu�dur.

Tunc metallurgiyas�n�n yaranmas� il� yana�� heyvanlardan qo�qu qüvv�si kimi istifad�, toxuculu�un inki�af�, ya� emal�, gil nehr�l�rin peyda olmas�, çör�kbi�irm� vasit�l�rinin (gil sac, t�ndir) t�kmill��m�si Erk�n tunc dövrü m�d�niyy�tinin mühüm nailiyy�tl�ri idi. �kinçilik v� maldarl�qla yana��, s�n�tkarl���n, xüsusil� metal emal�n�n inki�af� bu m�d�niyy�tin da��y�c�s� olan yerli tayfalar�n ictimai h�yat�nda ciddi d�yi�iklikl�r� s�b�b olmu�, �mlak b�rab�rsizliyinin artmas�na, patriarxat�n c�miyy�td� hakim mövqe tutmas�na v� tayfa ba�ç�lar�n�n imtiyazlar�n�n artmas�na ��rait yaratm��d�r.

Az�rbaycan�n tunc dövrü abid�l�rind�n (Kült�p�, Babad�rvi�, Qaraköp�kt�p�, Qobustan, H�m��ra t�p�l�ri) mis�ritm� kür�l�rinin qal�qlar�, saxs� v� da� q�libl�r, puta, saxs� görük uclu�u v� s. a�kar olunmu�dur. Arxeoloji tap�nt�lar göst�rir ki, Az�rbaycan�n tunc ustalar� mis-m�rgümü� �rintisind�n müxt�lif növ t�s�rrüfat al�tl�ri, silah v� b�z�k ��yalar� düz�ltm�yin texnoloji üsullar�na mük�mm�l yiy�l�nmi�l�r.

Tunc dövrünün maddi m�d�niyy�t tarixi özünün inki�af s�viyy�si v� m�h�lli etnom�d�ni xüsusiyy�tl�rin� gör� müxt�lif m�rh�l�l�r� v� bir-birind�n f�rqli arxeoloji m�d�niyy�tl�r� ayr�l�r.

Az�rbaycanda erk�n tunc dövrü Kür-Araz m�d�niyy�ti il� xarakteriz� olunur. Etnik m�nsubiyy�ti hürril�r� aid oldu�u güman edil�n bu m�d�niyy�t� xas olan abid�l�r �traf� hasarla möhk�ml�ndirilmi� t�p� tipli m�sk�nl�rd�n ibar�t olub, Naxç�van, Mil, Mu�an, Min-g�çevir, Qobustan, Urmiya�traf� �razil�rd� (Göyt�p�, Yan�qt�p�) geni� yay�lm��d�r.

Kür-Araz m�d�niyy�ti «t�b�rzin» adlanan tunc balta, oraq, biz, niz� uclu�u, sancaq nümun�l�ri il� t�msil olunur. Bu m�d�niyy�tin da��y�c�lar� çox vaxt da�, çiy k�rpic v� ya möhr�d�n tikilmi� dair�vi planl� evl�rd� ya�am��lar. Onlar toxa �kinçiliyind�n �um �kinçiliyin� keçmi�, torpa�� iribuynuzlu heyvan (öküz v� ya k�l) qo�ulmu� x�� vasit�si il� �umlam��d�lar. Bu s�b�bd�n d� neolit v� eneolit m�d�niyy�tl�rin� xas olan buynuz v� ya sümükd�n haz�rlanm�� toxalar bu dövrd�n etibar�n istifad�d�n ç�xma�a ba�lam��d�r. K�tan bitkisi ilk d�f� erk�n tunc dövründ� bec�rilm�y� ba�lam��, bu dövrd� b�sit suvarma sisteml�ri yaranm��, ba�ç�l�q meydana g�lmi�dir.11

Kür-Araz m�d�niyy�tinin mühüm nailiyy�tl�rind�n biri d� qo�qu n�qliyyat�n�n, xüsusil�, ikit�k�rli arabalar�n meydana ç�xmas� olmu�dur. Bu dövr� aid arxeoloji abid�l�rd�n ortas�nda ox keçirm�k üçün de�ik olan dair�vi lövh�cikd�n ibar�t saxs� t�k�rcikl�r («diyir»), qo�qu heyvan� kimi istifad� olunmu� öküz fiqurlar� v� s. tap�lmas� bunu ayd�n göst�rir.12 D�lida��n yamaclar�ndak� qayaüstü r�sml�r aras�nda öküz qo�ulmu� t�k�rli araba r�smi d� bu n�qliyyat növünün o zaman yükda��madak� t�s�rrüfat rolundan x�b�r verirdi.

Tunc dövründ� maldarl���n, xüsusil� d�, qoyunçulu�un inki�af� da�lardak� yaylaqlar hesab�na yeni otlaq sah�l�rinin m�nims�nilm�sini z�ruri etmi�dir. Yaylaq-q��laq yeml�m� üsulunun meydana g�lm�si yar�moturaq s�ciyy� da��yan köç�b� maldarl�q formas�n�n v� köç�b� m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�na s�b�b olmu�dur. Bu h�m d� yaylaqlarda daimi m�sk�n tipl�rinin meydana g�lm�sin� ��rait yaratm��d�r. Maldarl�q m�hsullar�n�n artmas� s�rnic, godu�, badya, nehr� v� s. kimi bir s�ra z�ruri qab tipl�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� e.�. II minilliyin �vv�ll�rind� orta tunc dövrünün daha yüks�k m�d�niyy�t örn�yinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. ��h�r tipli ilk ya�ay�� m�sk�nl�ri – möhk�m müdafi� divarlar� il� �hat� olunmu� ��h�r-qalalar m�hz bu dövrd� yaranm��, da� v� a�ac v�ll�r, külb�li t�ndir, dulus çarx� v� s. peyda olmu�dur.13

�m�k m�hsuldarl���n�n artmas�na t�kan ver�n bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r q�bil� üzvl�ri aras�nda �mlak b�rab�rsizliyinin artmas�na, tayfa �yanlar�n�n meydana ç�xmas�na sosial-iqtisadi z�min yaratm��d�r.

Orta tunc dövründ� metal m�mulat� nümun�l�rinin haz�rlanmas�nda döym�, tökm�, basma, oyma, c�zma, h�ketm�, lehiml�m� texnikas� ba�l�ca yer tutmu�dur.

E.�. II minilliyin ikinci yar�s�nda Az�rbaycanda son tunc dövrü ba�lanm��d�r. Ming�çevir,

9

Yaloylut�p�, Xocal�, Q�b�l�, X�n�sl�, Qarat�p� v� s. abid�l�rd�n tap�lan metal b�z�k ��yalar� Az�rbaycanda zin�t istehsal�n�n çox geni� �raziy� yay�ld���n� göst�rir.14 Ming�çevir v� Xocal�dan tap�lm�� tunc k�m�rl�r, h�mçinin, Urmiya gölü �traf�ndak� H�s�nli t�p�sind�n a�kar edil�n q�z�l cam, Ziviy� mahal�ndan �ld� edil�n q�z�l dö�lük z�rg�rlik s�n�tinin �n göz�l nümun�l�ridir.

Bu dövrün sosial-iqtisadi inki�af� Xocal�-G�d�b�y, Tal��-Mu�an v� Naxç�van m�d�niyy�ti ad� il� b�lli olan bir s�ra m�h�lli arxeoloji m�d�niyy�tl�ri tör�tmi�dir. Son tunc dövründ� �um �kinçiliyi, köç�b� maldarl�q formalar�, s�n�t istehsal� daha da inki�af etmi�, erk�n ��h�r m�d�niyy�ti t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. M�hsuldar qüvv�l�rin artmas�na, izafi m�hsul istehsal�na v� xüsusi mülkiyy�tin meydana ç�xmas�na ��rait yaradan bütün bu müt�r�qqi prosesl�r sinifli c�miyy�tin v� dövl�tin meydana g�lm�sin� �lveri�li z�min haz�rlam��d�r.

Q�dim dövrün etnom�d�ni inki�af m�rh�l�l�ri

D�mirin peyda olmas� v� onun istehsal xüsusiyy�tl�rinin m�nims�nilm�si b���r tarixind� inqilabi rol oynam��, m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir. Döym� üsulu il� haz�rlanan v� daha yüks�k mexaniki keyfiyy�tl�r� malik olan d�mir al�t v� silahlar�n istehsal� çox tezlikl� kütl�vi s�ciyy� alm��d�r.

Az�rbaycanda erk�n d�mir dövrü e.�. I minilliyin �vv�lind� ba�lam��d�r. D�mirin istehsal texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si, d�mir al�t v� silahlar�n yaranmas� müasir sivilizasiyan�n t�m�lini qoymu�dur. D�mird�n istifad� Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�tinin inki�af� tarixind� ciddi t�r�qqiy� s�b�b olmu�, sosial-iqtisadi v� texniki t�r�qqinin sonrak� gedi�at�na �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Bundan sonra da�dan düz�ldilmi� k�s�rsiz �m�k al�tl�ri t�s�rrüfat v� ev m�i��tind�n s�x��d�r�l�b ç�xar�lm��, tunc m�mulat� geni� sur�td� d�mir al�t v� silahlarla �v�z olunmu�dur.

D�mir dövründ� silahsazl�q s�n�ti gur inki�af etmi�, x�nc�r, q�l�nc, niz�l�rin müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��, t�b�rzin v� balta tipli soyuq silah növl�ri t�kmill��mi�, c�ng yabas�, toppuz, qanadl� ox ucluqlar�, mühafiz� l�vazimat� (zireh, d�bilq�, qalxan v� s.) meydana ç�xm��d�r.

D�mir v� poladdan düz�ldil�n k�sici al�tl�rin istehsal�n�n geni�l�nm�si, s�n�t növl�rinin t�kmill��dirilm�sin� imkan yaratm��, a�aci�l�m�, tikinti, �kin, biçin i�l�rinin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir.

D�mir al�tl�rin istehsal�n�n geni�l�nm�si n�tic�sind� m�hsuldar qüvv�l�rin sür�tli inki�af� c�miyy�tin sosial-m�d�ni h�yat�nda köklü t�b�ddülat yaratm��d�r. �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�lm�si n�tic�sind� izafi m�hsul istehsal� artm��, insan�n insan t�r�find�n istismar� gücl�nmi�, bununla da tayfa qurulu�u, ibtidai icma münasib�tl�ri sür�tl� da��lma�a ba�lam��d�r. �stehsal vasit�l�rinin hakim azl���n mülkiyy�tin� çevrilm�si, sosial t�b�q�l��m�nin d�rinl��m�si ilk sinifli c�miyy�tl�rin v� siyasi dövl�t qurumlar�n�n yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.15

Az�rbaycan �razisind� ilk sinifli c�miyy�tl�r onun sosial-iqtisadi c�h�td�n �n çox inki�af etmi� c�nub �razil�rind�, xüsusil�, m�hsuldar Urmiya�traf� bölg�l�rd� t���kkül tapm��d�r. �mlak b�rab�rsizliyi v� sosial t�b�q�l��m�nin güclü oldu�u bel� c�miyy�tl�rin �m�l� g�lm�sinin ba�l�ca ��rtl�ri h�l� e.�. III minilliyin sonu v� II minilliyin �vv�ll�rind� görünm�y� ba�lam��d�r. Erk�n ��h�r sivilizasiyas�n�n yaranmas� h�min c�miyy�tl�rin maddi-texniki bazas�n� t��kil etmi�dir. Siyasi idar�etm� qurumu s�ciyy�si k�sb ed�n bel� c�miyy�tl�rin çoxu möhk�ml�ndirilmi� iri ��h�r-qalalar �sas�nda, onlar�n m�d�ni-iqtisadi t�sir dair�sind� olan k�nd v� oba tipli m�sk�nl�r say�sind� yaran�rd�. Yaz�l� m�nb�l�rd� bel� x�rda siyasi birlikl�r aras�nda e.�. I minilliyin �vv�ll�rind� �n ön�mli yer tutan Zamua, Allabriya, Gilzan, Andiya, Zikertu çarl�qlar�n�n ad� ç�kilir.16 E.�. I minillikd�n b�hs ed�n Assur v� Urartu m�nb�l�ri Urmiya gölü �traf�nda çoxsayl� ya�ay�� m�sk�nl�ri, ��h�r-qalalar v� paytaxt �h�miyy�ti k�sb ed�n, bürclü qala divarlar�, müdafi� istehkamlar� il� möhk�ml�ndirilmi�, möht���m sarayl� «çar ��h�rl�ri» haqq�nda m�lumat verirl�r.17 Assur hökmdar� II Sarqonun e.�. 714-cü il� aid kitab�sind� Manna �razisind� �zirtu, U�kay, Ania�taniya, Ulxu, Tarun, Tarmagis kimi ��h�r-qalalar�n ad� ç�kilir.18 Bu m�lumatlar�n h�qiq�t� uy�un oldu�unu H�s�nli, M�rlik, H�ft�van, Q�luraz, Ziviy�, Rezay�, Yan�qt�p� v� dig�r abid�l�rd� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� edilmi� ��h�r m�d�niyy�tin�

10

xas olan z�ngin maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri ayd�n göst�rir.19 Az�rbaycan �razisind� erk�n sinifli c�miyy�tl�rin t���kkül tapd��� dövrd� sivilizasiyan�n

da��y�c�lar� onun yerli (aborigen) �halisi: lullubi, kuti, hürril�r v� onlar�n sonrak� varisl�rind�n say�lan manna tayfalar� olmu�dur.

E.�. I minilliyin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n c�nub torpaqlar�nda hakim etnom�d�ni v� sosial-siyasi qüvv�y� çevrilmi� manna tayfalar� bir q�d�r sonralar (IX �srin ikinci yar�s�) Urmiya gölü �trafinda z�ngin maddi m�d�niyy�t� malik olan çox qüdr�tli Manna dövl�tini yaratm��lar.20

E.�. I minillikd� Az�rbaycan�n c�nub torpaqlar�nda �rd�bil, Qanzak, Fraaspa (Mara�a), Salmas, N�riz, Xoy, Naksuana (Naxç�van) diqq�ti ç�k�n ��h�rl�r s�ras�nda idi.21 Bunlar erk�n ��h�r m�d�niyy�tinin da��y�c�lar� v� onun m�h�lli m�rk�zl�ri idi.

Bu dövrd� �imali Az�rbaycan torpaqlar�nda dil m�nsubiyy�ti etibaril� �imal-��rqi Qafqaz dill�rin� yax�n hesab edil�n alban tayfalar�n�n22 erk�n sinifli c�miyy�t� q�d�rki maddi m�d�niyy�ti t���kkül tapmaqda idi. H�min dövrd� Alban tayfalar�n�n sosial-iqtisadi v� m�d�ni h�yat�nda göz� çarpacaq ir�lil�yi�l�r ba� verm�kd� idi. Bu m�d�ni t�r�qqinin �n bariz nümun�si Yaloylut�p� m�d�niyy�ti idi.

Antik dövr Az�rbaycan�n m�d�ni h�yat�nda mühüm m�rh�l� t��kil edir. Bu dövrün �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n c�nub �razil�rind� mannal�lar�n etnom�d�ni varisi hesab olunan Atropatena dövl�ti v� onun m�d�niyy�ti t���kkül tapm��d�r. H�min vaxt Az�rbaycan�n �imal torpaqlar�nda alban tayfa ittifaq� �sas�nda siyasi dövl�t qurumunun ilk konturlar� da yaranmaqda idi. Antik dövrün �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �imal v� c�nub �yal�tl�rinin ellin ölk�l�ri orbitin� daxil olmas� ellin m�d�niyy�ti il� onun qar��l�ql� m�d�ni-texniki �laq� v� t�mas�n� xeyli gücl�ndirmi�dir.

Yeni eran�n 3-cü �srinin ilk q�rin�sind� �randa hakimiyy�t ba��na g�l�n Sasani sülal�si çox tezlikl� geni�miqyasl� i��alç�l�q �m�liyyat�na ba�lam�� v� �traf ölk�l�ri, o cüml�d�n Atropatenan� tutub imperiyan�n bir �yal�tin� çevirmi�di. Sasanil�r, h�mçinin, Albaniyan� da z�bt etm�y� d�f�l�rl� c�hd göst�rmi�, lakin niyy�tl�rin� tam nail ola bilm�mi�dil�r. Albaniya Sasani imperiyas�n�n nüfuz dair�sin� keçs� d�, özünün daxili müst�qilliyini �r�b Xilaf�tin� tabe olana q�d�r, qism�n d� olsa, qoruyub saxlaya bilmi�di.

Alban tayfa ittifaq� h�l� e.�. I minilliyin ortalar�nda, V-IV �srl�rd�n etibar�n t���kkül tapma�a ba�lam��d�. Antik yunan mü�llifi Arrian e.�. IV �srin 30-cu ill�rind� ba� ver�n hadis�l�rd�n b�hs ed�rk�n Atropat�n mütt�fiql�ri s�ras�nda Albaniyada ya�ayan kadusil�r v� sakasinl�rl� yana��, albanlar�n da ad�n� ç�kmi�dir.23

Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� a�kar edilmi� e.�. I minilliy� aid q�bir abid�l�rinin müxt�lifliyi (c�s�dl�ri uzad�lm�� v� ya bükülü v�ziyy�td� d�fn olunmu� torpaq, çiy k�rpic, saxs� t�kn�, taxta qutu, katakomba q�birl�ri v� s.) d�fn ad�tl�ri yerli �halinin m�rasiml�rind�n f�rql�n�n qeyri-alban m�n��li g�lm� tayfalar�n Albaniya �razisind� m�skunla�malar�n� x�b�r verir. T�dqiqatç�lar�n fikrinc�, bu d�fn m�rasiml�rinin da��y�c�lar� müxt�lif vaxtlarda Albaniya �razisin� g�lmi�, �sas�n, irandilli etnoslardan: skif, sak, sarmat, massaget (m��q�t) v� alanlardan, qism�n d� b�zi parfiyal� �hali qruplar�ndan ibar�t olmu�dur.24

Az�rbaycan xalq�n�n etnik konsolidasiyas� prosesinin c�r�yan etdiyi �imal v� c�nub m�rk�zl�rinin h�r ikisind� �halinin böyük �ks�riyy�tini oturaq m�i��t t�rzin� malik etnoslar t��kil etmi�dir. Oturaq m�i��t t�rzind� n�z�r� çarpan yax�nl�q h�r iki m�rk�zd� yaranan etnom�d�ni s�rv�tl�rin ox�arl���n�n maddi �sas�n� t��kil etmi�dir. Bu is� h�r iki etnik konsolidasiya m�rk�zin� xas olan maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin tipoloji b�nz�yi�ind� özünü büruz� verirdi.

Albaniya �razisin� qeyri-alban m�n��li etnik ünsürl�rin yürü�l�ri antik dövrd� v� ondan sonra g�l�n erk�n orta �srl�r dövründ� d� t�krar olunmu�dur. Yeni eran�n I �srind� X�z�ryan� düz�nlikl�rd� massagetl�rin M�sq�t çarl��� meydana g�lmi�dir.25

Albaniyada parfiya etnik ünsürl�rinin t�siri eram�z�n I �srind�n VI �srin�d�k fasil�l�rl� hakimlik etmi� v� alban Ar�akil�rin� çevrilmi� sülal�nin hakimiyy�ti dövründ� xeyli gücl�nmi�dir.

Albaniyan�n siyasi v� etnom�d�ni h�yat�nda g�lm� etnoslar, o cüml�d�n, irandilli ünsürl�r mü�yy�n rol oynasalar da, onlar ölk�nin yerli �halisini assimilyasiyaya u�rada, yerli z�mind�ki

11

etnirk fasil�sizliyi q�ra bilmi�dil�r. Antik dövrd� v� erk�n orta �srl�rd� alban etnosunun v� onun «Arran m�d�niyy�ti» ad� il� b�lli olan etnom�d�ni irsinin mövcudlu�u bunu bir daha t�sdiq edir.26

Antik dövrün sonlar�ndan etibar�n Albaniya v� sabiq Atropatena �razisin� türkdilli tayfalar�n kütl�vi yürü�l�ri ba�lanm��d�r. Sonralar h�min ax�nlar mü�yy�n fasil�l�rl� d� olsa, arams�z sur�td� davam etmi�dir. Türkdilli tayfalar�n (hun, barsil, suvar, x�z�r, q�pçaq, o�uz v� b.) C�nubi Qafqazdan Kiçik Asiya v� �ran körf�zin�d�k çox geni� �razini �hat� ed�n bu kütl�vi ax�nlar� g�l�c�k Az�rbaycan�n etnik simas�n�n mü�yy�nl��m�sind� h�lledici amil olmu�dur. Türkdilli Az�rbaycan xalq�n�n t���kkülü prosesi ölk�nin �imal (Albaniya-Arran) v� c�nub (Atropatena-Aderbadaqan) �yal�tl�rind� müxt�lif aborigen ünsürl�r z�minind� ba� vers� d�, onlar�n etnik d�yi�diricisi v� qovu�durucusu m�n�� etibar� il� eyni bir etnos – türkdilli tayfalar olmu�dur. Yerli (avtoxton) v� g�lm� etnoslar�n erk�n orta �srl�rd� ba� ver�n qovu�ma prosesi ölk�nin �imal v� c�nub etnik m�rk�zl�rinin h�r ikisind� eyni vaxtda, h�m d� etnogenetik c�h�td�n çoxluq t��kil ed�n vahid bir etnos �sas�nda c�r�yan etmi�dir.

Türkdilli elatlar�n Az�rbaycan�n h�r iki regionuna eram�z�n �vv�ll�rind�n ba�layaraq, bir neç� �sr davam ed�n münt�z�m miqrasiyas� bu sosial-m�d�ni m�rk�zl�r aras�nda ba� ver�n etnom�d�ni inteqrasiya prosesl�rind� birl��dirici, etnogenetik qovu�durucu rolunu oynam��d�r. Say etibaril� üstünlük t��kil ed�n türkdilli g�lm� etnoslar ölk�nin h�r iki konsolidasiya m�rk�zind� yerli etnik �hali kütl�si il� qaynay�b qar��maqla, onun avtoxton sakinl�rin� çevrilmi�l�r. Türkdilli elatlar�n Az�rbaycana arams�z hicr�ti yerli oturaq �kinçi-maldar etnoslar�n m�i��t v� m�d�niyy�tini tarix�n köç�ri v� yar�mköç�ri maldarl�qla m���ul olan türk m�n��li köç�b� �halinin m�i��t v� m�d�niyy�ti il� qovu�durmu�dur. Bununla da türkdilli etnoslar Az�rbaycan�n �imal v� c�nub �yal�tl�rind� oturaqla��b sabitl���nd�n son-ra onlar�n h�r ikisin� mü�t�r�k xas olan müt�r�qqi etnom�d�ni �n�n�l�rin da��y�c�s�na v� davamç�s�na çevrilmi�l�r.

Yüks�k ��h�r m�d�niyy�ti, inki�af etmi� irriqasiya sisteml�rin� malik �kinçilik v� ba�ç�l�q t�s�rrüfat�, mük�mm�l s�n�t istehsal� yaratma�a nail olmu� oturaq �halinin minillikl�rl� ölçül�n �m�li t�crüb�si türk elatlar�n�n maldarl�q, qoyunçuluq, atç�l�q, d�v�çilik t�s�rrüfat� sah�sind� �ld� etdiyi z�ngin empirik t�crüb�si v� pe�� u�urlar�n�n bir-birin� qovu�mas� müxt�lif m�d�niyy�t elementl�rinin sintezi üçün �lveri�li z�min yaratm��d�r. M�hz bu sayaq etnik alab�z�klikl� mü�ayi�t olunan etnososial amill�rin qar��l�ql� t�siri say�sind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi çox�ax�li v� çoxçalarl� xüsusiyy�t k�sb etmi�dir. Tarix boyu davam ed�n etnom�d�ni qovu�ma prosesl�ri n�tic�sind� ölk�nin oturaq v� köç�b� elat �halisi olduqca böyük sosial-iqtisadi v� texniki ir�lil�yi�� nail ola bilmi�dir. Bel�likl�, ölk� hüdudlar�nda arams�z ��kild� ba� ver�n etnoslararas� qovu�ma v� assimilyasiya prosesl�ri n�tic�sind� bir t�r�fd�n yeni etnik birlikl�rin etnom�d�ni h�yat� z�nginl��mi�, dig�r t�r�fd�n is� onun dünya sivilizasiyas�na d�y�rli töhf�l�r b�x� etm�k imkan� artm��d�r.

Tarixi taleyin hökmü il� Az�rbaycan �yal�tl�ri �vv�lc� Assur v� Midiya, bir q�d�r sonralar is� �h�m�ni, Yunan, Roma, Parfiya, Bizans, Sasani m�d�niyy�tl�ri il� s�x t�masda olmu�lar. Bu yax�nl�q say�sind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�rini yaradanlar tarix�n dünyan�n qabaqc�l ölk�l�rinin texniki nailiyy�tl�ri il� tan�� olmaq, onlar� m�nims�-yib inki�af etdirm�k imkan� �ld� etmi�l�r. Bununla da, maddi m�d�niyy�t tarixinin bir s�ra nailiyy�tl�ri üzr� ortaq bir mü�t�r�klik t���kkül tapm��d�r. M�hz bu s�b�bd�n d� gavah�nl� kotan, d�nd�li t�k�r, at qo�ulmu� yüngül c�ng arabas�, iki v� ya dördt�k�rli yük arabas�, dulus kür�si, körüklü metal�ritm� v� metali�l�m� kür�l�ri, dulus çarx�, c�hr�, �l iyi, müt�h�rrik toxucu d�zgahlar� v� s. kimi mühüm texniki ixtiralar�n ilk v�t�nini, onlar� icad ed�nl�rin m�nsubiyy�tini d�qiq mü�yy�nl��dirm�k olduqca ç�tindir. Bu gün, antik dövrün m�d�ni nailiyy�tl�rind�n n�yin yerli, n�yin g�lm� v� ya �xzetm� oldu�unu söyl�m�k ç�tin olsa da, dan�lmaz bir h�qiq�t bundan ibar�tdir ki, adlar� ç�kil�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin, dem�k olar ki, ham�s�n�n Az�rbaycanda yerli istehsal m�hsullar� oldu�unu t�sbit ed�n külli miqdarda arxeoloji faktlar a�kar olunmu�dur.

Antik dövrd�n etibar�n Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tinin inki�af� daha çox ��h�r h�yat� il� ba�l� olmu�dur. Çünki bu dövrd� s�n�t istehsal� v� s�n�t m�hsullar�, �sas�n, ��h�rl�rd�

12

c�ml��mi�di. Az�rbaycanda antik ��h�rl�rin yaranmas� ölk�nin ümumi m�d�ni-iqtisadi h�yat�na, o cüml�d�n, onun maddi m�d�niyy�tinin t�r�qqisin� �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Siyasi-inzibati v� m�d�ni- ticar�t m�rk�zl�rin� çevrilmi� �zirtu, Ziviy�, M�rlik, Sulduz, Q�luraz, Qazaka, Q�b�l�, �amax�, D�rb�nd v� ba�qa ��h�rl�r s�n�t m�hsullar� istehsal� sah�sind� yüks�k s�viyy�y� çatm��d�lar. T�kc� bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, antik m�nb�l�rd� 30-dan çox alban ��h�rinin ad� ç�kilir.27

Erk�n d�mir dövrünün ��h�r-qalalar� �sas�nda t���kkül tapm�� antik ��h�rl�r (Q�b�l�, �amax�, ��ki, Xunan, D�rb�nd, Paytakaran v� s.) �traf mahallar�n m�d�ni h�yat�na ciddi t�sir göst�rirdil�r. H�s�nli v� M�rlikd�n tap�lm�� z�ngin dulus m�mulat�, q�z�l v� gümü� i�l�m�li soyuq silahlar, d�bilq�, qiym�tli metallardan düz�ldilmi� müxt�lif növ zin�t ��yalar�, b�z�kli parça hiss�l�rinin qal�qlar� Az�rbaycan�n o zamank� maddi m�d�niyy�tinin yüks�k s�viyy�sind�n soraq verirdi. Antik dövr abid�l�rind�n a�kar olunmu� arxeoloji materiallar aras�nda Az�rbaycan�n �traf ölk�l�rl� iqtisadi-ticar�t �laq�l�rini �ks etdir�n xeyli g�tirilm� (idxal) m�mulat� nümun�l�rin� d� t�sadüf olunmu�dur. Onlar�n tipoloji ox�arlar�n�n yerli istehsal qal�qlar� diqq�ti c�lb edir.

Feodalizm dövrünün maddi-m�d�ni örn�kl�ri

Feodalizmin erk�n m�rh�l�sind� maddi m�d�niyy�t sah�sind� antik dövr �n�n�l�ri h�l� davam ets� d�, arams�z ba� ver�n ara müharib�l�ri v� xarici hücumlar ölk�nin ümumi sosial-iqtisadi h�yat�na a��r z�rb� vurmu�, onun m�d�ni inki�af�n� xeyli d�r�c�d� l�ngitmi�di. Bununla bel�, feodal k�ndl�rinin natural t�s�rrüfatla s�ciyy�l�n�n «avtoxton» istehsal �n�n�l�ri il� antik ��h�r m�d�niyy�ti örn�kl�rinin sintezi prosesi d� ba� vermi�dir. Feodal ��h�rl�rind� c�ml��mi�, �sas�n d�, zad�gan-kübar zümr�l�rinin sifari�l�rini yerin� yetir�n s�n�t ustalar� ölk�d� ümumi m�d�ni s�viyy�ni mü�yy�n etm�kl� yana��, k�nd s�n�tkarl���na da t�sir göst�r� bilirdil�r.

Bel� bir �lam�tdar c�h�ti d� qeyd etm�k laz�md�r ki, erk�n orta �srl�rin sonlar�na do�ru türkdilli vahid Az�rbaycan xalq� t���kkül tapsa da, onun m�d�niyy�tind� h�l� d� m�h�lli xüsusiyy�tl�r güclü olaraq qalmaqda idi. Onun ümumxalq m�d�niyy�ti s�ciyy�si k�sb etm�si üçün uzun müdd�t davam ed�n m�rk�zl��mi� vahid dövl�tin yaranmas� t�l�b olunurdu. Az�rbaycan �yal�tl�ri is� çox vaxt ya onun hüdudlar�n� a�an imperiyalar�n, ya da kiçik miqyasl� m�h�lli siyasi qurumlar�n t�rkibind� olmu�dur. Bel� v�ziyy�t �r�b Xilaf�ti dövründ� v� onun süqutundan sonrak� tarixi m�rh�l�l�rd� d� t�krarlanm��d�r.

VII �srd� �r�bistan yar�madas�nda yeni dini dünyagörü�ü olan �slam�n peyda olmas� b���r tarixinin gedi�at�nda ciddi dönü� m�qamlar�ndan biri oldu. �r�b xilaf�tinin yaranmas�n�n ilk ça�lar�ndan �slam� yaymaq m�ram� il� i��alç� yürü�l�r� r�vac verildi. �lk növb�d� Sasani imperiyas� z�bt edilib çökdürüldü. �mperiyan�n paytaxt� M�dain ��h�ri al�nandan sonra �r�b qo�unlar� sabiq Atropatena torpaqlar� olan C�nubi Az�rbaycan� tutdular. Az sonra «Arran» ad-land�r�lan Albaniya, y�ni �imali Az�rbaycan t�slim edildi. �slam etiqad� dini alab�z�kliyin uzun müdd�t hökm sürdüyü bu �razid� d� yay�lma�a ba�lad�. Ölk�d� yeni dini etiqad�n b�rq�rar ol-mas� sosial-m�d�ni h�yat�n bütün sah�l�rin� ciddi t�sir göst�rmi�, maddi v� m�n�vi m�d�niyy�t sah�sind� t�z� m�fkur� t�rzinin, yeni b�dii-estetik d�y�rl�rin t���kkül tapmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

�slam�n yay�ld��� ölk�l�rd� t�dric�n «müs�lman m�d�niyy�ti» adlanan ümumi bir ortaq m�d�niyy�t örn�yi t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. Bu ortaq m�d�niyy�tin yaranmas�nda �slam� q�bul etmi� bütün müs�lman xalqlar�n�n, o cüml�d�n Az�rbaycan xalq�n�n sanball� �m�yi v� lay-iqli töhf�si olmu�dur. Daha do�rusu, �slama q�d�rki Az�rbaycan m�d�niyy�ti t�dric�n �slam m�zmunu k�sb etm�y� ba�lam��d�r. M�n�vi d�y�rl�r sah�sind� oldu�u kimi, maddi m�d�niyy�t sah�sind� d� �slam r�mzl�ri (�l�m, ay-ulduz, günb�z, �r�b hürufat� v� s.) özün� üstün yer tut-ma�a ba�lam��d�r. H�m d� bu t�mas v� t�sir m�d�ni örn�kl�rin ham�s�nda eyni olmay�b, bir sah�d� özünü az, dig�r sah�d� çox büruz� vermi�dir.

Memarl�q sah�sind� �slam d�y�rl�rinin t�siredici rolu daha böyük olmu�dur. Sabiq at��gah (at��g�d�), m�b�d, kils� v� bütp�r�st ibad�tgahlar� �v�zind� tanr� m�kan� say�lan göy qübb�sini xat�rladan günb�zli m�scidl�r, ��r�f�li minar�l�r, ta�l� m�dr�s�l�r, x�zn�li hamamlar, saray kompleksl�ri, kö�klü darvazalar, s�rdab� v� türb�l�r ucald�l�r, xan�gahlar, hücr� v� t�ky�l�r ti-

13

kilirdi. Bunlardan �lav�, ya�ay�� m�sk�ni olaraq, �m�li �h�miyy�tini itirm�kd� olan qala v� qala-

çalar�n müqabilind� ��rq memarl��� üçün s�ciyy�vi say�lan bürclü v� maz�all� istehkamlar, q�sr tipli möht���m ya�ay�� v� müdafi� kompleksl�ri ucald�ld�.

Erk�n orta �srl�r dövrünün �vv�ll�rind� Az�rbaycan ��h�rl�rind�ki bazar v� çaraslarda s�rb�st f�aliyy�t göst�r�n t�nha s�n�tkarlardan �lav�, xüsusi saray karxanalar� da mövcud idi. Hakim zümr�l�rin m�d�ni-m�i��t ehtiyaclar�n� öd�y�n bu karxanalar�n z�rif v� texniki c�h�td�n mük�mm�l s�n�t m�hsullar� �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin inki�af�n�n sonrak� gedi�in� güclü t�sir göst�rmi�dir.

Erk�n orta �srl�rd� Az�rbaycanda 100-d�n çox ��h�r mövcud olmu�dur. Bunlar�n aras�nda Partav (B�rd�), Qazaka (�iz), Bak�, �abran, Xunan, Xalxal, Naxç�van, G�nc�, ��mkir, D�rb�nd, �irvan mühüm s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri kimi ölk�nin m�d�ni h�yat�nda xüsusi yer tuturdu.28

VII �srd�n etibar�n Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi t�dric�n ümumislam m�d�niyy�ti il� ba�lanma�a, onunla mü�t�r�k inki�af etm�y� ba�lam��d�r. Maddi m�d�niyy�tin yerli örn�kl�rin� müs�lman m�d�ni standartlar� t�dric�n öz t�sirini göst�rm�kd� idi.

�slam d�y�rl�ri Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tin� müxt�lif yollarla, h�m d� müxt�lif tarixi dövrl�rd� siray�t etmi�dir. Bu m�d�ni d�y�rl�rin bir qismi �slam�n yay�lmas�n�n ilk m�rh�l�sind� birba�a �r�b miqrantlar� v� Az�rbaycan ��h�rl�rind�ki h�rbi qarnizonlar�n döyü�çül�ri vasit�sil� keçmi�di. �r�b i��allar�n�n ilk m�rh�l�sind� �slamla ba�l� maddi v� m�n�vi d�y�rl�rin ötürülm�sind� m�hsuldar Az�rbaycan torpaqlar�na �r�bl�rin kütl�vi miqrasi-yas�n�n mühüm rolu olmu�dur. �vv�lc� Kuf�, B�sr� v� Suriyadan, sonra is� Xilaf�tin dig�r �yal�tl�rind�n m�hsuldar torpaq sah�l�ri �ld� etm�k üçün buraya kütl�vi �r�b ax�nlar� ba� ver-mi�dir.29 G�lm� �r�bl�r Xilaf�tin siyasi hakimiyy�tin� arxalanaraq özl�rinin b�d�vi m�i��t t�rzi il� yana��, müs�lmanl��� q�bul etmi� dig�r ��rq xalqlardan �xz el�dikl�ri müt�r�qqi maddi v� m�n�vi d�y�rl�ri d� Az�rbaycan �halisin� siray�t etdirirdil�r. Bu dövrd�n etibar�n yerli �halinin maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri t�dric�n �r�b terminl�ri il� �v�z olunma�a ba�lam��d�r. Bununla bel�, g�lm� �r�bl�r (onlar�n izl�ri Az�rbaycan�n tarixi v� müasir toponimiyas�nda h�l� d� qal-maqdad�r) Az�rbaycan�n türkdilli �halisi �sas�nda t���kkül tapm�� etnosunu assimilyasiyaya u�-rada bilm�mi�, �ksin�, onlar özl�ri t�dric�n türkl��mi� v� az�rbaycanla�m��lar. �slam m�d�ni v� m�n�vi d�y�rl�rinin ilk nümun�l�rinin da��y�c�s� olan h�min �r�bl�rin m�d�ni irsi t�dric�n xalq�m�z�n maddi s�rv�tl�rin� qovu�araq sinkretik m�d�ni lay �m�l� g�tirmi�dir.

�slam d�y�rl�ri Xilaf�tin z�ifl�m�si v� onun süqutundan sonra da müs�lman xalqlar�n�n, o cüml�d�n, az�rbaycanl�lar�n m�d�ni h�yat�na öz t�sirini davam etdirmi�dir. �r�b dili xeyli müdd�t müs�lman ölk�l�rind�, o cüml�d�n, Az�rbaycanda r�smi kargüzarl�q, ��ri�t, elmi-�d�bi dil olaraq öz t�sir gücünü saxlad���ndan maddi m�d�niyy�t� dair terminologiyan�n yaranmas�nda yerli istilahlarla yana��, �r�b mü�t�r�kliyind�n geni� istifad� olunmu�dur. Bütün bu inteqrasiya prosesl�ri n�tic�sind� m�d�ni s�rv�tl�rin sonrak� t���kkülünd� terminoloji v� faktoloji c�h�td�n türk, �r�b v� fars mü�t�r�kliyi yaranm��d�r. M�hz bu s�b�bd�n, ortaq müs�lman m�d�niyy�tinin yaranmas�nda �slam� q�bul etmi� dig�r qeyri-�r�b m�n��li etnoslar�n, o cüml�d�n, Az�rbaycan xalqlar�n�n da sanball� �m�yi olmu�dur.

Feodal c�miyy�tinin sonrak� inki�af�, hakim zad�gan zümr�l�rin t�s�rrüfat v� m�i��t ehti-yaclar� il� ba�l� olaraq s�n�t v� ticar�tin t�r�qqisi, n�hay�t, ��h�r h�yat t�rzinin q�ti sur�td� b�rq�rar olmas� elitar feodal m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�n� labüd etmi�dir. �halinin çox hiss�sini t��kil ed�n v� natural t�s�rrüfat ��raitind� maddi s�rv�tl�rin �sas istehsalç�lar� olan geni� xalq kütl�l�rinin yaratd��� ümumxalq m�d�niyy�tind�n k�skin sur�td� f�rql�n�n bu elitar m�d�ni d�y�rl�r, �sas�n, m�hdud bir zümr�y�, �halinin zad�gan-ruhani t�b�q�sin� xidm�t edirdi. Feodalizmin son m�rh�l�sin�d�k dönm�d�n davam ed�n bel� hal ��rq ölk�l�rind�, o cüml�d�n, onun bir parças� olan Az�rbaycanda m�d�ni t�r�qqini xeyli d�r�c�d� l�ngitmi�, Q�rbi Avropa xalqlar�n�n m�d�ni-texniki yüks�li�i il� müqayis�d� onu kifay�t q�d�r geri salm��d�r.

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycanda bir s�ra türk m�n��li sülal� dövl�tl�ri yaranm��d�r. Xilaf�t t�n�zzül� u�ray�b süqut ed�nd�n sonra onun �razisind� yaranm�� sülal� dövl�tl�rinin hakimiyy�tl�ri dövründ� m�h�lli s�ciyy�li bir s�ra m�d�niyy�t örn�kl�ri d� t���kkül tapm��d�r. Albaniya dövl�tinin süqutundan sonra onun m�d�ni miras� üz�rind� Aran, �irvan v�

14

Naxç�van m�d�ni m�rk�zl�ri t���kkül tapm��d�r. Yerli m�h�lli m�d�niyy�t örn�kl�rinin yaran-mas�nda Az�rbaycan �razil�rind� meydana g�l�n v� çox vaxt bir-birini �v�zl�y�n siyasi qurum-lar�n – M�zy�dil�r, K�sranil�r v� D�rb�ndil�rin �irvan�ahlar dövl�ti, Sacil�r, Salaril�r, R�vvadil�r v� ��ddadil�rin q�sa ömürlü siyasi dövl�t qurumlar�, XI �srd�n etibar�n onlar� özün� tabe etmi� S�lcüq sultanl���, Az�rbaycanda onun varisi v� davamç�s� olmu� Eld�gizl�r dövl�tinin siyasi f�aliyy�tinin müsb�t rolu olmu�dur.

XIII �srin �vv�ll�rind� ba�lanan monqol istilalar� Az�rbaycan�n t�s�rrüfat h�yat�na da��d�c� t�sir göst�rmi�, onun m�d�ni inki�af�n� xeyli l�ngitmi�dir. Elxanil�rin hakimiyy�ti dövründ� Q�z�l Orda xanlar� il� 100 il ç�k�n müharib�l�r n�tic�sind� bu da��nt�lar daha da artm��d�r. �stila-ç�lar �sar�t alt�na sald�qlar� xalqlar�n minillikl�r boyu yaratd�qlar� m�d�niyy�t x�zin�l�rini da-��d�r, inc�s�n�t abid�l�rini, kitabxanalar�, suvarma sisteml�rini, saray kompleksl�rini, m�scid v� m�dr�s�l�ri yerl�-yeksan edirdil�r. Buna baxmayaraq, Az�rbaycan xalq� öz tarixinin bu m���qq�tli dövründ� d� m�d�ni inki�af�n� davam etdirirdi.

Elxanil�rin hakimiyy�tinin ilk ça�lar�nda bütün orta �sr ��rqind� ilk d�f� Mara�a r�s�dxanas� yarand�. Onun �sas�n� astronomiya, riyaziyyat v� f�ls�f�y� dair bir s�ra d�y�rli �s�rl�rin mü�llifi olan görk�mli Az�rbaycan alimi M�h�mm�d N�sir�ddin Tusi qoymu�dur. Elxanil�rin hakimiyy�ti dövründ� Az�rbaycan memarl��� özünün köhn� �n�n�l�rini davam etdir�r�k, bir s�ra diqq�t��ayan abid�l�r yaratma�a müv�ff�q olmu�dur. Ab�erondak� Bay�l, M�rd�kan, Ramana, Nardaran q�srl�ri, T�briz ��h�rind� ucald�lm�� �z�m�tli �rk qalas�, Naxç�vanda Qaraba�lar, B�rd�d� r�ngli ka�� il� b�z�dilmi� m�qb�r�l�r, Urmiya v� M�r�ndd� tikilmi� möht���m m�scidl�r o dövrd� ya�ay�b - yaratm�� Az�rbaycan memarlar�n�n s�n�t hün�rind�n soraq ver�n �n d�y�rli abid�l�r idi.

Elxanil�rin hakimiyy�ti süqut ed�nd�n sonra (1335) onun xarabalar� üz�rind� yaranm�� q�sa ömürlü Çobanil�r v� C�lairil�r hakimiyy�tin� son qoyan (1387) Teymuril�rin a�al��� da uzun sürm�di (1408). Teymuril�r dövründ� öz müst�qilliyini, qism�n d� olsa, qoruyub saxlaya bilmi� �irvan dövl�ti eyniadl� m�h�lli m�d�niyy�t örn�yinin sonrak� inki�af�na �lveri�li sosial-siyasi z�min yaratm��d�r.

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycanda ��h�rl�rin say� xeyli artm��d�. XI-XII �sr� aid m�x�zl�rd� Az�rbaycan �razisind� ��h�r v� ��h�r tipli ya�ay�� m�sk�ninin bir qisminin ad� xat�rlan�r. Bunlar�n aras�nda köhn� ��h�rl�rl� (�amax�, �irvan, Bak�, ��ki, G�nc�, Amaras, Naxç�van, �abran, �irvan, �amax�, Xunan, Mara�a, T�briz, �rd�bil, Xoy, Varsan, Miyan�, Sisar, Gülsar�, Z�ncan, Mimaz, B�rz�nd, N�riz, C�br�van, Salmas, Sarab, �iz, �h�r, Dih�rqan v� s.) yana��, Gu�tasfi v� Mu�an�n da ad� ç�kilir.30

XV �srd� Az�rbaycan �yal�tl�ri �irvan�ahlarla yana��, o�uz m�n��li Qaraqoyunlu (1410-1467) v� A�qoyunlu (1467-1501) tayfalar�n�n hakimiyy�ti alt�nda idi.

Az�rbaycan�n Son orta �sr maddi m�d�niyy�t tarixinin ilk ça�lar� �irvan�ah, Qaraqoyunlu v� A�qoyunlu hökmdarlar�n�n hakimiyy�ti ill�rin� t�sadüf edir. Bu dövrd� tikilmi� möht���m memarl�q abid�l�rinin çoxu z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Bunlar�n aras�nda orta �sr memar-l���n�n incisi say�lan �irvan�ahlar saray� xüsusi yer tutur. 1565-ci ild� T�brizd� tikilmi� «Göy m�scid» Cahan�ah Qaraqoyunlu dövrünün �n möht���m abid�l�rind�n idi. 1483-cü ild� A�qoyunlu Yaqub pad�ah T�brizd� «H��t-behe�t» («S�kkiz c�nn�t») adlanan �z�m�tli bir saray kompleksi tikdirmi�dir.

XVI �srin �vv�ll�rind� m�rk�zl��mi� S�f�vil�r dövl�tinin yaranmas� n�tic�sind� yadelli basq�nlar�n azalmas�, t�s�rrüfat h�yat�n�n canlanmas�, s�n�t v� ticar�tin yüks�lm�si Az�rbaycan m�d�niyy�tinin inki�af� üçün �lveri�li ��rait yaratm��d�r.

Az�rbaycan�n yeni v� müasir dövr maddi-m�d�ni ink�af�

Az�rbaycan�n yeni dövr sosial m�d�ni inki�af tarixi ölk�nin x�rda siyasi qurumlara – xanl�q, sultanl�q v� m�liklikl�r� parçalanmas� il� �lam�tdard�r.

XVIII �srin ortalar�nda ölk�d� xanl�qlar�n yaranmas� il� �laq�dar olaraq Az�rbaycan�n m�d�niyy�t v� s�n�t h�yat�nda yenid�n m�h�lli xüsusiyy�tl�r gücl�nm�y� ba�lam��d�r. �ri xanl�qlar�n paytaxt�na çevrilmi� T�briz, �amax�, ��ki, G�nc�, �u�a, Naxç�van, Quba, Bak� v� s. ��h�rl�r ölk�nin mühüm s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri olmaqdan �lav�, h�m d� m�h�lli m�d�niyy�t

15

ocaqlar� say�l�rd�. Onlar� birl��dir�n yegan� c�h�t bu m�h�lli m�d�niyy�t m�rk�zl�rinin ham�s�-n�n eyni bir m�fkur�y�, �slam ideal�na, �slam d�y�rl�rin� söyk�nm�l�ri idi. �slam m�n�vi d�y�rl�ri 1000 illik tarixi dövr �rzind� ölk�nin m�zmun etibari il� ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��yan m�d�ni örn�kl�rinin ham�s�na eyni d�r�c�d� siray�t etmi�, onlar� ��rqin ümumi müs�lman al�mi il� eyni tell�rl� qovu�durmu�dur.

Xanl�qlar dövrünün feodal ç�ki�m�l�ri zaman� ��h�rl�r aras�nda iqtisadi-ticar�t �laq�l�ri z�ifl�mi�, ara müharib�l�ri v� yadelli basq�nlar� artm��, n�tic�d� b�zi ��h�rl�r da��d�l�b t�n�zzül� u�ram��d�r. Maddi m�d�ni irsin ümumxalq m�cras�nda inki�af� pozulmu�dur.

Kapitalizm� keçid dövrünün maddi m�d�niyy�ti daha çox sinfi qütbl��m� v� sosial t�b�q�l��m� meyll�rinin artmas�, etnik spesifikliyin azalmas� il� s�ciyy�l�nir.

M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycan kapitalist inki�af� yoluna xeyli gec, X1X �srin ikinci yar�s�nda dü�m�y� ba�lam��d�r.31 Az�rbaycan iqtisadiyyat�n�n gur inki�af� il� s�ciyy�l�n�n bu dövrd� kapitalist münasib�tl�rinin yaranmas� il� yana��, Az�rbaycan mill�ti d� t���kkül tapma�a ba�lay�r. Bu prosesl�r n�tic� etibaril� m�d�niyy�tin, o cüml�d�n, maddi m�d�niyy�tin milli m�zmun k�sb etm�sin� g�tirib ç�xarm��d�r. Az�rbaycan c�miyy�tinin sosial strukturunda �sasl� d�yi�iklik ba� vermi�, milli burjuaziya, ziyal� zümr�si v� f�hl� sinfi meydana g�lmi�dir. Bununla bel�, �n çox hakim burjua-mülk�dar zümr�l�rinin sosial-iqtisadi v� m�d�ni ehtiyaclar�na xidm�t ed�n yeni formasiya z�hm�tke� xalq kütl�l�rinin d� maddi m�d�niyy�tinin inki�af�na müsb�t t�sir göst�rmi�dir. H�r �eyd�n �vv�l, bu t�sir öz �ksini istehsal prosesl�rind�, o cüml�d�n, s�n�t istehsal�n�n b�zi sah�l�rind� mexaniki ma��n v� d�zgahlar�n t�tbiqind� tapm��d�r. Bunu Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�ksar�ma v� ip�ktoxuma s�n�tl�ri il� ba�l� olan ��rbaf karxanalar�n�n timsal�nda daha ayd�n izl�y� bilirik. Toxucu d�zgahlar�n�n t�kmill��dirilmi� mexaniki növl�rinin t�tbiqi ip�k parçalar�n k�miyy�t v� keyfiyy�tin� �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Dig�r t�r�fd�n, kapital-ist istehsal mü�ssis�l�rin� xas olan texniki t�r�qqi, �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin b�sit �l üsulu il� istehsal�n� t�n�zzül� u�rama�a ba�lam��d�r.

XIX �srd� Az�rbaycan m�d�niyy�tinin t�tbiqi s�n�tl� ba�l� növl�ri: boyakarl�q, divar r�ssaml���, g�ct�ra�l�q, oymakarl�q, ��b�k�çilik, misg�rlik, silahsazl�q, z�rg�rlik, xalçaç�l�q, basmaq�lib v� q�l�mkarl�q sah�l�ri xüsusil� yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�.

XIX �srin ikinci yar�s�nda kapitalist münasib�tl�rinin inki�af� n�tic�sind� Az�rbaycan �halisinin ictimai t�rkibind� ciddi d�yi�iklik ba� vermi�, yeni sinifl�r, burjuaziya v� proletariat yaranma�a ba�lam��d�r. Az�rbaycan iqtisadiyyat�n�n Ümumrusiya v� dünya �mt�� t�davülün� c�lb olunmas� bu prosesi daha da sür�tl�ndirmi�dir. K�nd burjuaziyas�n� t�msil ed�n qolçomaqlar Az�rbaycan milli burjuaziyas�n�n t�rkibind� mü�yy�n zümr� t��kil edirdi. Dig�r t�r�fd�n, k�ndl�rd�n ��h�rl�r�, ilk növb�d� is� neft s�nayesi m�rk�zi kimi böyüm�kd� olan Bak�ya k�sbkarl��a ged�n k�ndlil�rin hesab�na proletariata çevirib f�hl� sinfin� qovu�anlar�n say� durmadan art�rd�. K�sbkar ax�nlar� t�kc� neft m�d�nl�ri v� neft emaletm� mü�ssis�l�rini deyil, da�-m�d�n s�nayesi, g�mi t�miri, ma��nqay�rma, k�nd t�s�rrüfat� al�tl�ri istehsal ed�n mexaniki zavodlar�, bal�q v�t�g�l�ri, ip�k emal�, ��rab v� spirtç�km� mü�ssis�l�rini, tütün v� ip�ktoxuma fabrikl�rini, d�miryolu v� su n�qliyyat�n� da �hat� etmi�dir. Bel�likl�, Az�rbaycanda burjuaziya kimi, çoxmill�tli s�ciyy� da��yan f�hl� sinfi d� t���kkül tapm��d�.

Kapitalist �m�k bölgüsünün yaranmas�, istehsal�n t�m�rküzl��m�si, ümumi bazar �laq�l�rinin gücl�nm�si, iqtisadi v� m�d�ni m�rk�zl�rin meydana ç�xmas� n�tic�sind� Az�rbaycan burjua c�miyy�ti v� burjua mill�ti t���kkül tapmaqda idi. Bel�likl�, XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycan xalqlar�n�n tarix boyu ümumi ünsiyy�t vasit�si olan dil birliyi (Az�rbaycan türkc�si), vahid �razi, iqtisadi h�yat birliyi, m�d�niyy�t ümumiliyind� t�zahür ed�n m�n�viyyat birliyi z�minind� o, mill�t keyfiyy�ti k�sb etmi�dir.

Kapitalizmin son m�rh�l�si olan imperializm� keçid dövründ� maddi m�d�niyy�tin inki�af meyll�ri iki istiqam�td� ba� vermi�dir. Bu c�h�t özünü, h�r �eyd�n önc�, sinfi qütbl��m�nin d�rinl��m�sind� göst�rirdi. Dig�r t�r�fd�n, h�min meyl müasir Avropa m�d�ni standartlar�n�n Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�tin� siray�t etm�sind� özünü t�zahür etdirirdi. Bunun n�tic�sind� �n�n�vi maddi m�d�niyy�t elementl�rinin xeyli qismi aradan ç�xma�a ba�lam��d�r. Bununla bel�, Az�rbaycan�n maddi-m�d�ni irsinin ayr�-ayr� sah�l�rind�, xüsusil�, k�nd t�s�r-rüfat� al�tl�ri v� b�zi s�n�t m�hsullar�n�n timsal�nda köhn� �n�n�l�r davam etdirilm�kd� idi.

16

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin müasir dövr m�rh�l�si imperializmin meydana g�lm�si, onun böhran�, Birinci Cahan müharib�si il� �laq�dar t�s�rrüfat dü�künlüyünun artmas� v� sosialist sisteminin yaranmas� il� s�ciyy�l�nir.

Az�rbaycanda Sovet hakimiyy�ti qurulandan sonra burjuaziya v� mülk�darlar�n bir sinif kimi l��v olunmas�, habel� ruhanil�rin mövqel�rinin z�ifl�dilm�si n�tic�sind� istismardan azad yeni bir c�miyy�t, burjua v� qolçomaqlars�z sosialist c�miyy�ti qurulma�a ba�lad�. Z�hm�tke� kütl�l�r�, f�hl� v� k�ndlil�r�, onlar�n iç�risind�n yeti�mi� ziyal�lara �saslanan sosialist mill�ti v� onun özün� m�xsus sosialist m�d�niyy�ti t���kkül tapma�a ba�lam��d�r.

Keç�n �srin 90-c� ill�rind� Sovetl�r Birliyinin süqutu il� �laq�dar olaraq Az�rbaycan müst�qillik �ld� ed�nd�n sonra onun �halisinin sosial t�rkibind� v� m�d�ni h�yat�nda köklü d�yi�iklikl�r ba� vermi�dir. «V�t�nda� c�miyy�ti» qurmaq m�ram� meydana g�lmi�dir. �slind� is� Az�rbaycan c�miyy�tinin sosial strukturunda ciddi d�yi�iklik yaranm��, �halinin sosial t�rkibind� t�b�q�l��m� gücl�nmi�, c�miyy�t yenid�n varl� z�nginl�r� v� kas�b zümr�l�r� bölünmü�dür. Bir sözl�, ümumxalq mülkiyy�tin� �saslanan sosialist mill�ti t�dric�n öz mahiyy�tini d�yi�ib xüsusi mülkiyy�tin hökmran rol oynad��� burjua c�miyy�tin�, kapitala söyk�n�n burjua mill�tin� çevrilm�y� ba�lam��d�r. Hakim t�b�q�l�rin göz qama�d�ran t�mt�raql� h�yat t�rzi v� buna müvafiq «elitar» m�d�niyy�ti t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. Varl� zümr�nin ümumxalq m�d�niyy�tind�n uzaqla�an, bununla da, millilikd�n uzaq dü��n kosmopolit m�d�niyy�ti daha çox Avropa m�d�ni standartlar�na yax�nla�maqdad�r.

1 ..�� ����. �� ���� ��� ���� �� ���������. �.,1985. 2 M.M.Hüseynov. Da� dövrü v� onun Az�rbaycanda inki�af m�rh�l�l�ri. Bax: Az�rbaycan�n arxeoloji

abid�l�ri.B.,1981, s.5-6; Q.M.�hm�dov. Az�rbaycan ibtidai icma qurulu�u dövründ�. Bax: Az�rbaycan tarixi. B.,1993, s.11.

3 Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.11 4 Yen� orada, s.12. 5 M.M.Hüseynov. Göst. �s�ri, s.16 6 Yen� orada, s18: H�mçinin bax: Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.12. 7 �.�.�������� �. !� ���� � ������ �� � �������� "�#�$ ����%�� �&&'. �.,1982; *.."���+����. /��<��-

�� �� �� �= >� � +� � �<$ �%�-�%������$ �%�>� ��� � ��? �� ���������. �., 1987, �.113-114. 8 Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.13-14; h�mçinin bax: C.Rüst�mov. Qobustan dünyas�. B., 1994, s. 59. 9 Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.14. 10 Yen� orada, s.15; H�mçinin bax: O.H�bibullayev. Göst. �s�ri; �.H.N�rimanov. Göst.�s�ri; .&.*�+�����. ��# �-

��>�$ �%� ���� ������? �� �� >� ��� � ��? ����-� ���=. �., 1977; @.'.�#+����. /��<���� J>�-�����$��>� �� ��������� � W��#� �����[ � ���� >� � � �� (����� \). ]������, 1979; V.�liyev. Q�dim Naxç�van. B., 1979.

11 Q.M.�hm�dov. Göst �s�ri, s.19-21. 12 Yen� orada.s.21 13 Yen� orada.s.23. 14 ..�������, '..^�����, .*. *�� . �� ���� ��> $���. �., 1959; �._.*�+���� . `������ ����%�?

%��<����. �., 1956; ".^.��% ��$ – ����\� ��. w�����[-/ ��� %�%�? ��# ���>�$ �%�? %��<���� (����-� \). �., 1961; F.L.Osmanov. Qafqaz Albaniyas�n�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1982; ��.�.w������. �� ����<-��? %��<���� /��%���%�� �������. 1985.

15 �.H.�liyev. Az�rbaycan q�dim dövrd�. Bax: Az�rbaycan tarixi.B.,1993, s.30-41. 16 Yen� orada, s.46-47. 17 S.Qa�qay. Manna dövl�ti. B.,1993, s.48-53. 18 ASE, X c., s.521. 19 S.Qa�qay. Göst. �s�ri; s.10-21, 53-56. 20 Yen� orada, s.59. 21 ASE, X c., s.521. 22 �.�liyev. Göst. �s�ri; s.90. 23 Az�rbaycan tarixi. B., 1993, s. 94-95. 24 Yen� orada. 25 Yen� orada, s. 95. 26 Yen� orada. 27 ASE, I.c. B.,1976, s.216; H�mçinin bax: �� ��������{[. *�����%�-W���>��\�$ �%�� �$ �%. �.,1998, �.14;

S.Qa�qay. Manna dövl�ti. B., 1993, s. 54. 28 |..����?���. �� �������� VII-IX ��.�.,1965, �.149. 29 Yen� orada, s.171.

17

30 *�����$ �%�? > �>��\�? �� ���������. �.,1987,�.67-73. 31 �.&.&�+������ . }��+[=� ��[� %��������+ � �� �������� . �.,1969, �.20.

17

2. Problemin ara�d�r�lma v�ziyy�ti v� ba�l�ca m�nb�l�ri Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi çox geni� elmi-t�dqiqat aspektl�rin� (arxeoloji,

etnoqrafik, s�n�t�ünas�lq, memarl�q, kulturoloji, qida�ünasl�q, etnolinqvistik, kartoqrafik v� s.) malikdir. Buna baxmayaraq, onun h�m bütöv halda, h�m d� konkret sah�l�r üzr� öyr�nilm�sin� çox gec, XX �srin �vv�ll�rind�n ba�lanm��d�r.

Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin bu v� ya dig�r tipoloji növü bilavasit� bu ölk�nin avtoxton sakinl�ri, onun yerli �halisi t�r�find�n çox böyük zaman k�siyind� yarad�lm��d�r. Ona gör� d� bu m�d�ni s�rv�tl�rin tarixi bax�mdan etnom�d�ni irs olaraq ara�d�r�l�b öyr�nilm�si v�zif�si ilk növb�d� arxeoloq v� etnoqraflar�n üz�rin� dü�mü�dür.

Az�rbaycan xalq�n�n q�dim v� z�ngin maddi m�d�niyy�t tarixini t�dqiq etm�k üçün ba�l�ca faktoloji m�nb� bazas�n� ��yavi m�x�zl�r: arxeoloji qaz�nt� v� t�sadüfi tap�nt� materiallar�, muzey eksponatlar�, ��xsi kolleksiyalar, miniatürl�r, divar r�sml�ri, �halinin müasir m�i��tind� ili�ib qalm�� arxaik ya�ay�� vasit�l�ri t��kil edir. Bu tap�nt�lar�n bir qismini arxeoloqlar qaz�nt� yolu il� yerin alt�ndan, dig�r qismini is� etnoqraflar çöl t�dqiqatlar� (elmi s�f�r) yolu il� yerin üstünd� m�sk�n salm�� ��h�r v� k�nd �halisinin gerç�k m�i��tind�n, sor�u-sual, yaxud bilavasit� mü�ahid� yolu il� �ld� edirl�r.

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin etnoqrafik aspektd�n elmi �saslarla öyr�nilm�si Sovet hakimiyy�ti ill�rin� t�sadüf edir. Bu i�d� 1923-cü ild� N.N�rimanovun t���bbüsü il� yarad�lm�� Az�rbaycan� T�dqiq v� T�t�bbö C�miyy�tinin f�aliyy�ti xüsusi bir m�rh�l� t��kil edir. Öz qar��s�na Az�rbaycan� elmi bax�mdan h�rt�r�fli v� d�rind�n t�dqiq edib öyr�nm�yi m�qs�d qoyan h�min C�miyy�tin üç �öb�sind�n biri «Tarix v� etnoqrafiya» adlan�rd�. Az�rbaycan� tarixi v� etnoqrafik c�h�td�n elmi �saslarla t�dqiq etm�y� ba�layan bu �öb�nin i�ind� o zamanki milli ziyal�larla (Ü.Hac�b�yov, �.Haqverdiyev, H.Zeynall�, T.�ahbazi, N.Quliyev, C.M�mm�d-quluzad�, S.S.Axundov, A.Sübhanverdixanov, M.Baharl�, H.C�biyev, H.Sultanov, R.Axundov, B.Çobanzad� v� b.) yana��, V.V.Bartold, A.N.Samoyloviç, N.Y.Marr, �.�.Me��aninov, S.F.Old-lenburq, M.V.Abramoviç, N.�.A�marin, P.K.Juze, A.�.Baqri, Q.S.Qubaydulin, Y.Paxomov, V.M.-S�soyev v� b. görk�mli ��rq�ünas - aliml�r d� yax�ndan i�tirak etmi�l�r.

C�miyy�tin 1929-cu il�d�k davam ed�n f�aliyy�ti dövründ� arxeologiya v� etnoqrafiya sah�sind� �.K.�l�kb�rov, Q.T.Qaraqa�l�, D.P.��rifov, �.M.C�f�rzad�, S.M.Qaz�yev kimi ilk milli kadrlar mühüm rol oynam��lar.

Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin toplanmas�, t�dqiq v� t�bli� olunmas� i�ind� 1920-ci ild� t��kil edilmi� Az�rbaycan Dövl�t Tarixi Muzeyinin müst�sna rolu olmu�dur. Xalq�m�z�n z�ngin maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin toplan�b mühafiz� olunmas�nda bu muzeyin xidm�tl�ri misilsizdir.

1929-cu ild� Az�rbaycan� T�dqiq v� T�t�bbö C�miyy�tinin bazas� �sas�nda Az�rbaycan Elmi T�dqiqat �nstitutu yaranandan sonra etnoqrafik ara�d�rmalar onun «Ölk��ünasl�q» �öb�sind� c�ml��mi�dir. H�m C�miyy�t, h�m d� Elmi T�dqiqat �nstitutu n�zdind� f�aliyy�t göst�r�n etnoqraflar�n köm�yi il� Az�rbaycan�n azsayl� xalq, etnik v� etnoqrafik qruplar�n�n (ayr�mlar, kürdl�r, tal��lar, tatlar, rus t�riq�tçil�ri v� b.) öyr�nilm�si m�qs�dil� bir s�ra tematik v� kompleksli ekspedisiyalar t��kil olunmu�dur. H�min t�dqiqatlar�n bir qisminin n�tic�l�ri o dövrd�ki n��rl�rd� çap olunmu�,1 yerd� qalan hiss�si �lyazmas�, foto��kil, plan, cizgi v� r�sm �s�rl�rind�n ibar�t olub, Az�rbaycan MEA Tarix �nstitutunun elmi arxivind� saxlan�l�r. Bu materiallar aras�nda milli geyiml�r� aid sulu boya il� i�l�nmi� r�sml�r diqq�ti xüsusil� c�lb edir.2

1932-ci ild� SSR� EA Zaqafqaziya filial�n�n Az�rbaycan �öb�si t�sis olunandan sonra etnoqrafik i�l�r Tarix bölm�sinin maddi m�d�niyy�t seksiyas�nda c�ml��mi�dir.3 H�min �öb� 1935-ci ild� SSR� EA Az�rbaycan filial�na çevril�nd�n sonra onun tarix bölm�si Tarix, Arxeologiya v� Etnoqrafiya institutuna çevrilmi�dir.4 Bu ill�r �rzind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi v� onun ayr�-ayr� sah�l�ri üzr� apar�lan elmi t�dqiqat i�l�ri çox vaxt t�sadüfi v� p�rak�nd� s�ciyy� da��m��d�r. Bunlar�n aras�nda �.�.Me��aninov,5 �.K.�l�kb� rov,6 A.Buk�pan,7 E.Pçelina8 v� b. t�dqiqatlar� yeni faktik materiallar�n z�nginliyi v� konkretliyi bax�m�ndan diqq�ti daha çox c�lb edirdi.

1945-ci ild� Az�rbaycan EA t�sis olunandan sonra Tarix �nstitutu n�zdind� f�aliyy�t göst�r�n arxeologiya �öb�sinin t�rkibind� etnoqrafik t�dqiqat i�l�ri il� yegan� bir n�f�r kiçik

18

elmi i�çi (R.�.Babayeva) m���ul olmu�dur. Onun �sas t�dqiqat obyekti Quba �halisinin ad�t-�n�n�l�ri olsa da, i�in gedi�ind� o, Quba �halisinin m�i��t v� t�s�rrüfat h�yat�na, o cüml�d�n, maddi m�d�niyy�tin� dair d� xeyli material toplam��d�r.9 Daha sonra R.�.Babayeva Ab�eronun toy ad�tl�rinin t�dqiqin� ba�lam��10 v� bölg� �halisinin �n�n�vi yem�kl�rin� v� m�tb�x qablar�na dair külli miqdarda faktik material toplam��d�r.11 Xüsusil� k�nd t�s�rrüfat� m�hsullar� v� yem�li yaban� bitkil�rin �ld� olunmas�, qurudulmas� v� saxlanmas� üsullar�na dair mü�llifin toplad��� m�lumatlar özünün z�nginliyi v� yeniliyi il� seçilir.

H�min dövrd� Az�rbaycan Tarixi Muzeyinin �m�kda�lar� da Az�rbaycan rayonlar�na ekspedisiya v� s�f�rl�r t��kil etm�k yolu il� xeyli maddi m�d�niyy�t nümun�si toplay�b muzeyin stend v� fondlar�n� z�nginl��dirmi�l�r. Bununla yana��, onlar h�m d� t�dqiqat s�ciyy�li bir s�ra i�l�r görmü�l�r. Muzeyin �m�kda�lar�ndan Z.A.Kilçevskaya,12 M.�.Ataki�iyeva13 Az�rbaycan tikm�l�ri, t�k�lduz m�mulat�, qad�n geyiml�ri, ev avadanl��� v� s. bar�d� xeyli faktik material toplay�b d�rc etdirmi�l�r.

Müharib�d�n sonra Az�rbaycan Tarixi �nstitutunda etnoqrafik t�dqiqatlar� geni�l�ndirm�k m�qs�dil� �.A.M�cidova v� D.S.S�f�rova çöl t�dqiqat i�l�rin� c�lb edilmi�l�r. �.A.M�cidova Ab�eronda maldarl�q m�hsullar�n�n haz�rlanmas� v� saxlanmas� üsullar�n� öyr�nm�k üçün yar�madan�n 43 k�ndind�n etnoqrafik çöl materiallar� toplam��d�r.14

1947-ci ild�n etibar�n �.A.M�cidova �irvan bölg�sinin Küdrü düzünd� m�skunla�m�� maldar padarlar�n m�i��tini öyr�nm�kl� m���ul olmu�dur. �.A.M�cidovan�n mü�yy�n etdiyin� gör�, ba�lan��c�n� Xançoban tayfa birliyind�n götür�n v� 12 q�bil�d�n (oymaqdan) ibar�t olan �irvan padarlar� vaxtil� �rd�bil mahal�nda ya�am��lar. Onlar Küdrü düzün� Mu�andan keçib g�lmi�l�r. Mü�llif il boyu alaç�qlarda ya�ayan padarlar�n t�s�rrüfat m���uliyy�ti (qoyunçuluq, s���rç�l�q, atç�l�q, d�v�çilik v� s.) il� yana��, onlar�n maddi m�d�niyy�tin� (geyiml�r, b�z�kl�r, yem�kl�r, qablar, süd m�hsullar�, onlar�n haz�rlanma, saxlanma v� istifad� üsullar�na) dair z�ngin etnoqrafik materiallar toplam��d�r.15

Eyni sayaq etnoqrafik çöl materiallar� Mil düzünd�n D.S.S�f�rova t�r�find�n d� �ld� olunmu�dur.16

XX �srin 50-ci ill�rind�n etibar�n Az�rbaycan etnoqrafiyas�nda pe��kar elmi t�dqiqatç�lar n�sli yeti�m�y� ba�lam��d�r. Az�rbaycan�n tarixi etnoqrafiyas�n�n müxt�lif sah�l�ri, o cüml�d�n, maddi m�d�niyy�t tarixinin ayr�-ayr� m�s�l�l�rin� dair ciddi elmi t�dqiqat v� axtar��lara ba�lanm��d�r. H.A.Quliyev,17 T.�.Bünyadov,18 �.A.Quliyev,19 Q.C.Cavadov,20 �.�.�zmay�lova21 v� b. Az�rbaycan�n aqrar etnoqrafiyas�n�n mühüm probleml�rini ara�d�rark�n maddi m�d�niyy�tin spesifik sah�si olan �m�k al�tl�rinin t�dqiqin� xüsusi diqq�t yetirmi�l�r. Bu c�h�td�n Q.C.Cavadovun Az�rbaycan�n xalq �kinçilik texnikas�na h�sr olunmu� m�qal� v� monoqrafiyalar� t�qdir�layiq t�dqiqat i�l�rind�n say�l�r.

Az�rbaycan�n tarixi etnoqrafiyas�n�n bütün bu u�urlar� il� yana��, maddi m�d�niyy�t tarixinin bütöv halda, bütün bölg�l�r üzr� tam ��kild� t�dqiq olunmas�n�n elmi prinsipl�rinin i�l�nib haz�rlanmas� bilavasit� Q.T.Qaraqa�l�n�n �m�li f�aliyy�ti il� ba�l� olmu�dur. Onun «Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�ti» ad� il� t�qdim etdiyi monoqrafik t�dqiqat i�i Kiçik Qafqaz �halisin� h�sr olunsa da, �slind� o, bütövlükd� Az�rbaycan �razisini �hat� etmi�dir. H�tta t�dqiqat prosesind� mü�llif bir s�ra hallarda maddi m�d�niyy�tin bu v� ya dig�r elementinin tipoloji ox�arlar�n� v�t�nimizin hüdudlar�ndan çox-çox uzaqlarda b�lli olan faktlarla tutu�durub müqayis�li ��kild� ara�d�rm��d�r.22 H�min t�dqiqat i�inin dig�r bir �m�li �h�miyy�ti d� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tini etnoqrafik bölg�l�r üzr� öyr�nm�k z�rur�tinin elmi sur�td� �sasland�r�lmas�ndan ibar�t olmu�dur. Bundan sonra �irvan,23 G�nc�basar,24 Qaraba�,25 ��ki,26 �ahda� xalqlar�,27 Q�rbi Az�rbaycan28 v� Mu�an�n29 maddi m�d�niyy�ti etnoqrafik bölg�l�r üzr� t�dqiq olunma�a ba�lanm��d�r. Bunlarla yana��, Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tinin ayr�-ayr� sah�l�ri h�m bölg�l�r üzr� (M.N.N�sirli,30 �.�.�zmay�lova,31 Y.�.Rüst�mov32), h�m d� bütövlükd� Az�rbaycan materiallar� �sas�nda (V.P.Kob�çev,33 M.M.Quliyev,34 T.M.K�rimov,35 V.�.�hm�dova,36 Q.R�c�bov,37 �.A.Quliyev,38 H.A.Quliyev,39 Z.A.Kilçevskaya,40 M.Xalfina-Qubaydulina41) t�dqiq olunmu�dur.

Bu sayaq m�lumatlar Az�rbaycan�n s�n�t istehsal�42 v� ��h�r m�i��tind�n43 b�hs ed�n etnoqraflar�n t�dqiqatlar�nda da mühüm yer tutur.

19

Az�rbaycan etnoqraflar�, habel� Erm�nistan,44 Gürcüstan45 v� Da��standa46 ya�ayan az�rbaycanl�lar�n da maddi m�d�niyy�tinin öyr�nilm�si sah�sind� xeyli i�l�r görmü�l�r.

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tinin inc�s�n�t v� memarl�q aspektind�n t�dqiq olunmas� sah�sind� d� xeyli s�m�r�li ara�d�rmalar apar�lm��d�r. Maddi m�d�niyy�t elementl�rinin, xüsusil� �n�n�vi geyim v� b�z�kl�rin s�n�t�ünasl�q bax�m�ndan elmi �saslarla d�rind�n t�dqiq olunmas�nda Az�rbaycan MEA akademiki R.S.�f�ndiyevin çox böyük z�hm�ti v� s�m�r�li xidm�ti olmu�dur.47

Maddi m�d�niyy�tin ümd� elementl�ri olan xalça,48 parça,49 zin�t,50 keramika,51 a�ac,52 �ü��,53 b�dii metal54 m�mulat� v� s. növl�rinin s�n�t�ünasl�q bax�m�ndan ara�d�r�lmas� �n�n�l�ri sonralar da u�urla davam etdirilmi�dir. Bütün bu t�dqiqatlar �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin etnoqrafik aspektin� xeyli d�r�c�d� ayd�nl�q g�tirmi�dir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi in�aat m�d�niyy�tinin memarl�q aspektl�rinin ara�d�r�lmas� sah�sind� XX �srd� olduqca t�qdir�layiq i�l�r görülmü�dür. Bunlar�n aras�nda m�sk�nsalma (qala, ��h�r-qala, k�nd, q�s�b�, ��h�r, q�sr), xalq ya�ay�� evl�ri, ictimai bina v� tikilil�r (saray kompleksl�ri, karvansara, rasta- bazar, körpül�r, müdafi� istehkamlar�), dini-xatir� abid�l�ri (m�b�d, xan�gah, m�scid, t�ky�, zaviy�, türb� v� s.) il� ba�l� t�dqiqatlar xüsusi yer tutur.55 Pe��kar memarl�qla üzvi sur�td� ba�l� olan bu sayaq tikilil�rin in�as� h�m d� �srl�rin, minillikl�rin d�rinlikl�rind�n süzülüb g�l�n xalq in�aat �n�n�l�rind�n n���t tapm��d�r. Ona gör� d� xalq�m�z�n tikinti m�d�niyy�tinin memarl�q v� etnoqrafik aspektl�ri bir çox c�h�td�n bir-biril� v�hd�td� öyr�nilmi�dir. 1 Bax: ^.�.'J+��. ]��[=�%�� %���. �., 1923; Yen� onun. /���%�� ������$ �%�� � W���>��\�$ �%�� �$ �%

�� ���������. - "�� ���������%�� ������<�[� %�� ����<, 1922-1923"; ..^ �� �. "�� � �� �� ����-�����. -�"/, 1924-1925 >. �., 1925>.; �.^.��� �. }� ������ �<�[� ��$�� � �� ��% � ]��[= � ��+ 1925 >.�., 1926; .@.������. �� ���������%� %���[ (W���>��\�$ �%� ��+ �%�). -"*��. /��%���%�>� ������%�-��# ���>�$ �%�>� *��������", �. III, ]�\., 1925; Yen� onun. ]��[=� (W���>h�\�$ �%�� �$ �%). "*��. /*-�*", �.1Y, ]�\., 1926; '.!\ ��� �. }�+?���%� �� ������ � "�#���%�+ � �� . - "��/�&]�'*&", �., 1927; �.^.��� �. ]��[, �# ���� � �� � >����[. �., 1929; �.���������. / ������� = �%�������� � �� �-������� .- "*��. ��� ���� ���� ������? � ���$ ��? �� ���������", 1927, �5; .^./��� ��. /����%� �� ?���>�# ����%�$ �[# �J��% /���#�%�>� � ���.-"*��.��*��", 1927, �5; .��� �. ��<�%�-/�����#�%�? �� �<. �., 1929; �./��� ������. /�$ �� �%����������. "*��.��*��.", 1926, �3; /��� �>�[. /�$ ��� �[� /���#�%�>� � ���. - !^�, 1925 �10-11; �./���=���[. &��������-�[���[ �$ �%� �� ���������%�� ���-���{��: � �. �>���� ��-w��<\������� �>��+�%�>� � ���.- "*��. ��*��, 1928, �: 6; �._���\��. /� ��<-?��%�? ����<�� 3 � 4 ������� "�#���%�>� � ���.-"*��. ��*��", 1927, �4. �./.�� %� ���. � ����+��.-"*��.��*��", 1927, � 5; Yen� onun. }� ��%� � |��> ��� � "�#.%���.-"*��.��*��", 1927, �4.

2 *..���\����� . !���>��\�$ �%�? ������ � �� ���������%�� &&' �� 1946-1947 >��[. – «*��. �" �� ��. &&'», 1948, � 7, �.54; Yen� onun. *�%����� ��� ���= �� � ������[ ������[ ���������� ��? �� ��-= ��� . -^!/, ]�., 1952; Yen� onun. 1933-cü il �amax� -Nuxa ekspedisiyas�n�n hesabat�. Az�rb. MEA T�EA, inv.�60.

3 �.*.w������. ^ ��%�� �%�?��< � ���$�[� ���>� �� �� ���+ � �� ���������%�� &&'. –«*��. �" �� ��. &&' (� ��? �������, \�����\�� � �����)», 1987, � 4, �.55.

4 «*��. �� ��. \������ �" &&&'», 1936, � 1. 5 *.*. �������. }��[ �� ���������. �., 1931. 6 �./.�� %� ���. |���$� W���>��\�� �� ���������. - &!, 1932, � 5-6, �.187-195; Yen� onun: / �������

���$ ��? %��<���[ %����� �� ���������. - "]�. ��@�" &&&'", XXV, *�����$ �%�? � ��?. �., 1936, �.33-61; Yen� onun: � ��%�? �� ��� �� ���������. - *��� ������? �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� ���������. �., 1960, �.118-133; Yen� onun: & %{�? ������� +�� ����<��� %��<���[ �� � ��[� >�� �����[. - ��+ � , �.10-18.

7 �.��%=���. �� ���������%� %���[. �., 1932. 8 �.}$ ����. }� /���������%�+� � ��� �� ���������. - &!, 1932, �4. 9 R.�.Babayeva. Quba ��h�rinin toy ad�tl�ri. B., 1946. 10 '.*.���� ��. �� ����[ ��? ���$ ��? ���� ��[# ���?��� �� ��= ��� � ���=��+. - �!&, �[�.1, �., 1964. 11 '.*.���� ��. }��� ��� � ��? ��= ����; Yen� onun. �����< ��= ����. H�r iki �lyazmas� Az�rb. MEA

T�EA-da saxlan�l�r. �nv.�3632, f.1, s.10-11. 12 |.�./��<$ ��%�?. �� ���������%� �[=��%� XIX � %�. - /�, �.1, �., 1949; Yen� onun. "�#���%� �[=�-

�� ��%�[���� ��? � ���. - ��" �� ��.&&', 1946, � 1; Yen� onun. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� � � ��? ��� % w������%�>� ������. - /�, �.II, .�., 1951; Yen� onun. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX�. �� /�����#�.-^!/, ]�., 1952.

13 M.�.Ataki�iyeva. Ming�çevir ��h�rinin �traf k�ndl�rind� ev avadanl���. - AMM, II c, B., 1951: Yen� onun. "�-�����? �����< � � � ��?# � �%� ������?# >. ��> $��� � &�+���%�>� ������.- ^!/; ]�., 1952.

20

14 *.�. �������. &�����[ ��>����� ��? � #��� ��? �����%��� �%������$ �%�# #��?����� �� ��= ��� . –

"�** "�" �� ���������, ���.�3632. 15 *.�. �������. *��$ �� �[�� � ��[$� � �����{ �-�[�=�# %�$ ���%�� _������. – "�** "�" �� �-

��������, ���.�3632, \.1, �.3.�. 1865; Yen� onun. (mü�t�r�k): �irvana elmi s�f�rin hesabat�. Yen� orada.s.22. 16 �.&.&�\�����. !���>��\�? �[�=�# %�$ ���%�� ��<�%�-/�����#�%�� �� ��. - "�**"�" �� ���������,

���.� 3632. 17 .�.��� �. | +� � �<$ �%�? %��<���� �� ��������� (����� \. ��%����%�� ���� ���{��). �., 1968; Yen�

onun. Gil saclar haqq�nda q�sa m�lumat. – «Az�rb.SSR EA M�ruz�l�ri», 1955, � 7; Yen� onun. �� ��������-�%� �[=��%�. - &!, 1959, � 2; Yen� onun. XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Lah�c k�ndind� mis qab istehsal�. – «Az�rb.SSR EA X�b�rl�ri», 1961, � 2; 1962, � 1; Yen� onun. �� �� ��������%�� �����% . - &!, 1964, � 2.

18 T.�.Bünyadov. Az�rbaycanda q�dim n�qliyyat vasit�l�ri. – «Az�rb.SSR EA X�b�rl�ri», 1961, �3; Yen� onun. Q�dim Az�rbaycanda su n�qliyyat� vasit�l�ri. - ATM�, IV c.B., 1961; Yen� onun. Az�rbaycanda �kinçiliyin inki�af� tarixin� dair. B., 1964; Yen� onun. Az�rbaycanda maldarl���n inki�af� tarixind�n. B., 1969.

19 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B., 1977; Yen� onun (mü�t�r�k): Az�rbaycan qara kotan�.-"Az�rb.SSR EA X�b�rl�ri", 1964, �6; Yen� onun. Az�rbaycanda k�ndir lifinin �yrilm�si v� e�ilm�si üsullar�na dair.-AEM, I bur., B., 1964; Yen� onun. Az�rbaycanda su qu�lar�n�n ovlanmas� haqq�nda.- AMM, B., 1965; Yen� onun (mü�t�r�k): Az�rbaycan�n �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�rind�n.-« Az.SSR. EA X�b�rl�ri», 1979 �4.

20 Q.C.Cavadov.XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �kinçilik al�tl�ri. B., 1979; Yen� onun. "������? � +� � �<$ �%�? � #��%� �� ���������. �., 1989; Yen� onun. Az�rbaycanda a�aci�l�m� s�n�ti haqq�nda.- AEM, III bur., B., 1976.

21 �.�.*�+������. � � %����[# ��#���[# �����?# � �%�����%�>�, � ��%�%�>� � ��������%�>� �������.-"��" �� ��.&&'", 1964, �2; Yen� onun. / ������� � %�����+�# �� � �������� �� ���������%�� &&' � XIX- ��$. XX ��. - �!&, �[�. I, �., 1964; Yen� onun. � � � ��� � �<�%�>� #��?����� � � �%�����%�+, ����-����%�+ � � ��%�%�+ ������# �� ��. &&'. - "*��.�" �� ��.&&'".1962, �9.

22 /.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��-�����$��� � { �����<��� ��� ���>� /��%��� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1964; Yen� onun. � ��%�? �� ��� ��� � ��? ���->� /��%��� � XIX- ��$.XX.��. - �!&, �[�.1.�., 1964; Yen� onun (mü�t�r�k): �� �� ���������%�# >�����[# �����#. – ]�.*�, �. IX. �., 1973.

23 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1977; Yen� onun. XIX �sr �irvan evl�rinin t�snifat�na dair. – «Az�rb.EA. M�ruz�l�ri», 1968, �5; Yen� onun. �irvanda �altoxuma d�zgah�. – «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1968, �4; Yen� onun. Bir toxuculuq al�ti haqq�nda. – «Az�rb. EA M�ruz�l�ri», 1969, �10; Yen� onun. Qobustanda q�dim ev tipi-kühül haqq�nda.-«Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1970 �3-4: Yen� onun. !���>��\�$ �%� ����J� ��? �� ����+ � ���$ ���+ � + �� � �� �������� . – «��" �� �� &&'», 1977, �2; Yen� onun. �irvanda xalq n�qliyyat vasit�l�ri. - AEM, III bur. B., 1977; Yen� onun. �irvanda da�i�l�m� s�n�tin� dair. - AEM, IV bur. B., 1981; Yen� onun (mü�t�r�k): Qobustanda d�v�çiliyin etnoqrafik t�dqiqin� dair. - AEM, V bur. B., 1985; Yen� onun. �������%� %�+�? � _����� . B., 1986.Yen� onun. ��ki s�n�tkarlar diyar�d�r. B., 1987; Yen� onun. Az�rbaycanda ��rbafl�q s�n�ti. B., 1991; Yen� onun. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999; Yen� onun. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B., 2005.

24 .�.������. �� ����<��? %��<���� �� ��������� %��{� XIX- ��$. XX ��. (�� +�� �����+ ?���������-�%�� ���[). - ��� � \ ��� %���. ����. �., 1969; Yen� onun. XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda n�qliyyat vasit�l�rinin b�zi növl�ri haqq�nda. - ADU-nun elmi �s�rl�ri, 1967, � 8; Yen� onun. �nsan, m�i��t v� m�d�niyy�t. B., 1981.

25 �.".����?�. �� ���������%�? �������? �� ��� %��{� XIX - ��$. XX ��. (�� +�� �����+ /�����#�%�� ��-�[). - ����� \. %���. ����.., 1967.

26 /..*���>�+��. �� ����<��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ XIX - ��$. XX � %�. - ����� \. %���. ����. �..1982; Yen� onun. ��ki bölg�sinin �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�ri haqq�nda. -"Az�rb.EA X�b�rl�ri"1980, � 2; Yen� onun. ��ki zonas�n�n �n�n�vi evl�rinin öyr�nilm�sin� dair. "Az�rb.EA M�ruz�l�ri" 1981, � 3.

27 *.._�#�����. �� ����<��? %��<���� ������� _�#��>�%�� >����[. - ����� \. %���. ����. �., 1981; Yen� onun. �ahda� etnoqrafik qrupunun ya�ay�� evl�rinin b�zi xüsusiyy�tl�ri. - "Az�rb.EA X�b�rl�ri"1980, � 1; Yen� onun. �ahda� etnik qruplar�n�n geyim v� b�z�kl�ri. - " Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1980, � 5.

28 @.*.^ �� �. �� ����<��? %��<���� �������� ���[ �� ��������� � XIX - ��$. ww �. - �., 1996; Yen� onun. "Durma" ya�ay�� ev tipi haqq�nda. – «Az�rb. EA M�ruz�l�ri», 1987, � 12; Yen� onun. XIX �srd� Az�rbaycan�n q�rb zonas�nda köç v� köç yollar� haqq�nda. – «Az�rb. EA M�ruz�l�ri», 1989, �2.

29 H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti. - Namiz. diss. avtoref. B., 2001; Yen� onun. Mu�anda xalq ya�ay�� evl�rinin tipl�ri haqq�nda. - "Az�rbaycan tarixi probleml�ri", B., 1993; Yen� onun. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi etnoqrafik-t�dqiqat). B., 2001.

30 ."."������. & �<�%� ��� � �� � %� ���?��%� ������ "�#�$ ����%�� �&&'. �., 1959; Yen� onun. Az�rbaycan SSR ��ki-Zaqatala zonas� �halisinin ya�ay�� evl�ri. B., 1975; Yen� onun. Az�rbaycan�n b�zi içkil�ri haqq�nda. - AEM.; I bur., B., 1964; Yen� onun. �� �� ���������%�# �������%�# %��>��>� �����. - ��. II ���. �., 1966; Yen� onun. Ya�ay�� evinin m�n��yin� dair. - AEM.III bur. B., 1977; Yen� onun. Bir orta �sr ya�ay�� evi haqq�nda. - AEM, 1977, III . Yen� onun. � � %����[# ����$��%�# ��������� ��? ��� � ��[# ���%��� �� ���������%�� &&'. - �!&, �[�. IV, �., 1981; Yen� onun. Maraql� tap�nt�. - ATM, VIc., B., 1963.

21

31 �.�.*�+������. / ������� � %�����+�# �� � �������� �� ���������%�� &&' � XIX- ��$. ww �. - �!&,

�[�. I., �., 1964; Yen� onun. / ������� �������? ����� J>�-�����$�[# ������� �� ���������. - �!&, �[�.III, �., 1977; Yen� onun. � ��%�? �������? �� ��� |�%����<�%�� ���[ � %��{ XIX - ��$.XX � %�. «*��. �" �� ��. &&'», 1974, � 4.

32 �.�.'����+��. � ��� � ��� � %� ���?��%�+ ����� �� ��������{ � /�����#�%�� ���[. - �!&, �[�. II, �., 1966. Yen� onun. !���>��\�$ �%� ����[ � %?>������ ���� + ��������� ��? � �� �������� � XIX- XX ��.-YII ���������[� %��>� � ���������>�$ �%�# � W���>��\�$ �%�# ���%.�.Y, ., 1970.

33 ^.}./��[$ �. /� ���?��%� ����� ������� �� ��������� � XIX �. - /!&, �[�. _, ., 1962. 34 ../��� �. /����� �� �� ��������� �� +�� �����+ � � ��-�����$�[# ������� �� ��������� - ����-

� \. %���. ����. ]�, 1969; Yen� onun. Az�rbaycan xalças�n�n �öhr�ti - "Elm v� h�yat", 1971, 1971, �9. 35 ]../ ��+��. "�����[ ����������[ �� ����� �� ��������� � XIX - ��$.XX ��. -�., 2004; Yen� onun.

XIX �srd� Az�rbaycanda karvan (d�v�) n�qliyyat� haqq�nda. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri"1978, � 4; Yen� onun. Az�rbaycanda �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�ri haqq�nda. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri"1979, � 4; Yen� onun. XIX �srd� Az�rbaycanda su n�qliyyat� - AEM, IV bur., B., 1981; Yen� onun. *� ������� ����������[# �� ���� �� ����-�����. - �!&, �[�. V, �., 1985.

36 ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� .�., 1977. 37 Q.�.R�c�bov. Az�rbaycanda süd m�hsullar�n�n haz�rlanmas�n�n xalq üsullar�. - AEM, III bur., B., 1977. 38 �.A.Quliyev. A�zrbaycanda su qu�lar�n�n ovlanmas� haqq�nda. - AMM, VI c., B., 1965. 39 .�./��� �. /�����\�%�{�? ��#���[# ������ �� ���������. - ^ %�: | +� � �� � � �����<��� � ^��-

��$��� ����� . ����� =�, 1971. 40 |.�./��<$ ��%�?. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� /�����#�. - ^ %�.: ^�����[ W���>��\��

/��%���. ]�., 1952, �.183-199. 41 .w��\���-����������. |�+ �%� � ��� �� ���������%�# �J��%. - "*��.^����$��>� \�%��<� �� ��",

1928, � 3. 42 T.�.Bünyadov. Q�dim Az�rbaycanda ipin boyanmas� qaydalar�na dair. - ATM, YI c., B., 1963; Yen� onun.

Q�dim Az�rbaycanda toxuculuq v� keç�çiliyin inki�af tarixin� dair. - AEM, I, B., 1964; H.A.Quliev. Az�rbaycanda basmanax�� s�n�ti haqq�nda. - "Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1957, � 7; Yen� onun. Az�rbaycanda toxuculuq s�n�ti tarixind�n - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1961, � 6-7; Yen� onun. XIX-XX �srin �vv�ll�rind� Lah�c q�s�b�sind� mis qab istehsal�. – «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1961, � 2, 1962, � 1; Yen� onun. Metal v� xalq s�n�tkarl���. B., 1968; �.A.Quliyev. Az�rbaycanda k�ndir lifinin �yrilm�si v� e�ilm�si üsullar�na dair. - AEM, 1bur. B., 1964; Q.C.Cavadov. Az�rbaycanda a�aci�l�m� s�n�ti haqq�nda. - AEM, III bur. B., 1978; Yen� onun. Az�rbaycanda a�aci�l�m� d�zgah� haqq�nda. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1973, �1; K.�liyeva. Naxç�van b�dii tikm�l�ri. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1961, �8; A.N.Mustafayev. Bir toxuculuq al�ti haqq�nda. - "Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1969, � 10; Yen� onun. XIX �srin sonu - XX �srin �vv�ll�rind� �irvanda n�qqatl�q. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1974, � 1; Yen� onun. �irvanda �altoxuma d�zgah�. –«Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1968, � 4; Yen� onun. �irvanda t�rrahl�q. – «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1976, � 1; Yen� onun. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999; Yen� onun: / ������� ���$ ��? �%�{%�>� ������������ � �� �������� . – «*��. �" �� ��.&&'», 1972, � 3; Yen� onun. � �����{�����+ ����% ��? ��>����� ��? ��%��. – «��" �� ��. &&'», 1973, � 9; &..�>�+��� ��. ��$������ �� ���������. �., 1987 v� s.

43 �.�.}�=� �. ���� ������� � XIX - ��$. XX ��. (����� \.%���.���.) �., 1988; Yen� onun. Ordubadda meyv�l�rin qurudulmas�n�n xalq üsullar�. - AEM, V bur., B., 1985.

44 �.�.Abdullayev. X1X �srin �vv�ll�rind� Yerevan quberniyas� ��rur-D�r�l�y�z uyezdind� ya�ayan az�r-baycanl�lar�n m�sk�nl�rin� dair. - ATM, 1 c.B., 1973.

45 �.."��� �.}�� � ��? � ������ �� ��������{ �, ��������=�# � ����� � %��{ w1w-��$�� ww ��.]�., 1981; Yen� onun. / ���$ ��J ����� � \��+ � �<�%�# ��� � ��� �� ��������{ �, ��������=�# � �[�= + ���$�����%�+ � �� . - "*��.�" �� ��.&&'", 1977, �3; ��."�������. ]����{�����? � ���� + ���? +�� -����<��? %��<���� �� ��������{ �, �������J��# � ����� (����� \.%���.���.).�., 1991; Yen� onun. � ������ �<��� ��� �� ��������{ �, �������J��# � ������%�� &&'.-"*��.�" �� ��.&&'", 1990, �1, �.155-159.

46 ".^.�������. &��� + ���? +�� ����<��? %��<���� �� ��������{ � ��> ����� (����� \.%��������%�� ���-� ���{��). ., 1989; &._.���� ��, �.@.���=� ��. ����� ��> �����%�# � � % + �{ � w1w ��$. ww ��.-�!&, �[�.1, �#�$., 1974; �.*.*���++�>�+ ���. ��� ���J{����[ ��� � ��? ��> �����%�# �� ����-����{ � - �[� � �<�%�>� ��� � ��? ��> ����� (��.���� �). �#�$., 1981.

47 '.&.!\ ��� �. �� ���������%�� %���J+ wV1-wYIII ��. (����� \. %���. ���.) �., 1961; Yen� onun. Az�rbaycan geyiml�ri tarixind�n (XVI �sr ba� geyiml�ri) - "Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1959, �9; Yen� onun. Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri. B., 1960; Yen� onun. �� ���������%�� %���J+. ��<��+. �., 1963; Yen� onun. �� ����� ��%������ �� ���������. �., 1964; Yen� onun. Az�rbaycan�n b�dii s�n�tkarl���. B., 1966; Yen� onun. Az�rbaycan b�dii parçalar� (XY1-XYIII �srl�r) - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1968, �3; Yen� onun. XY1-XYII �sr Az�rbaycan geyim v� b�z�kl�ri - "Qobustan", 1977, �2; Yen� onun. Az�rbaycan b�dii s�n�tkarl��� dünya muzeyl�rind�. B., 1980; Yen� onun. Az�rbaycan xalq s�n�ti. B., 1984; Yen� onun (mü�t�r�k). Az�rbaycan geyiml�ri. B., 1997; Yen� onun. � %��������-���%����� ��%������ �� ���������. ���. ��%���� ��%������� � ��?. �., 1972.

22

48 L.K�rimov. Az�rbaycan xalças�. 1 c., B., 1961, II -III c., B., 1983; ".�.������� ��. /������ ��%������ �� �-

��������. �., 1971; /���[ �� ���������%�� &&' (��<��+). ., 1952: �.&.��� ��. ^�����[ %���[ �� �-�������� w1w-��$. ww � %�. �., 1987.

49 K.M.�liyeva. Az�rbaycan�n b�dii parça v� tikm�l�ri. B., 1990. 50 S.B.�s�dova. X1X-XX �srl�rd� Az�rbaycan z�rg�rlik inc�s�n�ti. B., 1978; /�����> �������-� %��������>�

��%������ �� ���������. �., 1963. 51 ".*.'�� �. w���� ��� ���? % ��+�%� /��%���%�� �������. �., 1964: Yen� onun. |��+��\�[ �����[-

����[� ��� #���� ��� ���� % ��+�%� /��%���%�� ������� - "*��. �" �� ��.&&'", 1961, �7: "."����\���. w���� ��� ���? % ��+�%� �� ���������. �., 1984; Yen� onun. w���� ��� ���? >���������-��? % ��+�%� �� ��������� 1w �.-"*��.�" �� ��.&&'", 1958, �4.

52 �.&.��� ��. w���� ��� ���? �������%� � � ��. �., 1986. 53 ".*.'�� �. w���� ��� ��� �� %�� /��%���%�� �������.-"��%���[ �" �� ��.&&'", 1964, �5. 54 �� ����[ �%��= ��? �� ���������. �., 1973; ".*.'�� �. �� ����� ��%������ /��%���%�� �������.-

"��%���[ �" �� ��.&&'", 1965, �1; ��[ ����+ ���������[ ��� ��? �� ���������. �., 1973; ^��-��$�� ����� . �., 1973.

55 ..������ . "������ ���$ ���� �� ��������� � >� ���>� �����[ �����{��. �., 1963; Yen� onun. / ���$ ��J �������>� ���$ ���� �� ���������. �� ��#�� %��� �������>� ������ w1w-ww ��. - "*��.�" �� ��.&&'", 1953, �8: L.S.Bretanitski, �.V.Salamzad�. Az�rbaycan memarl��� abid�l�ri. Naxç�van MSSR abid�l�ri. B., 1951; �.&.���� ��{%��, .�.�� ����, �.^.&���+��� . *�����? ��#�� %���[ �� ���������. ., 1963: �.&.�� ����{%��. / ������� ����{� _ %���%�# #����.-"*��.��.@�" &&&'", 1944, �5; Yen� onun. �������� �<�� ������ ��? |�%����<�%�>� � � ��%���%�>� �������. - }�+?���%� ��#�� %���[ �� ���������. �. II, �., 1950; Yen� onun (mü�t�r�k). }�� � ��? � ������ (� ���� � "�� ��������"). - "�-���[ /��%���. �. }.., 1962; &.�.����= �, .�.�� ����. ����+��< ����{� =�����=�#�� � ��%�. ., 1956; Yen� onun. Bak�n�n memarl�q abid�l�ri. B., 1955; �.S.Salamzad�, �.�.Sad�qzad�. XYIII-X1X �srl�rd� Az�rbaycanda ya�ay�� binalar�.B., 1961; .�.�� ����, �.&.�� ����{%��, �.^ &���+��� . *�����? ��#�� %��-�[ �� ���������. �., 1960; �.^.&���+��� . ��#�� %���� �� ��������� wYI-w1w ��. �., 1964; Yen� onun. ��#�� %���� %��<���[# ������ ��� wYII-w1w ��. -"*�%������ �� ���������", �.Y}, �., 1959; Yen� onun. ��#�� %���� �������>� ������ ��>���[# ������� �� ���������.-��#�� %���� �� ���������. �., 1952; �.^.&��%����. / ���$ ��J �������>� ������ �� ���������. - "��". �� ��.&&'", 1949, �5; _.&.@������ �. ���[ ��+� � �������% >������ �� ��������� �� ��� � w1w-ww ��. �., 1963; Yen� onun. ���������� �<���� � ��#�� %���� �� ��������� w1w-ww ��. �., 1986. *.�.^����� ���. ���[ ��-+� >����� �������� wY_-w1w ��. - }�+?���%� ��#�� %���[ �� ���������. �., 1950; /..�+ ���� . &����� �<�� ��%������ �� ���������. �., 1983; ^..������. ���������� �<���� �� ��������� w_-wY1 ��. �., 1984; '.�.&��� ��. �������-����%� � \��+������� . �., 1989: |.������. ��#�� %���� >����� _�=�. �., 1977; ^./ ��+��. �������� �<�[ ������ ��? �� ���������. �., 1998; �.. #�� �. "����-�� ����� �� ���������. �., 1986; Yen� onun. � � �?��� ���$ ���� �� ���������. �., 1987.

23

�STEHSAL M�D�N�YY�T�

�m�k al�tl�ri v� yaraqlar �nsan�n t���kkülü prosesind� müst�sna rol oynam�� �m�k v� �m�k al�tl�ri c�miyy�tin

inki�af�n�n sonrak� gedi�ind� d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. �m�k f�aliyy�ti v� istehsal sah�l�ri geni�l�ndikc� �m�k al�tl�ri d� art�b çoxalm��, onlar�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Bununla yana��, h�yati ehtiyaclar �m�k al�tl�rinin t�kmill��m�sini labüd etmi�, yarad�c� dü�ünc�y� t�kan vermi�, texniki t�r�qqiy� s�b�b olmu�dur.

�n�n�vi �m�k al�tl�ri, h�r �eyd�n önc�, t�tbiq sah�l�rin� gör�: t�s�rrüfat-istehsal al�tl�ri, ev-m�i��t al�tl�ri, musiqi al�tl�ri, t�bab�t al�tl�ri v� s. olmaqla müxt�lif tipoloji qruplara bölünür.

Tipoloji z�nginlik bax�m�ndan bunlar�n aras�nda t�s�rrüfat al�tl�ri müst�sna yer tutmu�dur. Daha q�dim tarix� malik olan t�s�rrüfat al�tl�ri h�m ev, h�m d� çöl t�s�rrüfat� i�l�rind� istifad� olunmu�dur. Bu m�nada çöl t�s�rrüfat� i�l�rinin h�cmi çox geni� oldu�undan v� buradak� i�-istehsal prosesl�rinin çoxnövlü olmas� s�b�bind�n burada t�tbiq olunan �m�k al�tl�rinin daha z�ngin tipoloji növ v� çe�idl�ri yaranm��d�r.

�m�k al�tl�ri, habel� haz�rlanma material�na gör�: da�, sümük, a�ac v� metal olmaqla tipoloji növl�r� ayr�l�r. Erk�n metal dövrün� q�d�rki tarixi m�rh�l�d� da� v� sümükd�n, qism�n is� a�acdan düz�ldilmi� �m�k al�tl�ri t�s�rrüfat-istehsal f�aliyy�tind� ba�l�ca yer tutmu�dur. Antik dövrd�n etibar�n d�mir (polad) al�tl�rin daha mük�mm�l tipoloji növl�ri yaranm��d�r.

Az�rbaycan xalq�n�n yeni dövr maddi m�d�niyy�ti onun sosial-iqtisadi inki�af�n�n öt�n tarixi m�rh�l�l�rd� �ld� etdiyi texniki nailiyy�tl�r üz�rind� p�rv�ri� tapm��d�r. N�sild�n - n�sill�r� ötürül�n irsi varislik, �n�n� mühafiz�karl��� maddi m�d�niyy�tin bütün sah�l�rind�, o cüml�d�n �n�n�vi �m�k al�tl�ri v� m�i��t vasit�l�rind� d� özünü ayd�n t�zahür etdirir.

Feodalizm dövrünün �m�k al�tl�ri, m�i��t vasit�l�ri v� silahlar�n�n bir qismi yeni dövr-d� d� özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di.

Yeni dövrün �m�k al�ti, m�i��t vasit�l�ri v� silahlar�n�n s�ciyy�vi xüsusiyy�ti bundan ibar�t idi ki, müasir texniki t�r�qqi il� �laq�dar olaraq, onlar�n bir qismi t�kmill��ib d�yi�ikliy� u�ramaqla, özl�rinin �m�li �h�miyy�tini xeyli d�r�c�d� qoruyub saxlaya bilmi�, yeni m�i��t t�l�bl�rin� cavab ver� bilm�y�n qismi is� t�dric�n aradan ç�xm��, yaxud yenil�ri il� �v�z olunmu�dur. H�yat�n bu d�yi�m�z, dialektik qanunauy�unlu�u yeni dövrün maddi m�d�niyy�tinin bütün sah�l�rind�, o cüml�d�n �m�k al�tl�ri v� silahlar�n tarixi taleyind� d� ayd�n izl�nilir.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� tarixi-etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm��, qism�n d� m�h�lli s�ciyy� da��yan �m�k al�tl�ri v� �n�n�vi m�i��t vasit�l�ri etnoqraflar t�r�find�n �trafl� t�dqiq olunmu�dur.1

1.�kinçilik al�tl�ri. �n�n�vi �m�k al�tl�ri aras�nda tipoloji müxt�lifliyin� v� istifad� �h�miyy�tin� gör�,

�kinçilik m�i��ti il� ba�l� t�s�rrüfat al�tl�ri xüsusi yer tutmu�dur. Z�man�miz�d�k bu al�tl�rin geni� tipoloji çe�idi g�lib çatm��d�r.

�um al�tl�ri. �n�n�vi �kinçilik t�s�rrüfat�nda �sas�n «bel» adlanan müxt�lif forma v� qurulu�a malik �m�k al�tl�rind�n istifad� edilmi�dir. Quba-Xaçmaz bölg�si �halisi aras�nda o, «qazq�r bel», «Quba beli», «D�rb�nd beli», «l�zgi beli», �irvanda «Navah� beli», ��ki-Zaqatala bölg�sind� «Gülüstan beli», «Qaraba� beli», Naxç�vanda «��rur beli», «Naxç�van beli», L�nk�ran-Astara bölg�sind� «�uxm (�um) beli», «�yri bel», «xiling» v� b. adlarla m�lum idi. Bunlar�n ham�s� tipoloji c�h�td�n qalaql� bel qrupuna aid edilir. �n’�n�vi qalaql� bell�r bir qayda olaraq, t�pk�ncli düz�ldilirdi. Forma etibaril� onlar x�� gavah�n�n� xat�rlad�rd�. Bu tip bell�r, �sas�n, Az�rbaycan�n düz�nlik rayonlar�nda, xüsusil� ba�-bostan kimi kiçik torpaq sah�l�rinin bell�nm�sind� v� ç�ltik z�mil�rinin �kilib bec�rilm�sind� daha çox t�tbiq olunurdu.

Torpaq lay�n�n d�rin qatlar�n� qaz�b çevir� bildiyind�n yum�aq torpaq sah�l�rini �km�k üçün «qalaql� bel» bir növ x�� v� ya kotan� �v�z edirdi. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� belin bu növünün «�um beli» adlanmas� da buradan ir�li g�lmi�dir. �umlama �m�liyyat�n� yax�� yerin� yetir� bilm�k üçün onun qala��n�n sa� v� ya sol küncl�ri «t�pk�n» adlanan qulaqc�qla

24

tamamlan�rd�. XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� «t�pk�ncli» d�mir

bell�r peyda olma�a ba�lam��d�r. Belin bu tipi zavodda kütl�vi istehsal olundu�undan «zavod», yaxud «rus» beli d� adland�r�l�rd�. Ucuz ba�a g�lm�sin� baxmayaraq t�pg�ncli bel �kin i�ind� uzun müdd�t «qalaql� bel» il� yana�� i�l�nmi�dir.

XIX �srd� �kin t�s�rrüfat�nda, xüsusil� bostan v� t�r�v�z sah�l�rinin bec�rilm�sind� müxt�lif qurulu�lu metal toxa ba�l�ca �m�k al�ti olaraq qal�rd�. D�mirin peyda olmas� il� �laq�dar olaraq, xüsusil� antik dövrd�n etibar�n d�mir toxa da� v� sümük toxalar� s�x��d�r�b aradan ç�xarma�a ba�lam��d�r. Metal toxalar d�st�k keçiril�n küpün� gör� «d�m�ql�» v� «borulu» (lül�li) olmaqla iki qrupa bölünür. Lül�li toxalar h�cm etibaril� xeyli böyük olub «k�tm�n» adlan�rd�. K�tm�n �m�k m�hsuldarl���n� art�rmaqdan �lav�, h�m d� nisb�t�n a��r oldu�undan i� prosesind� �kin sah�sinin d�rin qatlar�na keç� bilir, bununla da alaq otlar�n� kökünd�n k�sib ç�xarma�a v� bec�ril�n bitkinin dibini yax�� yum�altma�a imkan verirdi.

Toxa v� k�tm�nin bec�rm�-yum�altma �m�liyyat�nda i� �msallar�n�n olmas� n�z�r� al�naraq, Az�rbaycan�n aqrar terminologiyas�nda «toxalama» istilah� il� yana��, «ketm�nl�m�» anlay��� da yaranm��d�r. K�tm�nl�m� �m�liyyat� �n çox pamb�q, t�nb�ki, q�z�l boya, k�tan v� s. kimi texniki bitkil�rin bec�rilm�sind� t�tbiq olunmu�dur.

�vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� �kinçilikd� qo�qu qüvv�si il� i�l�dil�n �um al�tl�ri ba�l�ca yer tuturdu. Konstruktiv qurulu�una v� �m�li v�zif�sin� gör� �um al�tl�ri x�� v� kotan olmaqla iki qrupa bölünür. Öz növb�sind� qurulu� etibaril� x�� ulamas�z (�yri x��) v� ulamal� olmaqla iki qrupa bölünür.

X�� a�acdan düz�ldil�n �n q�dim �um al�ti olub Az�rbaycan�n bütün �kinçilik rayonlar�nda geni� yay�lm��d�r. X���n �n sad� v� q�dim formas� kökünd�n ç�xar�lm�� �yri a�acdan düz�ldilirdi. El� bu s�b�bd�n d�, el aras�nda o, çox vaxt �yri x�� adlan�rd�. Bel� halda bitili a�ac�n kökü x���n kötüyü, gövd�si is� onun qolu rolunu oynay�rd�. Ona t�kc� d�st�k �lav� olunurdu. X���n b�sit növü olan «�yri x��» �vv�ll�r uzun müdd�t gavah�ns�z i�l�nmi�dir. M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycanda d�mir gavah�n antik dövrd�n etibar�n d�b dü�mü� v� XX �srin �vv�ll�rin� q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Xüsusil�, a��r v� mür�kk�b qurulu�lu «qara» kotan�n i�l�y� bilm�diyi da�avar torpaqlar�n �kilib bec�rilm�sind� gavah�nl� x�� uzun müdd�t yegan� �um al�ti olaraq qalm��d�r.

Ulamal� x�� qurama qurulu�a malik olub qol, kötük, ulama, d�st�k v� gavah�n olmaqla, 5 hiss�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Ulamal� x��lar «baz�» adlanan qolunun �yri v� ya düz olmas�na, habel� onun ulama il� birl��m� üsuluna gör� bir-birind�n f�rql�nirdi. X���n kötüyün� d�mir gavah�n �lav� olunmas� tipoloji c�h�td�n onu qism�n kotana yax�nla�d�rm��d�r.

Bir qayda olaraq, x�� baz�s�n�n uc hiss�sind� 2-3 �d�d oyuq aç�l�rd�. Ulama h�min oyuqlardan birin� keçirilmi� «güc a�ac�» vasit�sil� �yri qola calan�b birl��dirilirdi. Daha sonra ulaman�n ba�� ip v� ya çubuqdan hörülmü� «bur�u» vasit�sil� boyunduru�a qo�ulurdu. Bu m�qs�dl� çox vaxt �ilgir v� ya t�n�k burmas�ndan istifad� olunarm��. �mkanl� ail�l�r çox vaxt bu m�qs�dl� mal gönünd�n kö�� ç�kib «ka�an» hör�rmi�l�r. Baz� oyuqlar� bir qayda olaraq, torpa��n d�rin v� ya üzd�n �umlanmas�n� t�nziml�m�y� xidm�t edirdi. D�rin �um etm�k üçün «güc a�ac�» �yri baz�n�n birinci oyu�una keçirilirdi. Bu halda x���n qolu qism�n a�a�� v�ziyy�t alaraq, kötüyün daban�n�n bir q�d�r yuxar� qalxmas�na s�b�b olurdu. �kin torpa��n�n ilk v� son ��r�m�n� salan zaman, x�� ulamas�, ad�t�n, ilk oyuqdan qo�ulard�. Bundan f�rqli olaraq, qumsal torpaqlar, habel� s�pilmi� toxumun bat�r�lmas� üçün apar�lan ikinci �umlama prosesi o q�d�r d� d�rin �um t�l�b etmirdi. Buna gör� d�, bel� halda x���n ulamas�n� son oyuqdan qo�ard�lar. Bir qayda olaraq x���n baz� v� d�st�yi bilavasit� kötüy� birl��dirildiyind�n �kinçil�r aras�nda ona h�m d� «baz� bin�si», y�ni «bünövr�si» deyilirdi. Ad�t�n, x�� kötüyünün ucu nazik, arxas� is� yo�un v� enli formada düz�ldilirdi. B�z�n x�� qolunun kötüy� birl��dirilm�si üçün onun ortas�nda de�ik aç�l�rd�. �yri qolun a�a�� ucu kötüyün de�iyin� geydiril�nd�n sonra onun arxa t�r�fin� d�st�k birl��dirilirdi. Qolun kötükd�n ç�xmamas� üçün onun arxas�na a�ac paz vurulub b�rkidilirdu.

X���n �umlama �msal�n� art�rmaq üçün onun kötüyün� gavah�n keçirilirdi. Torpa��n asan �umlanmas�n� t�min ed�n, d�mir gavah�n�n ucu, bir qayda olaraq küt

üçbucaq formas�nda olub, burnu nazik v� ensiz, küpü is� enli v� qal�n olurdu. Lakin hans� növ

25

torpaq sah�sinin �umlanmas�ndan, yaxud hans� bitki növü üçün �um edil�c�yind�n as�l� olaraq, x�� gavah�nlar� böyük v� ya kiçik olurdu. Bundan �lav�, gavah�nlar�n ucunun oval v� yaxud iti olmas� il� d� onlar bir-birind�n seçilirdi. Bir qayda olaraq gavah�n sifari�l� yerli d�mirçil�r� düz�ltdirilirdi.

Az�rbaycanda istifad� olunmu� x��lar qurulu� v� formalar�na gör�, bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�r� malik olmu�lar. Bunlar�n �n t�kmil növü «ulamal� x��», «qollu x��», «çatma x��», «i�killi x��» v� s. adlarla tan�nm��d�r. X���n bu növl�rin� Az�rbaycan�n, dem�k olar ki, �ks�r etnoqrafik bölg�l�rind� rast g�linirdi.

Ulamal� x�� ��ki-Zaqatala, Qaraba�, Naxç�van bölg�l�rind�, xüsusil�, geni� yay�lm��d�r. Ulamal� x���n qolu, ad�t�n, onun baz�s�na calaq �lav� etm�kl� düz�ldilirdi. Baz� cala�� Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� «ulama», «çil�», «çatma», «m�s�n�», «uzatma» v� s. adland�r�l�rd�. X���n bu növü çox vaxt el� h�min adlarla da f�rql�ndirilib tan�n�rd�.

Ulamal� x��, ad�t�n, kötüyünün arxadan «qulaql�», d�st�yinin iki �lc�kli düz�ldilm�si v� metal q�l�nca malik olmas� il� f�rql�nirdi. X���n q�l�nc� torpa�� k�sm�k, qulaqlar� torpaq lay�n� çevirm�k m�qs�di güdür, onun qo�a d�st�yi is� al�tin sanball���n� t�nziml�m�y� xidm�t edirdi.

Ulamal� x�� nisb�t�n t�kmill��mi� �um al�ti olub, torpa�� daha yax�� �umlay�rd�. Bel� x��lardan da�avar v� d�my� torpaqlar�n �umlanmas�nda daha çox istifad� edilirdi. Ad�t�n, ona iki, üç, b�’z�n is� dörd boyun öküz qo�ulard�.2

Ç�ltikçilik t�s�rrüfat�nda istifad� edil�n x�� yüngül v� kiçik ölçülü olmas� il� f�rql�nirdi. Suvar�lan torpaqlar�n �umlanmas� nisb�t�n ç�tin oldu�undan qaim torpa�� k�sm�k üçün

x��lar�n qoluna h�m d� «q�l�nc» b�rkidilirdi. Bundan �lav� x���n kötüyünd� «qulaq» adlanan ayaq yeri düz�ldilirdi. Torpa�� d�rin �umlamaq üçün d�st�çi (majg�l) aya�� il� arabir h�min «qula��»n üstünd�n a�a�� bas�rd�.

�kinci il t�krar �kil�n ç�ltik sah�si nisb�t�n yüngül x��la �umlan�rd�. Xalq aras�nda ç�ltik g�rinin �umlanmas� �m�liyyat� «g�rvanlama» adland���ndan x���n bu növün�, ad�t�n, «g�rvan x��» da deyilirdi.

Az�rbaycan�n �n�n�vi �um al�tl�ri aras�nda istehsal göst�ricil�rin� gör�, kotan xüsusi yer tutmu�dur. Xalq aras�nda o, daha çox «diyirc�kli» kotan v� ya «qara kotan» ad� il� m�lum idi.

Az�rbaycanda �um al�ti q�dim tarix� malikdir. Diyirc�kli kotan x�� il� qara kotan aras�nda bir növ keçid v�sil�si t��kil edirdi. Onun «x�ms�» adlanan v� iki hiss�d�n ibar�t olan qolunun bir ucu kotan�n «kötük» v� ya «kün�» adlanan bin�sin�, dig�r ucu is� m�s�n�y� birl��dirilirdi. M�s�n� is� öz növb�sind� qo�a t�k�rli oxa b�rkidilirdi. Diyirc�kli kotan kötük (kün�, bin�), x�ms�, m�s�n�, d�st� (maj, mac, m�c), batar, gavah�n, q�l�nc v� bir cüt t�k�rd�n ibar�t olub 3-4 boyun qo�qu heyvan� il� i�l�dilmi�dir.3

Zaqafqaziyada h�l� VIII-IX �srl�rd�n m�lum olan qara kotan �kinçilik texnikas�n�n inki�af� bax�m�ndan t�kmill��mi� v� yüks�k m�hsuldarl��a malik �um al�ti hesab olunurdu.4

Qara kotan a�a��dak� hiss�l�rd�n ibar�t idi: �yribaz� (qol), topal (bin�, kün�, kötük), taxta (çevir�n, layd�r), d�st�k (tutqac, �lc�k, mac, maj), daraq, gavah�n (d�mir), q�l�nc (zivinc), t�k�r (çarx, diyirc�k, ziyrik), kolbasan (ç�mb�r, alaf taxtas�), q�r (�oldu), çill� (�jdaha), �ilikar, qay�� (ka�an, çanç�r�k), oturacaq taxtas�, boyunduruq, çatallar, sam� (sin�çula), toxmaq (toppuz, p�rs�ng).5

Qara kotan� dig�r �um al�tl�rind�n f�rql�ndir�n ba�l�ca c�h�t onun k�silmi� torpaq lay�n� a��r�b çevirm�sind�n ibar�t idi. �kinçilik t�s�rrüfat�nda qara kotan�n yüks�k �um al�ti kimi d�y�rl�ndirilm�si d� m�hz bununla, �um lay�n� çevirm�si il� ba�l� idi.

Qara kotan�n t�k�rl�ri ölçü etibaril� biri dig�rind�n böyük olurdu. Onun böyük çarx� «ana» v� ya «l�g�r» (�um) t�k�ri, kiçik çarx� is� «bala t�k�r» («bala çarx») adlan�rd�.6 D�nd� a�ac�ndan düz�ldilmi� t�k�r bud, d�nd� v� top olmaqla üç hiss�d�n ibar�t olurdu. Böyük t�k�r (diametri 50-53 sm), ��r�m�n içi il�, kiçik t�k�r (diametri 35-40 sm) is� ��r�m�n k�nar� il� h�r�k�t edirdi. Bununla da kotan�n ba� hiss�sinin h�r�k�t müvazin�ti t�nziml�nmi� olurdu. �lk ��r�m zaman� t�k�rl�r aras�ndak� f�rq kotan�n yer� yax�� batmas�na mane oldu�undan, ad�t�n, onun kiçik çarx� ç�xar�l�r, sonrak� ��r�mlamada yerin� sal�n�rd�.

Kotan çarxlar�n�n oxu boyunduru�a 2-2,2 m uzunlu�unda a�ac «q�r» vasit�sil� birl��dirilirdi. Q�r, ad�t�n, l�g�r t�k�rin� bir q�d�r yax�n m�saf�d� oxa keçirilirdi.

26

�umlama zaman� gavah�n üçün torpaq lay�n�n (l�g�r pay�) enli v� dar götürülm�si q�r vasit�sil� tarazlan�rd�. Bu m�qs�dl� d� q�r�n oxa keç�n hiss�sinin sa� v� sol t�r�fin� a�ac para (paz) vurulurdu. �umlama zaman� torpa��n l�g�r pay�n� enli götürm�k laz�m g�ldikd� para soldan, dar götürm�k ist�dikd� is� sa�dan vurulurdu. L�g�r lay� q�rdan �lav�, h�m d� «kolbasan» vasit�sil� tarazlan�b t�nziml�nirdi. Bu m�qs�dl� kolbasan�n bir ucu q�ra, dig�r ucu is� oxa keçirilm�kl�, laz�m g�ldikd� onu s�rb�st sur�td� ir�li v� ya geriy� ç�km�k mümkün olurdu. Kolbasan h�m d� kotan�n qaba��na ç�xan çör-çöpü v� kol-kosu bas�b a�a�� yat�rd�rd�.

Kotan qo�qu heyvanlar�na boyunduruq v� «çatal» adlanan a�ac yed�kl�r vasit�sil� qo�ulurdu. Dart� gücünü t�nziml�m�k üçün q�r�n alt�na «�jdaha» adlanan t�nziml�yici b�rkidilirdi. Onun bir ucu xüsusi a�acla q�r v� kolbasana, dig�r ucu is� çatala b�rkidilirdi. Göründüyü kimi, «�jdaha» dart� gücünü t�kc� dib k�ll�rin� deyil, h�m d� qabaqk� qo�qu heyvanlar�na eyni d�r�c�d� paylay�rd�.

Qara kotana, ad�t�n, dörd boyun k�l, b�z�n is� 6-8 boyun öküz v� ya k�l qo�ulurdu. Kotana qo�ulan birinci boyun dib (hamb�l), ikinci boyun ç�rgov (qaraqay��), üçüncü boyun minik (hörük), sonuncu is� uc adlan�rd�.

XIX �srin sonlar�ndan ba�layaraq, Az�rbaycan�n k�nd t�s�rrüfat�nda t�kmill��dirilmi� yeni tipli metal kotanlar meydana ç�xm��d�r. Bundan sonra qara kotan t�dric�n t�s�rrüfat h�yat�ndan s�x��d�r�l�b ç�xar�lma�a ba�lam��d�r.

Mala. �umlanm�� torpa��n s�pin� haz�rlanmas� prosesind� bir s�ra malalay�c� al�tl�rd�n istifad� olunurdu. Az�rbaycanda bu tip al�tl�rin qurulu� etibaril� f�rql�n�n �ax mala, a�ac mala, di�li mala, d�rm�x mala, d�mir mala v� s. adlarla b�lli olan müxt�lif növl�ri yaranm��d�r.7 Ad�t�n, �umlanm�� sah�nin qurulu�undan, onun x�� v� ya kotanla d�rin, yaxud dayaz �umlanmas�ndan, habel� bec�ril�c�k bitkinin növünd�n as�l� olaraq, müvafiq mala növünd�n istifad� olunurdu.

�ax mala a�ac budaqlar�ndan ba�lan�b düz�ldilirdi. Bunun üçün �üvüllü a�ac�n bir v� ya bir neç� buda�� k�silir v� �axlar�n uclar� ipl� bir-birin� ba�lan�rd�. Bu növ saya malalar, �sas�n, göy�m, �zgil, yemi�an, c�r alça v� s. kimi tikanl� a�ac növl�rind�n düz�ldilirdi. �ax mala dar�, ç�ltik, noxud, m�rci, l�rg� v� s. kimi «yazl�q» bitkil�rin toxumlar�n�n �uma basd�r�l�b üstünün malalanmas� üçün s�ciyy�vi mala növü olmu�dur. Bu tip malada �lahidd� «di�» olmad���ndan, onlar s�pilmi� toxumun ancaq üstünü ört� bilir, onlar� �umun d�rin qat�na sala bilm�rd�. Bu xüsusiyy�tin� gör� d� �ax maladan �n çox yum�aq �kin� malik olan «çala» v� «tala» �kinçilik sisteml�rind� geni� istifad� edilmi�dir.

XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �kinçilik t�s�rrüfat�nda toxuma v� ya hörm� mala tipi geni� yay�lm��d�. Düz�nlik �razil�rd� c�r üzüm (qora) t�n�yi, da�l�q v� da��t�yi bölg�l�rd� is� v�l�s çubu�undan hörülm� mala növü s�ciyy�vi olmu�dur. Bunun üçün 1,5 metr uzunlu�unda 3-4 �d�d nisb�t�n yo�un a�ac zolalar�n� bir-birin� paralel halda yer� uzad�b onlar�n aralar�n� nazik, elastik çubuqlarla hörürdül�r. Tal�� bölg�sind� o, çox vaxt «ç�p�» adlan�rd�. Malan�n bu növü, �sas�n, pay�z v� yaz �kini, xüsusil� d�, ç�ltik �kini üçün �umlanm�� sah�nin s�pilib malalanmas�nda i�l�dilirdi.

XIX �srd� Az�rbaycanda �n geni� yay�lan mala növl�rind�n biri d� a�ac mala olmu�dur. A�ac malan�n qurulu�ca �n sad� növü budama mala say�l�r. Budama mala düz�ltm�k üçün uzunlu�u t�xmin�n 2,5-3 m, diametri is� 10-15 sm olan a�ac zolas� seçib k�sirdil�r. Sonra onun budaqlar� t�xmin�n bir ç�r�k uzununda budan�rd�. A�ac�n q�sa k�silmi� itmil budaqlar� «di�» rolunu oynay�rd�. A�ac malan�n h�r iki ucu bur�u vasit�sil� de�ilirdi. H�min de�ikl�r� v�l�s v� ya t�n�k çubu�u keçirm�kl� mala boyunduru�a b�nd edilirdi.

Budama mala sonralar t�kmill��diril�r�k, d�rin �umlarda t�tbiq edil�n di�li mala il� �v�z olunmu�dur. Di�li malalar XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda �n geni� yay�lm�� mala növü say�l�rd�.

Toxum s�pilmi� �umun malalanmas�nda �n t�kmil v� s�m�r�li �m�k al�ti olan di�li mala daha çox qara kotanla �umlanm�� sah� üçün xarakterik olmu�dur. Di�li mala «sürün-c�k» adlanan, uzunlu�u 2 m, eni 20-25 sm, qal�nl��� 8-10 sm olan a�ac tird�n v� onun ortas�na keçiril�n haçal� qoldan ibar�t düz�ldilirdi. Malan�n di�l�ri a�acdan olub mü�yy�n qaydada c�rg� il� mala tirin� çal�n�b b�rkidilirdi. M�lum oldu�u kimi, a�ac di�li malalar da�l�-k�s�kli �kin

27

sah�l�rind� istifad� oluna bilmirdi. M�hz bu s�b�bd�n onlar d�mir di�li malalarla �v�z olunmu�dur.

D�mir di�li malan�n haça v� ya tay qolu 3 m uzunlu�unda a�acdan ibar�t olub, malan�n sürünç�yin� keçiril�nd�n sonra arxas� çüy vasit�sil� b�rkidilirdi. Bir qayda olaraq, mala qolunun sonuna hündürlüyü 60 sm-� q�d�r olan «d�st�k» b�rkidilirdi. �� zaman� malaç� sürünc�yin üstünd� dayanaraq bir �li il� d�st�kd�n tutur, dig�r �li il� heyvanlar� idar� edirdi.8

L�nk�ran-Astara bölg�sind� torpa��n �kin üçün haz�rlanmas�nda istifad� edil�n ç�ltik malalar� qurulu� etibaril� ba�qa bölg�l�rd� yay�lm�� malalardan xeyli f�rql�nirdi. H�min malalar burada pe�kovil, goranda, ç�p�, di�li mala olmaqla müxt�lif adlarla tan�n�rd�.

Pe�kovil v� goranda, �sas�n, birinci �umdan, ç�p� is� ikinci �umdan sonra ç�ltik l�kl�rinin �umunu �zib yumu�altmaq üçün i�l�dilirdi. Bumalardan sonra �kin sah�sini yum�altmaq m�qs�di il� di�li mala v� n�hay�t ax�rda «ç�p�» adlanan hamar maladan istifad� edilirdi.9

Goranda mala növü pe�kovil� nisb�t�n daha böyük olub onun alt i�l�k hiss�si g�zli düz�ldilirdi.

Ç�p� malan�n qollar�n�n aralar� diametri t�xmin�n 1,5-1,8 sm olan elastik çubuqlarla hörülürdü. Onun ortas�ndan v� h�r iki ba��ndan e�ilmi� t�n�k çubu�u keçirm�kl� boyunduru�a qo�urdular.

Biçin v� döyüm al�tl�ri. Yeti�dirilmi� tax�l m�hsulunun y���lmas� �m�liyyat� �kinçilik t�s�rrüfat�nda ba�l�ca yer tuturdu. Az�rbaycanda ba�l�ca biçin al�ti çin v� oraq olmu�dur. Çin v� oraq metal tiy� v� «d�st�k», yaxud «sap» adlanan a�ac tutacaqdan ibar�t olub, d�mirçi t�r�find�n haz�rlan�rd�. Forma v� qurulu�lar�na gör� bir-birin� ox�ar olan oraq v� çin aras�nda mühüm f�rq bundan ibar�t idi ki, çin di�li, oraq is� di�siz düz�ldilirdi. Çinin tiy�si d�mirçi t�r�find�n di��nir, oraq is� da� bülöv vasit�sil� itil�nirdi.

Ora��n böyük ölçülü növü «m�r�ndi» adlan�rd�. D�mir oraq peyda olandan sonra onun b�sit tipoloji növü olan «qurama» di�li oraqlar, t�dric�n aradan ç�xm��d�r.

Biçin m�qs�dil� «k�r�nti» v� ya «d�ryaz» adlanan uzun d�st�kli �m�k al�tind�n d� istifad� edilirdi. Ad�t�n, ot biçinind� i�l�n�n d�ryaz q�sa b�limli tax�l növl�rinin biçilm�si prosesind� d� istifad� edilirdi. Bir qayda olaraq onun d�st�yinin ortas�na «�lc�k» adlanan tutacaq b�rkidilirdi.

Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm�� universal döyüm al�ti a�ac v�l olmu�dur. V�l a��r v� möhk�m oduncaql� a�acdan, �sas�n, pal�ddan düz�ldilirdi. Yerli iqlim ��raitind�n, tax�l növünün b�limind�n v� qo�qu qüvv�sind�n as�l� olaraq, v�lin tay v� qo�a olmaqla, qurulu�ca iki növün� t�sadüf olunurdu. V�l taylar�n�n uzunlu�u t�xmin�n 1,5-1,7 m-� q�d�r, eni 60-70 sm, qal�nl��� is� 7-8 sm olurdu. Döyüm prosesini sür�tl�ndirm�k v� m�hsuldar etm�k üçün v�lin i�l�k alt hiss�sind� aç�lm�� g�zl�r� x�rda da� parçalar� p�rçiml�nirdi. B�z�n bu da�lar� x�rda metal parçalar� il� d� �v�z edirdil�r. Bu is� döyüm prosesini xeyli tezl��dirm�y� imkan verirdi.

V�lin qabaq hiss�si bir q�d�r yuxar�ya do�ru qatlanm�� v�ziyy�td� düz�ldilirdi. Bunun say�sind� v�lin x�rmanda h�r�k�ti nizama sal�n�r v� kül��in topalan�b bir yer� y���lmas�n�n qar��s� al�n�rd�. V�lin qabaq hiss�sind� «v�lb�nd» adlanan düzbucaql� formal� xüsusi ç�x�nt� düz�ldilirdi. V�li boyunduru�a qo�maq üçün v�lb�ndin k�narlar�nda k�rt aç�l�rd�. V�lb�nd� keçiril�n ip v� ya z�ncir vasit�sil� v�l boyunduru�a birl��dirilirdi. V�l�, ad�t�n, t�k at v� ya bir boyun öküz qo�ulard�.

Tax�l döyümünd� vaxtil� da� v�ld�n d� istifad� olunmu�dur. Da� v�l, �sas�n, bazalt da��ndan haz�rlan�rd�. Onun uzunlu�u t�xmin�n 70-80 sm, eni 50-60 sm, qal�nl��� 18-20 sm, a��rl��� is� 70-80 kq-a q�d�r olurdu.10

�sas�n, da�avar bölg�l�rd� i�l�n�n da� v�lin gird� növün� d� t�sadüf olunurdu. Qab�r�al� formada yonulmu� gird� v�li h�r�k�t etdirm�k üçün onun h�r iki ba��nda oyuq aç�l�rd�. Da� v�lin a�ac ç�rçiv�sinin ox rolunu oynayan ç�x�nt�lar� h�min oyuqlara keçiril�nd�n sonra o, boyunduruq v� ya g�rd�nb�nd� qo�ulurdu.

Tax�l döyümünd� istifad� edil�n �n�n�vi �m�k al�tl�rind�n biri d� carcar olmu�dur. Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm�� carcar üç �sas hiss�d�n: ç�rçiv�, p�rli ox v� oturacaq olmaqla üç hiss�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Dördbucaql� formada olan carcar ç�rçiv�sinin ortas�na p�rli ox keçirilirdi. Çarçar�n eni 1 m, uzunu 2-2,5 m olurdu. Carcar x�rmanda bir boyun qo�qu

28

qüvv�si vasit�siml� h�r�k�t etdirilirdi. Çarçar h�r�k�t etdikc� ox f�rlan�r v� d�mir di�l�r kül��i do�ray�b �zirdi. Lakin carcar vasit�sil� sünbüll�r kifay�t q�d�r �zilm�diyind�n onlar�n bir qismi «diri» qal�rd�. Ona gör� d�, tax�l sünbülü x�rdalan�b «d�n� dü��nd�n» sonra, çox vaxt carcardan sonra x�rmanda a�ac v�l sürülürdü.11

X�rmanda tax�l döyümü zaman� a�ac yaba, �ana, kür�k, x�lbir, �adara, hövs�r v� b. �m�k al�t v� vasit�l�rind�n istifad� edilirdi. Q�dim tarix� malik olan bu al�tl�rin, dem�k olar ki, ham�s� XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Tax�l döyülüb qurtarandan sonra sovrulub bir k�nara «t��» y���l�r, x�rmanda qalan saman y��an vasit�sil� topalan�r, sonra da s�b�t v� ya çal� araba il� da��n�b samanl��a y���l�rd�.

Dig�r d�nli bitkil�rd�n f�rqli olaraq, ç�ltik döyülüb b�limd�n ç�xar�landan sonra h�m d� s�rilib qurudulur v� t�krar dib�k v� ya ding vasit�sil� döyülüb q�lafdan t�mizl�nirdi.

Bütün bu prosesl�r bit�nd�n sonra d�nli bitkil�r kirkir� v� ya d�yirman vasit�sil� üyüdülüb yarma, yaxud un hal�na sal�n�rd�. Az�rbaycanda unüyütm� vasit�l�rinin tarix�n su d�yirman� v� h�ngli d�yirman olmaqla iki ba�l�ca tipoloji növü yay�lm��d�r. H�m d� su d�-yirman�n�n alt çarxl� növü s�ciyy�vi olmu�dur. «Malakan d�yirman�» adlanan yan çarxl� su d�yirmanlar� XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n d�b dü�mü�dür. Dig�r d�nli bitkil�rd�n f�rqli olaraq düyü dib�k vasit�sil� �zilib üyüdülür v� un hal�na sal�n�rd�.

Ç�ltiyi q�lafdan t�mizl�m�k üçün nisb�t�n geni� yay�lm�� döyüm al�tl�rd�n biri d� ding olmu�dur. Az�rbaycanda tarix�n dingin ayaq v� �l dingi olmaqla iki �sas növü yay�lm��d�r.

Ding yerli ustalar t�r�find�n pal�d, qoz, �abal�d v� möhk�m oduncaql� a�ac növl�rind�n haz�rlan�rd�. Ayaq dinginin qabaq hiss�sind� gird� çala, arxa hiss�sind� bir cüt qol olurdu. Ding a�ac� ox vasit�sil� h�min qollar�n aras�na sal�n�r v� t�pm� yolu il� qald�r�l�b-endirilirdi. Dib�yin di�li dimdiyi çalaya doldurulmu� ç�ltiy� d�ydikc� onu q�lafdan ay�r�b t�mizl�yirdi.

Ç�ltiyi vaxt� il� su dingi vasit�sil� d� döyüb t�mizl�mi�l�r. Bu tip dingl�r Az�rbaycan�n bütün ç�ltikçilik bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�. Qurulu�una v� istehsal gücün� gör� su dingi ayaq dingind�n f�rql�nirdi. Su dingi nov, p�r (su çarx�), �apalaql� ox, ding qolu, döy�c v� 5-6 �d�d gird� çaladan ibar�t düz�ldilirdi.

Dingl�rin çarx�na birl��dirilmi� ox f�rland�qca onun üz�rind�ki �apalaqlar dingin qollar�na toxunaraq onlar� mü�yy�n q�d�r yuxar�ya qald�r�b burax�rd�. Bel�likl�, qollar z�rbl� a�a�� enib ding çalas�ndak� ç�ltik d�nl�rinin qab���n� ç�xar�rd�. Su dingl�ri, ad�t�n, 4-6 qollu düz�ldilirdi.12

�n�n�vi �m�k al�tl�rinin böyük bir qismi s�n�t istehsal� il� ba�l� olmu�dur. S�n�t v� pe�� sah�l�rind� i�l�n�n �m�k al�tl�rinin z�ngin tipoloji növl�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

2.S�n�tkarl�q al�tl�ri Az�rbaycan xalq� özünün çox�srlik tarixi �rzind� z�ngin s�n�t irsi yaratm��d�r. Ayr�-ayr�

s�n�t sah�l�rind� istehsal prosesinin t�l�bind�n as�l� olaraq, tarix�n müxt�lif növ �m�k al�tl�ri yaranm��d�r. Çox vaxt universal s�ciyy� da��yan bu al�tl�rin bir qismi ev pe��si v� s�n�t istehsal�n�n müxt�lif sah�l�rind� mü�t�r�k i�l�nmi�dir. Bununla bel�, xüsusi pe�� yönümlü �m�k al�tl�ri d� az deyildi.

Da�i�l�m� s�n�tind� sal da��n ç�xar�lmas� v� da��nmas� prosesind� külüng, ling, bel, kür�k, para (paz), yanpara (nalçaq), qalaqburun, gürz, g�rd�n v� s. kimi �m�k al�t v� vasit�l�rind�n istifad� edilmi�dir.

Da�yonma prosesind� ad�t�n, da� baltas�, di��k (t�v�r-di��k), düs�ri, d�zg�, küny�, gireh v� s. i�l�nirdi. B�z�k da��n�n cilalan�b haz�rlanmas�nda iri v� nar�n di�li törpü, yast�, üçgül, dördgül, yuvarlaq formal� («bülül») yey�, ülgü, küny�, p�rgar v� s. istifad� olunurdu.13

A�aci�l�m� s�n�tind� müxt�lif növ k�sici, de�ici, yonucu, oyucu, k�rtl�yici al�tl�r ba�l�ca yer tutmu�dur. A�ac�n k�silib do�ranmas� prosesind� xüsusi me�� baltas�, nacaq v� batman balta i�l�nirdi. Tay v� qo�a üzlü baltalardan f�rqli olaraq nacaq kiçik tiy�li v� yüngül olurdu. Polad tiy�li d�mir baltalar antik dövrd�n etibar�n d�b dü�m�kl�, tipologi bax�mdan tunc t�b�rzini xat�rlad�rd�. Bunlardan �lav�, a�ac h�m d� k�rki vasit�sil� yonulurdu. A�aci�l�m� s�n�tind� «�l k�rkisi» v� «ayaq k�rkisi» olmaqla, ölçü etibaril� bir-birind�n f�rql�n�n iki cür k�rki i�l�nirdi.

A�ac materiallar�n�n yonulmas�nda t�tbiq olunan �m�k al�tl�rinin �n mür�kk�b növü «xarrat d�zgah�» adlanan mexaniki yonma çarx� olmu�dur. A�aci�l�m� s�n�tind� yegan� mexaniki �m�k al�ti say�lan xarrat çarx�n�n �l v� su düvv�si il� h�r�k�t etdiril�n iki növü

29

z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. A�ac m�mulat�n�n yonulub hamarlanmas�nda dart� v� r�nd�, mexaniki yonma i�ind� lis�

v� �ydi, oyuq açmaq üçün bur�u (burov), lobur, matqab v� müxt�lif formal� isg�n� nö-vünd�n istifad� edilmi�dir.

A�ac ustalar�, xüsusil�, xarratlar haz�rlad�qlar� m�mulatlar� formaya salmaq v� onlara b�z�k verm�k üçün lis�, �ydi, ti��, x�tke� v� s. �m�k al�tind�n istifad� edirdil�r.

Saxs� m�mulat� istehsal�nda t�tbiq edil�n �m�k al�tl�ri aras�nda ba�l�ca yeri dulus çarx� tutmu�dur. Onun «�l» v� «ayaq» çarx� olmaqla, iki növün� t�sadüf edilir.

Yuvarlaq ��kild� olan �l çarx�n�n üst s�thi hamar, alt üzü is� qabar�n formada olmaqla ç�x�nt�l� düz�ldilirdi. �l çarx�n�n itmil formal� m�rk�z ç�x�nt�s� onu f�rlatmaq üçün ox rolunu oynam��d�r.

Az�rbaycan�n dulusçuluq s�n�ti m�rk�zl�rind� ayaq çarx�n�n yast� v� konusvar� olmaqla, iki formas� geni� yay�lm��d�r.

Dulus ustalar� i� prosesind� a�acdan düz�ldilmi� müxt�lif formal� «dulus b�ça��»ndan istifad� etmi�l�r. Hündür ölçülü qablar�n dibini hamarlamaq üçün tranc, dar bo�azl� qablar�n bo�az�n� formala�d�rmaq üçün qar�� çilik m�mulat�n� hamarlanma v� b�z�k t�rtibat�nda sat�l, iy, l�l�k, qaraqulaq tikan� v� b. �m�k al�tl�ri i�l�nirdi.14

Metali�l�m� s�n�ti sah�l�rind� �m�k al�tl�rinin daha geni� tipoloji növl�ri yaranm�� v� böyük bir qismi z�man�miz� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Mis m�mulat�n�n haz�rlanmas�nda t�tbiq olunan istehsal prosesl�rinin (misin �ridilib «q�rs» hal�na sal�nmas�, istidöym� yolu il� onlar�n yast�lanmas�, çarxlama, nax��lama, qalaylama v� s.) t�l�bin� müvafiq olaraq, misg�r dükanlar�nda müxt�lif növ tutucu, k�sici, tapday�c�, s�x�c�, hamarlay�c� al�tl�rd�n istifad� olunmu�dur.

Mis�ritm� prosesind� qo�a v� tay körük, kür�, müxt�lif ölçülü gil q�lib, �rintini q�libl�r� tökm�k üçün böyük v� bala çömç�, �rintid� k�nar qat����� t�mizl�m�k üçün uzun d�st�kli ödr�nc v� s. istifad� olunurdu.15 Misg�rlik s�n�tind� �n ümd� prosesl�rd�n biri �ridilmi� mis q�rslar�n «tapun» adlanan uzun dimdikli tov ç�kisi vasit�sil� kollektiv sur�td� tapdan�b yast� t�b�q� hal�na salmaqdan ibar�t idi. Q�rs�n tapday�b yast�lanmas� prosesi v� k�silib p�staha hal�na sal�nmas� «qibl�» zindan üz�rind�, müxt�lif növ ç�kic, k�lb�tin, qayç� (gaz) vasit�sil� icra edilirdi. P�staha soyuduqca onu tov kür�sind� q�zd�r�b t�krar döyürdül�r.

Mis m�mulat�n�n ayr�-ayr� hiss�l�ri müxt�lif növ zindan («qibl�» zindan, «qulaql�» zindan) üz�rind� döyülüb müvafiq formaya sal�nandan sonra «cal�a» adlanan h�min hiss�l�rin k�nar� gaz vasit�sil� do�ran�b diliml�nirdi. Cal�alar�n «d�nd�» adlanan q�raq diliml�ri «yast�dodaq» k�lb�tin vasit�sil� «iç�ri-geri» olmaqla �yilib qatlan�rd�. Bundan sonra cal�a d�nd�l�ri bir-birin� keçiril�r�k a��z-a��za birl��dirilir v� zindan üz�rind� tapun il� tapdan�b a�a�� yat�zd�r�l�rd�. Bu �m�liyyat ba�a çatandan sonra cal�alar�n calaqlar� lehinl�nib bir-birin� birl��dirilirdi.

Mis m�mulat�n�n bir qismi haz�r olandan sonra çarxa verilib hamarlan�r v� onlar�n s�thind�n ç�kic izl�ri itirilirdi. Ona gör� d� �n�n�vi mis m�mulatlar� istehsal texnologiyas� bax�m�ndan «çarx�» v� «qaratapdaq» olmaqla iki qism� bölünürdü. Bütün bunlardan �lav�, mis qablar�n bir qismi «h�kkak» v� ya «yaz�ç�» adlanan n�qqa� t�r�find�n polad q�l�m v� h�kkak ç�kici vasit�sil� nax��lan�b b�z�dilirdi. Üz�rind� �lav� �m�liyyat apar�ld��� üçün nax��lanm�� qablar «izaf�», nax��s�z qablar is� «xara» adlan�rd�.

D�mir m�mulat�n�n haz�rlanmas�nda müxt�lif çe�idli istehsal l�vazimat� v� al�tl�r: körüklü kür� (qo�a v� tay körük), zindan («qibl� zindan», «yumru zindan», «qulaql� zindan», «nalb�nd zindan�»), m�ng�n�, tutqac (q�dgir), müxt�lif formal� k�lb�tin (yast�dodaq k�lb�tin, sac k�lb�tini, novlu k�lb�tin, nal-m�x k�lb�tini), ç�kic (gürz, tay�lli, naldöy�n, m�xk�s�n, nalb�nd ç�kici), sünb�, q�lib, q�l�m, qayçı (tayd�st�, qo�ad�st�, ayaq qayç�s�), yey� (bal�qbeli, bülül, yast�, üçgül, dördgül), törpü (iri, miyan�, nar�n di�li), çarx (xart), gir�, q�ra v� s. i�l�nirdi.16

�n�n�vi metali�l�m� s�n�tind� istifad� olunmu� �m�k al�tl�ri tipoloji z�nginliy� malik olmaqla yana��, h�m d� onlar�n xeyli qismi t�tbiq sah�l�ri üzr� spesifik s�ciyy� da��m��d�r. Nalb�nd, t�k�rçi v� yaxud z�rg�rl�rin i�l�tdikl�ri �m�k al�tl�ri bir-birind�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi.

�n�n�vi z�rg�rlik s�n�tind� z�rg�r kür�si, körük, m�ng�n�, zindan, ç�kic, k�lb�tin, h�dd�,

30

simke�, z�rr�din, z�rr�bin, q�l�m, biz, sümb�, b�çaq, matqab, buta, hövn�, yey�, maqqa�, m�h�k da�� v� s. kimi müxt�lif növ �m�k al�tl�rind�n istifad� edilmi�dir.

Gön-d�ri m�mulat�n�n haz�rlanmas� ba�qa sözl�, dabbaql�q s�n�tind� istifad� olunan �m�k al�tl�rin� s�y�r�ac, �üfr�, b�çaq (gorda), ti��, qa�ov, q�rov, v�r�çü, do�anaq, x�rcü, xortaçü, s��alçü, oxlov, qulaba, çapas�ng v� s. daxil idi.

Bunlardan �lav�, papaqç�l�q, kürkçülük, ba�maqç�l�q, ç�km�çilik, çar�qç�l�q, pin�çilik, s�rracl�q, qaltaqç�l�q, palanduzluq, h�llacl�q v� b. s�n�t sah�l�ri bir s�ra spesifik �m�k al�tl�ri il� ba�l� olmu�dur. M�s�l�n, ba�maqç� dükanlar�nda �ndaz� (ülgü), q�lib, ç�rm�ki, mix�t, xul, k�rki, p�daval, biz, iyn�, gazan, tükt�p�n v� s. vasit�sil� icra olunan �m�liyyatlar�n çoxu «d�zg�» adlanan alçaq miz üz�rind� görülürdü. Yaxud s�rracl�q s�n�tind� c�ld�, p�rgar, sünb�, �ax�k, iyn�, biz ba�l�ca yer tuturdu.

Toxuculuq, boyaqç�l�q, hörm�, tikm� kimi s�n�t sah�l�ri bir s�ra d�zgahlara, �m�k al�ti v� istehsal l�vazimat�na malik idi.

Toxucu d�zgahlar�n�n sabit v� müt�h�rrik, üfiqi v� �aquli olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r.

3.Musiqi al�tl�ri Az�rbaycan xalq� özün� m�xsus z�ngin musiqi m�d�niyy�ti v� musiqi al�tl�ri yaratm��d�r.

Haz�rda Az�rbaycan n�inki t�kc� ��rq al�mind�, h�tta bütün dünyada günd�n-gün� çiç�kl�n�n v� inki�af ed�n z�ngin musiqi m�d�niyy�tin� malik bir ölk� kimi tan�nmaqdad�r.17

H�yati gerç�kliyi xo�, oynaq v� h�zin t�ran�l�rl� �ks etdir�n musiqi s�n�ti insanlar�n m�n�vi al�mini z�nginl��dir�n, onlar�n q�lbind� emosional duy�ular oyadan qüdr�tli sosial amil olmaq etibaril� xalq�m�z�n m�i��tind� �srl�r boyu m�d�ni-t�rbiy�vi v� s�f�rb�redici rol oynam��d�r.

Tarix boyu xalq h�yat�n� mü�ayi�t ed�n, onun özünün f�al i�tirak� il� yarad�lm�� h�min ritm v� t�ran�l�ri s�sl�ndirib ifa etm�k üçün bir s�ra müsiqi al�tl�ri d� yarad�lm��d�r. Zaman keçdikc� t�kmill��ib müasir kamil görk�m� dü�mü� h�min al�tl�r s�sl�ndirm� üsul v� vasit�l�rin� gör� simli, n�f�sli (üfürülm�) v� z�rb musiqi al�tl�ri olmaqla üç �sas qrupa ayr�l�r.

Simli musiqi al�tl�ri. �n�n�vi simli musiqi al�tl�rini qopuz, saz, tar, kamança, t�nbur, ud, rübab, ç�ng v� s. il� t�msil etmi�dir. Bununla yana��, vaxtil� Az�rbaycanda «setar» adlanan üçsimli musiqi al�tind�n d� istifad� olunmu�dur. Musiqi�ünaslar onu t�nburun bir növü v� saz�n ulu �cdad� hesab edirl�r.18

Simli musiqi al�tl�ri s�sl�ndirm� vasit�sin� gör� yayl� (kaman�li), barmaq v� ya mizrab (t�zan�) il� çal�nan «dartma» al�tl�r� bölünür.

Bunlardan �lav�, Az�rbaycanda yay�lm�� simli musiqi al�tl�ri s�ras�nda zahiri görk�mi etibaril� qanonu xat�rladan, h�m simli, h�m d� z�rb al�ti kimi istifad� olunan santura da t�sadüf edilir. Santur bir cüt kiçik çubu�un ucunu siml�r� toxundurmaqla çal�n�rm��. Nizami G�nc�vinin �s�rl�rind� dön�-dön� v�sf edil�n çoxsimli qanon kimi, santur da sonralar d�bd�n dü�üb i�l�k �h�miyy�tini itirmi�dir.

Simli musiqi al�tl�rinin �n q�dim tipoloji növü qopuz v� t�nbur olmu�dur. Xalq çal�� al�tl�rinin bu arxaik növl�rinin h�r ikisi ilk vaxtlar üçtelli, y�ni üçsimli olmu�dur. Sonralar zaman keçdikc� xalq iç�risind�n ç�xm�� pe��kar çal��ç�lar onlar� t�kmill��dir�r�k siml�rin say�n� art�rm�� v� bel�likl� d�, çoxsayl� s�s rezonans� �ld� etm�k mümkün olmu�dur. Siml�rin art�r�lmas� öz növb�sind� onlar�n çana��n�n, qolunun v� sim ba�lanan a��ql���n�n t�kmill��ib d�yi�m�sin� g�tirib ç�xarm��d�r. Bütün bu t�kmill��m�l�r n�tic� etibaril� simli musiqi al�tl�rinin saz, tar, ud, kamança v� s. kimi z�ngin tipoloji növl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Saz. Az�rbaycan xalq çal�� al�tl�rinin �n m�lah�tli melodik s�s tembrin� malik növü olmaq etibaril� öz ba�lan��c�n� qopuzdan alan saz çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Saz havacat�n�n (zil, b�m, d�m) z�nginl��m�si il� �laq�dar olaraq saz�n siml�rinin v� p�rd�l�rinin say� artm��d�r. Bu s�b�bd�n d� onun «çanaq» adlanan gövd�si böyümü�, qolu uzanm��d�r.

Bir qayda olaraq, saz� pe��kar sazb�ndl�r ba�lam��lar. H�r eld�, obada pe��kar sazb�ndl�r çal���rd�. Saz «çanaq», «bo�az», «qol» v� «a��x» adlanan qulaqc�qlar olmaqla, qurulu� etibaril� dörd hiss�d�n ibar�t yonulub haz�rlanm��d�r. Ölçüsünd�n as�l� olaraq ona 5-6 �d�dd�n 10-15 �d�d� q�d�r «tel» adlanan sim qo�ulur. Siml�ri ba�lamaq üçün, saz çana��n�n arxas�na

31

buynuzdan düz�ldilmi� ür�k formal� x�rda «nal», onun qolunun ba� hiss�sin� is� «a��k»lar keçirilir. Siml�ri nizama düzüb saz�n üst s�thind�n bir q�d�r aral� saxlamaq üçün çana��n arxa t�r�fin� v� qolun «a��xl��»�na x�r�k b�rkidilir. Mal buynuzu v� ya x�rda taxta parças�ndan k�rtl�nib düz�ldil�n x�r�k siml�rin s�sl�n�n hiss�sinin uzunlu�unu m�hdudla�d�rmaqla yana��, onlar�n s�s ehtizaz�n� çana�a ötürür v� bel�likl� d�, s�si gücl�ndirm�y� xidm�t edir. Bütün bunlardan �lav�, müxt�lif tembrd� s�s rezonans� yarada bilm�k üçün saz�n qoluna qoç ba��rsa��ndan düz�ldilmi� 10-14 �d�d «p�rd�» ba�lan�r. Saz�n b�m v� ya zil çal�nmas�ndan as�l� olaraq, onlar ba� p�rd�, orta p�rd�, �ah p�rd�, yast� p�rd�, ayaq p�rd� v� beç� p�rd� olmaqla bir-birind�n f�rql�ndirilir.

Saz�n çana��, ad�t�n, damarlar� çox s�x olan, el� bu s�b�bd�n d� yüks�k s�s rezonans� yarada bil�n tut a�ac�ndan yonulub haz�rlan�r. Saz�n çana�� 3-4 mm qal�nl���nda �ym� «qab�r�a»lardan qura�d�r�l�b ba�lan�r. Bunun üçün �vv�lc� ya� tut a�ac�ndan arxa t�r�fi enli, qaba�a do�ru t�dric�n nazilib trapez formas� k�sb ed�n qab�r�alar yonulub haz�rlan�r, son-ra onlar «�ym�» adlanan metal q�libl�r vasit�sil� �yilib müvafiq görk�m� sal�n�r. Qab�r�alar�n elastikliyini art�rmaq üçün �vv�lc� onlar qaynar suda «bi�irilib» kövr�kliyi azald�l�r. Daha sonra onlar�n h�r birini azca �yib müvafiq q�lib� ba�lay�r v� bir neç� gün bel� v�ziyy�td� saxlay�rlar. Sonra sar��n� aç�b �ym� buca��n� bir q�d�r d� darald�r v� qab�r�an� q�lib� yenid�n sar�y�rlar. Bu �m�liyyat� bir neç� d�f� t�krar etm�kl� çana�� �m�l� g�tir�c�k qab�r�alar�n h�r biri �yilib laz�mi h�dd� çatd�r�l�r v� kölg� yerd� qurudulur.

Növb�ti m�rh�l�d� qab�r�a �ym�l�ri sumbata ka��z� il� sürtülüb hamarlan�r v� a��z-a��za düzülür. Bir qayda olaraq, �ym�l�rin ensiz qabaq ba�� saz�n qövsvari formal� «bo�az»�na, enli arxa hiss�si is� çana��n «daban taxtas�»na a�ac çüy vasit�sil� b�rkidilir. Bundan �lav�, çana��n 2-3 yerind�n qab�r�a �ym�l�ri m�ftil «badaq»lar vasit�sil� bir-birin� tikilir.

Saz�n qolu qoz a�ac�ndan yonulub müvafiq formaya sal�nandan sonra onun «a��xl�q» adlanan k�ll�sind� matqab vasit�sil� müvafiq sayda de�ikl�r aç�l�r v� h�min de�ikl�r� taxtadan düz�ldilmi� «a��x» (qulaq) keçirilir. Qolun arxa ucu azca k�rtl�nib yonulandan sonra a�ac yap��qan� vasit�sil� çana��n «bo�az»�na yap��d�r�l�r.

Saz çana��n�n üstü nazik (2-3 mm) taxta lövh� il� qapan�r. Saz�n üzlüyü a�ac yap��qan� il� çana��n üst k�narlar�na yap��d�r�l�r.

Ölçüsünd�n as�l� olaraq «tavar», «orta» v� «cür�» olmaqla, saz�n müxt�lif növün� t�sadüf edilir.

Saz gil�nar a�ac�n�n qab���ndan düz�ldilmi� elastik t�zan� vasit�sil� çal�n�r. Simli al�tl�rin dig�r tipoloji növl�ri d� qurulu� v� çal�� prinsipi etibaril� saz�, yaxud onun

�cdad� say�lan t�nburu xat�rlad�rd�. Bunlar�n aras�nda ba�l�ca f�rq çal�� al�tinin çana��n�n v� a��xl���n�n forma v� qurulu�unda, siml�rin say�nda, qism�n d� çalma üsul v� vasit�l�rind� n�z�r� çarp�r. M�hz bu s�b�bd�n d� xalq çal�� al�tl�rinin ifaç�lar� çox vaxt «saz�nd�» adlan�r.

Tar – müs�lman ölk�l�rind� geni� yay�lm�� simli müsiqi al�ti olsa da, Az�rbaycan tar� t�kmillik s�ciyy�sin� gör� onlar�n ham�s�ndan seçilir.

Sazdan f�rqli olaraq, tar�n çana�� bütöv kötükd�n, h�m d� iki gözd�n ibar�t yonulub haz�rlanmaqdan �lav�, onun çana��n�n üzü taxta lövh� vasit�sil� deyil, kamançasaya�� bal�q d�risi v� ya mal ciy�rinin p�rd�si il� örtülür.

Tar�n qolunu çana�a düzgün oturtmaq üçün bala çana��n iç�risin� xüsusi dayaq taxtas� b�rkidilir.

Tar qolunun a��xl��� da formas�na gör� sazdan v� dig�r simli al�tl�rd�n f�rql�nir. Onun a��xl��� düzbucaql� qutunu xat�rlad�r.

Üz�rin� müxt�lif s�s rezonans�na malik siml�r düzülmü� tar mal buynuzundan yonulmu� mizrab vasit�sil� s�sl�ndirilib ehtizaza g�tirilir.

Simli al�tl�rin ikinci qrupuna «k�man�» adlanan yay vasit�sil�, sürtm� yolu il� çal�nan al�tl�r (kamança, t�nbur, rübab) daxildir.

Kamança – simli musiqi al�tl�ri iç�risind� çana��n�n kür�vi formada olmas�na, qolunun p�rd�siz qalmas�na v� nazik çubu�a ba�lanm�� bir ç�ng� at saça��ndan haz�rlanm�� kaman� vasit�sil� çal�nma üsuluna gör� seçilir. Kamança çal�nma t�rzin� gör� d� f�rql�nir. Sin�d� çal�nan saz v� tardan f�rqli olaraq o, sol q�ç�n üz�rind�, «�i�» adlanan ucu düyürc�kli xüsusi

32

metal mil vasit�sil� dik tutulur v� kaman�nin köm�yi il� s�sl�ndirilir. Son d�r�c� t�sirli s�s tembrin� malik olan kamança lirik musiqi növl�rinin ifas�nda xüsusil� göz�l t�sir ba���lay�r.19

T�nbur – üçsimli q�dim musiqi al�ti olub zahiri görünü�ü etibaril� saz� xat�rlad�r. T�nburun çana�� saza nisb�t�n xeyli kiçik, qolu is� ondan uzun olmu�dur. T�nburun siml�ri sa� �lin ��had�t barma��na tax�lm�� «naxun�k» adlanan polad halqan�n qarma�� il� dart�l�b ehtizaza g�tirilm�kl� s�sl�ndirilmi�dir.20

Rübab - Simli musiqi al�tl�rinin q�dim növl�rind�n olan rübab vaxtil� Yax�n ��rq xalqlar�n�n musiqi m�i��tind� geni� yay�lm��d�r. Orta �srl�rd� Az�rbaycan�n kübar m�clisl�rind� d� rübab çox sevil�n musiqi al�tl�rind�n olmu� v� klassik �airl�rimiz t�r�find�n dön�-dön� v�sf edilmi�dir.

Müs�lman ölk�l�rind� geni� inti�ar tapm�� rübab ilk vaxtlar 3 siml� çal�nm��d�r. Zaman keçdikc� rübab�n s�s rezonans�n� art�rmaq üçün ona bir neç� �lav� sim d� qo�ulmu�dur. Müasir rübablar mal buynuzundan qayr�lm�� mizrabla s�sl�ndirilir.21

Ud – mizrabla çal�nan 5-6 simli musiqi al�ti olub orta �srl�rd� Yax�n ��rq ölk�l�rind� geni� yay�lm��d�r. Çana��n�n v� k�ll�sinin formas�na gör� dig�r simli musiqi al�tl�rind�n f�rql�n�n ud, �sas�n, elitar kübar m�clisl�ri üçün s�ciyy�vi çal�� al�ti say�l�r. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, çox q�dim tarix� malik olan ud �vv�ll�r dördsimli olmu�, müasir ud is� alt�simli musiqi al�tidir.22

Bunlardan �lav�, vaxtil� Az�rbaycanda bir s�ra simli musiqi al�tl�ri d� mövcud olmu�dur ki, onlar m�hdud miqyasda yay�lmaqla, sonralar t�dric�n aradan ç�xm��d�r. Bel� al�tl�rin s�ras�nda çoxsimli qanon (72 sim) v� santur mühüm yer tutmu�dur.

Görk�mli Az�rbaycan �airl�ri Nizami v� Füzuli t�r�find�n m�h�bb�tl� v�sf edil�n bu çal�� al�tl�ri il� yana��, keçmi�d� hakim zümr�l�r aras�nda c�ng d� d�bd� olmu�dur. C�ngin ilk v�t�ni Misir hesab olunur. Sonralar o, buradan �ran v� dig�r ��rq ölk�l�rin� yay�lm��d�r.23

Orta �srl�rd� qanon v� santur kimi, c�ngi d� dinl�m�yi, onun m�lah�tli s�sind�n xo�hal olub m�stan� �erl�r söyl�m�yi �airl�r d� çox sev�rdil�r. Bu c�h�td�n Nizami G�nc�vinin c�ngin v�sfin� h�sr olunmu� a�a��dak� �eiri olduqca s�ciyy�vidir:

Çald�qca badamgöz dilb�r n��m�kar, Siml�rin üstün� tökül�r saçlar. Nazla dill�ndikc� o ip�k siml�r Sökülüb tökül� ip�k geyiml�r. S�n q�z�l dey�s�n g�l�r�k dil�, O da cavab ver� ç�ngin s�si il�.24

Ç�ngin s�sind�n cu�a g�lib q�z�l söyl�y�n �airin bu beytl�rind�n b�lli olur ki, �vv�la,

keçmi�d� ç�ngi, �sas�n, dilb�r n��m�kar, y�ni mü��nni qad�nlar özl�ri çalard�lar; ikincisi, ç�ngin tell�ri XII �srd� h�l� d� ip�kd�n ç�kilirmi�; üçüncüsü, ç�ng müst�qil çal�nan musiqi al�ti olmaq etibaril� oxunan, yaxud b�dah�t�n söyl�nil�n q�z�li melodik halda mü�ayi�t ed�rmi�.

Qövsvari formal� �yri qola v� ona birl��dirilmi� düz daya�a malik olan ç�ng� müxt�lif uzunluqda ip�k tel v� ya siml�r ba�lanarm��. XV �srd� ya�am�� görk�mli musiqi�ünas �bdülq�dir Mara�i «H�ft-cam» �s�rind� ç�ng� 24 �d�d sim qo�uldu�unu söyl�yir.25

Ç�ng musiqi m�clisl�rind� öz mövqeyini XVII �srd� h�l� d� itirm�mi�dir. Musiqi al�tl�rinin tarixi il� m���ul olan müt�x�ssisl�rin fikrinc�, son orta �srl�rd� ç�ngin üçbucaq formal� 6 simli v� düzbucaql� qutuya b�nz�y�n çoxsimli növl�ri mövcud olmu�dur.26 Sonralar ç�ng t�dric�n musiqi m�clisl�rind� öz mövqeyini itirib aradan ç�xm��d�r.

B�rb�t – saza b�nz�r simli musiqi al�tl�rind�n olub q�dim tarix� malikdir. �r�b m�n��li ad�ndan b�lli olur ki, Az�rbaycanda o, �slam dininin yay�lmas� il� �laq�dar olaraq, erk�n orta �srl�rd� peyda olmu�dur. Nizami v� Xaqani �s�rl�rind� ad�n�n ç�kilm�si bir daha göst�rir ki, XII �srd� b�rb�t h�l� d� musiqi m�clisl�rind� d�bd� olan simli çal�� al�tl�rind�n biri idi. Son-ralar klassik �airl�r t�r�find�n ad�n�n ç�kilm�m�si onun istifad�d�n ç�xd���n� göst�rir.

�n�n�vi musiqi al�tl�rinin, o cüml�d�n simli çal�� al�tl�rinin tipoloji növl�rinin xeyli qismi �r�b m�n��li istilahlarla adlanmaqla, ümumi müs�lman m�d�niyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l�d�r. M�lum oldu�u kimi, müs�lman m�d�niyy�tinin t���kkülünd� v� sonrak� inki�af�nda

33

Az�rbaycan xalq� yax�ndan, f�al i�tirak etmi�dir. Bu yax�nl�q v� do�mal�q müs�lman möhürü da��yan ümumi musiqi m�d�niyy�tin� xas olan çal�� al�tl�rinin ox�arl���nda ayd�n izl�nilir.

Bir s�ra simli musiqi al�tl�rinin t�kmill��m�sind� v� onlar�n yeni tipoloji növl�rinin yaranmas�nda Az�rbaycan�n görk�mli musiqi xadiml�rinin d� sanball� �m�yi olmu�dur. Bu c�h�td�n Az�rbaycan musiqi�ünaslar�ndan S�fi�ddin Urm�vinin, �bdülq�dir Mara�inin, Sad�qcan ad� il� m��hur olan görk�mli tarz�n Mirz� Sad���n xüsusil� böyük xidm�tl�ri olmu�dur. M�s�l�n, böyük Az�rbaycan musiqi�ünas� S�fi�ddin Urm�vi (1230-1294) «mu�ni» v� «nüzh�» adl� çoxsimli musiqi al�tl�rini icad etmi�dir.27 Zahiri görünü�c� ç�ng� b�nz�y�n mu�ni 81 sim� malik olmu�dur.28

N�f�sli musiqi al�tl�ri tipoloji z�nginliy� malik olub, sümsü, tüt�k, zurna (züy), ney, nay, k�r�nay, balaban (bülban), tulum, �rg�nun, seypur, n�fir, �ahn�fir, mizmar, musiqar v� s. il� t�msil edilmi�dir.

Bunlar�n aras�nda material�n�n b�sit (qar��) olmas�na v� asan �ld� edilm�sin� gör� sümsü, tüt�k v� ney daha kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. Bu al�tl�ri icad ed�nl�r d�, onlar� s�sl�ndir�nl�r d� sad� �m�k adamlar� olmu�lar. El� bu s�b�bd�n d� el aras�nda tüt�y� çox vaxt «çoban tüt�yi» d� deyilir.

Tüt�k – Sümsü kimi, tüt�k d� qar��dan düz�ldilmi�dir. Sümsüd�n azca böyük olan (uzunlu�u 30-35 sm) tüt�yin üfürül�n ucuna a�acdan yonulmu� nazik «dilç�k» keçirilir v� bunun say�sind� hava ax�n�n�n fasil�sizliyi v� q�na�tl� s�rf olunmas� t�min edilir.

Tüt�yin üz�rind� 7, alt�nda 1 de�ik aç�l�r v� bunlar� barmaqla qapay�b açmaqla, ondan ç�xan s�sin ucal���, ah�st�liyi v� m�lah�ti t�nziml�nir. Haz�rda tüt�k t�kc� qar��dan deyil, a�ac v� misd�n d� düz�ldilir.

Balaban - çox q�dim zamanlardan Az�rbaycanda geni� yay�lm��d�r. F�rdi üfl�m� musiqi al�ti olmaq etibaril� o, h�m saz�nd� d�st�sinin t�rkibind� mü�ayi�tçi (d�mke�), h�m d� müst�qil çal�� al�ti kimi istifad� olunmaqdad�r.

�sas�n, toy-düyün v� dig�r el ��nlikl�rind� istifad� olunan balaban tut v� ya �rik a�ac�ndan tüt�ksaya�� lül� formas�nda düz�ldilm�kl�, üz�rind� 8, alt�nda bir �d�d de�ik aç�l�r. Üfürülmü� hava ax�n�n� t�nziml�m�k üçün onun ba��na qar�� qab���ndan yonulub düz�ldilmi� mü�tük tax�l�r. Mü�tüyün dilç�kl�ri yast� hala sal�nd���ndan el aras�nda ona «yast� balaban» da deyilir. Musiqi avaz�n�n kökünü d�yi�dirm�k üçün mü�tüyün ortas�na müt�h�rrik x�r�k keçirilir. Orta �srl�rd� balaban Yax�n ��rq ölk�l�rind� «bülban» ad� il� geni� yay�lm��d�r.29

Ney - qar��, a�ac v� ya bürüncd�n lül� formas�nda düz�ldilm�kl�, uzunlu�u 60-70 sm-� çat�r. Onun üz�rind� 3-d�n 6-ya q�d�r gird� de�ik aç�l�r. Bu de�ikl�rin qapan�b aç�lmas� il� s�s t�ran�l�rinin müxt�lif ucal�qda ç�xmas� t�min olunur.

N�f�sli musiqi al�tl�rinin bu tipoloji növl�rinin h�r üçü h�m forma v� qurulu� etibaril�, h�m d� çal��-s�sl�ndirilm� t�rzin� gör� bir-birin� çox yax�n olub t�klikd� s�sl�ndiril� bilir. Onlar�n h�r birinin köm�yi xudmani çal�� m�clisini yola verm�k, musiqisev�rl�rin könlünü ox�amaq olurdu.

Nay - Tipoloji c�h�td�n, xüsusil� çal�� t�rzin� gör�, ney� çox yax�n olan n�f�sli musiqi al�tl�rind�n biri olmaq etibaril� nay çox gur, uca-zil s�si il� seçilmi�dir. Nay�n lül�sin� b�rk hava ax�n� üfürm�kl�, çox uca, h�m d� gur s�s havacat� �ld� olunmu�dur. El� bu s�b�bd�n d�, onu �min-amanl�q, toy-düyün m�clisl�rind� s�sl�ndirm�k olmurdu. Güclü hava ax�n� nay�n lül� bo�lu�unda gur v� uca s�s titr�yi�i �m�l� g�tir�r�k, t�ran�ni zil� ucald�rd�. El� bu s�b�bd�n d� o, h�rbi çal��ç�lar d�st�si üçün s�ciyy�vi musiqi al�ti say�lm��d�r.30

Nay�n haray� köç�b�� türk tayfalar� aras�nda tarix�n s�f�rb�redici siqnal, köç v� ya yürü� üçün x�b�rdarl�q i�ar�si rolunu oynam��d�r.

K�r�nay - Ad� «böyük nay» m�nas�n� bildir�n bu n�f�sli musiqi al�ti 3 m-� q�d�r uzunluqda olub mis v� ya tuncdan sonlu�u gen�l�n boru formas�nda düz�ldilmi�dir. K�r�nay� çalmaq üçün onun yuxar� ba��na mü�tük tax�l�rd�. K�r�nay�n s�s avaz� olduqca gur, �idd�tli v� güclü olub çox uzaqlara yay�larm��. Keçmi�d� k�r�nay �sas etibaril� h�rbi musiqi al�ti kimi i�l�dilmi�dir.31 Keçmi� musiqi m�i��tind� k�r�naydan, h�mçinin r�smi x�b�rl�ri �haliy�

� Az�rbaycanda tarix�n yaylaq v� q��laq ��raitind� otarma maldarl�q t�s�rrüfat� il� m���ul olmu�, müt�h�rrik m�i��t t�rzi keçirmi� elat �halisi «köç�b�» adlanm��d�r.

34

çatd�rmaq m�qs�dil� bazar v� meydanlarda car ç�km�k, yaxud k�ndirbaz oyunlar� v� xalq tama�alar�na camaat� s�sl�yib toplamaq üçün istifad� ed�rmi�l�r.

K�r�nay son orta �srl�rd� Az�rbaycanda özünün i�l�k �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir. Görk�mli alman s�yyah� E.Kempfer 1683-cü ild� Az�rbaycanda olark�n k�r�naydan istifad� olundu�unu v� onun uzunlu�unun 2 m-� çatd���n� x�b�r vermi�dir.32

Sonralar müs�lman ölk�l�rinin bir qismind�, o cüml�d�n Az�rbaycanda k�ranay özünün �m�li �h�miyy�tini itirib aradan ç�xm��d�r.

Az�rbaycan�n �n�n�vi boru formal� n�f�sli musiqi al�tl�ri aras�nda güclü s�s tembri il� seçil�n zurna, �eypur, n�fir, �ahn�fir xüsusi yer tutmu�dur.

Zurna. Toy-düyün, böyük ziyaf�t m�clisl�ri, kütl�vi el ��nlikl�ri, ad�t�n, zurna s�dalar� il� yola verilmi�dir.

�rik a�ac�ndan yonulub a�z� gen, arxas� dar olub boru formas�nda haz�rlanan zurnan�n üz�rind� 7, alt�nda 1 �d�d de�ik aç�l�r. H�min de�ikl�r barmaqlar�n ucu il� örtülüb aç�ld�qca zurnaya üfürülmü� hava ax�n� müxt�lif s�ciyy�li s�sl�rin ah�ngdar avaz�n� �m�l� g�tirir. Hava ax�n�n� t�nziml�yib onun fasil�sizliyini t�min etm�k v� bel�likl� d�, küyü ah�ngdar musiqi t�ran�l�rind�n ibar�t s�sl�r �m�l� g�tirm�y� s�rf etm�k üçün zurnan�n nazik ucuna mü�tük keçirilir. Mü�tük qar�� qab���ndan yonulmu� bir cüt nazik lövh�cikd�n ibar�t olub, a�acdan düz�ldilmi� «x�r�k» vasit�sil� t�nziml�nir.

Müt�h�rrik v�ziyy�td� olan x�r�yi mü�tük boyunca ir�li-geri ç�km�kl�, qar�� dilç�kl�rinin aras�ndak� bo�lu�un ölçüsü d�yi�dir� bilir. Bel�likl�, zurnan�n zil s�sini b�m h�ddin� endirm�k imkan� yaran�r. Zurnan�n mü�tüyün�, h�mçinin, sümükd�n yonulma, sikk� formal� dair�vi lövh�cik keçirilir.

Q�dim tarix� malik olan zurnan�n «as�fi», «�r�bi», «�c�mi», «qaba», «qara», «s�habi», «cür�» zurna olmaqla müxt�lif növl�ri yaranm��d�r.33

Zurnan�n nisb�t�n böyük növü «sur», «surna», yaxud «surnay» adlanmaqla, daha güclü, �idd�tli v� qulaq bat�r�c� s�s� malik olmu�dur.34

N�fir. Misd�n boru ��klind� düz�ldilmi� n�f�sli al�tl�rd�n olan n�firin s�si k�r�naya nisb�t�n az gurultu vermi�dir. K�r�naydan bir q�d�r q�sa olan n�firin k�l buynuzu t�ki �yilmi� növü «�ahn�fir» adlanm��d�r. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, vaxtil� �ahn�firi m�hz k�l buynuzundan düz�ldirmi�l�r.35

N�firin mü�tüyü zurnasaya�� qar�� qab���ndan yonulub haz�rlanm��d�r. K�r�nay v� �eypur kimi n�fir d� h�rbi s�ciyy�li n�f�sli musiqi al�ti olub XIX �srd�n etibar�n istifad�d�n ç�xm��d�r.

�eypur. �r�bc� boru m�nas�n� ifa ed�n �eypur istilah�, h�mçinin, h�rb s�n�ti üçün s�ciyy�vi n�f�sli musiqi al�tini bildirmi�dir. �sas�n döyü�ün ba�lanmas�, yaxud bitm�si siqnal�n� bildirm�k m�qs�dil� i�l�nmi�dir. K�r�nay kimi, misd�n uzun boru ��klind� düz�ldil�n �eypurun a�z� xeyli gen olmu�dur. H�rbi musiqi al�ti say�lan �eypurdan, h�mçinin ölk�nin üz�rini dü�m�n t�hlük�si alan zaman haray qoparan s�f�rb�redici musiqi al�ti kimi d� istifad� olunmu�dur. Keçmi�d� ��rq ��h�rl�rind� �eypur �halini r�smi hökm v� s�r�ncamlardan hali etm�k üçün d� i�l�nmi�dir.

Tulum. Q�dim tarix� malik n�f�sli musiqi al�tl�rind�n biri olmaq etibaril� tulum mür�kk�b t�kamül yolu keçmi�dir. Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� tulum iki hiss�d�n - a��lanm�� davar d�risind�n tikilib iç�risin� hava üfürül�n tuluqdan v� onun qollar�na keçirilmi� zurnaya b�nz�r n�f�sli musiqi al�tind�n ibar�tdir. Tulumda, musiqi çalmaq üçün, ad�t�n, ona bir �d�d qar�� lül�, 1-2 �d�d mü�tük keçirilirdi. Lül� vasit�sil� tulum vaxta��r� hava il� doldurulur, mü�tükl�r� tax�lm�� lül�l�rd�n biri il� musiqi çal�n�r, dig�ri il� züy tutulur. Bunun üçün tulumçu onu qoltuqda tutub s�xmaqla içind�ki havan� arams�z olaraq çal�� al�tin� ötürür v� sa� �lin barmaqlar� il� ist�nil�n havan� çal�r, bu halda sol �lin barmaqlar� il� dig�r tüt�kd� züy tuturdu.

Musiqar. Q�dim musiqi al�tl�rind�n biri olan musiqar z�man�miz�d�k g�lib çatmam��d�r. Musiqar biri dig�rind�n azca uzun olan, 8 �d�d a�ac lül�d�n ibar�t olmu�dur.36 Lül�l�r� hava üfürm�kl� onlardan müxt�lif tembr� malik ah�ngdar s�sl�r ç�xar�l�rd�.

Z�rb musiqi al�tl�ri. Çox geni� tipoloji növ� malik olan z�rb musiqi al�tl�ri ç�xard�qlar� s�sin s�ciyy�sin� gör�, gumbultulu v� cingiltili olmaqla iki qrupa ayr�l�r. Bu al�tl�rin bir qismi h�rb s�n�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�, mü�yy�n bir hiss�si is� mülki s�ciyy� da��maqla m�i��t

35

��nlikl�rind�, xüsusil�, toy-düyünd� s�sl�ndirilmi�dir. Birinci qrup z�rb al�tl�ri kus, boxul, na�ara (qo�a na�ara), t�bil, d�f (qaval), dünb�k, dair�

v� s. il� t�msil olunmu�dur. Kus – Az�rbaycanda z�rb� vurmaq yolu il� s�sl�ndiril�n �n q�dim musiqi al�tl�rind�n biri

olmaq etibaril� kusun silindr��killi sa�ana�� çox böyük olmu�dur. Gövd�si t�bili xat�rladan kus mis v� ya bürüncd�n haz�rlanard�.37 H�rbi s�f�r zaman� böyük gövd�li kus öküz v� ya k�l arabas�nda apar�lar v� iki n�f�r t�bilçi t�r�find�n ba�� toppuzlu toxmaq vasit�sil� s�sl�ndiril�rdi.38 Bir qayda olaraq, kusun üz�rin� a��lanm�� gön ç�k�rdil�r. Çox vaxt toppuz v� ya d�y�n�yin ba��na parça, yaxud d�ri dolayarm��lar. B�z�n kus öküz v�t�rind�n düz�ldilmi� �allaq vasit�sil� s�sl�ndiril�rmi�.39

Kusun haray-h��ir qoparan gurultulu s�sini möt�dil hala salmaq üçün onun gövd�si kö�� il� dart�l�b tor ��klind� ba�lanard�.

H�rbi musiqi al�ti olmaq etibaril� kusun n�r� qoparan guppultusu sava� zaman� döyü�çül�rin qan�n� co�durur, z�f�r �zmini art�r�rd�. El� bu s�b�bd�n d�, döyü� zaman� kus çox vaxt dig�r h�rb çal�� al�tl�ri olan k�r�nay, n�fir, sur, �eypur il� birg� çal�nard�.

Musiqi�ünas müt�x�ssisl�rin fikrinc�, keçmi�d� kusun böyük, orta v� kiçik olmaqla, müxt�lif ölçül�ri mövcud olsa da, onlar�n ham�s� eyni ad da��m��d�r.40 E.Kempfer XVII �srin sonlar�nda Az�rbaycanda olark�n kusun uzunsov formal� böyük ölçülü növünü t�sbit etmi�dir.41

T�bil. Z�rb musiqi al�tl�rinin �n geni� yay�lm�� q�dim növü t�bil say�l�r. �vv�ll�r t�bilin sa�ana�� a�ac v� ya saxs�dan olmu�, h�r iki ba��na a��lanm�� dana d�risi (kosala) ç�kilmi�dir. �btidai t�bill�rin sa�ana�� çox böyük, h�m d� ellips formas�nda, ortas� is� xa�al olmu�dur.42 T�bil yumru ba�l� d�y�n�k vasit�sil� çal�nm��d�r.

Sonralar t�bil mis v� ya bürüncd�n haz�rlanmaqla, onun formas� d�yi�ib q�f hal�na dü�mü�dür. �n ba�l�cas� is�, a��l� d�ri t�kc� onun gen a�z�na ç�kilmi�dir. T�bilin s�sinin gurultusunu gücl�ndirm�k m�qs�dil� onun üz p�rd�si dart�l� halda saxlan�l�r. Bunun üçün üz p�rd�sinin k�nar halqalar�na keçirilmi� kö�� vasit�sil� t�bilin gövd�si çal-çarpaz ba�lan�r.43

Kus kimi, t�bilin d� üz p�rd�si çox vaxt qurd d�risind�n ç�kil�rdi. Onu, h�mçinin d�y�n�k vasit�sil� s�sl�ndir�rdi.44

T�bilin q�fvari kiçik növü «t�bil-bas» adlanmaqla, �n çox qu� ovu zaman� istifad� olunard�. Bu s�b�bd�n d� o, çox vaxt «�ahin t�bili» adlanm��d�r. �ahin, t�rlan, q�r�� v� dig�r «öyr�dilmi�» �l qu�lar� vasit�sil� ov ed�n ovçular onu at�n y�h�rinin sol böyrün� ba�layar v� s�sl�ndirm�kl� ov qu�unu geri ça��rard�lar.45

Keçmi�d� t�bil-bas, h�mçinin m�i��t musiqi al�ti kimi toy-düyün, ail� ��nlikl�rind� d� istifad� edilmi�dir. M�i��t ��nlikl�rind� çal�nan kiçik t�bil «n�qr�zan» da adlanard�.46

Na�ara. Gumbultulu s�s ç�xaran z�rb al�tl�rinin bir qismi kiçik sa�anaql� olmalar� il� s�ciyy�l�nir. Bunlar�n aras�nda na�ara xüsusi yer tutur. Na�aran�n silindrvari sa�ana�� �vv�ll�r saxs�dan, sonralar �ym�, nazik a�ac lövh�d�n haz�rlanm��d�r. Onun sa�ana��n�n h�r iki ba��na a��lanm�� d�rid�n üz p�rd�si ç�kilir.

Na�ara dig�r musiqi al�tl�rinin mü�ayi�ti il� çal�nmaqla �l, yaxud qo�a çubuqla s�sl�ndirilir. Balaban v� ya saz� mü�ayi�t etdikd� o �ll�, zurnan� mü�ayi�t etdikd� is� çubuqla çal�n�r.

Ölçüsünd�n as�l� olaraq na�aran�n «böyük», «bala», «cür�» adlar� il� b�lli olan müxt�lif növl�ri yaranm��d�r. Bundan �lav�, onun «qo�a na�ara», yaxud «döyr�» («daray») adlanan xüsusi tipoloji növl�ri d� yaranm��d�r.

Qo�a na�ara – biri kiçik, dig�ri böyük olmaqla bir-birin� ba�lanm�� bir cüt na�aradan ibar�tdir. Qo�a na�aran�n gövd�si saxs�dan, üz p�rd�si a��l� d�rid�n olub bir cüt çubuq vasit�sil� çal�n�r. Na�arasaya�� onlar�n da gövd�sin� çal-çarpaz ip ba�lan�r. H�min ipl�r vasit�sil� na�aralar�n üz p�rd�l�ri dart�l� v�ziyy�td� saxlan�l�r.

Doxul. Qo�a na�aradan f�rlqli olaraq, doxulun a�ac sa�anaqlar�n�n h�r iki ba��na a��l� d�ri ç�kil�rdi. H�m d� doxulun üz p�rd�l�ri çox vaxt qurd d�risind�n ç�kil�rdi. Doxulun bu növü daha gur s�sl�n�r v� h�rbi siqnal al�ti kimi istifad� olunard�.47

D�f (qaval). Dair�vi formaya malik olan d�fin sa�ana�� �rik a�ac�ndan düz�ldilir. Onun sa�ana��n�n diametri 35-45 sm, eni 6-7 sm-� çat�r. Gird� sa�ana��n bir t�r�fin� bal�q d�risind�n

36

üz ç�kilir, iç�risin� is� cingiltili s�s ç�xarmaq üçün h�rl�m� halqac�qlar b�rkidilir. �vv�ll�r halqac�q �v�zin� sa�ana��n dövr�sin� z�nq�rovlar b�rkidil�rmi�.48

Dumbul. Gird� sa�anaql� z�rb al�tl�rinin geni� yay�lm�� tipoloji növl�rind�n biri d� dumbuldur. Onun sa�ana��n�n h�r iki t�r�fin� buzov v� ya qoyun d�risind�n üz ç�kilir. Dumbulçu (dumbul vuran) onun h�r iki t�r�fin� çubuqla z�rb� vuraraq s�sl�ndirir.

Dümb�k – gird� sa�anaql� z�rb al�tl�rinin �n kiçik ölçülü növü olan dümb�k �l il�, daha do�rusu, barmaqlar�n ucu il� s�sl�ndirilir.

�kinci qrup, y�ni z�rb al�tl�rinin bir qismi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Orta �sr n�zm �s�rl�rind� «d�ray», «ç�r�s», «sinc», «z�ng», «z�nq�rov» v� s. kimi cingiltili s�s ç�xaran z�rb al�tl�rinin adlar�na t�sadüf olunur. Bu al�tl�rin bir qismi �xzetm� yolu il� Az�rbaycana da keçmi�dir. Onlar�n çoxu h�rb musiqi al�tl�rinin t�rkib hiss�si kimi i�l�nmi�dir.

Ç�r�s - Avropa m�n��li z�rb al�ti olub, orta �srl�rd� Az�rbaycana keçmi�dir. Nizami G�nc�vi «Xosrov v� �irin» poemas�nda onun xo� s�sini gec� qu�lar�n�n avaz�na b�nz�tmi�dir.49

D�ray. Ç�r�s kimi d�ray da �xzetm� z�rb al�ti olub, müst�qil s�sl�ndirilmir, dig�r çal�� al�tl�rini, xüsusil�, h�rbi musiqi al�tl�rini mü�ayi�t ed�rmi�. Musiqi�ünaslar orta �sr klassik �airl�rin �s�rl�rind�ki m�lumatlar� t�hlil ed�r�k, rus v� hind d�ray� olmaqla, bu z�rb al�tinin müxt�lif növl�rinin mövcud oldu�unu söyl�yirl�r.50

M�zh�r – d�rvi�l�r� m�xsus z�rbli musiqi al�ti say�l�rd�. Keçmi�d� d�rvi�l�r oxuyub-oynayan zaman m�zh�rin ritmik s�dalar� alt�nda r�qs ed�rdil�r.

Qa���ek. B�sit z�rb al�tl�rind�n biri d� qa��qlar vasit�sil� s�sl�ndiril�n v� cingiltili ritmik s�sl�r ç�xaran qa���ek olmu�dur. Bunun üçün bir cüt qa����n iç�risin� x�rda z�nq�rovlar doldurulandan sonra onlar� a��z-a��za qoyub qapay�r v� silk�l�yib s�sl�ndirirdil�r. Çox vaxt çal��ç� dig�r �lind� tutdu�u mili qa��qlara vurmaqla yeni növ s�sl�nm�l�r �ld� edirdi.51

Lakq�t�. Bu m�h�lli s�ciyy�li b�sit, h�m d� çox nadir musiqi al�tl�rind�n biri olmaq etibaril� q�dim tarix� malikdir. O, düzbucaql� formaya malik taxta qutudan ibar�t olub, çubuqla çal�nard�. Bir cüt çubu�u bo� qutuya vurduqca ah�ngdar s�sl�r ç�xar�l�r.

Lakq�t� ilk d�f� Lerik rayonunun da� k�ndl�rind�n musiqi�ünas �hm�d �sazad� t�r�find�n a�kar olunmu�dur.52

Sinc - cingiltili musiqi al�tl�rinin q�dim tarix� malik tipoloji növl�rind�n biri say�lan sinc mis, bürünc v� gümü� qat�����ndan haz�rlanm��, bo�qab formal� bir cüt böyük nimç�d�n ibar�tdir. Nimç�l�ri bir-birin� vurmaqla s�sl�ndirildikc� v� cingiltili s�s avaz� �ld� edilir.

Z�ng (�ax�ax) R�qqas�l�r, ad�t�n, r�qs ed�n zaman havacat�n ritmin� müvafiq cingiltili s�sl�r ç�xarmaq üçün bil�kl�rin� v� topuqlar�na «�ax�ax» adlanan x�rda z�nq�rovlardan ibar�t sar�� v� ya halqalar ba�layard�lar.

Ev-m�i��ti l�vazimatlar� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan �halisinin t�s�rüfat h�yat� �kinçilik,

ba�ç�l�q, maldarl�q, qu�çuluq, bal�qç�l�q, ovçuluq, s�n�tkarl�q v� s. m���uliyy�t sah�l�ri il� üzvi sur�td� ba�l� olub, bir s�ra z�ruri m�i��t v�sit�sinin mövcud olmas�n� t�l�b edirdi.

��h�r v� k�nd �halisinin keçmi� m�i��tind� istifad� olunan �m�k al�tl�rinin bir qismi mü�t�r�k s�ciyy� da��maqla, h�m �kin t�s�rrüfat�nda, h�m d� s�n�t dükanlar�nda i�l�nilmi�dir. Bu m�nada �n�n�vi �kinçilik al�tl�rinin xeyli qismi (bel, kür�k, yaba, toxa, ��t� v� s.), habel� k�sici (balta, d�hr�, k�rki), de�ici (bur�u, matqab, isk�n�), döyücü v� tapday�c� (ding, ç�kic, toxmaq, �zm� v� s.) al�tl�r eyni zamanda keçmi� ��h�r v� k�nd ail�l�l�rinin z�ruri m�i��t l�vazimat� say�l�rd�. Bunlardan �lav�, bir s�ra ev müx�ll�fat�, xüsusil�, �zm�, döym�, üyütm�, çalxalama v� bi�irm� �m�liyyatlar�nda (h�v�ng-d�st�, kirkir�, �zm�, sacayaq, sac, kiy�, kürsü, t�ndir, �rsin, q�ra v� s.) s�rf ev m�i��ti s�ciyy�si da��yan �m�k vasit�l�ri idi. Bütün bunlarla yana��, keçmi� ev m�i��tind� q�nd çana��, q�nd ç�kici, qayç� (q�nd qayç�s�, xov qayç�s�, parça qayç�s�, q�rx�l�q), qa�ov, çanaq (daqqa) v� s. kimi z�ruri m�i��t vasit�l�ri mühüm yer tutmu�dur.

Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� etnoqrafik bölg�l�r üzr� bir s�ra f�rqli xüsusiyy�tl�r yaranm��d�r. Ölk�nin �ks�r bölg�l�rind�, xüsusil�, m�rk�zi aran v� ��rq bölg�l�rind� ��h�r v� k�nd �halisinin m�i��t h�yat�n�n ba�l�ca prosesl�ri: yem�k, yatmaq, ev i�l�ri görm�k, asud� vaxt keçirm�k, m��v�r�t, söz-söhb�t v� s. dö��m� üz�rind� ba� verdiyind�n onun s�liq�-s�hmanl�

37

saxlanmas�na, h�sir, keç� (n�m�d), palaz, xalça il� dö��nm�sin� xüsusi diqq�t yetiril�r, divar boyunca, dö��kç� (nimd�r), nü�ti, müt�kk�, bal�nc (nazbal��) düzül�rmi�. Bel� evl�rd� soyuq vaxtlarda dö��m�nin ortas�nda kürsü qura�d�r�lar, üz�rin� xüsusi «kürsü yor�an�» sal�narm��.

Bundan f�rqli olaraq, bir s�ra bölg�l�rd� ya�ay�� evind� taxt (login), çarpay�, b�zi ��h�r evl�rind� miz, masa v� s. qoyularm��. M�h�cc�rli taxta çarpay�lara �n çox ziyal� evl�rind� t�sadüf edil�rmi�.

Keçmi� ��h�r evl�rind� körp�l�r üçün be�ik, k�nd evl�rind� is� n�nni (yüyrük) �n ümd� m�i��t vasit�l�ri say�l�rd�. Bütün bunlardan �lav�, ya�ay�� evl�rinin çoxunda r�hil, sand�q v� mücrü ümd� m�i��t vasit�l�ri idi.

�n�n�vi m�i��t vasit�l�ri aras�nda müxt�lif növ p�rd� v� örtükl�r (qap�-p�nc�r�, taxça v� camaxatan p�rd�l�ri), p�rd�ba��, sallamanc, z�r�ndaz, yük üzü, g�rd�k, namazl�q, canamaz, süz�ni, boxçal�q v� mühüm yer tutmu�dur.

Varl�, �silzad� evl�rind� sulu q�lyan, kas�b evl�rind� «d�mi» adlanan çubuq q�lyan z�ruri m�i��t vasit�sin� çevrilmi�dir. Q�lyana od vurmaq üçün sat�l, çaxmaqda�� v� qov onu mü�ayi�t ed�rdi.

Evl�rin i��qland�r�lmas�nda mis v� ya gild�n haz�rlanm��, qara ç�raq, q�ndil, lopa ba�l�ca yer tuturdu. Varl�, kübar evl�rind� q�ndil il� yana��, çil-ç�raq, buxurdan, �amdan, piydan v� s. mühüm m�i��t l�vazimat� say�l�rd�.

Keçmi� ev m�i��tind� müxt�lif tipoloji növ� malik n�hr�l�r («çalxar», «arx�d», gil n�hr�) ba�l�ca yer tutmu�dur.

Ev m�i��tinin z�ruri �m�k vasit�l�ri s�ras�nda daraq, c�hr�, �liyi, hörm� mill�ri, sürtk�c v� kirkir� kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r.

XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� ��h�r v� k�nd �halisinin ev m�i��tind� g�r�k olan z�ruri l�vazimat v� avadanl�qlar xammal�n s�ciyy�sin� gör� da�, a�ac, gil, metal, d�ri v� hörm�-toxuma m�mulatlar� kimi t�snif olunur.

XIX �srd� da� �n s�rf�li tikinti material� olmaqdan �lav�, h�m d� t�s�rrüfat v� ev m�i��tind� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di. Ondan h�l� d� müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. Su da��, x�rman da��, kirkir�, hovuz, axur, h�v�ng, dib�k, �zm�, bülöv v� s. da� m�mulat� keçmi� m�i��td� özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� saxlam��d�.53 K.Xatisov XIX �srin sonlar�nda Zaqafqaziyada da�i�l�m� s�n�tinin �n çox inki�af etmi� m�rk�zl�ri aras�nda, Bak�, Naxç�van, Qazax, C�bray�l v� �amax� q�zalar�n� xüsusi olaraq qeyd edir.54

Ev m�i��tind� istifad� olunan da� m�mulat� iç�risind� su da�� xüsusi yer tuturdu. O, «g�v�k» adlanan m�sam�li da� növünd�n yonulurdu. H�cmind�n as�l� olaraq bel� da�lar 15-20 litr�d�k su tuturdu. Ad�t�n, da�dan süzül�n su damc�lar�n� toplamaq üçün onun alt hiss�si sferik formada düz�ldilirdi. Süzülmü� suyu bir yer� toplamaq üçün su da�� a�ac ç�rçiv� üz�rind� qura�d�r�l�r v� onun alt�nda iri tutumlu saxs� v� ya mis qab qoyulurdu. Çox vaxt süzülmü� suyun s�rin qalmas�n� t�min etm�k üçün su damc�lar� ç�rçiv�nin alt�nda basd�r�lm�� saxs� küp� tökülürdü. Bu, suyun s�rin qalmas�n� t�min edirdi. Su da�� XIX �srd� d� ba�l�ca olaraq, Az�rbaycan�n düz�nlik, qism�n is� bulaq suyu çat��mayan da��t�yi ya�ay�� m�sk�nl�rind� geni� yay�lm��d�. Aran k�ndl�rind� bulan�q çay (arx) suyunu süzm�k üçün su da�� �v�zsiz durultma vasit�si say�l�r.

Keçmi� ev m�i��tind� tez-tez t�sadüf edil�n dib�k nisb�t�n b�rk da� növünd�n yonulub haz�rlan�rd�. Forma etibaril� o, su da��n� xat�rlatsa da, ondan xeyli kiçik v� d�rin olurdu. Dib�yin müxt�lif ölçülü növl�ri f�rqli m�qs�dl�rl� istifad� olunmu�dur. Onun �n kiçik ölçülü növü �zm� m�qs�di il� h�v�ng kimi istifad� olunurdu. Bu halda ona da� v� ya a�acdan «d�st�k» �lav� edilir v�. Bel� halda o, «h�v�ngd�st�» adlan�rd�.

�n�n�vi da� m�mulat� aras�nda �zm� v� üyütm� vasit�l�ri xüsusi yer tuturdu. Bunlar�n aras�nda d�n da�� («�zm�») v� kirkir� (�l d�yirman�) kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. Keçmi� ev m�i��tind� da� m�mulat�n�n bu növl�rin� bütün ail�l�rd� rast g�linirdi.

Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� da�dan «girgino» adlanan yuvarlaq formal� damda�� v� x�rmanda�� düz�ldilirdi.

Da� m�d�nl�rin� yax�n olan k�ndl�rd� da�dan, h�mçinin, hovuz, nov, novça (��rdan), axur, q�stab v� s. haz�rland��� qeyd� al�nm��d�r.

38

Da�dan, habel� xatir� abid�l�ri (ba�da��, sin�da��, s�nduq�) düz�ldilirdi. Bu �n�n�l�r indi d� davam etdirilm�kd�dir. T�kc� s�nduq� sin� da�� il� �v�z olunmu�dur. Bundan �lav�, orta �srl�rd� q�birüstü abid� kimi geni� yay�lm�� at v� qoç heyk�ll�ri son orta �srl�rin ax�rlar�nda aradan ç�xma�a ba�lam��d�r.

Az�rbaycanda a�ac m�mulat� istehsal� q�dim tarix� malikdir. Az�rbaycan me��l�ri istehsal �h�miyy�tli a�ac növl�rinin - qara�ac, pal�d, göyrü�, v�l�s, çök�, d�mira�ac�, zo�al, alça, yemi�an, �zgil, �abal�d, qoz, f�nd�q, f�st�q (pir) v� s. z�ngin ehtiyat�na malikdir. Bu qiym�tli xammaldan tarix�n müxt�lif növ ev avadanl��� v� m�tb�x l�vazimat� haz�rlanm��d�r.

�halinin keçmi� m�i��tind�, xüsusil� varl� ail�l�rd� a�acdan düz�ldilmi� be�ik, miz, masa, taxt (a�ac çarpay�, login) kürsü v� s. kimi ev avadanl��� mühüm yer tuturdu. M�i��t müx�ll�fat�n�n bu növl�ri ��h�r �halisi aras�nda, �l�lxüsus kübar ail�l�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Yüngül v� qaim a�ac növl�rind�n haz�rlanan nehr�ni düz�ltm�k üçün yo�un a�ac kötüyünün t�r�fd�n onun içini «�ydi» adlanan xüsusi al�tl� yonub ç�xar�rd�lar. Sonra onun h�r iki ba��na gird� qapaq düz�ldib b�rkidirdil�r. A�ac nehr� «çatma» v� ya «çatma aya��» adlanan 3 �d�d ba�� haça a�acdan as�lmaqla çalxan�rd�. Bunun üçün çatmalar ba�ba�a çat�landan sonra nehr� sicim vasit�sil� onlardan as�l�r v� iç�risi a�art� il� doldurulurdu.

A�acdan düz�ldilmi� cürb�cür mücrü, sand�q, sand�qça, r�hil, ov�ala qa���� v� s. kimi m�i��t ��yalar� z�rif oyma n�q�l�rl� b�z�dilirdi.

Keçmi� m�i��td� i�l�n�n a�ac m�mulat� aras�nda tax�l çana�� (daqqa), q�nd çana��, h�v�ngd�st� xüsusi yer tuturdu.

Q�nd çana��n�n ortas�ndak� ç�x�nt�n�n üz�rind� xüsusi q�nd ç�kici il� q�nd s�nd�r�l�rd�. Q�nd çana�� formaca gird� v� dördkünc olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. K�ll� q�nd iri q�lp�l�r� parçaland�qdan sonra taba�a tökülüb q�nd çana��nda x�rda do�ran�rd�.

Az�rbaycanda saxs� m�mulat� istehsal� özünün �m�li �h�miyy�tini sonralar da qoruyub saxlam��d�r. Ev m�i��tinin el� bir sah�si yox idi ki, orada dulus m�mulat� i�l�nm�sin. Bu c�h�t orta �srl�rd� Az�rbaycanda olmu� Avropa s�yyahlar�n�n da diqq�tini c�lb etmi�dir.55 Z�ngin çe�id� malik olan dulus m�mulat� h�r �eyd�n önc�, m�i��t ehtiyaclar�n� t�min etm�kd�n ir�li g�lmi�dir. Ona gör� d� Az�rbaycan�n dulus ustalar� �halinin z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün müxt�lif növ saxs� m�mulat� istehsal etmi�l�r.

�n�n�vi metal m�mulat�n�n xeyli hiss�sini d�mir ��yalar t��kil edirdi. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti q�dim tarix� malik olub, �halinin ev m�i��ti v� t�s�rrüfat h�yat�nda geni� yer tutmu�dur. Bunlar�n aras�nda balta, d�hr�, çapacaq, b�çaq, q�ndq�ran ç�kic, �rsin, q�ra (ko�a) v� s. mühüm yer tuturdu.

Bundan �lav�, keçmi� ev m�i��tind� bir s�ra d�mir m�mulat�: sac, sacaya��, �i�, qiym�ke� (poladdan), b�çaq, q�rx�l�q, q�nd qayç�s�, parça qayç�s�, q�rx�l�q, manqal, ma�a, x�k�ndaz v� s. i�l�nirdi.

XIX �srd� d�mir m�mulat�n�n ba�l�ca istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �amax� q�zas�n�n D�mirçi v� �h�n k�ndl�ri, Yelizavetpol (G�nc�) q�zas�n�n Bayan, Qu�çu, Seyid v� Da�k�s�n k�ndl�ri,56 Cavan�ir q�zas�n�n Kasapet k�ndi, C�bray�l q�zas�n�n Hadrut k�ndi, �u�a q�zas�n�n A�dam icmas�, Nuxa q�zas�n�n Küsn�t k�ndi xüsusil� f�rql�nirdi.57

�n�n�vi d�mir m�mulat� aras�nda ba�l�ca çör�kbi�irm� vasit�si olan sac mühüm yer tuturdu.

Dair�vi formada olub, ortas� azac�q qabar�q ��kil� sal�nm�� sacda yayma (yuxa), xamral�, lava�, çitqa v� s. çör�k növl�ri bi�irm�kd�n �lav�, �t, göy v� balqabaq qutab�, f�s�li, kök�, maxara v� s.d� bi�irilirdi. Keçmi�d� sac bütün ail�l�rd� i�l�nirdi.58 Xüsusil� köç�b� (elat) m�i��ti üçün sac �n s�rf�li çör�kbi�irm� vasit�sin� çevrilmi�dir. Metal sac m�n�� etibaril� q�dim dövrün gil saclar�ndan tör�mi�dir.

Sacaya��, ad�t�n, üç ayaql� olub d�mird�n düz�ldilirdi. Sac� onun üstün� qoymaqdan �lav�, qazan, çölm�k v� ya sap�lcada xör�k bi�ir�n zaman sacaya��dan istifad� olunurdu.

�i� uzunu üç ç�r�k, eni 0,5 sm olan d�mir çubuqdan döyülüb düz�ldil�n �i�in ucu iti, ba� t�r�fi buruqlu, yaxud halqavari v�ziyy�td� haz�rlan�r. Asmaq üçün ona m�ftild�n �lav� halqa düz�ldilirdi. �i�, �sas�n, kabab bi�irm�k üçün istifad� olunard�. Bundan �lav�, yuxa çör�yi bi�iril�nd� x�mir yaymas�n� �ks üzün� �i� vasit�sil� çevir�rdil�r. Bir qayda olaraq kabab �i�i

39

«d�st» hal�nda düz�ldil�rdi. Qiym�ke�, ad�t�n, poladdan haz�rlanmaqla, sul�ucu a�ac d�st�y� keçirilirdi. Müxt�lif

formada düz�ldil�n qiym�ke�in b�zisinin ucu sivri olub, geri qatlan�r, b�zisinin is� ucu dördkünc ��kild� haz�rlan�rd�. Qiym�ke�in dig�r bir növü odun baltas�na ox�amaqla, uzun d�st�kl� tamamlan�rd�. Qiym�ke� sümük çapmaq, göy�rti v� ya heyvan �tini «qiym�» hal�na salmaq v� s. m�qs�dl�rl� i�l�nirdi.

B�çaq. M�tb�x b�çaqlar�n�n tiy�si poladdan, d�st�yi a�acdan haz�rlan�r. Bel� b�çaqlarla �t, kartof, so�an, k�l�m, xiyar v� s. kimi qida m�hsullar� soyulub do�ran�l�r. Boyv�boy bütöv tiy�li m�tb�x b�çaqlar� il� yana��, aç�l�b-bükül�n («qatlanma») b�çaqlar çox vaxt cibd� g�zdirildiyind�n «cib b�ça��»da adlan�r.59

Q�m� qatlanmayan b�çaqlar�n bir növü olub ölçüsünün kiçik olmas� il� x�nc�rd�n f�rql�nirdi. M�tb�x b�ça��ndan f�rqli olaraq, q�m�nin tiy�si ikia��zl� olmaqdan �lav�, h�m d� ayr�ca qinda saxlan�l�rd�. Q�m� çox vaxt x�nc�r �v�zin� k�m�rd�n as�laraq f�rdi soyuq silah növü kimi d� i�l�nmi�dir.

Q�nd ç�kici, ad�t�n, ikiba�l� düz�ldilirdi. Onun bir ba�� yumru, dig�ri is� yast� v� iti olur. Q�nd ç�kicinin d�st�yi çox vaxt d�mird�n lül� formas�nda düz�ldilirdi. Sonralar a�ac d�st�kli q�ndq�ranlar d�b dü�mü�dür. Ç�kicin yumru ba�� il� k�ll� q�nd s�nd�r�l�r, iti ucu il� q�lp�l�r q�r�l�rd�.60

Q�nd qayç�s� ölçü etibaril� böyük v� kiçik düz�ldilirdi. Onlar�n bir qisminin a��z� mi�ar kimi di�-di� olurdu. Böyük q�nd qayç�s� vasit�sil� iri q�nd parçalar� s�nd�r�l�r, kiçikl�ri il� parça q�nd x�rdalan�rd�.61

Qayç�, h�mçinin müxt�lif böyüklükd� haz�rlan�rd�. M�i��t qayç�s�n�n (d�rzi, b�rb�r, b��) qollar� ortadan biri-birin� b�ndl�nirdi. Qayç�dan �sas�n paltar biçm�k, saç, b�� düz�ltm�k v� s. m�qs�dl�r da��y�rd�.62 Bundan �lav�, «ilm�» (xov) qayç�s� v� «q�rx�l�q» adlanan t�s�rrüfat qayç�s�ndan da istifad� olunurdu. �lm� (xov) qayç�s�n�n ucu dimdikli düz�ldilm�kl�, xalçan�n xovunu q�rxmaq üçün i�l�dilirdi.

�rsin ev m�i��tind� �n çox i�l�n�n k�sici v� qa��y�c� hacat olub iki cür haz�rlan�rd�. Kiçik ölçülü x�mir k�s�n �rsinin a��z t�r�fi yast�, �l tutan d�st�yi is� buruq-buruq düz�ldilirdi. X�mir �rsinind�n f�rqli olaraq, t�ndir �rsininin bir ba�� qarmaq ��klind� olub «ko�a» v� ya «q�ra» adlan�rd�.

Ma�a. M�tb�x ma�as�, �sas�n, od götürm�k, közü ç�kib s�rm�k, yaxud bir yer� toplamaq üçün istifad� edilirdi. Ma�a iki cür haz�rlan�rd�. Onun köz tutan ba�� yast� düym�cikl� tamamlan�rd�. Ma�an�n qollar� a�a�� g�ldikc� aralan�rd�. M�tb�x ma�as�ndan f�rqli olaraq «q�lyan ma�as�» kiçik ölçülü düz�ldilirdi.

Dudke�. Közün alovlanmas�, tüstüsünün yax�� ç�xmas� v� h�rar�tin art�r�lmas� m�qs�di il� «dudke�» adlanan tüstüç�k�n borudan istifad� olunurdu. Dudke� çox sonralar, soba, samovar peyda olandan sonra m�i��t� daxil olmu�dur. Dudke�, ad�t�n, t�n�k� d�mird�n düz�ldilirdi.

X�k�ndaz h�r bir ail�d� z�ruri ev l�vazimat� say�l�rd�. X�k�ndaz misd�n v� ya t�n�k� d�mird�n olmaqla iki cür düz�ldilirdi. X�k�ndaz�n yar�m ar��n uzunlu�unda borusayaq d�st�yi v� ortas� getdikc� enl�n�n çök�k çalovu olurdu.

Maqqa� ev m�i��tind� müxt�lif m�qs�dl�rd� i�l�nirdi. Varl� ail�l�r üçün maqqa� gümü�d�n haz�rlan�rd�. ��k�rbura haz�rlan�b qurtarandan sonra onun yanlar� v� üz�ri maqqa� vasit�sil� nax��lan�rd�. Keçmi�d� D�rb�nd çör�yinin h�r t�r�fi maqqa�la nax��lan�rd�.63 Ev m�i��tind�, xüsusil� m���at� qad�nlar maqqa� vasit�sil� h�m d� üz-qa� al�rd�lar.

Ç�ng�l (qarmaq) – qo�a v� tay olmaqla iki cür düz�ldilirdi. Ç�ng�lin yuxar� ba�� qövsvari ��kild� �yri olub a�acdan as�l�rd�. «Q�ssab ç�ng�li»nd�n f�rqli olaraq «tilov» adlanan bal�q qarma��n�n ucunda dil düz�ldilir.

Keçmi�d� Ab�eron �halisinin su t�chizat�nda quyu suyu mühüm yer tuturdu. Quyudan su ç�xarmaq üçün a��l� gönd�n haz�rlanm�� dol, habel� su da��maq üçün istifad� edil�n tuluq �n s�rf�li vasit� say�l�rd�. Vaxtil�, Ab�eron neftini d�v� karvanlar� vasit�sil� uzaq ölk�l�r� iri tuluqlarda da��y�rd�lar.

Z�ngin xammal ehtiyat�na malik olan Az�rbaycanda müxt�lif növ hörm� v� toxuma m�mulatlardan da istifad� olunmu�dur. Sucar sah�l�rd� yeti��n lifli bitkil�r (l��, ziy�la�, dala,

40

cil), elastik a�ac çubuqlar�, �ilgir, t�n�k, d�nli bitkil�rin kül��i hörm� i�ind� yax�n keçmi��d�k �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di. Ev m�i��tind� geni� yay�lm�� ciy�b�nd, z�nbil, kövs�r�, süfr�, t�r�zi gözü hörm� üsulla haz�rlan�rd�. Çubuqdan hörül�n s�b�t, t�r�c�, sal�ar, çilovsüz�n v� s. özünün t�s�rrüfat v� m�i��t �h�miyy�tini �srl�r boyu saxlam��d�r.64

Toxuma m�i��t vasit�l�rinin tipoloji növü daha z�ngin idi. Bunlar�n aras�nda yun v� keci m�mulat� xüsusi yer tuturdu. Xurcun, heyb�, m�fr��, çuval, kis�, siy�zi v� s. keçmi� m�i��td� geni� yay�lm��d�.

Yaraqlar T�hlük�d�n qorunmaq, yaxud ba�qas�na hücum edib ona x�t�r yetirib z�r�rsizl��dirm�k

üçün döyü�-sava� vasit�si olan silah çox q�dim zamanlardan meydana g�lmi�dir. H�l� da� dövrü insanlar� d�y�n�k, toppuz, toxmaq, ko�a, çomaq, yaba, sapand, sapand

da��, yay-ox v� s. kimi b�sit z�rb�, sancma v� atma silah növl�ri düz�ltmi�l�r. Onlar h�tta da� v� ya sümük «x�nc�r» kimi ilk k�sici-de�ici silah növl�rinin haz�rlanmas� texnikas�na da yiy�l�n� bilmi�dil�r. Az�rbaycan�n da� dövrü abid�l�rind�n a�kar olunmu� çoxsayl� ibtidai silah növl�ri q�dim insanlar�n silahqay�rma sah�sind�ki ilk �m�li t�crüb�sind�n soraq verir.

Az�rbaycan �razisinin z�ngin t�bii v� m�d�ni s�rv�tl�ri tarix boyu yadelli i��alç�lar�n diqq�tini özün� c�lb etmi�dir. Ona gör� d�, yerli �hali arams�z olaraq, bitib-tük�nm�k bilm�y�n says�z-hesabs�z h�rbi yürü� v� hücumlara m�ruz qalm��d�r. H�tta o, dünya a�al��� t�m�nnas�na dü�mü� cahangir dövl�tl�rin, qüdr�tli imperiyalar�n d�f�l�rl� münaqi�� m�kan�na, h�rbi �m�liyyat meydan�na çevrilmi�dir.

H�r d�f� m�ml�k�t üçün t�hlük�, t�cavüz qorxusu yaran�b, sava� m�qam� yeti��nd� igid �rl�r, m�rd �r�nl�r silaha sar�l�b v�t�n torpa��n�, onun s�rv�tl�rini qorumal� olmu�lar. Sava� meydanlar�nda ya�� dü�m�nl� üz-üz� g�l�n m�rd igidl�r �liyal�n deyil, k�s�rli, t�kmil yaraqlarla silahlanar, hün�r göst�rib ad-san ç�xarard�lar. M�hz bu s�b�bd�n d�, ölk�mizin q�dim sakinl�ri daima silah-sursat, �sl�h� t�darükü qay��s�na qal�r, onlar� t�kmill��dirm�y� çal���rd�lar. Bütün bu s�yl�rin n�tic�sind� ölk�mizd� müdafi� v� hücum silahlar�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Yurdumuzun müxt�lif gu��l�rind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� q�dim da� dövründ�n ba�lam�� son orta �srl�r�d�k �n�n�vi yaraqlar�n z�ngin tipoloji növl�ri a�kar olunmu�dur.

Arxeoloji materiallar� yaz�l� m�nb�l�rd�ki m�lumatlarla tutu�durduqda b�lli olur ki, d�mirin k��f olunmas�ndan sonra, xüsusil�, antik dövrd� qon�u ��rq ölk�l�rind� oldu�u kimi, Az�rbaycanda da soyuq silahlar�n bütün tipoloji növl�rinin t���kkülü prosesi ba�a çatm��d�r. Bundan sonra �n�n�vi yaraq istehsal�nda ba� ver�n ir�lil�yi� onlar�n tipoloji d�yi�m�sind� deyil, �sas�n, keyfiyy�t etibaril� t�kmill��m�sind� özünü büruz� vermi�dir.

Yunan co�rafiya�ünas� Strabon e.�.I �srd� ba� vermi� bir döyü�d� albanlar�n 60 min piyada v� 22 min n�f�rlik süvari qo�unla Roma s�rk�rd�si Pompey� qar�� vuru�duqlar�n� x�b�r ver�r�k yaz�rd� ki, alban döyü�çül�ri yay-ox, zirehli geyim, uzunsov qalxan v� üz�rin� gön ç�kilmi� d�bilq�d�n istifad� edirdil�r.65

Alban döyü�çül�rinin o zamank� silah növl�rind�n b�hs ed�n Strabon süvari h�v�skar� olan albanlar�n sava� zaman� zireh� bürünmü� atlardan istifad� etdikl�rini d� x�b�r verm�yi unutmam��d�r.66

Roma tarixçisi Plutarx e.�. 66-c� ild� romal�lar�n Albaniyaya h�rbi yürü�ünd�n b�hs ed�rk�n Alban hökmdar�n�n qarda�� Kozisin 60.000 piyada v� 12 min süvarid�n ibar�t orduya ba�ç�l�q etdiyini v� Roma s�rk�rd�si il� �lb�yaxa döyü�d� niz� il� onu vurub ölümcül yaralad���n� x�b�r verir.67

Az�rbaycan�n q�dim v� antik dövr� aid arxeoloji abid�l�rind�n (Ming�çevir, �amax�, Nüydi, Q�rlar, Uzunboylar adl� ya�ay�� yerl�rind�n, habel� Q�b�l�, Quba, ��mkir, L�nk�ran v� Lerik rayonlar�ndak� nekropollardan) külli miqdarda soyuq silah v� �sl�h� növl�ri: q�l�nc, x�nc�r, yay-ox, niz�, mizraq (cida), c�ng yabas�, sapand da�lar�, «durba�» adlanan ikip�rli niz� ucluqlar�, k�m�ndsalan, k�m�ndqaytaran, habel� bir s�ra müdafi� l�vazimat�: d�bilq�, cöv��n, qolçaq, qalxan v� s. a�kar edilmi�dir.68 Bu c�h�td�n A�su rayonundak� Q�rlar k�ndi yax�nl���ndak� ��h�rgahda apar�lm�� arxeoloji qaz�nt�lar zaman� q�bir abid�l�rind�n a�kar edil�n

41

silah-sursat növl�ri xüsüsi maraq do�urur. Buradak� torpaq q�birl�rd�n iki �d�d d�mir q�l�nc, iki �d�d x�nc�r, niz� v� ox ucluqlar�, sümükd�n düz�ldilmi� kaman hiss�l�ri, ikibarmaql� c�ng yabas�, sapand da�lar�, h�tta k�sici silahlar� itil�m�k üçün bülöv da�� da tap�lm��d�r.69

Az�rbaycan �razisind� arxeoloji abid�l�rd�n �ld� olunmu� soyuq silah v� sursat qal�qlar�n� yaz�l� m�nb� v� etnoqrafik m�lumatlarla tutu�durduqda m�lum olur ki, �n�n�vi yaraq növl�ri t�kc� tipoloji c�h�td�n deyil, istehsal texnologiyas�na gör� d� böyük t�kamül yolu keçmi�dir.

Az�rbaycan yaraqlar�n�n t�kamül tarixind� ba� ver�n bu ir�lil�yi� hücum (k�sici, de�ici, atma, vurma v� s.) v� müdafi� s�ciyy�li soyuq silahlar�n bütün tipoloji növl�rind� ayd�n n�z�r� çarp�r. H�tta odlu silahlar (qumbara, top, tüf�ng, tapança v� s.) meydana ç�xandan xeyli sonralar, ta son orta �srl�rin sonlar�nad�k �n�n�vi soyuq silah v� �sl�h� növl�ri özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Az�rbaycanda soyuq silah istehsal�na çox erk�n ba�lanm��d�r. Arxeoloji materiallar yurdumuzun q�dim sakinl�rinin h�l� da� dövrünün ilk ça�lar�ndan ba�layaraq, son orta �srl�r�d�k müxt�lif növ soyuq silahlar: cida (mizraq), niz�, toppuz, sapand, kaman, ox, t�b�rzin, c�ng yabas�, da� v� gil kür�cikl�r düz�ltdikl�rini �yani ��kild� t�sbit edir.

�btidai silahlar�n böyük �ks�riyy�ti minillikl�r boyu da�dan, xüsusil� çaxmaq da��ndan v� sümükd�n düz�ldilmi�dir. Da� dövrü abid�l�rind�n a�kar edilmi� silah növl�ri aras�nda bel� ox v� niz� ucluqlar� çoxluq t��kil edir. Bununla bel�, q�dim dövründ� silah istehsal� h�l� �m�k al�tl�ri istehsal�ndan tamamil� ayr�lmam��d�. M�hz bu s�b�bd�n d� da� ustalar�n�n �m�yi universal s�ciyy� da��maqla, onlar h�m �m�k al�tl�ri, h�m d� hücum v� müdafi� silahlar� (xüsusil� onlar�n ucluqlar�n�) düz�ldirdil�r.

Tunc dövründ�n etibar�n soyuq silah növl�ri: x�nc�r, q�l�nc, niz�, t�b�rzin, c�ng yabas� v� s. metaldan haz�rlanma�a ba�lam��d�r. Bu silahlar�n haz�rlanmas� spesifk istehsal� texnologiyas�na malik olub, xüsusi �m�k v�rdi�l�ri pe�� s�ri�t�si t�l�b edirdi. M�hz bu andan etibar�n silahsazl�q �lahidd� s�n�t sah�sin� çevrilmi�dir.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, «yaraq» anlay��� m�hz döym� v� tökm� üsulu il� h�z�rlanm�� metal silahlar�n yaranmas�ndan sonra meydana ç�xm��d�r. Tuncdan haz�rlanan soyuq silahlar�n meydana g�lm�si h�rb s�n�tinin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir.

D�mirin meydana g�lm�si m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af�n� sür�tl�ndirm�kl� yana��, h�m d� xüsusi mülkiyy�tin möhk�ml�nib b�rq�rar olmas�na, bu is� öz növb�sind� q�nim�t �ld� etm�k m�qs�di güd�n münaqi�� v� h�rbi toqqu�malar�n ba� verm�sin�, q�sbkar müharib�l�rin, h�rbi yürü�l�rin artmas�na �lveri�li z�min yaratm��d�r. Bel� v�ziyy�t bir t�r�fd�n döyü� silahlar�n�n t�kmill��m�sini v� onlar�n tipoloji növl�rinin artmas�n� labüd edir, dig�r t�r�fd�n is� xüsusi növ h�rbi l�vazimat�n (d�bilq�, qolçaq, «cöv��n» adlanan c�ng köyn�yi, qalxan v� s.) meydana ç�xmas�n� ��rtl�ndirmi�dir.

Arxeoloji abid�l�rd�n a�kar olunmu� soyuq silahlar�n z�ngin tipoloji növü (niz�, cida v� ox ucluqlar�, t�b�rzin, q�l�nc, x�nc�r, c�ng yabas�, dava köyn�yi, d�bilq�, qolçaq, qalxan v� s.) q�dim manna, atropaten v� alban döyü�çül�rinin yüks�k h�rb texnikas�ndan v� silahqay�rma ustalar�n�n s�m�r�li �m�li t�crüb�sind�n soraq verir. Soyuq silah v� döyü� l�vazimat�n�n sonrak� inki�af�na polad�n k��f edilm�si xüsusi t�kan vermi�dir. Xüsusil�, antik dövrd�n etibar�n xaspolad �ld� etm� texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si �n�n�vi silahqay�rma istehsal�n�n gur inki�af�na s�b�b olmu�dur.

Orta �sr silah ustalar� �n�n�vi hücum v� müdafi� silahlar�n� daha da t�kmill��dirm�kl� yana��, eyni zamanda q�dim dövrün h�rbi texnikas�n� yeni silah v� sursat növl�ri (toppuz, kürz, �e�p�r, �mud, mancanaq, qumbara v� s.) il� z�nginl��dirmi�l�r. Orta �sr h�rb s�n�tind� bar�t�n t�tbiqi yeni silah növl�rinin yaranmas�nda müst�sna rol oynam��d�r.

M�lum oldu�u kimi, bar�t dünyada ilk d�f� Çind� ixtira olunmu�dur. XII �srd� �r�bl�r, XIY �srd� is� avropal�lar ondan odlu silahlar haz�rlama�a ba�lam��lar.70 Az�rbaycana odlu silah (tüf�ng v� «z�nbur�k» adlanan top), görünür, ilk d�f� ��rq ölk�l�rind�n keçmi�dir. Son orta �srl�rd� Az�rbaycan silahqay�ranlar�n�n c�bb�xanas�na bir s�ra odlu silah növl�rin (müxt�lif tipli tüf�ngl�r, tapança, z�nbur�k v� s.) daxil olmu�dur.. Bununla da, soyuq silahlar�n t�tbiqi v� h�rbi �h�miyy�ti t�dric�n azalma�a ba�lam��d�r.

�n�n�vi silahqay�rma s�n�ti, ba�l�ca olaraq, ��h�rl�rd� v� ��h�r tipli q�s�b�l�rd�

42

c�ml��mi�dir. Son orta �srl�rd�n ba�layaraq m�rk�zi dövl�t n�zdind�ki silah karxanalar�ndan �lav�, ölk�nin ayr�-ayr� bölg�l�rind� f�rdi silahsazlar da f�aliyy�t göst�rirdi. Ölk�mizd� yerli silahqay�rma s�n�ti Rusiya i��al�nad�k davam etmi�dir. �imali Az�rbaycan ��h�rl�ri aras�nda �amax�, ��ki, �u�a, Naxç�van, Ordubad, Bak�, G�nc�, L�nk�ran, Quba ustalar� bu sah�d� xüsusi �öhr�t qazanm��d�lar.

XIX �srin 30-cu ill�rin� aid bir m�nb�d� �amax� ��h�rind� 26 n�f�r silahqay�ran ustan�n i�l�diyi x�b�r verilir. Bunlardan 5 n�f�ri t�b�rzin, 9 n�f�ri x�nc�r, 12 n�f�ri is� qundaq ustas� idi.71 XIX �srin birinci yar�s�nda Az�rbaycan�n bir s�ra ��h�rl�rind� silah ustalar�n�n say�n�n artmas�na baxmayaraq, bu ir�lil�yi�, �sas�n, soyuq silah, xüsusil� x�nc�r istehsal�n�n geni�l�nm�si hesab�na ba� vermi�di. 1849-cu ild� �amax� ��h�rind� silah ustalar�n�n say� 66 n�f�r� çat�rd�.72

���ala m�ruz qalmas�na baxmayaraq, Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� silahsazl�q s�n�ti davam etm�kd� idi. 1848-ci ild� t�kc� ��kid� 13 n�f�r silahqay�ran usta çal���rd�.73 H�min dövrd� �u�a, Naxç�van, Ordubad ��h�rl�rinin h�r birind� h�l� d� 2-3 n�f�r silah ustas� i�l�yirdi.74

XIX �srin birinci yar�s�nda Az�rbaycanda odlu silah istehsal� m�hdud s�ciyy� da��mas�na baxmayaraq, bir s�ra istehsal m�rk�zl�rind� o yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�. Uzun lül�y� malik olan yerli tüf�ngl�r möhk�mliyi, s�rrast at��i v� güll�sinin uzaq m�saf�y� süzm�si il� f�rql�nirdi. O.V. Markqraf�n yazd���na gör�, Qafqaz müharib�si (1817-1864) zaman� yerli tüf�ngl�r m�hz bu c�h�td�n rus qo�unlar�n�n silahland��� süngülü tüf�ngl�rd�n üstün idi.75

XIX �srin 20-30-cu ill�rind� Az�rbaycanda odlu silah istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda Lah�c k�ndi xüsusil� f�rql�nirdi. H�min dövrd� burada 8 silah emalatxanas� f�aliyy�t göst�riridi.76 O zamank� statistik �d�biyyatda «zavod» ad� il� t�qdim edil�n h�min emalatxanalar�n h�r birind� silahsaz ustadan ba�qa bir neç� n�f�r karg�r v� �agird çal���rd�. Lah�c ustalar�n�n haz�rlad��� silahlar bütün �irvan, ��ki, Quba, Qaraba�, Bak� �yal�tl�rind�, Da��stan v� �ran�n bir s�ra yerl�rind� m��hur idi.77 Bu tip kustar silah «zavod»lar� Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� qeyd� al�nm��d�r. O Yevetskinin yazd���na gör� XIX �srin 30-cu ill�rind� ��kid� bir neç� silah zavodu (emalatxana –A.M.) i�l�yirdi.78 D.Zubaryevin yazd���na gör�, Qaraba��n Çil�bürt mahal�nda tüf�ng v� tapança lül�si haz�rlamaqla 1 n�f�r usta m���ul olurdu. Onun 4 n�f�r köm�kçisi var idi. Bundan ba�qa, V�ng v� �e�girt k�ndl�rinin h�r�sind� bir n�f�r tüf�ng süngüsü haz�rlayan usta var idi.79

XIX �srin son rübünd� Az�rbaycanda silah istehsal�n�n k�skin sur�td� azald��� n�z�r� çarp�r. Silahsazl�q sah�sind� ba� ver�n t�n�zzül t�kc� Lah�c v� �amax� karxanalar�n� deyil, dig�r silah istehsal� m�rk�zl�rini d� bürümü�dü. Akademik �.S.Sumbatzad� arxiv s�n�dl�rin� �saslanaraq, XIX �srin 80-ci ill�rind� �amax�da 2 n�f�r, Bak�da 3-4 n�f�r, L�nk�randa 2 n�f�r, G�nc�d� 8 n�f�r, �u�ada 1 n�f�r, ��kid� 11 n�f�r silah ustas� i�l�diyini x�b�r verir.80 XIX �srin 80-ci ill�rind� az miqdarda silah ustas� k�nd yerl�rind� d� qeyd� al�nm��d�r. 1885-1886-c� ill�rd� �r�� q�zas�n�n A�da� k�ndind� 3-4 n�f�r silah ustas�n�n çal��d��� v� bunlardan 3 n�f�rinin bilavasit� x�nc�r istehsal� il� m���ul oldu�u o zamank� dövri m�tbuatdan ayd�n görünür.81 X�nc�r istehsal� sah�sind� sabiq Nuxa q�zas�n�n Küsn�t k�ndi d� m��hur idi. Küsn�t ustalar�n�n haz�rlad��� x�nc�rl�r n�inki yerli bazarlarda sat�l�r, habel� �u�a v� Tiflis ��h�rl�rin� d� ixrac olunurdu.82 XIX �srin 80-ci ill�rind� Qutqa�end� (indiki Q�bl� ��h�ri –A.M.) cidal� �sa haz�rlan�r, Xaçmaz k�ndind� is� odlu silah-tüf�ng istehsal olunurdu.83

Silah istehsal�na dair mövcud statistik materiallar XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycanda tüf�ngsazl�q s�n�tinin t�n�zzül� u�rad���n� göst�rir. �.S.Sumbatzad� bu t�n�zzülün ba�l�ca s�b�bini h�min dövrd� Avropa v� Rusiyan�n silah zavodlar�nda istehsal olunan daha t�kmil odlu silahlar�n sat���n�n geni�l�nm�si il� izah edir.84 Bu c�h�t, y�ni odlu silah istehsal�n�n azalmas� fakt� XIX �sr mü�llifl�rinin d� diqq�tind�n yay�nmam��d�r. H�min dövrd� Zaqafqaziyada tüf�ng v� tapança istehsal�n�n t�n�zzül� u�ramas�n�n s�b�bini K.Xatisov nisb�t�n ucuz ba�a g�l�n Tula v� Belçika ixrac mallar�n�n r�qab�tind� görürdü.85 A.S.Piralov is� yerli silahqay�rma s�n�tinin t�n�zzül� u�ramas�n�n ba�l�ca s�b�bini Rusiya v� xaricd�n ixrac olunan yüks�k keyfiyy�tli zavod m�mulat�n�n r�qab�ti il� yana��, Qafqaz müharib�sind�n sonra burada odlu silah istehsal�n�n qada�an edilm�sind� görürdü.86 Yerli silah istehsal�n�n, o cüml�d�n tüf�ngsazl�q s�n�tinin süqut etm�si s�b�bl�ri aras�nda bu amil daha ön�mli rol oynam��d�r.

43

Silahqay�rma s�n�tind� ba�l�ca m�s�l�l�rd�n biri yüks�k keyfiyy�tli polad�n �ld� edilm�si v� ondan istifad� üsulunun m�nims�nilm�si idi. Silah�n keyfiyy�ti h�r �eyd�n önc�, onun haz�rland��� xammaldan as�l� oldu�undan ist�r soyuq, ist�rs� d� odlu silah istehsalç�lar� bu c�h�t� xüsusi diqq�t yetirirdil�r. Ona gör� d� silahqay�rma s�n�tind� xammal t�darükü zaman� çox vaxt xam d�mir� nisb�t�n i�l�nib s�radan ç�xm�� köhn� metal m�mulat� q�r�nt�lar�na daha çox üstünlük verilirdi. Xüsusil� istifad� n�tic�sind� korlan�b s�radan ç�xm�� «nalpara»� adlanan köhn� nal parçalar� silah ustalar�n�n �n etibarl� xammal növü say�l�rd�. M�hz bu s�b�bd�n d� keçmi�d� nalb�ndl�r köhn� nallar� toplay�b silah ustalar�na sat�rd�lar. S�b�bi indiy�d�k tam ayd�nla�d�r�lmayan bu empirik t�crüb�nin s�m�r�li c�h�ti bundan ibar�t idi ki, nalparadan xaspolad daha asan �ld� edilirdi. Görünür, i�l�nm� zaman� reaksiya n�tic�sind� nal�n kimy�vi t�rkibind� d�mirin miqdar� azal�r v� o, polad keyfiyy�ti k�sb edirdi. Yüks�k istehsal keyfiyy�tin� malik olan köhn� xammal� polada qatmaqla, silah istehsal� üçün z�ruri olan olduqca s�rf�li yeni metal-d�mirqar���q polad �ld� olunurdu. Silah ustalar� xaspolad keyfiyy�ti k�sb etmi� bu metal növünü çox vaxt «qaynaq d�miri» adland�r�rd�lar. Xalq empirik t�crüb�si �sas�nda haz�rlanan yeni metal �slind� d�mird�n daha çox s�rtlik xass�sini itirmi� yum�aq polad� xat�rlad�rd�. Qaynaq yolu il� �ld� olunmu� metal�n bu xüsusiyy�ti is� silah istehsal� üçün olduqca vacib ��rtl�rd�n say�l�rd�.

Bununla bel�, köhn� d�mir ehtiyat�n�n kifay�t etm�m�si üzünd�n yerli silah emalatxanalar� xam d�mir v� polad t�darükü qay��s�ndan tam azad deyildil�r. Yerli d�mir istehsal� ç�tin, h�m d� baha ba�a g�ldiyind�n v� m�hdud s�ciyy� da��d���ndan Az�rbaycan�n silah emalatxanalar�nda idxal yolu il� �ld� olunan �cn�bi xammala daim ehtiyac hiss olunurdu. Orta �srl�r boyu Az�rbaycana d�mir v� polad Türkiy� v� Rusiyadan ixrac olunmu�dur.87 Türkiy� vasit�sil� g�tiril�n polad Osmanl� imperiyas�n�n müxt�lif gu��l�rind� (Rum�niya, Bolqar�stan, Suriya v� s.) hasil olunmas�na baxmayaraq, Az�rbaycana «Osmanl� polad�», yaxud «D�m��q polad�» ad� il� daxil olurdu. H�m d� silah ustalar� daha çox D�m��q polad�na üstünlük verirdil�r.

XYIII-XIX �srl�rd� Az�rbaycan�n silahqay�rma emalatxanalar�n�n xammal t�chizat�ndan b�hs ed�rk�n bel� bir fakt� da qeyd etm�liyik ki, Q�rbi Az�rbaycanda daha çox yerli, Da�k�s�n d�miri, ölk�nin ��rq �yal�tl�rind� is� Rusiyadan idxal olunmu� xammal üstünlük t��kil edirdi. Lakin XYIII �srin �vv�ll�rind�n ba�layaraq i��alç�l�q siyas�tini geni�l�ndir�n Rusiya qon�u ölk�l�ri silah istehsal�ndan m�hrum etm�k v� onlar� h�rbi c�h�td�n z�if salmaq üçün ��rq ölk�l�rin� d�mir v� polad ixrac�n� m�hdudla�d�rma�a çal���rd�. I Pyotr �ran v� X�z�rsahili �yal�tl�rin �halisini silah istehsal� üçün z�ruri xammaldan m�hrum etm�k m�qs�dil� özünün 1717 v� 1719-cu il tarixli f�rmanlar� il� buraya d�mir ixrac�n� qada�an etmi�di. Bu m�hdudiyy�tl�r XYIII �srin ortalar�nad�k davam etmi�dir.88 Yaln�z Rusiyaya sadiq olan b�zi yerli hakiml�r m�rh�m�t �lam�ti olaraq Rusiyadan d�mir almaq s�lahiyy�ti �ld� etmi�dil�r. Y.Veydenbaumun söyl�diyin� gör�, XYIII �srin 70-ci ill�rind� X�z�rsahili vilay�tl�rin �halisi çox baha qiym�t� olan d�mir, polad v� qur�u�unu acgözlükl� al�rd�.89 A.S. Piralovun yazd���na gör�, cüzi metal q�r�nt�s�na burada çox vaxt olduqca qiym�tli bir ��yan� almaq mümkün idi.90

XIX �srd� silah istehsal� üçün z�ruri olan xammal Az�rbaycana ba�l�ca olaraq, Bak� vasit�sil� Rusiyadan g�tirilirdi.91

Az�rbaycan�n xam d�mir v� polad t�chizat�nda sonralar da Rusiya h�lledici rol oynam��d�r. Y.Veylenbaum akademik Abix� istinad ed�r�k, Qafqazda d�mir filizi yataqlar�ndan çox q�dim zamanlarda istifad� olundu�unu söyl�s� d�, burada d�mir� h�mi�� böyük ehtiyac oldu�unu, yerli �halinin uzaq ölk�l�rd�n ixrac edil�n bu xammal� çox yüks�k qiym�t� ald���n� x�b�r verirdi.92

XIX �srin 40-c� ill�rind� Bak� ��h�ri regionda d�mir ticar�tinin ba�l�ca m�rk�zin� çevrilmi�di. �ran v� Zaqafqaziya üçün z�ruri olan xam d�mirin ham�s� �vv�lc� Bak�ya g�tirilir, sonra buradan quru v� su n�qliyyat� vasit�sil� h�r yana da��n�rd�. Yerli d�mir istehsal� baha ba�a g�ldiyind�n v� onun istehsal� m�hdud s�ciyy� da��d���ndan rus d�miri burada heç bir r�qab�tl� qar��la�m�rd�.93

�n�n�vi silahlar�n t�snifat�. �stifad� m�qs�dl�rin� v� s�ciyy�sin� gör� �n�n�vi yaraqlar soyuq v� odlu silah olmaqla iki böyük qrupa bölünür. Soyuq silahlar öz növb�sind� hücum

� �stifad� n�tic�sind� yarars�z hala dü�mü� nal silah ustalar� aras�nda nalpara adlan�rd�.

44

(h�ml�) v� müdafi� (mühafiz�) yaraqlar� olmaqla iki qism� ayr�l�r. Hücum silahlar� atma (k�m�nd, yay-ox, sapand, niz�, «durba�» adlanan haça niz�),

sancma (c�ng yabas�, cida), çapma (t�b�rzin, q�l�nc, x�nc�r) v� z�rb� (toppuz, gürz, �mud, �e�p�r) olmaqla müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. �n�n�vi müdafi�-mühafiz� vasit�l�rin� zireh («cöv��n» adlanan dava köyn�yi, qolçaq, d�bilq� v� qalxan) daxil idi.

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda x�zin�y� (�ah, xan, sultan) m�xsus zireh karxanalar�ndan �lav�, iri ��h�rl�rd� f�rdi zireh emalatxanalar� da f�aliyy�t göst�rmi�dir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi odlu silahlar� (tüf�ng, tapança, top) h�mçinin, at��saçma üsuluna gör� «çaxmaql�» v� «pistonlu» olmaqla iki qism� bölünür.

Odlu silahlar meydana g�l�nd�n sonra �n�n�vi soyuq silahlar�n (niz�, ox, kaman, t�b�rzin, toppuz, �e�p�r v� s.) bir qismi aradan ç�xm��, yaln�z x�nc�r v� q�l�nc istehsal� davam etdirilmi�dir. Odlu silah istehsal�n�n geni�l�nm�si n�tic�sind� bir s�ra �sl�h� növl�ri (d�bilq�, qalxan, qolçaq, cöv��n v� s.) h�mçinin, g�r�ksiz olmu�dur.

Odlu silahlar�n meydana g�lm�si il� �laq�dar Az�rbaycan�n �n�n�vi silahqay�rma s�n�tind� ixtisasla�ma ba� vermi�, tüf�ngsazlar t�dric�n soyuq silah ustalar�ndan ayr�lma�a ba�lam��d�r.

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Az�rbaycan�n silahqay�rma s�n�tind� daha bir ciddi d�yi�iklik d� ba� vermi�dir. Qafqaz müharib�sind�n sonra odlu silah istehsal�n�n qada�an olunmas�94 il� �laq�dar olaraq, soyuq silah istehsal� daha çox b�çaqç�l�q, odlu silah istehsal� is� çiling�rlik s�ciyy�si k�sb etm�y� ba�lam��d�r.

Soyuq silahlar. �n�n�vi soyuq silahlar�n xeyli hiss�sini çox q�dim tarix� malik olan b�sit z�rb� vasit�l�ri (d�y�n�k, toxmaq, köt�k, zopa v� s.) t��kil etmi�dir. Lakin a�acdan düz�ldilm�l�ri s�b�bind�n onlar�n ilk nümun�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatmam��d�r. Bununla bel�, z�rb� silahlar�n�n t�kmill��mi� növl�rinin xeyli hiss�si (toppuz, toxmaq, �e�p�r, gürz, �mud) m�n�� etibaril� d�y�n�k v� toxmaqla ba�l� olub, son orta �srl�r� q�d�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Q�dim v� orta �sr h�rb s�n�tind� kütl�vi s�ciyy� da��yan yaraq növl�ri aras�nda atma silahlar (sapand, yay-ox, niz� v� s.) ba�l�ca yer tutmu�dur.

Sapand uzaqvuran atma silahlar�n �n b�sit növü olub çox q�dim zamanlarda meydana ç�xm��d�r. Yumru v� oval formal� x�rda çay da�lar� vaxtil� atma silah növü - m�rmi kimi i�l�nmi�dir.

�lk vaxtlar �ll� at�lan da��n h�d�f� çatma m�saf�sini uzatmaq m�qs�di il� «sapand» adlanan xüsusi da�atma vasit�si icad olunmu�dur.

Neolit dövründ� meydana g�ldiyi güman olunan sapand üç hiss�d�n: da� qoyulan «aya» v� h�r tay�n�n uzunlu�u 1 metr� çatan bir cüt hörm� «qol»dan ibar�t haz�rlan�rd�.

Q�dim dövrd� sapand�n qolu v� enli «aya»s� lifli bitkil�rd�n, elastik a�ac s�yr�m�ndan, sonralar is� ip v� ya kö��d�n hörül�rmi�.

Sapand da��n� atmaq üçün onun qollar�ndan birinin ilg�kli ucunu sa� �lin ��had�t barma��na keçirib, dig�r ucunu �ld� tutur v� ayas�na qoyulmu� da�� ba� üz�rind� bir neç� d�f� f�rladandan sonra ilg�ksiz qolunu s�rb�st burax�rd�lar. Bunun n�tic�sind� da� sapand�n ayas�ndan ç�x�r v� süzüb uzaq m�saf�y� dü�ürdü.

Tir-kaman. Atma silahlar�n tipik nümun�si olan yay-ox h�l� mezolit dövründ� b�lli idi. Mezolit abid�l�rind�n çaxmaq da��ndan q�lp�l�m� üsulu il� düz�ldilmi� xeyli saplaql� ox ucluqlar�na t�sadüf edilmi�dir. Bu fakt, y�ni da� saplaql� ucluqlar�n a�kar olunmas� atma silahlar�n t�kmill��diyini göst�rm�kl� yana��, yay (kaman) v� oxdan h�l� mezolit dövründ�n etibar�n istifad� olundu�unu t�sbit edir. �übh� yoxdur ki, ucu sürtm� yolu il� itil�nib �i� hala sal�nm�� v� ocaqda ütül�r�k möhk�ml�ndirilmi� a�ac çubuq uzun müdd�t ucluqlu oxu �v�z etmi�dir.

Maraql� hald�r ki, sonralar tuncdan düz�ldil�n ox ucluqlar� h�m tipoloji c�h�td�n, h�m d� forma v� qurulu� etibaril� çaxmaq da��ndan haz�rlanan saplaql� v� qo�a qanadl� ox ucluqlar�n� t�krar etmi�dir. Ox ucluqlar�n�n bu cür qanadl� v� itmil formada düz�ldilm�si oxun havada yax�� süzüb uzaq m�saf�y� çatmas�n� t�min etm�kd�n �lav�, h�m d� h�d�f� d�rin batmas�na v� onun ölümcül yaralanmas�na imkan vermi�dir.

D�mir dövründ� istehsal olunan ox ucluqlar� tipoloji c�h�td�n, xüsusil� d� forma v�

45

qurulu� etibaril� özl�rinin da� v� tunc s�l�fl�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Q�lp�l�m� v� yaxud tökm� üsulu il� haz�rlanan da� v� ya tunc ucluqlardan f�rqli olaraq, d�mir (polad) ucluqlar «istidöym�» texnikas� il� düz�ldilirdi.

Q�dim tarix� malik olan f�rdi döyü� vasit�l�rind�n biri d� k�m�nd olmu�dur. M�lum oldu�u kimi, q�dim v� orta �srl�rin döyü� taktikas�nda ordu ba�ç�s�n�, yaxud onun s�rk�rd�l�rini k�m�nd� salmaqla, atdan y�x�b tutmaq, bel�likl� d�, s�r�sg�rini itirmi� döyü�çül�ri t�r�n-p�r�n salmaq üsulundan geni� istifad� olunurdu. Bu taktiki f�nd �lb�yaxa döyü� �m�liyyatlar�nda çox vaxt r�qibi ça�-ba� salmaqla q�l�b�nin �ld� olunmas�na v� dü�m�nin bas�lmas�na t�minat yarad�rd�. Ona gör� d� keçmi�d� döyü��n orduda dig�r h�rbi t�lim v� sava� f�ndl�rini t�mrin edib m�nims�tm�kl� yana��, s�rrast k�m�nd atma�� bacaran mahir k�m�ndçil�r yeti�dirilm�sin� d� qay�� göst�rilirdi. Xüsusil� dü�m�ni at belind� t�qib ed�rk�n k�m�ndin halqas�n� r�qibin ba��na keçirm�k �m�liyyat�n� s�rrast icra ed� bilm�k üçün «durba�» adlanan uzun d�st�kli (4-5m), iki barmaql� yabaya ox�ayan döyü� vasit�sind�n istifad� olunurdu. Az�rbaycan�n orta �sr m�i��tin�, o cüml�d�n h�rb s�n�tin� d�rind�n b�l�d olan Nizami G�nc�vinin m��hur «han� o k�m�nd ki, durba�� olmas�n» m�tl�li beytind�ki misradan ayd�n olur ki, o zamank� döyü�l�rd� dü�m�nin s�r�sg�rini k�m�nd� sal�b tutmaq v� bu yolla sava�� udmaq üçün k�m�ndl� yana��, «durba�» adlanan silah növü d� g�r�k olurmu�.95

Durba�dan h�m d� dü�m�n k�m�ndini d�f edib ondan qorunmaq üçün müdafi� vasit�si kimi d� istifad� olunmu�dur. Bütün bunlardan �lav�, keçmi�d� �silzad� ��xsl�r ov zaman� b�rk qaçan heyvanlar� (ceyran, cüyür, tur) k�m�nd� salmaq üçün durba�dan istifad� ed�rmi�l�r.

Niz�. Q�dim v� orta �sr h�rb s�n�tind� t�tbiq olunmu� atma-sancma s�ciyy�li hücum silahlar� aras�nda niz� xüsusi yer tutmu�dur. Niz�nin t�kamül tarixin� n�z�r sald�qda b�lli olur ki, o, ibtidai insanlar�n v�h�i heyvanlar� ovlamaq üçün istifad� etdikl�ri ucu yonulub �i� hala sal�nm�� toxmaqdan tör�mi�dir. Q�dim insanlar ov al�ti kimi i�l�tdikl�ri cidavari toxma��n t�sir gücünü art�rmaq m�qs�di il� ona da� v� ya sümük ucluq, sonralar is� metal ucluq �lav� etmi�l�r. Bununla da a�ac toxmaq t�dric�n ikili s�ciyy� k�sb ed�r�k ov al�tind�n soyuq silah növün� çevrilmi�dir.

Niz�nin bir növü olan polad ucluqlu cida Az�rbaycanda �r�b i��allar� dövründ�n etibar�n «mizraq» adlanm��d�r. Yarpaqvari qurulu�a malik olan cida (mizraq) uclu�u bir qayda olaraq, a�ac d�st�y� keçirilirdi. Ona gör� d�, onun «küp» rolunu oynayan sapla�� boru formas�nda düz�ldilirdi.

Niz� tipli soyuq silah növl�ri �lb�yaxa döyü�l�rd� h�m sancma, h�m d� atma silah kimi istifad� olunmu�dur. Uzun d�st�kli niz� daha çox süvari silah� say�l�rd�. Lakin �lb�yaxa döyü�d� ondan piyadalar da istifad� edirdil�r. Kütl�vi silah növü olmas� s�b�bind�n antik dövr� aid �sg�r q�birl�rinin h�r birind� 7-10, b�z�n daha çox niz� ucluqlar�na t�sadüf edilir.96 Alban döyü�-çül�rinin vaxt� il� istifad� etidikl�ri yarpaqvari niz� ucluqlar� �n çox Ming�cevir, �amax�, Q�b�l�, Nüydi, Uzunboylar, Q�rlart�p� v� dig�r arxeoloji abid�l�rin nekropollar�ndak� torpaq q�bir- l�rind�n tap�lm��d�r.97

Dü�m�ni yax�n v� uzaq m�saf�d�n vurub yaralamaq üçün istifad� olunmu� alban niz�l�rinin ucluqlar� d�fn� yarpa�� forma- s�nda uzunsov düz�ldilmi�dir. Müxt�lif ölçüy� malik olan niz� ucluqlar�, bir qayda olaraq, iki hiss�d�n: boru��killi küp v� ucu itmil hala sal�nm�� yast� tiy�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Niz� uclu�unun tiy�sinin ortas� azca qabar�q olmaqla yanlara do�ru getdikc� nazilir v� k�narlar� iti k�s�rli lövh� hal�n� al�rd�. Tiy�nin bu formas� onun h�d�f� yax�� sanc�lmas�n� t�min edirdi.

K�sici silahlar. Q�dim v� orta �sr h�rb s�n�tinin �n k�s�rli v� geni� yay�lm�� k�sici v� de�ici yaraq növü x�nc�r v� q�l�nc idi.

Q�l�nc. �lb�yaxa sava��n �n d�y�rli, h�lledici silah növü olmaq etibaril� q�l�nc h�l� tunc dövründ� meydana ç�xm��d�r. Az�rbaycan�n tunc dövrü abid�l�rind�n xeyli miqdarda tunc q�l�nc a�karlanm��d�r.

Tunc q�l�nclar tökm�-q�lib üsulu il� düz�ldilm�kl� uzun tiy� v� «q�bz�» adlanan q�sa d�st�y� malik idi. Tunc q�l�nclar�n tiy�si, ad�t�n, düz v� ikia��zl� haz�rlan�r, onlar�n q�bz�sinin üz�rin� a�ac, sümük v� ya mis üzlük ç�kilib b�z�dilirdi.

M�n�� etibaril� x�nc�rd�n tör�y�n q�l�nc, �sas�n, tiy�sinin uzun v� enli olmas�na, habel�

46

q�bz�sinin formas�na gör� ondan f�rql�nirdi. Düz tiy�li q�l�nc�n uzunlu�u 80-90 sm, b�z�n d� 1 m olurdu. Q�l�nc�n q�bz�sinin h�r iki

üzün� a�ac v� ya sümük üzlük, b�z�n bundan �lav�, q�n�n ucuna xüsusi formal� metal ucluq b�rkidilirdi.

E.�.I minilliyin �vv�ll�rind�n etibar�n q�l�nclar d�mir v� poladdan istidöym� üsulu il� haz�rlanma�a ba�lam��d�r. Arxeoloji materiallardan göründüyü kimi, erk�n d�mir dövrün� aid q�l�nclar�n q�bz�sinin tuncdan, düz v� ikia��zl� uzun tiy�sinin is� d�mird�n haz�rland��� n�z�r� çarp�r. Bundan f�rqli olaraq, antik dövr q�l�nclar�n�n q�bz�si d�mird�n, tiy�si is� d�mirqar���q poladdan düz�ldilmi�dir.

Tiy�sinin formas�na, gör� polad q�l�nclar �yri v� düz tiy�li olmaqla, bir-birind�n seçilmi�dir. Q�dim türkl�r� m�xsus olan �yri tiy�li q�l�nclar «gorda», yaxud «yata�an» adlanm��d�r. �yri tiy�li q�l�nclar, ad�t�n, bira��zl� düz�ldilirdi.

�r�b i��allar� dövründ� Az�rbaycanda «q�ddar�» adlanan uzun v� düz tiy�li q�l�nc növü xüsusil� geni� yay�lm��d�.

Q�l�nc, bir qayda olaraq, tiy�sinin formas�na müvafiq q�nda saxlan�rd�. X�nc�r. �lb�yaxa döyü�d� dig�r soyuq silahlarla yana��, ikia��zl� x�nc�rl�r ba�l�ca yer

tuturdu. �kili s�ciyy� da��yan x�nc�r- d�n h�m hücum, h�m d� müdafi� m�qs�diil� istifad� olunmu�dur. Ad�t� gör� keçmi�d� h�ddi-bülu�a çatandan sonra bütün ki�il�r yanlar�nda x�nc�r g�zdirirdil�r.

D�st�k (q�bz�) v� tiy� olmaqla iki hiss�d�n ibar�t düz�ldil�n x�nc�rin tiy�si nisb�t�n q�sa, düz v� ikia��zl� olmaqla, uca do�ru t�dric�n nazilib itmil forma k�sb edirdi. Bu da onun sancma-de�m� silah növü kimi i�l�nm�si lüzumundan ir�li g�lirdi. El� bu s�b�bd�n d� sanc�lark�n qan ç�xs�n dey� x�nc�r tiy�sinin ortas�na «nov» sal�n�rd�. X�nc�r tiy�si b�z�n qo�a novlu haz�rlan�rd�.

X�nc�r tiy�si müxt�lif ölçül�rd� düz�ldilirdi. Q�sa tiy�li x�n- c�r növü «q�m�» adlan�rd�. Q�m�nin tiy�si bir q�d�r d� q�sa olub b�çaq kimi istifad� edildikd� «q�m�lti» adlan�rd�. Q�m�d�n f�rqli olaraq, q�m�lti k�sici �m�k al�ti olmaqdan �lav�, yeri g�ldikd� sancma silah növü kimi d� i�l�nirdi.

Q�l�nc kimi, x�nc�r d� q�nda g�zdirilirdi. Bu m�qs�dl� x�nc�- rin q�n�n�n yuxar� hiss�sin� xüsusi olaraq metal «b�nd» düz�ldilib b�rkidilirdi.

Keçmi�d� x�nc�r yaraq olmaqdan �lav�, h�m d� ki�il�rin �n�n�vi üst geyim komplektini tamamlayan dekorativ b�z�k növü say�l�rd�. Bu s�b�bd�n d� onun q�n�n�n v� q�bz�sinin yara��ql� görünm�sin� xüsusi diqq�t yetirilirdi. Odur ki, çox vaxt onlar�n s�thi z�rg�rlik üsulu il� b�z�dilib süstl�ndirilirdi. Orta �srl�rd� zad�gan zümr�l�ri aras�nda q�n v� d�st�yi n�fis ��kild� b�z�dilmi� polad x�nc�rl�ri qeyr�t, hün�r v� alic�nabl�q ni�an�si kimi bir-birin� h�diyy� etm�k d�b hal�n� alm��d�.

T�b�rzin. K�sici silahlar�n tipik nümun�l�rind�n biri olan t�b�rzin h�l� tunc dövründ� meydana g�lmi�dir. Tunc t�b�rzin ilk vaxtlar tökm�-q�lib üsulu il�, antik dövrd�n etibar�n is� h�m d� istidöym� üsulu il� düz�ldilmi�dir.

Soyuq silahlar�n istehsal texnologiyas�. XIX �srd� Az�rbaycan�n silahqay�ran ustalar� �n çox q�l�nc v� x�nc�r haz�rlay�rd�lar. Zaqafqaziyada soyuq silah istehsal�n�n yüks�k kamillik s�viyy�sin� çatd���n� XIX �sr t�dqiqatç�lar� dön�-dön� etiraf etmi�l�r.98 S. Quli�ambarov bu c�h�td�n �amax�, Göyçay v� Quba q�zalar�n�n xüsusil� f�rql�ndiyini v� �m�k al�tl�rinin b�sit olmas�na baxmayaraq, bu s�n�tkarlar�n çox z�rif silah-sursat haz�rlad���n� qeyd edirdi.99

�d�biyyat materiallar�ndan anla��ld��� kimi, XIX �srd� q�l�nc v� x�nc�r tiy�sini «s��a» adlanan poladqar���q d�mird�n xüsusi üsulla haz�rlay�rm��lar. V.Leqkob�tovun yazd���na gör�, yerli silah ustalar� tiy� üçün düz�ltdikl�ri metal ���an�n istehsal tex- nologiyas�n� m�xfi saxlay�rd�lar.100 �bdür�him adl� bir n�f�r Lah�c silahsaz�n�n emalatxanas�nda onun apard��� mü�ahid�y� gör�, tüf�ng v� tapança lül�si kimi, q�l�nc v� x�nc�r tiy�si d� yar�bayar� polad v� nalpara qat�����ndan haz�rlan�rm��. Bu m�qs�dl� onlar� q�zd�r�b döym�kl�, �vv�lc� nazik v� enli lövh�l�r (���a-A.M.) haz�rlay�r, sonra onlar� üst-üst� qoyub yenid�n q�zd�r�b döym�kl� yuvarlaq v� uzunsov zola�a çevirirdil�r. Daha sonra zola�� q�zd�r�r v� bir ucunu m�ng�n� vasit�sil� s�x�b sabit saxlay�r, dig�r ucunu k�lb�tinl� burub e�irdlil�r.101 X�nc�r v� ya b�çaq 1-2, q�l�nc tiy�si is� 4-5 �d�d metal e�m�sind�n haz�rlan�rd�.

47

Növb�ti m�rh�l�d� ���a e�m�si yast�lan�b «p�st�ha» hal�na çatd�r�l�rd�. Lakin «yata�an» üçün �vv�lc� o, �yilib müvafiq görk�m� sal�n�rd�. Düz tiy�li q�l�ncdan f�rqli olaraq, «yata�an»�n �yri tiy�si ortadan ba�layaraq uca do�ru t�dric�n geriy� t�r�f �yilib qövsvari görk�m alm��d�.

Tiy� hal�na dü�m�k üçün p�st�ha bir neç� d�f� kür�d� q�zd�r�l�b zindan üz�rind� döyülürdü. H�m d� bu halda t�kc� tiy�nin özü deyil, habel� onun d�st�yi d� döyülüb müvafiq görk�m� sal�n�rd�. Tiy�nin beli v� «q�bz�»si nisb�t�n qal�n olur, k�s�r hiss�si is� t�dric�n nazilib iti hala dü�ürdü.

Q�bz� döyülüb müvafiq görk�m alandan sonra ona a�ac, buynuz v� ya sümükd�n «üzlük» ç�kilirdi. Bunun üçün q�bz�nin maha vasit�sil� üz�rind� iki-üç yerd�n de�ik aç�l�rd�. Q�l�nc v� x�nc�r q�bz�sin� çox vaxt qoz v� ya çinar a�ac�ndan haz�rlanm�� qo�a üzlük b�rkidilirdi.

Düz tiy�li q�l�nclar�n «q�ddar�» adlanan böyük v� a��r növü çox vaxt qo�a novlu haz�rlan�rd�. Q�ddar�ni, ad�t�n, süvari döyü�çül�r, �n çox is� s�rk�rd� v� hökmdarlar k�m�r v� ya qur�aq- lar�nda g�zdirirdil�r.

Q�l�nc v� x�nc�r tiy�si «yarma-���a» üsulu il� d� haz�rla- nard�. Bu halda tiy�nin küpü poladqar���q d�mird�n, k�s�r hiss�si is� xalis polad ���adan döyülüb düz�ldilirdi. Bunun üçün usta �vv�lc�, «qaynaq d�miri»nd�n silah�n tiy�sin� müvafiq p�st�ha haz�rlay�rd�. Sonra onu q�zd�r�b aras�n� yar�r v� «a�z�na» polad ���a k�sib qoyurdu. Daha sonra onlar� t�krar-t�krar q�zd�r�b döym�kl�, bir-birin� qaynaq edirdi. Bir qayda olaraq, soyuq silahlar�n tiy�si t�n�kar vasit�sil� qaynaq edilirdi. Yarma���a üsulu il� �n çox t�ka��zl� silahlar�n tiy�si haz�rlan�rd�. Bu üsul silah�n elastikliyini art�rmaqla yana��, onun s�rtliyini v� s�nma ehtimal�n� azald�rd�.

Tiy� istehsal� ovxarlama v� suyatutma �m�liyyatlar� il� ba�a çat�rd�. Dig�r k�sici al�tl�rd� oldu�u kimi, soyuq silahlar�n tiy�si d�, bir qayda olaraq, isti halda ovxalan�rd�. Törpü, iri v� nar�n di�li yey�l�r vasit�sil� icra olunan bu �m�liyyat n�tic�sind� tiy�nin a�z�n�n k�s�r hiss�si nazilib t�l�b olunan iti h�dd� çatd�r�ld�.

Tiy�nin s�rtlik xass�si k�sb etm�si v� iti qalmas� suya tutmaq yolu il� t�min edilirdi. Polad�n növünd�n as�l� olaraq, soyuq silahlar�n tiy�si müxt�lif vasit�l�r (su, hava, neft, �rinmi� yag v� s.) il� suya tutulurdu. Tiy�nin k�s�rliyi v� t�l�b olunan s�rtlik xass�si ustan�n m�har�tind�n, suverm� �m�liyyat�na onun düzgün �m�l etm�sind�n as�l� idi. Bel� ki, suyunu çox götürmü� tiy� s�rtliyind�n tez s�n�r, az su alm�� tiy� is� çarxa veril�rk�n onu «q�lov vurur» v� tezlikl� kor�al�rd�.

�n�n�vi tiy� istehsal�nda ciddi �m�l olunan texnoloji prosesl�rd�n biri d� za�lama ildi. Tiy�, ad�t�n, 2-3 gün za� m�hlulunda qal�rd�. Bunun say�sind� za��n kimy�vi t�siri n�tic�sind� tiy�nin t�rkibind�ki d�mir qism�n a��n�r, xalis polad nisb�ti is� sabit qal�rd�. «Cövh�rl�m�» adlanan bu üsul il� haz�rlanm�� tiy� olduqca yüks�k qiym�tl�ndirilirdi.

Tiy�nin itil�nm� �m�liyyat� xart da��, bülöv v� sat�l vasit�sil� görülürdü. Tiy� �vv�lc� çarxa verilir, sonra sat�la ç�kilirdi.

X�nc�r v� q�l�nc�n itiliyi, ba�qa sözl�, h�m d� onu haz�rlayan s�n�tkar�n ustal�q m�har�ti tük v� ya ip�k yayl�q vasit�sil� s�naqdan keçirilirdi. Havada yayl��� k�s� bil�n tiy� el aras�nda iti, onu haz�rlayan usta is� kamil s�n�tkar say�l�rd�.

X�nc�r v� q�l�nc ustalar� tiy�nin forma v� qurulu�una müvafiq q�n da haz�rlay�rd�lar. Q�n �am, �üm�ad v� ya qoz a�ac�ndan yonulmu� qo�a lövh�d�n ibar�t olub üz�rin� a��lanm�� d�ri, yaxud m�xm�r üzlük ç�kilirdi. Üzlük, ad�t�n, q�na çiri� vasit�sil� yap��d�r�l�rd�. Q�n�n möhk�m qalmas� üçün onun ucuna «dürc�k» adlanan metal ucluq b�rkidilirdi. Gülm�x vasit�sil� q�na b�rkidil�n ucluq çox vaxt gümü�d�n düz�ldilirdi. Qarasavad üsulu il� b�z�dilmi� q�n ucluqlar�, ad�t�n, sifari�l� yerli gümü�b�ndl�r� düz�ltdirilirdi. Q�n�n b�ndi metaldan düz�ldilir v� x�rda gülm�xla ona b�rkidilirdi. Q�n� k�m�rd�n asmaq üçün b�ndin üst k�nar�na halqa keçirilirdi.

Keçmi�d� soyuq silahlar�n q�bz� v� q�n�n� z�rg�rlik üsullar� (xam�tkarl�q, qarasavad, minalama, aynalama v� s.) il� b�z�tdirm� �n�n� hal�n� alm��d�.

XIX �srin sonunda Zaqafqaziyada silahsazl���n, xüsusil� soyuq silah istehsal�n�n güclü inki�af etmi� m�rk�zl�ri aras�nda Nuxa v� C�bray�l q�zalar� mühüm yer tutmu�dur. K.Xatisovun yazd���na gör� bu q�zalarda silahsazl�q kustar s�n�t s�ciyy�si da��m��d�r.102

Odlu silahlar. Az�rbaycanda odlu silah istehsal� son orta �srl�rd�, h�m d� �xzetm� yolu il� meydana g�lmi�dir. Az�rbaycan�n silah ustalar� müxt�lif yollarla ölk�y� dü�mü� odlu silahlar�n

48

(z�nbur�k, tüf�ng, tapança) haz�rlanma texnologiyas�n� çox tezlikl� m�nims�mi�dil�r. Lakin odlu silahlar aras�nda tüf�ng istehsal� kütl�vi s�ciyy� da��d���ndan Az�rbaycanda silahqay�rma s�n�tinin bu sah�si, �sas�n, tüf�ngsazl�q istiqam�tind� inki�af etmi�dir.

Az�rbaycan�n tüf�ng ustalar� müxt�lif sistemli döyü� v� ov tüf�ngl�ri, çaxmaql� v� pistonlu tapançalar haz�rlay�rd�lar. Bundan �lav�, onlar asud� vaxtlar�nda müxt�lif sistemli �cn�bi silahlar�n t�miri il� d� m���ul olur v� çiling�r v�zif�sini d� yerin� yetirirdil�r.

Tüf�ngsazl�q. Etnoqrafik materiallar�n t�hlili vaxtil� Az�rb- aycanda h�m çaxmaql�, h�m d� pistonlu tüf�ngl�rin (aynal�, süz�ni, qo�alül� v� t�klül�) müxt�lif tipoloji növl�rinin d�bd� oldu�unu göst�rir.

Tüf�ngsazl�q s�n�tind� i�l�n�n istehsal l�vazimat� v� �m�k al�tl�rinin («d�zg�» adlanan miz, onun ba��na b�rkidilmi� �nbur, kötük, zindan, müxt�lif ölçülü sar�� mill�ri, ç�kicl�r, k�lb�tin, simke�, isk�n�, yey�, matqab, ar��n, küny�, m�x, pinç v� s.) böyük �ks�riyy�tini usta özü düz�ldir, yaxud çiling�r dükanlar�ndan sat�n al�rd�. Lül�nin za�lanmas�nda istifad� olunan kimy�vi madd�l�r �czaç� dükanlar�ndan, qara neft is� çarvadarlardan sat�n al�n�rd�.

Çaxmaql� tüf�ng lül�, çaxmaq, qundaq v� lül� yata�� olmaqla müxt�lif hiss�l�rd�n ibar�t düz�ldilirdi.

Lül� v� çaxmaq istehsal� il� bilavasit� «lül�ke�» adlanan silah ustas�n�n özü, qunda��n haz�rlanmas� il� «qundaqsaz» m���ul olurdu. �d�biyyat materiallar�ndan göründüyü kimi, XIX �srin �vv�ll�rind� odlu silaha t�l�bat h�l� böyük oldu�undan çox vaxt çaxmaq haz�rlayan usta - «çaxmaqsaz» müst�qil i�l�yirdi.103 Kustar tüf�ng istehsal� t�n�zzül� u�rayandan sonra silahsaz n�inki lül� v� çaxmaq düz�ltm�kl�, habel� qundaq haz�rlamaqla da özü m���ul olurdu.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, pistonlu tüf�ngl�r d�b dü��nd�n sonra çaxmaql� tüf�ngl�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini tamam itirm�mi�di. S�rrast at��i v� güll�sinin uzaq m�saf�y� süzm�si il� f�rql�n�n çaxmaql� tüf�ngl�r uzun müdd�t ov silah� kimi istifad�d� qalm��d�r.

Odlu silahlar�n istehsal texnologiyas�.104 Çaxmaql� tüf�ngl�rin metal hiss�si lül� v� çaxmaq olmaqla iki hiss�d�n ibar�t haz�rlanandan sonra ona sünb� �lav� olunurdu. Tüf�ng lül�si «yuvarlaq» v� «tilli» olmaqla iki cür haz�rlan�rd�. Lül�nin uzunlu�u 105-110 sm, diametri «odluq» adlanan küp hiss�d� 3 sm, ucda 2,5 sm-� çat�rd�. Çaxmaql� tüf�ngl�rin lül�sinin iç�risi, ad�t�n, x�rs�z (yivsiz) düz�ldilirdi.

Az�rbaycan silahsazl���nda, lül� «sar�ma» üsulu il� haz�rlan�rd�. Bunun üçün ilk növb�d� iki barmaq enind� ���a düz�ldilirdi. ���a, bir qayda olaraq, biri d�mir, dig�ri polad olmaqla, bir cüt metal çubuqdan döyülüb haz�rlan�rd�. �stidöym� yolu il� tapdan�b yast� hala sal�nm�� ���a spiralvar� formada ülgü milinin üz�rin� sar�n�rd�.105 Bunun üçün �vv�lc� ülgü mili v� ���an�n ucu birlikd� �nbura ba�lan�rd�. Tüf�ng lül�sinin daxili bo�lu�unun ölçüsünd�n as�l� olaraq, müxt�lif kalibrd� (24, 20, 16, 12, 8 mm diametr� malik) lül� milind�n istifad� olunurdu. Sar�ma �m�liyyat� ba�a çatandan sonra usta �nburu bo�ald�r v� ülgü milini p�st�ha hal�na dü�mü� sar��n�n aras�ndan s�y�r�b ç�xar�rd�. Sonra sar�� kür�d� q�zd�r�laraq onun ara birl��m�l�ri t�n�kar, bürünc, sink v� qalay vasit�sil� qaynaq edilib birl��dirilirdi. Qaynaqetm� �m�liyyat� say�sind� sar�� boru ��klin� dü�ürdü.

Lül�ni tilli (8 v� ya 6 gu��li) hala salmaq ist�dikd� onu t�krar �nbura qo�ub üz�rini �vv�lc� iri, sonra nar�n di�li yey� il� yey�l�yirdil�r.

Lül�nin odluq hiss�sinin üst k�nar�nda, ad�t�n, ni�angah m�qs�di il� 1 sm hündürlüyünd� qövsvari «g�z», onun ucunda is� kiçik «arpac�q» düz�ldilirdi. Daban g�zinin ortas�nda aç�lm�� dar de�ik ni�angah rolunu oynay�rd�.

�kinci m�rh�l�d� lül�nin daxili bo�lu�u yonulub hamarlan�rd�. S�n�t dili il� bu �m�liyyat «h�dd�l�m�» adlan�rd�. Bunun üçün lül� yenid�n �nbura b�rkidilir v� onun iç�risi «h�dd�» adlanan yonucu al�tl� yonulub hamarlan�rd�. Lül� bo�lu�unun diametrind�n as�l� olaraq müvafiq ölçülü h�dd�d�n istifad� olunurdu. Lül� bo�lu�unun tam hamar olmas� üçün �vv�lc� onun iç�risi iri di�li, sonra is� nar�n di�li h�dd� il� yonulurdu. Yonma �m�liyyat�n� asanla�d�rmaq v� h�dd�nin kor�almas�na yol verm�- m�k üçün i� prosesind� arabir lül�nin iç�risi qara neftl� yaglan�rd�.

Lül�nin h�dd�l�nm� �m�liyyat� ba�a çatandan sonra at�� aç�lmas�, ba�qa sözl� bar�t� al��d�rmaq üçün onun odlu�unda matqabla dar de�ik aç�l�rd�.

49

Üçüncü m�rh�l�d� lül�nin xarici s�thi i�l�nib hamar hala sal�n�rd�. Bu m�qs�dl� onun s�thi �vv�lc� yey�l�nir, sonra sumbata il� sürtülüb hamarlan�rd�.

B�z�n sifari�çinin t�l�bi il� lül� h�m d� za�lan�rd�. Bunun say�sind� onun estetik m�ziyy�ti v� �mt�� d�y�ri xeyli art�rd�. Tüf�ng ustalar� lül�ni sulfat duzu (göyda�) vasit�sil� za�lay�b cövh�r� tuturdular.

Silah ustalar�n�n verdiyi m�lumata gör�, keçmi�d� Quba q�zas�nda lül� istehsal� sah�sind� Suvacal k�ndi bütün mahalda m��hur olmu�du.106 Suvacal ustalar�n�n haz�rlad��� za�l� lül�l�r yüks�k keyfiyy�ti il� seçilirdi.

Çaxmaql� tüf�ngl�r spesifik al��d�rma sistemin� malik oldu�undan onlar�n çaxma�� pistonlu silahlardan köklü sur�td� f�rql�nirdi. Bu tip tüf�ngl�rd� odlu�a tökülmü� bar�t çaxmaq da��ndan �m�l� g�l�n q���lc�m say�sind� od al�rd�. Çaxma��n formas�n�n mü�yy�nl��m�sind� onun bu funksiyas�, y�ni çaxmaq da��n� özü il� birg� h�r�k�t etdirm�si mühüm rol oynam��d�r.

M�lum oldu�u kimi, çaxmaq dörd hiss�d�n: onu geriy� qan�ran �eytan, bir cüt polad yay, onu yaydan ç�xar�b q�fl�t�n ir�li atan t�tik v� çaxmaq da��n� saxlayan qo�a ç�n�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Çaxmaqda�� ç�n� di�l�rinin aras�na p�rçiml�nib pinç vasit�sil� b�rkidilirdi. Çaxmaq da�� onun z�rb�si n�tic�sind� q���lc�m ç�xar�rd�. Çaxma��n �eytan, t�tik v� ç�n�si ayr�ca haz�rlan�b qo�a yaylara qo�ulurdu. Bir qayda olaraq, yaylardan biri �eytan�n, dig�ri is� t�tiyin daban�na b�nd edilirdi.

Çaxmaql� tüf�ngl�rin qunda�� v� lül� yata�� qundaqsaz t�r�find�n yonulub laz�mi görk�m� sal�nandan sonra lül�y� biti�dirilirdi. Tüf�ngin lül�si 6 �d�d metal halqa vasit�sil� qundaq v� lül� yata��na b�ndl�nirdi.

Çaxmaql� tüf�ngl�r bir qayda olaraq, sünb� vasit�sil� lül�nin a��z�ndan doldurulurdu. Keçmi�d� çaxmaql� tüf�ngl�r d�bd� da vaxtlarda at��� ara verm�m�k üçün h�r bir döyü�çüy� ayr�ca «sünb�ke�» t�hkim edilirdi.

At�� açmaq üçün �eytan vasit�sil� çaxma�� geri qan�r�b odlu�un de�iyinin üstünü aç�r v� oraya bar�t d�bb�sind�n bir q�d�r bar�t tökürdül�r. Çaxmaq da�� tez q���lc�m versin dey� çox vaxt l�piyin ön hiss�sin� d� azca bar�t sürtülürdü. T�tiyi ç�kdikd� çaxma��n daban� yaydan ç�x�r v� l�piy� toxunub q���lc�m �m�l� g�tirm�kl� yana��, d�rhal odlu�un de�iyini qapay�rd�. Q���lc�mdan od tutan bar�t yana-yana odluqdan «x�zn�y�» keçir v� oradak� bar�t� al��d�rmaqla at�� aç�lmas�na s�b�b olurdu.

Sünb� v� bar�t d�bb�si daima çaxmaql� tüf�ngl�rin yan�nda haz�r saxlan�rd�. Bar�t d�bb�sini �ks�r hallarda buynuz v� ya a��l� gönd�n, b�z�n gümü�d�n düz�ldirdil�r.

Çaxmaql� tüf�ngl�rd� i�l�n�n bar�t yerli ustalar t�r�find�n kustar üsulla haz�rlan�rd�.107 1 /.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��-�����$��� ���[ ���>� /��%��� (������-%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ��%�, 1964; M.�.Ataki�iyeva. Ming�çevir ��h�rinin �traf k�ndl�rind� ev avadanl���. - �� ����<��? %��<���� �� ���������. �� ���., ��%[,1954; '.*.���� ��. �����< ��= ����.- �� ��. �� ]���, f.3632,; H.A.Quliyev. XIX �srd� v� XX �srin �vv�ll�rind� Lah�c q�s�b�sind� mis qab istehsal�. - «Az�rbaycan SSR EA X�b�rl�ri», 1962, �1; A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). Bak�,1977; Yen� onun: Az�rbaycanda s�n�tkarl�q (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat), Bak�,1999; Yen� onun. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B., 2005; H.A.H�vilov �nsan, m�i��t, m�d�niyy�t. Bak�,1981; Yen� onun: Az�rbaycan�n maldarl�q m�d�niyy�ti. Bak�,1987; /..*���>�+��. �� ����<��? %��<��-�� _ %���%�� ���[ � %��{ wIw-��$�� ww � %� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ����� \ ��� ���.%���.�����.���%. ��%�, 1982; ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ��%�,1997; &..�>�+��� ��. ��$������ �� ���������. ��%�,1987; @.*.^ �� �.�� ����<��? %��<���� �������� ���[ �� ��������� � XIX-��$�� XX ��. (�� +�� �����+ /�-��#�%�>�, ]����%�>� � _�+#���%�>� �������).�.,1990; H.N.M�mm�dov.Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti.Bak�,2001. 2 Q.C.Cavadov. Az�rbaycan�n �um al�tl�rinin t�snifat�na dair. «Az�rb. EA X�b�rl�ri (tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�)»,1979,� 3,s.57; .�.��������. "������? � +� � �<$ �%�? � #��%� �� ���������. �., 1989. 3 Q.C.Cavadov. Göst.�s�ri,s.57 4 �.Quliyev,Y. Rüst�mov,T.Bünyadov. - Az�rbaycan qara kotan�. Az�rb. EA M�ruz�l�ri, 1964, � 6, s.82-85. 5 .��. ��������. "������? � +� � �<$ �%�? � #��%� �� ���������. ��%�, 1989, �.95. 6 Yen� orada, s.98. 7.�.��� �. | +� � �<$ �%�? %��<���� �� ��������� (�����%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ����� \ -���, ��%�, 1968,�.18; �?+$���� ��#: .�.��������. �����? ����������? �� ��������� (w1w-��$��� ww �.). «&�� ��%�? W���>��\�?»,1977,� 4,�.68-78.

50

8 T.Bünyadov. Az�rbaycanda �kinçiliyin inki�af� tarixin� dair. B., 1964, s.18. 9 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B.,1977, s.44-45. 10 �.A.Quliyev. Qaraba�dan tap�lan da� v�ll�r. Az�rb.SSR EA-n�n M�ruz�l�ri. 1968, � 11, s. 79. 11 Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., Bak�, 1988, s. 72. 12 Yen� orada, s.105. 13 A.N.Mustafayev. Da�i�l�m�. Bax: Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c. B., 1988, s.335. 14 &..�>�+��� ��. ��$������ �� ��������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ), ��%�,1987, �.39-40. 15 H.Quliyev, N.Ta��zad�. Metal v� xalq s�n�tkarl���. Bak�,1968, s.33-34. 16 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B.,1999, s.179-181. 17 �.B�d�lb�yli. �zahl� monoqrafik musiqi lü��ti. B., 1969, s.5. 18 Yen� orada, s.66 19 �.B�d�lb�yli. Göst.�s�ri, s.43. 20 Yen� orada, s.69-70. 21 �.B�d�lb�yli. Göst.�s�ri, s.62-63. 22 Yen� orada. s.72-73. 23 /.|�%�. ��[%��<��? %��<���� ^��������� � �������.- ��[%��<��? %��<���� �� �� >� +���. .,1937, �.105. 24 Nizami G�nc�vi. Yeddi göz�l. B.,1941, s.242. 25 Bax: �.B�d�lb�yli. Göst., �s�ri, s.78. 26 &.������� ��. "�����[ +��[%��<�[ ������+ ��[ �� ���������. �., 1972, �.14. 27 �.B�d�lb�yli. Göst.�s�ri, s.52, 57 28 Yen� orada. 29 Yen� orada, �.31. 30 /./���+��. ��[%��<�[ ������+ ��[ � �� �������� - *�%������ �� ���������. �.II, �., 1943, �.55. 31 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, �.44. 32 Bax:Yen� orada. 33 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, �.41. 34 Yen� orada, �.67. 35 Yen� orada, s.55. 36 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.54; h�mçinin bax: S.Abdullayeva. Göst. �s�ri, s.19. 37 Q.Qas�mov. Gös. �s�ri, s.56. 38 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, s.45. 39 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.56. 40 Yen� orada, s.57. 41 Yen� orada. 42 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, s.68. 43 S.Abdullayeva. Göst. �s�ri,s.29. 44 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.58. 45 Yen� orada. 46 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�sri, s.55. 47 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.57. 48 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri,s.32. 49 Nizami G�nc�vi. Xosrov v� �irin, s.117. 50 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.56-58. 51 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, s.33. 52 T.�.Bünyadov. �srl�rd�n g�l�n s�sl�r. B.,1975, s.119. 53 A.N.Mustafayev. Da�i�l�m�. - Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., B., 1988, s.337; Yen� onun. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, s.75-77. 54/.*.w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?. - ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=-� ������ '�����. �. II, &}�, 1894, �.340. 55 }�� � ��� ���%� �� �� �������� . II c. Az�rb. Respub. MEA �EA., inv.�, s.153. 56 K.Xatisov. Göst. �s�ri, s.323. 57 Yen� orada, s�h.325. 58 R.�.Babayeva. Göst. �s�ri, s.31; M.�.Ataki�iyeva. Göst. �s�ri, s.174. 59 R.�.Babayeva. Göst. �s�ri. 60 Yen� orada, s.33. 61 Yen� orada. 62 Yen� orada. 63 Yen� orada, s.35. 64 A.N. Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, s.262. 65 &������. �>��\�?. XI kitab. Q.A.Stratovskinin t�rcüm�si. M.-L., 1964, s.476. 66 Strabon. Göst. �s�ri, XI %����, s.14, 92. 67 }�����#. }�+� �. - &������ �<�� ���� ������� . �.II, ., 1963, �.395.

51

68 F.Osmanov. Az�rbaycan�n antik dövr h�rb tarixind�n.- «Tarix v� onun probleml�ri», B., 1997, �1, s.167-171. 69 @.�.��+����, .��. ����� �. ����$�[ ��+?���%� [����� � . �., 1985, �.8. 70 @ �����. ^.. !����J{�? ��� �%���>� �����?, $.1, .,1938. 71 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. $.III, &}�,1836, �.321. 72 Az�rbaycan Respublikas� Milli Arxivi. F.10, s.1.i� 14,v.1-901. 73 Yen� orada, f.37, s.1, i�.25, v.1-439. 74 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �. �., 1964, �.167. 75 �.^.��%>��\. �$ �% %�������� ���+[=� ������ & � ���>� /��%���. ., 1882, �.206-207. 76 �'^|/, III his. &}�, 1836, s.122. 77 Yen� orada, s.124. 78 �.�� {%�� &�������$ �%� ������� |�%��%���%�>� %��?. &}�, 1835. 79 �.|���� �. /�����#�%�? ������{�?. Bax. �'^|/, III his., s. 299-300. 80 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.169-170. 81 «Qafqaz» q�z., 1882, �310. 82 Yen� orada. 83 Yen� orada. 84 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.170. 85 /.w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?. - ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=� �-����� � '�����, �. II &}�., 1894, �.326. 86 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���. - /�������? ���+[=� �����< '�����. �. II, &}�., 1913, �.85. 87 Yen� orada, s.83. 88 Yen� orada. 89 �.^ �� ����+. |�+ �%� �� ����� �� ��� %�+�? � + ������ /��%���%�# �������. - *��. /�*'�, �. IY, 1891, �5. 90 A.S.Piralov. Göst �s�ri, s.84. 91 �'^|/, III his. s. 123. 92 �.Veydenbaum. Göst. �s�ri, s.257. 93 &.���=�+�����. ����� \����% � ������� ��%���%�� >�� ����. ]�\���, 1890, �.235. 94 �.&.Piralov. Göst �s�ri, s.85. 95 Nizami G�nc�vi, �sk�nd�rnam�. B., 1983, s.43. 96 F.L.Osmanov, F.�. �brahimov. Nüydid�n tap�lm�� antik dövr alban silahlar� haqq�nda.- «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1976, �4, s.55. 97 F.Osmanov. Az�rbaycan�n antik dövr h�rb tarixind�n.- «Tarix v� onun probleml�ri». B., 1997, �1, s.168. 98 K.Xatisov. Göst. �s�ri, s.320. 99 S.Quli�ambarov. Göst. �s�ri, s.237. 100 �'^|/, III his.,s.123. 101 Yen� orada, s.122-123. 102 K.Xatisov. Göst �s�ri, s.325-326. 103 �'^|/, III his., s.299. 104 M�lumat Qusar rayonunun Yuxar� L�g�r k�ndinin sakini, tüf�ngsaz Yunis �sa o�lu Yunisovdan al�nm��d�r. 105 Bu i�l� m���ul olan usta «lül�ke�» v� ya «lül�bük�n» ad� il� qeyd� al�nm��d�r. Bax. N.Quliyev, N.Ta��zad�. Metal v� xalq s�n�tkarl���, B., 1968, s.87. 106 M�lumat qundaqsaz M�mm�d Heyd�r o�lu Novruzovdan (Quba ��h�ri) al�nm��d�r. 107 �.".����\� �. " %����[ �� � ��? � %�������+ ����������� ����#� � � � �\�����. Bax: ] ���[ ��%����� %��\ � �{�� «^ ��%�� �%�?��< � ������� ��# ���>�$ �%�� � W���>��\�$ �%�� ���%� � �� �- ������� ». �., 1877, �.111-112.

52

B�Z�K M�D�N�YY�T�: T�TB�Q� S�N�T M�MULATI

Hörm� m�mulat�

Hörm� v� toxuma m�mulat� istehsal�n�n z�ruri ��rti olan xammal (elastik çubuq, qam��, qar��, l��, ziy�l��, piz�, dala, k�tan, k�naf, yun, pamb�q, ip�k) ehtiyat�n�n bollu�u c�h�td�n Az�rbaycan tarix�n tük�nm�z imkanlara malik olmu�dur.

�n�n�vi hörm� v� toxuma m���uliyy�ti m�hz bel� z�ngin xammal bazas� �sas�nda yaranm��d�r. Obyektiv tarixi s�b�bl�r üzünd�n XIX �srd� texniki c�h�td�n qabaqc�l kapitalist ölk�l�rind�n nisb�t�n gerid� qalmas�na baxmayaraq, Avropada s�naye çevrili�i ba� ver�n�d�k Az�rbaycan dünyan�n �n ön�mli toxuculuq m�rk�zl�rind�n biri olaraq qal�rd�. XIX �srd� Az�rbaycan�n �n�n�vi toxuma istehsal�n�n bir s�ra sah�l�ri, xüsusil� parça toxuculu�u t�n�zzül� u�rasa da, xalça s�n�ti özünün köhn� �öhr�tini davam etdirm�kd� idi.

Hörm� v� toxuma m���uliyy�ti sah�sind� xammal növl�ri üzr� q�dim zamanlardan ba� vermi� v� bütün orta �srl�r boyu davam ed�n pe�� ixtisasla�mas� XIX �srd� h�l� d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bu m�nada q�dim kökl�ri h�l� Mezolit dövründ� izl�nil�n hörm� m���uliyy�ti1 h�sir, tor, kövs�r�, z�nbil, ciy�b�nd, l��ar�t�n, k�ndir, buraz, çat�, sicim, örk�n, r��m�, ç�t�n (c��), sal�ar, s�b�t, ç�p�r� v� s. timsal�nda XX �srin �vv�ll�rin�d�k özünün �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlam��d�r. H�tta bir s�ra z�ruri geyim l�vazimat� (�lc�k, corab, bad��, qolçaq, ��rf, köyn�k, içlik, ba�, cöv��n) v� s. uzun müdd�t hörm� üsulu il� haz�rlanm��d�r. Hörm� üsulu il� habel� z�ncir�, qotaz, s�rm�, q�y�, qaytan, ��rid v� s. kimi a�lab�nd m�mulat� düz�ldirmi�dir. Bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus xammal növü v� hörm� texnologiyas� t���kkül tapm��d�r.

Hörm� m�mulatlar�n�n haz�rlanmas�nda t�bii v� bec�rm� yolu il� �ld� edil�n müxt�lif xammal növl�rind�n istifad� olunmu�dur. Bunlar�n aras�nda sucar sah�l�rd� bit�n lifli bitkil�r (l��, ziy�l��, cil, dala, piz� v� s.), habel� elastik a�ac çubuqlar� v� s�yr�mlar�, �ilgir, d�nli bitkil�rin kül��i, k�tan, k�naf (ç�t�n�, k�ndir), pamb�q lifi �n q�dim xammal növl�ri olub, yax�n keçmi��d�k özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�l�r. L�� v� ziy�l��dan, ad�t�n, e�m� üsulu il� yumru ciy� (l��ar�t�n) haz�rlan�rd�. Bundan �lav�, ondan hörm� yolu il� yast� ciy� düz�ldilirdi. Bunlar L�nk�ran bölg�si �halisinin ev m�i��tind� h�l� d� istifad� olunmaqdad�r. H�sir toxuculu�unda �ri� m�qs�di il� istifad� olunan e�m� ciy� (l��ar�t�n), yaxud vaxtil� ev m�i��tind� geni� yer tutan ciy�b�nd, z�nbil, kövs�r�, süfr�, t�r�zi gözü v� s. haz�rlanm��d�r. L�� hörm� m���uliyy�tinin q�dim kökl�ri mezolit dövründ� izl�nir.

Q�dim dövrün hörm� �n�n�l�ri çubuq, qam�� v� qar��dan hörül�n s�b�t (saman s�b�ti, meyv� s�b�ti, d�ngi s�b�t, d�n s�b�ti), t�r�c�, ç�t�n, sal�ar, çilovsüz�n v� s. kimi m�i��t ��yalar�n�n timsal�nda XIX �sr�d�k g�lib çatm��d�r. Onlar�n haz�rlanmas� sah�sind� �ld� olunmu� �m�li t�crüb� k�nd �halisinin ev m�i��tind� yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.

E�m� v� hörm� material� kimi, dig�r lifli bitkil�r: k�tan, k�ndir, pamb�q, habel� yun v� keci sapdan istifad� edilm�si fakt� çox q�dim tarix� malik olmaqla, XIX �sr� q�d�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlam��lar. Bunlar�n aras�nda yun, k�tan v� pamb�q hörm� m�mulat� istehsal�nda istifad� olunmaqdan �lav�, daha çox toxuma material� kimi i�l�nmi�dir.Ba�qa sözl� des�k, lifli bitkil�r, yun v� ip�k toxuculuq s�n�tinin ba�l�ca xammal�na çevrilmi�l�r. Bütün bunlardan �lav�, yun h�m d� basma (h�llacl�q) s�n�tinin ba�l�ca xammal� olmu�dur.

Toxuma m�mulat�

Mezolit dövründ� hörm� texnikas�n�n t�kmill��m�si v� b�sit �l iyi (te�i) vasit�si il�

�yriciliyin meydana g�lm�si say�sind� yun ip, k�ndir v� bir q�d�r sonralar is� pamb�q lifind�n haz�rlanan iplik, erk�n orta �srl�rd�n ba�layaraq ip�k teli (keçi sap) toxuma m�mulatlar�n�n ba�l�ca xammal�na çevrilmi�dir.

�p �yirm�k üçün yun �vv�lc� didilib daraq vasit�si il� daran�r, k�tan döym� yolu il� soyulub lifl�nir, pamb�q is� çiyidd�n t�mizl�nib mahl�c hal�na sal�n�rd�. Bel�likl�, d�zqah toxuculu�u, ba�qa sözl�, parça v� xalça-palaz istehsal� üçün ölk�d� �lveri�li z�min yaranm��d�r.

53

Bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r, basma (basmaq�lib) v� q�l�mkarl�q m�mulatlar�n�n yaranmas�na da t�kan vermi�dir.

Ming�çevir qaz�nt�lar�ndan tunc dövrün� aid parça qal�qlar�n�n tap�lmas� fakt�2 art�q h�min dövrd� parça istehsal� sah�sind� d�zgah toxuculu�unun mövcud oldu�unu söyl�m�y� �sas verir.

B�sit toxucu d�zgah� olan yer hanas� hörm� �m�liyyat�ndan �ri�-ar�ac sistemin� malik, çal-çarpaz keçirm� üsulu il� icra olunan toxuma texnikas�na keçm�y� imkan vermi�dir. T�dric�n yer hanas� il� yana��, dik hana da meydana q�lmi�dir.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� n�tic�sind� ba� ver�n texniki ir�lil�yi�l�r t�pk�n vasit�sil� h�r�k�t etdiril�n müt�h�rrik toxucu d�zgahlar�n�n yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

M�lum oldu�u kimi, üfüqi d�zgahlar�n ayaqla i�l�dil�n müt�h�rrik növü ilk d�f� h�l� yeni eran�n I-III �srl�rind� meydana g�lmi�dir.3 Onun ilk v�t�ni �razi v� m�d�ni-tarixi �laq� bax�m�ndan Az�rbaycana yax�n olan Mesopotamiya, Suriya v� �ran oldu�u güman edilir.4 �lk orta �srl�rd� Az�rbaycan�n �ranla siyasi-inzibati v� m�d�ni-texniki �laq�l�ri n�z�r� al�narsa, nir� v� �ana sistemin� malik, t�pk�nli toxucu d�zgahlar�n�n ölk�mizd� m�hz h�min dövrd� yay�ld���n� söyl�m�k olar.5 Bu fakt� erk�n orta �srl�r� aid arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� olunan parça qal�qlar�n�n texnoloji t�hlili d� ayd�n göst�rir. Antik dövr v� orta �srl�r� m�xsus parça toxuculu�u üçün s�ciyy�vi olan bu tip t�pk�nli müt�h�rrik d�zgahlar XIX �srd� Az�rbaycanda h�l� d� istifad� olunmaqda idi. H�m d� Az�rbaycanda «��rbaf d�zgah�», «cecim d�zgah�», «mahud d�zgah�», «�al d�zgah�», «k�tan d�zgah�», «xalça (palaz) hanas�», «yer hanas�» «ba� d�zgah�» («�alab�ndçü», «xonçar d�zgah�», «da�ar») v� s. adlarla b�lli olan v� t�kmillik bax�m�ndan bir-birind�n seçil�n toxucu d�zgahlar�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri mövcud olmu�dur. Toxucu d�zgahlar�n�n bu b�sit növl�ri müxt�lif tarixi dövrl�rd� yaransa da, onlar�n çoxu XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r.

�n�n�vi d�zgah toxuculu�u, tipoloji c�h�td�n parça v� xalça-palaz m�mulat� istehsal� olmaqla iki istiqam�td� inki�af etmi�dir.

Parçalar. Az�rbaycanda tarix�n saya v� güllü (nax��l�) olmaqla, �sas�n, iki növ parça istehsal olunmu�dur. Toxuma material�na, ba�qa sözl�, xammal növün� gör�, �n�n�vi parçalar�n yun, k�tan, pamb�q, ip�k v� bunlar�n qat����� olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�rin� t�sadüf olunur.

�stehsal texnologiyas� bax�m�ndan Az�rbaycan�n �n�n�vi parça növl�rinin ham�s� �ri� (uzatma, çill�) v� ar�ac (atma, lül�, araqat�) olmaqla, toxuma lifl�rinin bir-birin� perpendikulyar keçirilib, çal-çarpaz edilm�si n�tic�sind� haz�rlanm��d�r. Q�dim �n�n�l�r� malik olan �ri�-ar�ac sistemli toxuma texnologiyas� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rin�d�k özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Parçaya b�z�k vurmaq üçün �lav� nax�� sap�ndan (xov) Az�rbaycan toxucular�, dem�k olar ki, istifad� etm�mi�l�r. Bunun müqabilind� Az�rbaycan�n d�zgah toxuculu�unda parçalar�n b�dii–dekorativ m�ziyy�tini art�rmaq m�qs�di il� boyaq, q�l�m v� ya q�lib vasit�sil� nax��salma üsullar�ndan geni� istifad� olunmu�dur. Q�dim tarix� malik olan bu istehsal �n�n�l�ri XIX �srd� d� davam etdirilm�kd� idi.

B�sit s�ciyy� da��yan boyama �m�liyyat�ndan f�rqli olaraq, q�l�mkarl�q v� basmaç�l�q (basma-q�lib) i�i nisb�t�n mür�kk�b istehsal texnologiyas�na malik olub xüsusi pe��karl�q t�l�b edirdi. Ona gör� d� evl�rd� v� ya küp boyaqxanalar�nda icra olunan v� ikili s�ciyy� da��yan boyaqç�l�q s�n�tind�n f�rqli olaraq, q�l�mkar v� basma-q�lib m�mulat� xüsusi dükan v� ya karxanalarda haz�rlan�rd�. Dig�r t�r�fd�n, boyama �m�liyyat� h�m m�mulat toxunmazdan �vv�l, h�m d� toxunub haz�r hala dü��nd�n sonra t�tbiq olundu�u halda, q�l�mkar v� ya basma-q�lib üsulu il� nax��salma �m�liyyat� yaln�z haz�r parça üz�rind� icra olunurdu.

Parçalar�n boyama üsulu il� b�z�dilib yara��ql� hala sal�nmas� t�crüb�si çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir.

B�sit xalq üsulu il�, h�m d�, �sas�n, t�bii boyaqlar vasit�si il� icra olunan ev boyaqç�l���ndan f�rqli olaraq, küp boyaqxanalar�nda h�r cür r�ng v� onlar�n müxt�lif çalarlar� boyan�rd�. Ona gör� d� ev ��raitind� ç�tin �ld� edil�n r�ngablar (tünd göy, mavi, ya��l, alq�rm�z� v� s.) üçün küp boyaqxanalar�na müraci�t olunurdu.

M�lum oldu�u kimi, toxuma prosesind�n ç�xm�� xam parça bir s�ra �lav� tamamlama �m�liyyatlar�ndan (a�artma, boyama, nax��salma, habel� yuyulub t�mizl�m�) keçirdi. Toxuma lifl�rinin növün� (yun, k�tan, pamb�q, ip�k) gör�, bu �m�liyyatlar�n h�r birinin özün� m�xsus

54

f�rqli texnoloji istehsal xüsusiyy�tl�ri yaranm��d�. M�s�l�n, yun ip, iplik v� ya parça isti, ip�k is� soyuq boyama üsulu il� boyan�rd�. Pamb�q v� k�tan parçalar�n da özün� m�xsus boyaq madd�l�ri v� boyaq üsulu t���kkül tapm��d�r.

Xammal�n növünd�n as�l� olaraq, �n�n�vi toxuculuq m���uliyy�tinin müxt�lif sah�l�ri: h�sir, xalça-palaz, a�lab�nd, (��rid, ba�) v� parça toxuculu�u t���kkül tapm��d�r.

Az�rbaycanda parça (k�tan, quma�, yun, ip�k) istehsal�n�n �albafl�q, k�tanç�l�q, b�zzazl�q v� ��rbafl�q olmaqla, tarix�n dörd sah�si yaranm��d�r. H�tta bunlar�n bir qisminin daxilind� m�mulat növl�ri üzr� dar ixtisasla�ma da ba� vermi�dir. M�s�l�n, ip�k parçalar�n istehsal� keci v� xam ip�k toxuculu�u olmaqla, bir-birind�n f�rqli istiqam�tl�rd� inki�af etmi�dir.

Az�rbaycanda ip�kçilik t�s�rrüfat� erk�n orta �srl�rd�n etibar�n t���kkül tapd���ndan keçi toxuculu�unun tarixi d� h�min dövr� t�sadüf edir. Keci sapdan z�ngin çe�idd� cecim m�mulat� toxunmu�dur.

Keci sap bi�irm� üsulu il� baramadan hasil olunmu� pil�d�n �l iyi vasit�si il� �yirilirdi. Cecim istehsal�, �sas�n, kümdarl�qla m���ul olan k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. Dig�r k�ndl�rin �halisi onu ya sat�nalma, ya da mübadil� yolu il� �ld� edirdi.

Keçmi�d� kümdar qad�nlar öz ail�l�rinin ehtiyac�n� öd�m�k, qism�n is� sat�� m�qs�di il� keci sapdan «h�myan», «obag�z�r», «alaköyn�k», «�alvar», «çuxa», «t�tinlik», «xasq�rm�z�», «aloy�a», «alaca», «yor�an üzü», «dö��k üzü» v� s. adlarla b�lli olan müxt�lif növ cecim tipli parçalar toxuyurdular.

Keçmi� ev m�i��tind�, xüsusil�, �halinin kas�b t�b�q�l�ri aras�nda cecim toxunu�lu parçalara t�l�bat böyük idi. Evin dö��m�si üz�rin� düzülmü� nimd�r (dö��kc�), müt�kk�, bal�nc, pü�ti, dör dö��yi, yataq dö��yi, kürsü yör�an�, yor�an üzü, süz�ni, camaxadan v� taxça üçün p�rd�, yük örtüyü, buxar� qaba��, canamaz, süfr�, g�rd�k v� s. cecim tipli parçalardan düz�ldilirdi. Bir s�ra geyim növl�ri (köyn�k, �alvar, arxal�q, çuxa, qur�aq, dolaq), habel� heyb�, y�h�rqa��, çul, lad�, g�r�k torbas�, duz torbas�, çanta v� s. kimi m�i��t l�vazimat� cecimd�n düz�ldilirdi.6

Keci m�mulat�ndan f�rqli olaraq, xam ip�kd�n toxunan parçalar�n istehsal� il� «��rbaf» adlanan pe��kar ustalar, h�m d� xüsusi ��rbaf karxanalar�nda m���ul olurdular.

��rbaf karxanalar�nda toxuma v� nax��lama prosesl�rinin t�l�bind�n as�l� olaraq müxt�lif növ �m�k al�tl�ri v� d�zgahlardan istifad� olunmu�dur. Bir qayda olaraq, xam ip�k tell�ri manç�l�q vasit�sil� baramadan aç�l�b sar�nandan sonra bir s�ra texniki �m�liyyatlardan keçirdi. Bütün bunlardan sonra xam ip�k toxuma prosesin� m�ruz qalmaqla, müt�h�rrik ��rbaf d�zgahlar� vasit�si il� z�rif ip�k parçalara çevrilirdi.

Dar pe�� ixtisasla�mas� xam ip�k toxuculu�u daxilind� d� ba� vermi�dir. Bunun n�tic�sind� basmaq�lib üsulu il� �lav� b�z�k vurulmu� k�la�ay� istehsal� xüsusil��ib ayr�ca istehsal sah�sin� çevrilmi�di. H�tta orta �srl�rd� Az�rbaycan�n ip�k toxuculu�unda bu v� ya dig�r parça m�mulat� (diba, z�rbaf, z�rxara, atlaz, tafta, mov, daray�, qanovuz v� s.) istehsal� üzr� d� dar pe�� ixtisasla�mas� ba� verdiyi n�z�r� çarp�r. M�s�l�n, gül�b�tin, y�ni q�z�l v� ya gümü� tell�ri sar�nm�� xüsusi növ ip�k tell�rind�n haz�rlanan z�rbaf v� z�rxara tipind�n olan parçalar�n toxuma texnologiyas� dig�r ip�k parçalardan seçilirdi. H�tta diba nisb�t�n mür�kk�b istehsal texnologiyas�na malik oldu�undan «dibac», y�ni diba toxuyan pe��kar ustalar t�r�find�n toxunurdu.7

�n�n�vi parça növl�ri b�z�n bu v� ya dig�r geyim üçün n�z�rd� tutulub �d�di qaydada toxunulurdu. Bel� halda geyim növü il� parçan�n ad� eynil��irdi. M�s�l�n, bir �d�d çuxa v� ya �alvara yet�c�k ölçüd�, �d�di qaydada toxunan mahud, yaxud �al parça tik�si müvafiq geyim növünün ad� il� «çuxa» v� ya «�alvar» adlan�rd�. G�nc�-Qazax bölg�l�rind� «m�ndul�» ad� il� yay�lm�� arxal�q k�nardan g�tirilm� eyniadl� yun parça növünd�n tikildiyi üçün �hali aras�nda h�min istilahla tan�n�rd�. Eyni hal cecim tipli parçalarda da n�z�r� çarp�rd�. Cecim toxunu�lu «yor�an üzü», «dö��k üzü», «canamaz», «yük p�rd�si», «taxça p�rd�si», «müt�kk� üzü» v� s. bu q�bild�n olub �d�di qaydada toxunur v� eyni istilahla h�m parçan�, h�m d� m�mulat növünün ad�n� bildirirdi.

K�tan m�mulat�. Q�dim tarix� malik olan b�sit burma, e�m� v� hörm� v�rdi�l�ri sah�sind� �ld� edil�n ilk �m�li t�crüb� sonralar �yirm� üsulunun yaranmas�na v� bu z�min

55

�sas�nda geyim v� dig�r m�i��t vasit�l�ri üçün z�ruri olan parça toxuculu�unun meydana g�lm�sin� s�b�b olmu�dur. Toxuma texnikas�n�n t�dric�n t�kmill��ib inki�af etm�si bol ehtiyata malik olan lifli bitkil�rd�n s�m�r�li ��kild� istifad� olunmas�n� z�ruri etmi�dir.

Toxuculu�un ba�l�ca xammal� olan ip (sap) �yirm�k üçün o zamana q�d�r b�lli olan lifli bitkil�r aras�nda �n ön�mlisi k�tan (k�naf) olmu�dur. Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� müxt�lif adlarla (k�ndir, ç�t�n�, vic, sig�zi v� s.) b�lli olan bu lifli bitkinin istehsal xass�l�rinin m�nims�nilm�si, xüsusil� onun sapla��n� t��kil ed�n elastik v� z�rif lifl�rin cec�d�n ayr�l�b t�mizl�nm�si yollar�n�n tap�lmas� parça toxuculu�unun meydana g�lm�si üçün z�min yaratm��d�r. Bununla da yurdumuzun q�dim sakinl�rinin h�yat�nda müst�sna rol oynayan yeni bir f�aliyy�t sah�si aç�lm��d�r. Bu m�nada Az�rbaycan �razil�rinin da��t�yi rütub�tli sah�l�rind� yaban� halda bit�n lifli bitkil�r müst�sna rol oynam��d�r. Bu bitkil�rd�n �ld� edil�n nazik v� z�rif tell�r ibtidai parça toxuculu�unun ilk, h�m d� �n s�rf�li xammal� olmu�dur. Yaban� k�tan lifinin emal olunma üsullar�n�n v� texniki vasit�l�rinin t�kmill��m�si h�m d� onun bec�rm� yolu il� yeti�dirilm�sin� g�tirib ç�xarm��d�r.

K�tan bitkisinin m�d�ni yolla bec�rilm�si onun lifl�rinin keyfiyy�tin� yax�� t�sir göst�rmi�dir.

Az�rbaycanda m�d�ni k�tan bitkisinin bec�rilm� tarixini d�qiq mü�yy�nl��dirm�k üçün faktik materiallar kifay�t etmir. Do�rudur, q�dim Ming�çevird� arxeoloji qaz�nt�lar zaman� tunc dövrün� aid k�tan toxunu�lu parça qal�qlar�na t�sadüf edilmi�dir.8 Bununla bel�, onun yaban�, yaxud m�d�ni k�tan lifind�n toxundu�unu söyl�m�k ç�tindir. Çünki botaniki t�dqiqatlar n�tic�sind� q�dim Ming�çevir �traf�nda yaban� k�tan bitkisinin yeti�diyi mü�yy�n olunmu�dur.9 Bu m�nada Az�rbaycan �razisi tarix�n yaban� k�tan�n q�dim v�t�nl�rind�n biri olmu�dur. M�lum oldu�u kimi, m�d�ni k�tan�n boyu, dem�li h�m d� lifl�ri 2-3 m-� çatmaqla, yaban� k�tandan f�rql�nir.

K�tan�n sapla��n� �m�l� g�tir�n elastik lifl�r onu tikm�, hörm� v� toxuma i�l�rinin �n s�rf�li xammal növün� çevirmi�dir.

Az�rbaycanda k�tan parça toxuculu�u t�kc� q�dim dövrd� deyil, erk�n orta �srl�rd�10 v� ondan sonra g�l�n tarixi m�rh�l�l�rd� d� davam etdirilmi�dir. Yaz�l� m�nb�l�rd�n göründüyü kimi, Az�rbaycanda k�tan v� k�naf istehsal� X �srd�n etibar�n �h�miyy�tli d�r�c�d� azalm��d�r. �.P.Petru�evski bu t�n�zzülün s�b�bini h�min dövrd�n etibar�n ölk�d� pamb�qç�l���n inki�af� v� pamb�q parça istehsal�n�n artmas� il� izah etmi�dir.11 Bununla bel�, inki�af etmi� orta �srl�rd� Az�rbaycanda k�tan parça istehsal� m�hdudla�sa da, o tamam aradan ç�xmam��d�r. XIII �sr co�rafiya�ünas� Yaqut �l-H�m�vi o zamank� D�rb�nd ��h�rind�n b�hs ed�rk�n x�b�r verir ki, burada v� onun �traf �yal�tind� k�tandan el� paltarlar haz�rlan�r ki, bel�si n� Aranda, n� d� Az�rbaycanda yoxdur.12

XVIII �srin sonlar�na aid arxiv s�n�dl�rind� D�rb�nd �yal�tind�n b�hs olunark�n burada pamb�q v� ip�kl� yana��, me��l�rl� �hat� olunmu� da� k�ndl�rind� k�tan (k�ndir) bec�rilm�si bar�d� m�lumat verilir.13 XVIII �srd� «k�ndir» ad� il� tan�nan k�tan bitkisinin Quba xanl���n�n da� k�ndl�rind� h�l� d� bec�rildiyi bar�d� m�lumat vard�r.14 XVIII �srin sonlar�na aid ba�qa bir m�nb�d� k�tan bitkisinin az miqdarda Qazax v� ��m��ddin sultanl�qlar�nda da bec�rildiyi x�b�r verilir.15

XIX �srin �vv�ll�rind� Quba �yal�tinin Tip mahal�na daxil olan Küpçal, Üçkün v� Q�çr�� k�ndl�rind� k�tan (k�ndir) bitkisinin �kilib bec�rildiyi v� bundan 200 pud k�ndir lifi hasil oldu�u x�b�r verilirdi.16 Quba �yal�tind� k�tan (k�ndir) bitkisinin bec�rilm�si fakt� XIX �srin �vv�ll�rin� aid ba�qa bir m�nb�d� d� t�sbit olunur.17

XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycanda k�tanç�l�q m�hdud miqdarda da olsa, f�rdi k�ndli t�s�rrüfatlar�nda davam etdirilirdi. XIX �srin 80-ci ill�rin� aid bir m�nb�d� Quba q�zas�n�n �imal hiss�sind�ki Üçkün, Q�çr��, Küpçal, Susay, G�ray, Gican v� Düztahir k�ndl�rind� k�tan (k�ndir) �kilib bec�rildiyi x�b�r verilir.18 Bu lifli bitkinin, habel�, q�zan�n c�nub hiss�sind�ki da��t�yi, qism�n d� da� k�ndl�rind� bec�rildiyi bildirilir.19

Quba q�zas�nda k�ndir lifind�n �yirilmi� sapdan «sig�zi» adlanan kobud k�tan parça növü toxunmaqdan �lav�, ev m�i��tind� g�r�k olan bir s�ra z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat l�vazimat� (buraz, tay k�ndiri, yük k�ndiri, çidar, cilov, çat�, sin�-çula, ciy�, t�lis, xaral, çuval, xurcun,

56

k�ndir palaz�, bal�q v� qu� toru v� s.) haz�rland��� etnoqrafik �d�biyyatda öz �ksini tapm��d�r.20 M�lum oldu�u kimi, q�dim zamanlarda istifad� olunan �yirm� v� e�m� (burma)

vasit�l�rinin böyük bir qrupu mü�yy�n t�kmill��m� v� d�yi�m�l�r� u�rayandan sonra z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Xammal�n növünd�n as�l� olaraq, bunlar forma, ölçü v� ç�ki etibar� il� bir-birind�n mü�yy�n q�d�r f�rql�ns�l�r d�, i�l�m� prinsipin� v� tipoloji ox�arl�qlar�na gör� çox yax�n olmu�lar. H�tta onlar�n b�zil�ri universal s�ciyy� da��maqla h�m k�tan, h�m yun, h�m pamb�q, h�m d� ip�k �yirm� v� ya e�m� (bükd�rm�) �m�liyyatlar�nda mü�t�r�k istifad� olunmu�lar. �l iyi (te�i, �yirc�k, dük), yaxud müxt�lif qurulu�lu c�hr� (dövr) bu cür universal �yirm� v� e�m� vasit�l�ri s�ras�na daxil idi. Bu �m�k al�tl�ri il� yun, k�tan, pamb�q v� ip�k (keci) �yirib bükd�rm�k olurdu. Bu al�tl�rl� yana��, h�r bir xammal növünün özün� m�xsus spesifik �m�k al�tl�ri d� yaranm��d�. Bel� al�tl�r� k�tan v� ip�k emal� sah�sind� daha çox t�sadüf edilirdi.

K�tan (k�ndir) sap istehsal�nda t�tbiq olunan �m�k al�tl�rinin böyük bir qismi Az�rbaycan�n c�nub-��rq v� �imal-��rq bölg�l�rind� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rin�d�k qalmaqda idi.

L�nk�ran-Astara bölg�sind� tal�� dilind� «vic» v� ya «v��» adlanan k�tan (k�ndir) lifi «vi�o adlanan» xüsusi lifl�yici d�zgah vasit�sil� haz�rlan�rd�. Bunun üçün k�tan d�st�l�rini v��onun ç�n�si aras�na sal�b döy�cl�m�kl�, �zi�dirir v� onlar�n saplaqlar�n� cül�d�n ay�r�rd�lar. Sonra k�tan�n sapla��n�n öz�yini t��kil ed�n cül� q�r�nt�lar�n� lifl�rd�n tamam t�mizl�m�k üçün onlar� miz üz�rind� «lato» adlanan taxta b�çaq (cül�ke�, s�y�r�ac) vasit�sil� t�krar-t�krar s�y�r�rd�lar. Lifl�rin uzun v� q�sas�n� bir-birind�n ay�rmaq üçün çox vaxt k�ndir lifi daraq vasit�sil� daran�rd�. Darama prosesi zaman� lifl�r h�m d� cül� q�r�nt�lar�ndan t�mizl�nir v� «�lçim» adlanan xalis pilt� hal�na dü�ürdü. �lçiml�nmi� k�tan pilt�sind�n �l iyi21 v� ya c�hr� vasit�sil� «kec», yaxud «kej» adlanan z�rif k�tan sap� hasil olunurdu. Kej h�m tiki�, h�m d� parça, palaz, xaral, kis�, süfr� v� s. toxuma m�qs�dil� istifad� olunurdu.

Bir qayda olaraq, vicin (k�ndir lifinin) daraqda qalan kilk�sind�n «ciy�» adlanan yo�un ip (k�ndir) �yirilirdi. Kilk� pilt�l�rind�n tal��lar�n «lanqa» adland�rd��� dördp�rli �yirc�k vasit�sil� ciy� hasil edilirdi.

Q�dim tarix� malik olan lanqan�n qollar� bir-birin� keçiril�nd�n sonra ox vasit�sil� ortadan birl��dirilirdi. Oxun ucuna b�rkidilmi� qarma�a b�nd edil�n ciy�ni burub e�m�kl�, kec (ke�), y�ni k�ndir ipi hasil edilirdi.

K�tan lifind�n �yrilmi� kecd�n parça toxumaqdan �lav�, bir s�ra z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat vasit�l�ri d� haz�rlan�rd�.

Kecin b�rk bükd�rilmi� növünd�n «nav�a» adlanan ikiba�l� �m�k al�ti vasit�sil� «s�l» (qu� toru), «n�vet» (sallama bal�q toru), «mulo�q» (atma tor), «domja» v� s. hörülüb haz�rlan�rd�. Kecd�n habel� «kargah» adlanan d�zgahda �alvar v� tuman üçün ba� toxunurdu.

Vicd�n, habel� dük (�yirc�k, te�i) vasit�sil� nazik sap �yrilirdi. Kecin nazik növünd�n qad�nlar kargah, yaxud «gi� d�zgah�» adlanan hanada eyniadl� k�tan parça növü (gi�) toxuyurdular. Keçmi�d� gi�d�n qad�n v� ki�i geyim d�sti tikilib haz�rland���n� qocalar indi d� xat�rlay�rlar.

Kec v� ya ciy� qat�����ndan «çaxçu» (çarxçu) adlanan xüsusi e�m� d�zgah�nda müxt�lif yo�unluqda k�ndir (tay k�ndiri, yük k�ndiri, sicim, buraz, k�m�nd v� s.) e�ilib haz�rlan�rd�.22

Az�rbaycan�n �imal-��rq bölg�sind� daha çox «k�ndir» ad� il� b�lli olan k�tan lifinin �yrilm�si v� e�ilm�si �m�liyyatlar�nda istifad� olunmu� �m�k al�tl�ri Tal�� bölg�sind�ki al�tl�rd�n xeyli f�rql�nirdi. Burada, �vv�la k�tan bitkisinin sapla�� xüsusi lifl�yici d�zgah�n köm�yi il� deyil, toxmaq (d�y�n�k) vasit�sil�, b�sit döym� üsulu il� döy�cl�nib lifd�n ayr�l�rd�. �kincisi, �zilmi� k�tan sapla��n�n lifl�ri cül�d�n �l il� seçilib t�mizl�nirdi.

Bunlardan �lav�, Quba k�ndl�rind� cod xass�li k�ndir lifini yum�ald�b z�rif hala salmaq üçün onu d�mir di�l�ri ç�xar�lm�� �l v� ya ayaq dingi vasit�sil� ehmalca döy�cl�yirdil�r. H�tta k�ndir lifi az olduqda, onu ding vasit�si il� deyil, �ld� övk��dirm� üsulu il� yum�ald�rd�lar.23

Quba bölg�sind� k�tan lifininin �yrilm�sinin müxt�lif üsul v� vasit�l�ri qeyd� al�nm��d�r. �lharay� x�rda-para tiki� i�l�rini görm�k (çar�q tikm�k, xaral, kis� a�z�n� göz�m�k, yamaq salmaq, palan-navar tikm�k, «sig�zi» adlanan k�tan kis�nin yan�n� calamaq v� s.) üçün çilik

57

vasit�sil�, b�sit burma üsulu il� q�sa ölçülü nazik ciy� haz�rlan�rd�. Bunun üçün lif c�ng�sind�n bir qar�� boyda uzad�b ucunu çiliy� b�nd etdikd�n sonra onu sa� �l il� f�rlad�rd�lar. Çilik f�rland�qca ç�ng�d�n ayr�lan lifi burub ip, ciy� v� ya sap hal�na sal�rd�. �pin nazik v� ya yo�un �yrilm�si burulmaqda olan k�ndir lifl�rinin say� il� mü�yy�n edilirdi.

K�ndir lifini �yirm�yin nisb�t�n t�kmill��mi� üsulu f�rla�an v� ya v�lv�l� vasit�si il� �yirm� olmu�dur. Bu arxaik üsul v� al�tl�rin bir qismi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.24

Üç hiss�d�n (gövd�, onun uclar�na keçirilmi� d�st�k v� iyd�n) ibar�t olan f�rla�an vasit�sil� ip �yirm� daha geni� yay�lmaqla, kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. D�st�k vasit�si il� f�rla�an� h�r�k�t� g�tirib f�rlatd�qca onun iyin� b�nd edilmi� k�ndir lifi burulub uzan�r v� ip�, yaxud sapa çevrilirdi. K�ndir lifi burulub uzand�qca f�rla�an�n iyin� sar�n�b dükç� �m�l� g�tirirdi.

K�tan lifini �yirm�yin dig�r bir s�m�r�li �m�k al�ti Quban�n da� k�ndl�rind� geni� yay�lm��, «v�lv�l�» adlanan p�rs�ngli �yirc�k olmu�dur. Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, �ahda� xalqlar� keçmi�d� v�lv�l�d�n t�kc� k�tan (k�ndir) lifi deyil, h�m d� laz�m g�ldikd� yun ip �yir�rmi�l�r.

V�lv�l� bir qar�� uzunlu�unda a�ac h�rl�nc�kd�n, onun ortas�na keçirilmi� ox rolunu oynayan d�st�kd�n, h�rl�nc�yin h�r iki ucunda aç�lm�� g�zl�r� siyirtm� ba�lanan 25-30 sm uzunlu�unda �yirc�k ipind�n ibar�t olurdu. H�rl�nc�yin sür�tl� f�rlanmas�n� t�min etm�k üçün onun bir ba��na p�rs�ng da�� ba�lan�rd�. Çox vaxt uzunsov v� hamar çayda��ndan ibar�t olan p�rs�ng h�rl�nc�kd�n 6-7 sm-� q�d�r ondan aral� qal�rd�.25

Çarx. K�ndir lifinin �yirilm�si v� e�ilm�si �i�liyyat�n�n �n t�kmil v� qism�n d� mexanikl��dirilmi� vasit�si çarx olmu�dur. Qurulu�una v� i�l�m� prinsipin� gör�, ��ki (V�ndam), L�nk�ran (Hi�k�d�r�) v� Quba (Yuxar� L�g�r) bölg�l�rind� qeyd� al�nm�� k�ndir çarx� aras�nda el� bir ciddi f�rq yox idi.

Çarx (çaxçu, çarxa) «kötük» adlanan düzbucaql� formal�, 10-12 sm qal�nl���nda taxta lövh�d�n ibar�t olmu�dur Onun üz�rin� müt�h�rrik v�ziyy�td� spiralvari yiv� malik 4 �d�d eyni ölçülü a�ac çarx b�rkidilirdi. Bundan �lav� o, «q�ra» (gir�, q�rça) adlanan v� üz�rind�, 4 �d�d növü olan t�nziml�yicid�n v� bir ucu qarmaql� «midbar»dan ibar�t olurdu. Çarxlar�n f�rlanmas� üçün onlar�n h�r biri ba�� qapaql� ox vasit�si il� kötüy� birl��dirilirdi. Çarxlar�n h�r birinin ucuna metal qarmaq b�rkidilir v� halqavar� ba�lanm�� uzun ciy� vasit�sil� f�rlad�l�rd�. Bütün bunlardan �lav�, ax�r�nc� çarx�n yivin� dolanm�� ciy�nin s�viyy�sini t�nziml�yib sabit saxlamaq üçün kötük üz�rin� x�rda haça v� qövsvar� a�ac qarmaq tax�rd�lar.

K�ndir çarx� vasit�sil� h�m �yirm�, h�m d� e�m� �m�liyyat� yerin� yetirilirdi. Bir qayda olaraq, çarx� 2 n�f�r mü�t�r�k i�l�dirdi. Onlardan biri çarxlar�n yivl�rin�

dolanm�� ciy�ni dartmaqla onlar� h�r�k�t� g�tirib f�rlad�r, «q�raç�» adlanan ikinci n�f�r is� quca��nda tutdu�u k�ndir lifinin ucundan bir q�d�r burub uzatmaqla, çarx�n qarma��na b�nd edib dal-dal� olmaqla, t�dric�n geri ç�kilirdi. Bu halda çarxç� dolama ciy�ni �ll� dartd�qca çarxlar mexaniki sur�td� f�rlan�r v� k�ndir c�ng�sind�n ayr�lm�� lifl�ri burub ip, yaxud sap hal�na sal�rd�. �yrici geri ç�kilib çarxdan uzaqla�d�qca k�ndir lifl�ri �yrilib uzan�rd�.

Mexaniki sur�td� f�rlad�lan çarx �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�ldilm�sin� imkan verdiyind�n çox vaxt bükd�rm� �m�liyyat� da onun köm�yi il� icra olunurdu. Bu halda �yrilmi� k�ndir ciy�l�rini qo�ala�d�r�b, ikiqat, üç�m v� ya dördqat olmaqla, h�r birinin ucunu çarxlardan birinin qarma��na b�nd edirdil�r. Çarxlar h�r�k�t� g�tirilib f�rland�qca q�raç�n�n q�ra vasit�sil� tutdu�u taylar� e�ib bir-birin� dolay�rd�. K�ndir taylar�n�n dola�mamas� üçün onlar�n h�r biri q�ran�n üz�rind�ki novlara sal�n�rd�. Q�raç� çarxa t�r�f ir�lil�dikc� onunla midbar aras�nda qalan k�ndir hiss�si e�ilib bir-birin� dolan�rd�.

Bel�likl�, k�tan lifind�n h�m ciy�, h�m d� k�tan parça toxumaq üçün sap haz�rlan�rd�. Nazik v� z�rif olan k�tan sap�ndan müt�h�rrik toxuma d�zgahlar�nda müxt�lif növ k�tan

parçalar toxunurdu. Pamb�q parçalar (quma�lar). Antik dövrd�n ba�layaraq Az�rbaycanda pamb�qç�l�q

t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�si v� inki�af� burada yeni bir toxuma material�n�n yaranmas�na s�b�b olmu�dur. Az�rbaycanda pamb�q parça toxuculu�unun yaranmas�na t�kan ver�n amill�r s�ras�nda pamb�q mahl�c�ndan ibar�t xammal ehtiyat�n�n bollu�u il� yana��, ölk�nin mülayim-isti

58

iqlim ��raitind� �halinin s�rin pamb�q parçalara t�l�bat�n�n böyük olmas� fakt� da mühüm rol oynam��d�r. Az�rbaycan�n t�bii-iqlim ��raiti üçün pamb�q parçalar h�m geyim, h�m d� ev m�i��ti üçün �n s�rf�li toxuma material� say�l�rd�.

Ev m�i��tind�, xüsusil� d� �n�n�vi geyim d�bind� pamb�q parçalara t�l�bat�n böyük olmas� h�m d� �halinin orta v� kas�b t�b�q�l�rinin maddi imkan� il� ba�l� olmu�dur. Bahal� ip�k v� yun parçalar� �ld� etm�k imkan� m�hdud olan ictimai zümr�l�r pamb�q parçalarla kifay�tl�nm�li olurdular.

�n�n�vi pamb�q parçalar aras�nda ba�l�ca yeri bez tutmu�dur. Az�rbaycanda pamb�q bitkisi sanki bez üçün bec�rilib yeti�dirilirdi. Yun v� k�tan parçalar� kimi, bez toxuculu�u da yerli xammal �sas�nda t���kkül tapm��d�r. M�lum oldu�u kimi, pamb�qdan toxunan parçalar�n �n arxaik növl�rind�n biri k�rbas olmu�dur. Bu istilah�n m�n�� etibar� il� sanskrit dilind� «pamb�q» m�nas�n� bildir�n «karpassi» sözünd�n tör�diyini n�z�r� alan müt�x�ssisl�r onun hind m�n��li oldu�unu v� h�l� e.�. IV �srd� Hindistandan �rana v� dig�r qon�u ölk�l�r� keçdiyini güman edirl�r.26 Bununla yana��, orta �srl�rd� Az�rbaycanda �r�b m�n��li «qütni», y�ni pamb�q m�nas�n� bildir�n z�rif parça toxundu�u b�lli olur.27

M.X.Heyd�rov yaz�l� m�nb�l�r� istinad ed�r�k, qütninin k�rbasa nisb�t�n daha z�rif oldu�unu, h�tta b�z�n ip�k v� ya gül�b�tin qat����� il� toxundu�unu da x�b�r verir.28 Görünür, h�l� �r�b i��allar� dövrün� q�d�r Az�rbaycanda pamb�q parça istehsal� geni� yay�lm�� v� onun toxuma texnikas�nda xeyli d�r�c�d� t�kmill��m� ba� verilmi�dir.

Görünür, sonralar t�dric�n «k�rbas» v� «qütni» ifad�l�ri aradan ç�x�b i�l�k formas�n� itirmi�, müvafiq sur�td� «bez» v� «a�» istilahlar� il� �v�z olunmu�dur. «A�» t�kc� r�ngin� gör� deyil, h�m d� z�rif toxunu�u il� kobud v� qaba bezd�n f�rql�nirdi.

�n�n�vi pamb�q parçalar�n boyama üsulu il� haz�rlanan bir s�ra növl�ri: kis�yi v� fit� son orta �srl�rd�n etibar�n t�dric�n �il� v� q�d�k il� �v�z olunma�a ba�lam��d�r. �il� v� q�d�yin d�b dü�m�sind�, �übh�siz ki, bez istehsal�n�n geni� yay�lmas� v� kütl�vi s�ciyy� da��mas� fakt� mühüm rol oynam��d�r.

M�lum oldu�u kimi, xam bezi q�rm�z� r�ng� boyamaqla, ondan �il�, tund göy v� ya mavi r�ng� boyad�qda is� q�d�k �ld� edilirdi. Bezd�n haz�rlanan �il� çox vaxt fit� kimi istifad� olundu�undan, görünür, nazik a�dan, yaxud bahal� ip�k parçalardan fit� haz�rlanmas�na ehtiyac qalmam��d�r. Bunun müqabilind� m�hdud miqdarda istehsal olunan nazik a� («hümayin a��») ba�l�ca olaraq, çit v� q�l�mkar parçalar�n haz�rlanmas�na s�rf olunmu�dur.

Göründüyü kimi, �n�n�vi pamb�q parça növl�rinin bir qisminin ad� d�yi�ib yerli istilahlarla �v�z olunsa da, onlar�n istehsal� dayanmam��d�r.

XIX �srd� Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parça istehsal�nda tarix�n oldu�u kimi, yen� d� G�nc�, Naxç�van v� Ordubad görk�mli yer tuturdu. Qeyd etm�k laz�md�r ki, XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n ölk�y� Avropa v� Rusiyadan ixrac olunan ucuz manufaktura mallar�n�n idxal� il� �laq�dar olaraq, Az�rbaycanda ümum�n pamb�q parça istehsal� t�n�zzül� u�ram��d�r. Bununla bel�, h�min �srin sonlar�na do�ru Naxç�van q�zas�nda h�l� d� pamb�q bec�rilir v� evdar qad�nlar ondan parça toxuyurdular.29 Bu dövrd� bez v� a� istehsal� �amax� v� �u�a ��h�rl�rind� d� davam etdirilm�kd� idi.

XIX �srin 30-cu ill�rin� aid yaz�l� m�lumatlar Az�rbaycanda pamb�q parça istehsal�n�n ümumi v�ziyy�ti bar�d� dol�un t�s�vvür yarad�r. Bu dövrd� bez istehsal�, �vv�ll�r oldu�u kimi, ��h�rl�rd� «b�zzazxana» adlanan bez karxanalar�nda kustar üsul il� haz�rlanmaqdan �lav�, bir s�ra k�ndl�rd� ev pe��si formas�nda h�l� d� qalmaqda idi. Bu fakt� o dövr� aid m�nb�l�rd�n �xz olunmu� m�lumatlardan da ayd�n görm�k olur. XIX �srin 30-cu ill�rind� sabiq Qazax sultanl���ndan b�hs ed�n bir m�nb�d� xalça, palaz, �al v� s. kimi yun m�mulatlar� il� yana��, h�r bir ail�d� bez toxundu�u x�b�r verilir.30

�n�n�vi pamb�q parça, o cüml�d�n, bez istehsal�nda ��h�r karxanalar� (b�zzazxanalar) ba�l�ca yer tuturdu. XIX �srin 30-cu ill�rin� aid statistik m�lumatlarda vaxtil� Az�rbaycan�n iri toxuculuq, o cüml�d�n, pamb�q parça istehsal� m�rk�zl�rind�n olmu� G�nc� ��h�rind� 164 n�f�r toxucu i�l�diyi x�b�r verilir.31 ��h�rd� parça toxucular�n�n xeyli hiss�sini b�zzazlar (bez toxuyan ustalar) t��kil edirdi. Onlar müxt�lif çe�idd� quma� parçalar: a� bez, q�rm�z� bez, calamaya v� s. toxuyurdular. M�nb�nin yazd���na gör�, h�min dövrd� G�nc�nin toxucu

59

karxanalar�nda ild� 2000 �d�d a� bez, 200 �d�d q�rm�z� bez (�il�-A.M.), 400 �d�d «calamaya» adlanan nazik a� toxunurdu.32 Bundan �lav�, G�nc� �yal�tinin �ks�r k�ndl�rind� d� bez toxunurdu. Bu c�h�td�n Samux mahal� �halisi xüsusil� f�rql�nirdi. Onlar �la xalçalar, ip�k v� yar�mip�k parçalar toxumaqla yana��, «calamaya» adlanan yüks�k keyfiyy�ti pamb�q parça (z�rif a�) da istehsal edirdil�r.33

�vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� pamb�q parça, xüsusil�, onun qal�n növü olan bez istehsal� Az�rbaycan�n h�r yerind�, h�m ��h�r karxanalarar�nda, h�m d� k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. �ks�r bölg�l�rd� bezi qad�nlar toxuyurdular. Onlar cecim v� �al kimi, bezi d� b�sit yer hanas�nda toxuyurdular. Bundan f�rqli olaraq, b�zzazl���n inki�af etdiyi bir s�ra bölg�l�rd� bez xüsusi culfa d�zgah�nda, «b�zzaz» v� ya «culfa» adlanan pe��kar ki�i toxucular t�r�find�n toxunurdu. H�m d� bu halda bezin boyan�b �il� v� ya q�d�k hal�na sal�nmas� �m�liyyat� il� bilavasit� b�zzaz özü deyil, «�il�çi» adlanan pe��kar küp boyaqç�lar� m���ul olurdular.

Az�rbaycanda tarix�n pamb�q parça, o cüml�d�n, bez istehsal�n�n klassik v�t�ni Naxç�van olmu�dur. Bölg� öz üstünlüyünü uzun müdd�t qoruyub saxlaya bilmi�dir. XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� pamb�q parça istehsal� t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xd��� halda, Naxç�vanda bez toxuculu�u h�m kustar s�n�t, h�m d� ev pe��si formas�nda h�l� d� davam etm�kd� idi. Maraql� hald�r ki, burada bez toxuculu�u t�kc� ��h�r v� ��h�r tipli q�s�b�l�rd� deyil, h�m d� k�ndl�rd� �mt�� istehsal� s�ciyy�si da��maqla sat�� m�qs�di güdmü�dür. XIX �srin 80-ci ill�rin� aid bir m�nb�d� göst�rilirdi ki, Naxç�van q�zas�n�n 3 mahal�nda o zaman bez istehsal� il� m���ul olan k�nd toxucular�n�n say� 910 n�f�r� çat�rd�. Bundan �lav�, Naxç�van v� Ordubad ��h�rl�rind� d� xeyli culfa, ba�qa sözl�, bez toxuyan (b�zzaz) c�ml��mi�di.34 Bir q�d�r �vv�ll�r� aid ba�qa bir m�nb�nin yazd���na gör�, Çar Rusiyas� C�nubi Qafqaz� �l� keçirib bu yerl�r� sahib olan zaman Naxç�van ��h�rind� 40 n�f�r b�zzaz i�l�yirdi.35 XIX �srin 30-cu ill�rin� aid arxiv s�n�dind� is� h�min dövrd� Naxç�van ��h�rind�, ümumiyy�tl�, toxucular�n say�n�n 126 n�f�r oldu�u v� Ordubadda çal��an 145 n�f�r b�zzazla birlikd� is� h�r iki ��h�rd� 271 n�f�r culfa i�l�diyi x�b�r verilirdi.36

XIX �srin sonlar�ndan b�hs ed�n ba�qa bir m�nb�nin yazd���na gör�, o zaman Ordubad �halisinin yar�s� toxuculardan ibar�t olub �r�van v� dig�r quberniyalar�n �halisini pamb�q parça il� t�min edirdi.37

XIX �srin birinci yar�s�nda pamb�q parça, o cüml�d�n, bez v� a� parça istehsal� Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� (G�nc�, �amax�, �u�a, ��ki, Quba, D�rb�nd v� b.) h�l� qalmaqda idi.

��h�r b�zzazxanalar�nda oldu�u kimi, Bak�n�n �mircan, Bülbül� v� Suraxan� k�ndl�rind� d� bezi ki�il�r,38 h�m d� müt�h�rrik culfa d�zgah�nda toxuyurdular. Lakin pamb���n çiyidd�n t�mizl�nm�si, onun yay il� at�l�b mahl�c hal�na sal�nmas�, �l iyi v� ya c�hr� vasit�si il� �yrilib-bükd�rilm�si, h�tta k�l�fl�nib boyanmas� �m�liyyatlar� il� qad�nlar m���ul olurdular.

Etnoqrafik materiallardan m�lum oldu�u kimi, k�nd b�zzazlar� pamb���n çiyidini �ll� ç�xar�b t�mizl�yirdil�r. Bundan f�rqli olaraq, bez istehsal� il� daimi m���ul olan pe��kar ��h�r karxanalar�nda pamb��� çiyidd�n t�mizl�m�k üçün, ad�t�n, «c�yr�q» adlanan çiyidt�mizl�y�n al�td�n istifad� olunmu�dur.

1829-cu ilin m�lumat�na gör�, �u�a ��h�rind� 80 toxucu d�zgah� olan 28 bez karxanas� f�aliyy�t göst�rirdi. �l �rzind� h�min karkanalarda h�r birinin uzunu 10 ar��n, eni 7 gireh olan 8000 �d�d bez toxunurdu.39

H�min dövrd� bez, alaca v� dig�r pamb�q parça növl�rini toxumaq üçün D�rb�nd ��h�rind� 115 culfa d�zgah� f�aliyy�t göst�rirdi. Burada toxunan bezin h�r bir tik�sinin uzunlu�u 9 - 10 ar��na q�d�r olurdu. Keyfiyy�tind�n as�l� olaraq, onun h�r bir topu (tik�si) 2 manat 50 q�pikd�n 5 manatad�k müxt�lif qiym�tl�r� sat�l�rd�.40 Bu faktdan bir daha b�lli olur ki, o zaman bezin müxt�lif çe�idl�ri toxunulurmu�.

Quba q�zas� r�isinin 1841-ci il hesabat�nda q�zada toxunan yun m�mulatlar� (xalça, palaz, m�fr��, xurcun, �al, corab v� s.) il� yana��, bir s�ra pamb�q parça növl�ri: bez, xasa (kis�yi) v� q�z�l boya il� ��h�r boyaqxanalar�nda q�rm�z� r�ng� boyad�lan bürm�t istehsal�ndan b�hs olunur.41 Qeyd etm�k laz�md�r ki, bu fakt pamb�q parçalar�n «xasa» v� «bürm�t» adlanan tipoloji növl�ri bar�d� XIX �sr m�nb�l�rind� t�sadüf olunan ilk m�lumat say�l�r.

60

H�min dövrd� �amax� ��h�rind� f�aliyy�t göst�r�n bez karxanalar�ndan �lav�, bir s�ra k�ndl�rd� pamb�qdan tuman, köyn�k, örtük üçün bez v� ya dig�r parçalar toxunulurdu.42 M�nb� mü�llifinin yazd���na gör�, Rusiyada k�tan nec�dirs�, burada da bez el�c� adi idi.43

XIX �srin 30-cu ill�rind� �amax� ��h�rind� a� v� qara r�ngl�rd� olmaqla, iki cür bez toxunurdu. A� bezin h�r bir tik�sinin uzunu 12 ar��n, eni 1,25 ar��n, qara bezin is� uzunu 10 ar��n, eni 3/4 ar��n olurdu.44 Burada bezd�n �lav�, h�r birinin uzunu 8 ar��na çatan yor�an üzü d� toxunurdu.45 �amax�n�n bez (culfa) d�zgahlar�n�n h�r birind� 2 n�f�r i�l�m�kl�, gün �rzind� 3 �d�d bez v� ya yor�an üzü toxumaq olurdu.46 �m�k m�hsuldarl���n�n s�ciyy�si bar�d� ayd�n t�s�vvür yaradan bu faktdan m�lum olur ki, ��h�r karxanalar�ndak� bez d�zgahlar� müt�h�rrik qurulu�a, y�ni t�pk�n vasit�sil� h�r�k�t� g�tiril�n nir�-�ana sistemin� malik olmu�dur.

V.Leqkob�tov �amax� bezinin yuyulub t�mizl�nm�si v� a�ard�lmas� prosesl�rinin �trafl� t�svirini d� vermi�dir. Onun yazd���na gör�, bez toxunub qurtarandan sonra t�miz suda diqq�tl� yuyulub s�x�l�r, daha sonra ikili-birli nisb�tind� götürülmü� �h�ng v� q�ly�da�� m�hlulunda qaynad�l�rd�. H�r birinin uzunu 10-12 ar��n olan 10 top bez� 1 batman �h�ng, yar�m batman q�ly�da�� s�rf olunurdu. A�ard�lm�� bez yenid�n t�miz suda yuyulub qurudulurdu.47

Daxili t�l�batla �laq�dar olaraq, bez istehsal� Az�rbaycan�n �imal-��rq bölg�sind� XIX �srin ortalar�nda h�l� d� davam etdirilm�kd� idi. Bölg�d� h�m yerli, h�m d� sat�nal�nma pamb�q mahl�c� i�l�nirdi. XIX �srin 30-cu ill�rind� Quba �yal�tind� daxili istehlak üçün h�r il 2500 pud pamb�q istehsal olunurdu.48 Quban�n bir çox k�ndl�rd� bundan bez toxunurdu.49

Yen� h�min dövrd� D�rb�nd �yal�ti �halisinin xeyli hiss�si ip�k v� bez istehsal� il� m���ul olurdu.50 T�kc� D�rb�nd ��h�rind� f�aliyy�td� olan 115 toxucu d�zgah�nda bez, alaca v� dig�r pamb�q parçalar toxunurdu.51

X�z�r vilay�ti r�isinin 1841-ci il� dair hesabat�nda �irvan, Tal��, Quba q�zalar�n�n f�rdi k�ndli t�s�rrüfatlar�nda bec�ril�n pamb�q m�hsulunun bir hiss�sinin ev m�i��tind� istifad� edilm�si, yerd� qalan hiss�sinin is� yerli bez istehsal�na s�rf olunmaq, yaxud xarici ölk�l�r� ixrac edilm�k üçün sat�� bazarlar�na ç�xar�lmas� bar�d� m�lumat verilirdi.52 Bak� q�za r�isinin 1842-ci il� dair hesabat�nda is� Ab�eronda m�hdud miqdarda bec�ril�n pamb���n bir hiss�sind�n bez toxundu�u, qalan qisminin is� sat�� m�qs�di il� Quba �yal�tin� gönd�rildiyi x�b�r verilir.53

Yerli xammal �sas�nda i�l�y�n pamb�q parça mü�ssis�l�rind� �n çox bez toxunurdu. XIX �sr� aid r�smi s�n�d v� �d�biyyatlarda onlar, ad�t�n, karxana, yaxud «bez karxanas�» kimi t�qdim odunurdu. O dövrün arxiv materiallar�nda 1843-cü ild� �irvanda 35, D�rb�ndd� is� 10 bez karxanas�n�n f�aliyy�t göst�rdiyi x�b�r verilirdi.54 XIX �srin ortalar�nda G�nc� ��h�rind�ki bez karxanalar�nda t�kc� calamaya, y�ni nazik a� toxuyan 30 d�zgah f�aliyy�t göst�rirdi.55

Faktlardan göründüyü kimi, Rusiya t�r�find�n i��al olunandan xeyli sonra da Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parça istehsal� davam etdirilm�kd� idi. Lakin xaricd�n ixrac olunan v� ucuz ba�a g�l�n manufaktura mallar�n�n r�qab�ti n�tic�sind� yerli b�zzazxanalar t�dric�n t�n�zzül� do�ru gedirdi.

M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parçalar�n�n �n geni� yay�lm�� kütl�vi növü olan bezi h�r bir ail�d� evdar qad�nlar yer hanas�, yaxud culfa d�zgah�nda toxuyub ail�nin daxili istehlak�na s�rf etdirdi. Bundan �lav�, bez h�m d� ��h�rl�rd� c�ml��mi� xüsusi karxanalarda «b�zzaz» adlanan pe��kar ustalar t�r�find�n toxunurdu. Karxana bezi müt�h�rrik culfa d�zgah�nda toxundu�undan keyfiyy�t etibar� il� yer hanas�nda toxunan ev bezind�n üstün tutulurdu.

Bez toxumaq üçün pamb�q, ilk növb�d� �l il�, yaxud «c�yr�q» adlanan xüsusi çiyid ç�xaran al�t vasit�sil� çiyidd�n t�mizl�nib mahl�c hal�na sal�n�rd�. Naxç�van bölg�sind� is� gec aç�lm�� pamb�q qozalar� çalxov vasit�sil� g�rz�kd�n t�mizl�nirdi. Bundan sonra �l iyi v� ya c�hr� vasit�sil� mahl�cdan sap v� ya iplik �yirilirdi. Çox vaxt sap öz t�bii r�ngind�, b�z�n is� qara, q�rm�z� v� ya göy r�ng� boyan�landan sonra toxunurdu.

Ad�t�n, «ar��nnüma» qaydada toxunan bezin h�r topu çox vaxt 8 v� ya 10 ar��n, b�z�n is� 12 ar��na çat�rd�. Bezin eni, ad�t�n, 1 ar��n, yaxud ondan 1 ç�r�k az v� ya çox toxunurdu.

Bez mahl�c�n öz t�bii r�ngind� toxunduqda o, �h�ng v� q�ly�da�� m�hlulu vasit�sil� bir daha a�ard�l�rd�. A�artma �m�liyyat� bezin keyfiyy�tin� v� zahiri görk�min� t�sir göst�rm�kl� yana��, h�m d� boyanan zaman r�ngi yax�� götürm�sin� köm�k edirdi.

61

Bezin �ri� v� ar�ac� b�z�n toxunmazdan �vv�l müxt�lif r�ngl�r� boyan�rd�. Bu s�b�bd�n d�, boyal� sapdan müxt�lif çe�idd� zolaql�, yaxud xan�li pamb�q parçalar toxunurdu. Buna müvafiq olaraq, zolaql� toxunmu� bez «t�fsil�», onun xan�li b�z�y� malik olan v� �d�di qaydada toxunan növü is� «çadra�an», yaxud «codana» adlan�rd�. Yerli bez istehsal� aradan ç�xandan sonra onun a�a�� növü say�lan v� �d�di qaydada toxunan codana h�m d� çadra kimi istifad� olunmu�dur.

T�fsil� toxumaq üçün �ri� düzümünü �m�l� g�tir�n saplar�n r�ng çalar� h�r d�f� mü�yy�n saydan sonra növb�li sür�td� al-d�yi�ik edilirdi. Bunun say�sind� parça toxunduqca onun üz�rind� uzun zolaqlar �m�l� g�lirdi. Parçan�n zolaqlar�n� könd�l�n ��kild� salmaq laz�m g�ldikd� is� �ri� düzümü eyni r�ngd� sabit saxlan�l�r, onlar�n aras�ndan keçiril�n müxt�lif r�ngli ar�ac saplar� mü�yy�n saydan sonra d�yi�dirilirdi.

Pamb�q parçada b�z�k zolaqlar�n�n enli v� ya dar sal�nmas�, yaxud bir-birini �v�zl�m�si �ri� düzümünd�, yaxud ar�ac keçirm�l�rind� eyni r�ngli saplar�n miqdar�n� d�yi�dirm�k yolu il� t�nziml�nirdi.

T�fsil�nin b�z�k zolaqlar� b�z�n müxt�lif r�ngli ar�ac saplar�n� eyni qaydada �v�zl�m� yolu il� �m�l� g�tirilirdi. T�fsil�nin bu çe�idi «mil�mil» adlan�rd�.

Keçmi� m�i��td� mil�-mil t�fsil� �n çox yor�an, dö��k, müt�kk�, nimd�r üçün mitil v� ya üzlük m�qs�di il� i�l�nirdi. B�z�n onu qad�n geyim tipl�rind� astar ç�km�k m�qs�di il� istifad� edirdil�r.

Mil�mil toxunu�lu t�fsil� Orta Asiya xalqlar� aras�nda «süz�ni» ad� il� geni� yay�lm��d�. H�m d� t�fsil�d�n f�rqli olaraq, süz�ni t�kc� pamb�qdan deyil, ip�kd�n d� toxunulurdu.

Çadra�an t�fsil�d�n f�rqli olaraq, �ahmatsaya�� xan�li toxunurdu. Bunun üçün toxuma prosesind� h�m �ri� düzümü, h�m d� ar�ac keçirm�l�ri müxt�lif r�ngli saplar�n köm�yi il� mü�yy�n saydan sonra ald�yi�ik edilirdi. Xan�l�rin ölçül�rinin böyük v� ya kiçik olmas� müxt�lif r�ngli �ri�-ar�ac saplar�n�n mü�yy�n saydan sonra ald�yi�ik edilm�si, ba�qa sözl�, onlar�n say�n�n azald�l�b art�r�lmas� yolu il� t�min edilirdi.

Çadra�an, �sas�n, çadra (çar�ab) m�qs�di il� istifad� olunmaqdan �lav�, h�m d� boxça, fit�, b�z�n q�tf� kimi d� i�l�nirdi. El� bu s�b�bd�n d� çadra�an �d�di qaydada toxunub sat�l�rd�. M�mulat�n növünd�n, ba�qa sözl�, hans� m�qs�dl� istifad� edilm�sind�n as�l� olaraq, o müxt�lif ölçül�rd� toxunurdu.

Keçmi� m�i��td� istifad� olunan yerli quma�lar aras�nda mitqal v� çit mühüm yer tutmu�dur.

Mitqal. �sli �r�bc�d�n olan «mitqal» sözünün Az�rbaycan etnoqrafik mühütin� n� vaxt dü�m�si d�qiq b�lli olmasa da, orta �sr m�nb�l�ri onun bu ad alt�nda istehsal�n�n Az�rbaycan�n ba�l�ca toxuculuq m�rk�zl�rind� geni� yay�ld���n� göst�rir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parça növl�ri aras�nda mitqal xüsusi yer tutmu�dur. Nazik, h�m d� çox s�x toxunmu� pamb�q parça növü olmaq etibar� il� mitqal bezd�n xeyli f�rql�nirdi. Bu s�b�bd�n d� o, çox v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Mitqal, �sas�n, alt paltar�n�n tikilm�sin� s�rf olunurdu. Lakin ondan çox vaxt basmaq�lib üsulu il� çit v� q�l�mkar parçalar haz�rlamaq üçün xammal kimi istifad� olunurdu. M�hz bu s�b�bd�n d� bilavasit� t�bii hal�nda m�i��td� az i�l�n�n mitqal basma, yaxud q�l�mkarl�q m�mulatlar�n�n haz�rlanmas�na s�rf olundu�undan xalq aras�nda o, çox vaxt «xam mitqal» adlan�rd�.

Pamb�q sap�n�n �n nazik növünd�n t�nzif, onun ikiqat v� ya üç�m bükd�rilmi� növünd�n is� calamaya (nazik a�) istehsal olunurdu. Calamaya s�x toxunmu� pamb�q parça növü olub, �n çox G�nc�d� toxunmu�dur.

Codana. Bezin nist�b�n yo�un sapdan toxunmu� qaba növü «codana» adlan�rd�. Ad�t�n, codana özünün t�bii r�ngind� az istifad� olunurdu. Codanan� çox vaxt mavi (göy) r�ng� boyamaqla, ondan çadra hasil olunurdu. Bu s�b�bd�n d� codana çox vaxt �d�di qaydada, ba�qa sözl�, çadra ölçüsünd� (2x1,5 ar��n) toxunurdu.

Xalis pamb�q mahl�c�ndan toxunan quma�larla yana��, XIX �srin �vv�ll�rind� ��h�r karxanalar�nda ip�k v� pamb�q qat����� il� bir s�ra parça növl�ri: k�s�nf�, namaz�, t�tinlik, alaca v� s. toxundu�u �d�biyyat materiallar�ndan ayd�n görünür.56

Dig�r �n�n�vi parça növl�ri (yun, ip�k,k�tan) kimi, pamb�q parçalar da toxunub haz�r

62

olandan sonra bir s�ra texnoloji �m�liyyatlardan (yuyulub t�mizl�nm�, a�ard�lma, bi�irilib s�xla�d�r�lma v� s.) keçirdi. Bundan �lav�, haz�r pamb�q parçalar�n böyük qismi habel� boyama, yaxud basma-q�lib üsulu il� nax��lan�b b�z�kli hala sal�n�r, bel�likl� d� dekorativ-t�tbiqi s�n�t m�hsuluna çevrilirdi.

Bunlar�n aras�nda boyaq m�mulat� (�il�, q�d�k) xüsusi yer tuturdu. Pamb�q parçalar�n nax��lan�b b�z�dilm�si il� xüsusi karxanalarda, h�m d� pe��kar boyaqç� v� q�libke� ustalar m���ul olurdular. Bu m�mulat növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus b�z�k texnologiyas� t���kkül tapm��d�r.

Pamb�q parça m�mulat�n�n b�zi növl�rinin b�z�dilib nax��lanmas�nda is� h�m boyama, h�m d� basmaq�lib (basmanax��) üsullar�ndan mü�t�r�k istifad� olunmu�dur.

Etnoqrafik materiallar� �b�diyyat m�lumatlar� il� tutu�durduqda m�lum olur ki, XIX �sr�d�k g�lib çatm�� �n�n�vi pamb�q parçalar (bez, codana, calamaya, mitqal, a�) �n çox boyama, qism�n is� basmaq�lib üsullar� il� b�z�dilmi�dir. Boyaq üsulu il� bezd�n �il�, q�d�k, bezin qaba (cod) növü olan codanadan is� çadra haz�rlan�rd�. «Calamaya» v� ya «humay�n a��» adlanan z�rif a�dan basma-q�lib üsulu il� çit haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan �halisinin kas�b zümr�l�rinin m�i��tind� boyama üsulu il� a� bezd�n haz�rlanan �il� v� q�d�k o d�r�c�d� mühüm yer tutmu�dur ki, ilk bax��da el� görünürdü ki, sanki burada bez yaln�z boyaq material� m�qs�di il� kas�blar üçün toxunulurmu�.

A�ard�lm�� bezi q�rm�z� r�ng� boyamaqla, ondan �il�, mavi (göy) r�ng� boyad�qda is� q�l�k �ld� edilirdi. Adlar�n�n etimoloji m�nas� Az�rbaycan dilinin leksik material� il� o q�d�r d� s�sl��m�y�n bu pamb�q parça növl�ri57 XIX �srd� Az�rbaycan �halisinin müxt�lif sosial zümr�l�rinin geyim m�d�niyy�ti v� m�i��tind� h�l� d� mühüm yer tutmaqda idi. �il�d�n bir s�ra qad�n geyiml�ri tikilm�kd�n �lav�, h�m d� bal�nc v� müt�kk� üzü, taxça v� camaxatan p�rd�si düz�ldilir, habel� ondan boxça v� hamam fit�si kimi d� istifad� olunurdu.

Keçmi�d� q�d�kd�n �n çox köyn�k, bula�a, ki�i arxal��� tikil�rmi�. Bu m�nada q�d�k bir növ kas�b libas�, ab�r paltar� üçün �n münasib v� s�rf�li parça material� say�larm��. Bununla bel�, yerli bez istehsal� k�nardan, �n çox is� Rusiyadan idxal olunan ucuz pamb�q v� k�tan parçalar�n r�qab�tin� dözm�yib XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n t�n�zzül� u�rama�a ba�lam��d�r. Bununla �laq�dar olaraq, yerli bezd�n haz�rlanan �il� v� q�d�k istehsal� da aradan ç�xm��d�r.

Ucuz fabrik parçalar�n�n idxal� n�tic�sind� t�n�zzül� u�rayan bezd�n f�rqli olaraq, codana daha möhk�m v� davaml� olmas� s�b�bind�n xeyli müdd�t özünün istehsal �h�miyy�tini qoruyub saxlam�� v� k�nardan idxal olunan ucuz manufaktura a��n�n r�qab�tin� döz� bilmi�dir. Codanan�n möhk�mliyini t�min etm�k üçün, ad�t�n, onun uzatma v� atmac� nisb�t�n yo�un �yrilm�kd�n �lav�, h�m d� möhk�m bükd�rilirdi.58

Pamb�q parçalara, xüsusil� d�, z�rif toxunu�lu a� (hümayin a��) v� basma üsulu il� ondan haz�rlanan çit parçalara �halinin varl� t�b�q�l�rinin d� m�i��t v� geyim t�l�bl�ri böyük idi. Ona gör� d� pamb�q parçalara �halinin müxt�lif zümr�l�rinin geyim v� m�i��t t�l�bat� bütün orta �srl�r boyu d�yi�m�z olaraq qalm��d�r. Bütün bu amill�r Az�rbaycanda pamb�q bitkisinin bec�rilm�sini v� ondan müxt�lif növ quma� parçalar toxunmas�n� z�ruri etmi�dir.

Lakin XIX �srin sonlar�na do�ru n�inki yerli pamb�q parçalar, habel� ip�k qat����� il� toxunan �n�n�vi quma�lar t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xm��d�r. �vv�lc� �ngilt�r�d�n, sonralar is� M�rk�zi Rusiyadan idxal olunan yüks�k keyfiyy�tli fabrik parçalar� ucuz ba�a g�lm�l�ri s�b�bind�n t�dric�n yerli pamb�q parça istehsal�n� s�x��d�r�b aradan ç�xarm��d�r.59 A.S.Piralovun yazd���na gör�, bunun üçün, y�ni yerli pamb�q parçalar�n istehsal�n�n aradan ç�xmas�na yar�m �sr�d�k vaxt g�r�k olmu�dur. Kustar pamb�q parça istehsal� il� b�rab�r pamb�q bitkisinin bec�rilm�si d� aradan ç�xma�a ba�lam��d�r.60

�p�k parçalar. Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parçalar� keci v� xam ip�k telind�n toxunmaqla, tarix�n iki tipoloji növd� istehsal olunmu�dur. Buna müvafiq olaraq, burada ip�k emal�n�n texnoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�n�n �yirm� v� sar�ma olmaqla, iki ba�l�ca formas� t���kkül tapm��d�r. Bu s�b�bd�n d� Az�rbaycanda tarix�n istehsal texnikas� v� inki�af s�viyy�si c�h�td�n bir-birind�n xeyli d�r�c�d� f�rql�n�n keci (cecim) v� xam ip�k toxuculu�u t���kkül tapm��d�r. �n�n�vi ip�k toxuculu�unun bu formalar�n�n h�r birin� xas olan f�rqli texnoloji xüsusiyy�tl�r istehsal prosesl�rinin h�r bir m�rh�l�sind�: baraman�n aç�lmas�, ip�k tell�rinin ilkin emal�, xam

63

ip�yin bi�irilm�si, çill� v� ara ip�yinin haz�rlanmas�, toxuma texnologiyas�, boyama v� nax��salma üsul v� vasit�l�rind� ayd�n n�z�r� çarp�rd�.

Keci (cecim) m�mulat�. ��h�r ��rbafxanalar� il� üzvi sur�td� ba�l� olan v� müt�h�rrik toxucu d�zgahlar�nda istehsal olunan, h�m d� ki�i m���uliyy�ti kimi t���kkül tapm�� xam ip�k toxuculu�undan f�rqli olaraq, keci (cecim) m�mulat� kümdar qad�nlar t�r�find�n, b�sit qurulu�lu toxuma d�zgahlar�nda, �sas�n d�, yer hanas�nda toxunmu�dur. Keçmi�d� keci m�mulat� istehsal� baramaç�l���n inki�af etdiyi kümdar k�ndl�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Sar�ma üsulu il� hasil olunan xam ip�k telind�n f�rqli olaraq, keci sap haz�rlamaq üçün barama �vv�lc� kül v� sabun m�hlulunda bi�irilib pil� hal�na sal�n�rd�. Pil� h�m salamat, h�m d� «ç�xda�» baramadan bi�irilib haz�rlana bilirdi. Lakin �m�li i�d� saf barama, �sas�n, xam ip�k istehsal�na s�rf olundu�undan pil� �n çox ç�xda� (tompal, çatal, k�msar�q, k�p�n�kl�mi� v� s.) baramadan haz�rlan�rd�.

Pil� «bi�irilib» haz�r olandan sonra evdar qad�nlar �l iyi (te�i, �yirc�k, ta�alaq, diyir, f�rla�an) vasit�sil� onu �yirib keci sap hal�na salard�lar. B�z�n keçi sap ��rbaflar aras�nda «dövr» adlanan böyük çarxl� c�hr� vasit�si il� �yrilib bükd�rilmi�dir. Lakin �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�k olmas�na baxmayaraq, �m�li i�d� c�hr�y� nisb�t�n daha z�rif keci sap �yirm�y� imkan ver�n �l iyin� üstünlük verilirdi.

M�lum oldu�u kimi, �l iyi (te�i) üz�rin� dolan�b dükc� hal�na sal�nm�� keci teli mafraq olurdu. Ona gör� d� onu bir neç� qatdan ibar�t olmaqla, e�m� yolu il� bükd�rir v� bel�likl� d�, toxuma v� ya tikm� �m�liyyat� üçün yararl� olan müvafiq yo�unluqda sap hal�na sal�rd�lar.

Bunun üçün üz�rin� keci teli sar�nm�� bir neç� �d�d �l iyini qazan, �l�k v� ya x�lbir� qoyub h�r�sind�n bir tel götürm�kl�, �vv�lc� onlar� aç�b yumaq hal�na sal�r, sonra da ikiqat, üç�m v� ya dördqat olmaqla ba�qa bir bo� te�i, yaxud c�hr� vasit�sil� e�ib bükd�rirdil�r. S�n�t dili il� bu �m�liyyat «tovlama» v� ya «tov verm�» adlan�rd�.

Keci sap� te�i vasit�sil� tovlay�b bükd�rm�k üçün kümdar �yirm� prosesind� oldu�u kimi, ba� v� ��had�t barma��n�n köm�yi il� te�inin ba��n� burub buraxmaqla onu havada f�rlad�rd�. Bu halda te�inin ba��na b�nd edilmi� keci sap�n sol �ld� tutulan hiss�si burulub e�ilir v� bir-birin� sar�nmaqla daha möhk�m sapa çevrilirdi. Bel�likl�, cecim m�mulat� toxumaq üçün z�ruri olan laz�mi yo�unluqda keci sap hasil olunurdu.

Keci sap t�kc� pil�d�n �yirm� üsulu il� deyil, islaq baramadan sar�ma yolu il� d� hasil olunurdu. Keci sap haz�rlamaq üçün qazana tökülmü� barama tam bi�irilm�yib, sad�c� isti suda islad�lma yolu il� yap��qan m�hlulundan t�mizl�nirdi. Sonra islaq baramalardan 3-4 �d�dini telç�k�n il� döy�cl�yib, h�r�sind�n bir tel ay�r�r v� uclar�n� birl��dir�r�k �l iyi (te�i) üz�rin� sar�y�rd�lar. Te�i sa� �ld� f�rlad�ld�qca baramalar�n «s�rto» adlanan ba� teli aç�l�b sapa çevrilir v� te�i üz�rin� sar�n�rd�. Barama üz�rind�ki 36 m-� q�d�r uzunlu�u olan ip�k telinin saf hiss�si aç�l�b tük�n�n� q�d�r sar�ma prosesi davam etdirilirdi. Baramalardan hans�n�n ba� teli tez tük�n�rdis�, dig�r xam baraman�n ba� telini tap�r v� sar�nmaqda olan tell�r� «qat» verirdil�r. �sas diqq�t ona yetirilirdi ki, sar��a ged�n ip�k tell�rinin say� azalmay�b sabit qals�n. �ks t�qdird� sar�q ip�yinin teli gah nazik, gah da yo�un dü�m�kl�, xam keçi qeyri b�rab�r yo�unda hasil� g�lirdi. Bu is� sar�q telinin mafraqla�mas�na s�b�b olmaqla, h�m d� toxuma prosesind� parçan�n keyfiyy�tin� m�nfi t�sir göst�rirdi. Sar�ma yolu il� xam ip�k teli hasil etm�yin bü b�sit üsulu Qaraba� kümdarlar� aras�nda yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.61

Xam ip�k teli �ld� etm�yin dig�r sad� bir üsulu da h�r iki ba�� aypara formas�nda yonulub çök�k hala sal�nm��, sar�� lövh� vasit�si il� sar�ma üsulu olmu�dur. Bu m�qs�dl� isti suda islad�l�b yap��qandan t�mizl�nmi� 3-4 �d�d baraman�n h�r birinin ba� telini tap�b birlikd� sar�� lövh�ciyinin de�iyind�n keçir�nd�n sonra tell�ri dart�b uzad�r v� lövh�cik üz�rin� sar�y�rd�lar. Sar�ma prosesi bu qayda il� davam etdirildikc� baramadan çözülüb tük�nmi� tell�r yenisi il� �v�z olunurdu. Bu üsul il� haz�rlanm�� xam ip�k telind�n müxt�lif növ z�rif ip�k parçalar, o cüml�d�n çar�ab, yor�an v� dö��k üzü toxunurdu.62

Keci sapdan qad�nlar evd� hana qurub müxt�lif növ ip�k m�mulat� toxuyard�lar. Dik hanadan f�rqli olaraq, yer hanas�n�n «uzatma» adlanan �ri� tell�rini laz�mi q�d�r uzatmaq olurdu. Ona gör� d� keci m�mulat� müxt�lif ölçül�rd� toxuna bilirdi. Bununla bel� o, hüdudsuz deyildi. Bir qayda olaraq, yer hanas�nda toxunan m�mulatlar�n, o cüml�d�n, keci parçalar�n uzunluq

64

ölçüsü hanan�n �ri� uzatmalar�n�n iki mislin� b�rab�r olurdu. �g�r yer hanas� 5 ar��n m�saf�d� qurulard�sa, onda toxunmu� parçan�n boyu 10 ar��n al�n�rd�. �g�r yer hanas�nda �ri� taylar� 6 ar��n m�saf�d� qurulard�sa, bel� halda parça 12 ar��n uzununda toxunmu� olurdu. Bu ölçül�r is� keci parçadan haz�rlanacaq m�mulat�n boyuna müvafiq g�lirdi. El� bu s�b�bd�n d� keci parçalar, ad�t�n, �d�di qaydada, h�m d� bu v� ya dig�r m�mulat növünün ölçüsün�, ba�qa sözl�, onun biçilib tikilm�sin� kifay�t ed�c�k müvafiq ölçüd� toxunurdu. Ona gör� d� cecim toxunu�lu keci parçalar çox vaxt bu v� ya dig�r geyim növünün («�alvar», «köyn�k», «çuxa», «çar�ab», «qur�aq» v� s.), yaxud m�i��t vasit�sinin («yor�an üzü», «dö��k üzü», «müt�kk� üzü» v� s. ) ad�n� da��y�rd�.

Keci sapdan toxunmu� geni� çe�idd� ip�k m�mulat� aras�nda cecim, t�tinlik, xasq�rm�z�, aloy�a, alaca, habel� geyim adlar� il� b�lli olan çuxa, �alvar, köyn�k v� s. mühüm yer tuturdu.

Keçmi� m�i��td� keçi m�mulat�n�n tipoloji növl�ri aras�nda cecim� t�l�bat xüsusil� çox böyük idi. ��h�r v� k�nd evl�rind� dö��m� üz�rin� s�rilmi� dördö��yi, nimd�r, müt�kk�, bal�nc, pü�ti, habel� yataq dö��yi, yor�an üçün üz, taxça v� camaxadan p�rd�si, yük örtüyü, buxar�ba��, g�rd�k, canamaz, boxça, süfr� v� s. m�qs�dl�rl� �n münasib v� s�rf�li parça material� keci sapdan toxunmu� cecim say�l�rd�. Bunlardan �lav�, heyb�, y�h�rqa��, lad�, çul, g�r�k torbas�, duz torbas� v� s. kimi z�ruri m�i��t l�vazimat� cecimd�n düz�ldilirdi. Bütün bunlarla yana��, sar�ma üsulu il� �ld� olunmu� xam ip�k telind�n yer hanas�nda toxunmu� cecim tipli parçalar keçmi� m�i��td� cah-calal, qiym�tli ev müx�ll�fat� say�l�rd�.63 Keci sapdan toxunmu� m�mulatlar, h�r �eyd�n önc�, özünün yüks�k keyfiyy�ti, yum�aq, möhk�m v� davaml� olmas� il� s�ciyy�l�nirdi. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, cecim m�mulat� möhk�m v� dözümlü oldu�undan keçmi� ev m�i��tind� yar�m �sr� q�d�r i�l�nirdi.64 Bundan �lav�, al-�lvan boyanm�� keci saplar�n�n köm�yi il� müxt�lif n�q�li ceciml�r toxumaq olurdu.

«Qafqaz» q�zetinin yazd���na gör�, cecim istehsal�nda �u�a q�zas�n�n L�nb�ran v� A�cab�di k�ndl�ri xüsusil� f�rql�nirdi.65 Burada ondan yor�an-dö��k üzü kimi istifad� olundu�unu x�b�r ver�n m�nb�nin yazd���na gör�, bu k�ndl�rin �halisi cecimi, �sas�n, öz ail�l�rinin ehtiyac�n� öd�m�k m�qs�dil� toxuyur v� çox nadir halda sat��a ç�xar�rd�lar.66

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Az�rbaycanda �mt��-pul münasib�tl�rinin inki�af� il� �laq�dar olaraq, satl�q cecim istehsal�n�n artd��� mü�ahid� olunur. Bunun n�tic�sind� d� üfiqi cecim d�zgah�n�n qurulu�unda b�zi d�yi�iklik ba� verdiyi n�z�r� çarp�r. Müt�h�rrik ��rbaf d�zgahlar�na xas olan �ana, nir� v� d�ftin üfüqi cecim hanas�na da t�tbiq olunma�a ba�lam��d�r. Bunun say�sind� yer hanas�nda toxuma prosesi sür�tl�nmi� v� bel�likl� d�, cecim istehsal�nda �m�k m�hsuldarl���n�n artmas�na ��rait yaranm��d�r.

Cecim tipli parçalar saya v� b�z�kli olmaqla, iki cür toxunur v� iki qrupa bölünürdü. Saya (b�z�ksiz) cecimi, ad�t�n, t�k qad�n toxuyurdu. Lakin mür�kk�b nax��l� ornamental cecim növl�rinin istehsal�nda toxucunun yan�nda ip�k tell�rini aralayan daha bir n�f�r «yanç�» adlanan köm�kçi i�l�yirdi.67

Cecim istehsal�nda istifad� olunan d�zgah tipoloji c�h�td�n ev toxuculu�unun dig�r sah�l�rind� i�l�n�n �aquli v� üfüqi d�zgahlarla ox�arl�q t��kil edirdi. Dig�r parça (�al, k�tan, bez) növl�ri kimi, cecim toxunu�lu parçalar da �n çox üfiqi �ri� (uzatma) düzümün� malik yer hanas�nda toxunurdu. Bununla bel�, �d�biyyat m�lumatlar�ndan ayd�n olur ki, �aquli �ri� düzümün� malik dik hana vasit�sil� cecim toxuculu�u da mövcud olmu� v� XIX �srin sonlar�na q�d�r davam etmi�dir. N.N.�avrovun yazd���na gör�, XIX �srin sonlar�nda �amax� v� Göyçay q�zalar�n�n Kür�traf� k�ndl�rind� toxucu d�zgah�n�n bu tipin�, nagahan halda da olsa, h�l� d� t�sadüf edilirdi.68

Keci m�mulat� istehsal�n�n bu arxaik formas�nda t�tbiq olunan dik hana tipoloji c�h�td�n xalça hanas� il�, dem�k olar ki, eyni idi.69 �aquli qurulu�a malik cecim hanas� bir q�d�r ensiz qurulmas� v� qollar�n�n nisb�t�n yüngül v� nazik olmas� il� böyük qolu, a��r xalça hanas�ndan seçilirdi.

Keçmi�d� qad�nlar�n böyük ilham v� m�h�bb�tl� toxuduqlar� alab�z�k ceciml�r d� xalça kimi, h�r bir ail�nin iqtisadi tavanas�n�n göst�ricisi say�l�rd�.

Cecim nax��lar� çox vaxt h�nd�si s�ciyy� da��maqla, könd�l�n, qism�n d� uzun zolaqlardan ibar�t olurdu. Cecim nax��lar�n�n tipik növü olan alab�z�k dar v� ya enli, yaxud bunlar�n

65

müxt�lif sayaqla bir-birini �v�zl�yib qovu�mas�ndan ibar�t t�rtibl�nirdi. Bunun üçün, �sas�n, �ri� düzümü zaman� müxt�lif r�ngli saplar�n alab�z�k t�rtibat�ndan istifad� olunurdu. Bununla yana��, cecim toxuculu�unda n�bati m�zmunlu dig�r nax��-b�z�k nümun�l�rin� d� t�sadüf olunurdu. Bel� olan halda alab�z�k zolaqlar cecim üçün fon t��kil edir, ara ip�yi (atma) vasit�sil� �m�l� g�tiril�n n�bati m�zmunlu ornamental r�sml�r is� parça m�mulat�n�n nax�� xüsusiyy�tini v� çe�ni �lam�tini qabar�q sur�td� t�zahür etdirirdi. M�hz bu s�b�bd�n cecim çe�nil�ri zolaqlar�n s�ciyy�sin� gör� deyil, m�hz h�min ornamental b�z�kl�r� gör� «d�rnaql�», «gül yarpa��», «qönç�li», «butal�», «badaml�», «tovuz» v� s. adlarla f�rql�ndirilirdi.

Cecim m�mulat� t�kc� b�z�k-nax�� xüsusiyy�tl�rin� gör� deyil, habel� istehsal texnologiyas� bax�m�ndan da bir-birind�n seçilirdi. Bel� ki, ceciml�rin bir qismi «ikiüzlü», mü�yy�n hiss�si is� «birüzlü» toxunurdu. Bu da onlar�n istifad� olunma m�qs�dl�rind�n ir�li g�lirdi. �kiüzlü toxunan ceciml�r el aras�nda «h�myan» adlanmaqla, daha keyfiyy�tli olur v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Onun istehsal�na xeyli art�q xammal v� �m�k s�rf olunurdu. B�z�k t�rtibat� bax�m�ndan ikiüzlü («h�myan») cecimin müxt�lif çe�nil�ri: «tovuz», «m�lik�li», «alaköyn�k», «beliba�l�», «obag�z�r» v� s. mövcud olmu�dur.70

Keçmi�d� zolaql� h�myan �n çox �u�a q�zas�n�n L�nb�ran k�ndind� istehsal olunarm��. Zolaql� cecimin «obag�z�r» adlanan dig�r növü is� yen� d� h�min q�zan�n A�cab�di v� X�lf�r�ddin k�ndl�rind� toxunarm��.71

«Köyn�k» v� ya «alaköyn�k» adlanan cecim növü h�myanla eyni ölçül�rd�, y�ni 8 gireh enind� v� 12 xan ar��n� uzununda toxunurdu.72

�alvar, arxal�q, çuxa tikm�k üçün n�z�rd� tutulan eyniadl� keci parçalar, h�mçinin, h�myansaya�� ikiüzlü, lakin yekr�ng toxunarm��.

Bunlardan f�rqli olaraq, «yor�an» v� ya «dö��küzü» (eni yar�m ar��n, uzunu 6 xan ar��n�) h�m bi�irm� kecid�n, h�m d� sar�ma xam ip�kd�n, b�z�n is� bunlar�n h�r ikisinin qat�����ndan toxunurdu. Bel� halda, ad�t�n, �ri� (uzatma) taylar� xam ip�k telind�n, ara ip�yi is� keci sapdan ibar�t olurdu.

B�z�k t�rtibat�na gör�, dö��k üzü «gül yarpa��» v� «d�rnaql�» adlanmaqla iki çe�idd� toxunurdu. Dö��k üzü xam ip�k qat����� il� toxunduqda «çarqat», y�ni dörd qat adlan�rd�. Onun �ri� uzatmalar� bir qayda olaraq, dörd qatdan ibar�t bükd�rilirdi.

B�z�kli ceciml�rd�n f�rqli olaraq, «saya» adlanan nax��s�z dö��küzü «a�yerli» v� «a��birli» olmaqla iki çe�idd� toxunurdu.73

Birüzlü toxunan ceciml�rin tipik nümun�si «saya» adlanan keci parça növü, ad�t�n, yekr�ng, h�m d� nazik v� b�z�ksiz toxunurdu. Az dözümlü v� mafraq olan saya cecimin istehsal�na qism�n az material (keci sap, boyaq) s�rf olundu�undan o, nisb�t�n ucuz ba�a g�lir v� a�a�� qiym�tl�ndirilirdi.

Xam ip�k m�mulat�. Yaz�l� m�nb�l�r orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� istehsal olunmu� ip�k parçalar�n bir qrupunun ad�n� z�man�miz� çatd�rm��d�r. Onlar�n bir qismi (siqlatun, xitai) g�lm� m�n��y� malik olub, Az�rbaycanda h�l� monqol i��allar�ndan xeyli �vv�ll�r istehsal olunma�a ba�lam��d�r.

Az�rbaycanda baramaç�l�q m���uliyy�ti v� bu z�min �sas�nda ip�k istehsal�n�n h�l� erk�n orta �srl�rd� geni� yay�ld��� n�z�r� al�narsa, onda burada ip�k parçalar�n z�ngin çe�idl�rinin mövcud oldu�unu söyl�m�k olar. Lakin h�min dövr� dair yaz�l� m�x�zl�rin q�tl��� v� mövcud m�nb�l�rd� ümum�n toxuculuq s�n�tin�, o cüml�d�n d� ip�k toxuma istehsal�na dair m�lumatlar�n kasad olmas� s�b�bind�n yerli ip�k parçalar�n növl�ri, el�c� d� onlar�n adlar� bar�d� müf�ss�l m�lumat azd�r. Az�rbaycandan b�hs ed�n erk�n orta �sr �r�b, fars, erm�ni m�nb�l�ri burada ip�k, o cüml�d�n xam ip�k m�hsulunun bollu�u v� ip�k parçalar toxundu�u bar�d� konkretlikd�n çox uzaq olan ümumi m�lumat verm�kd�n ir�li getmir.

Erk�n orta �srl�rd� Az�rbaycanda xam ip�kd�n toxunma z�rif parça növl�ri bar�d� m�lumat�n m�hdud olmas�n�n bir s�b�bi d� �halinin böyük �ks�riyy�tinin m�i��tind� ev istehsal� olan keci parçalar�n üstün yer tutmas� il� izah olunur. Baramadan keci sap haz�rlama�� v� ondan cecim tipli parçalar toxuma��, dem�k olar ki, ham� bacar�rd�. Kütl�vi istehsal s�ciyy�si da��yan keci parçalar� �ld� etm�k ham�ya müy�ss�r oldu�u halda, xam ip�kd�n karxana ��raitind�, müt�h�rrik toxucu d�zgahlar�nda haz�rlanan yüks�k keyfiyy�tli, z�rif ip�k parçalar�n ba�l�ca

66

mü�t�risi c�miyy�tin azl�q t��kil ed�n yuxar� zümr�l�ri idi. Ba�qa sözl�, yüks�k keyfiyy�tli ip�k parçalar m�hdud daxili bazara malik olmaqla, �sas�n, ixrac üçün istehsal olunmu�dur.

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycan�n xam ip�k parçalar�na h�m daxili, h�m d� xarici bazarda t�l�bat artd���ndan onlar�n z�ngin çe�idi v� tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Orta �sr m�nb�l�ri Az�rbaycan ��h�rl�rind� istehsal olunmu� ip�k parçalar�n xeyli qisminin adlar�n� dövrümüz� çatd�rm��d�r.

B�di-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör�, Az�rbaycan�n kustar ip�k parçalar� istehsal texnikas� bax�m�ndan gül�b�tin v� tafta toxunu�lu olmaqla iki qrupa bölünür.

Gül�b�tin parçalar. Az�rbaycan�n orta �sr ��h�rl�rind� q�z�l v� gümü� tell�ri sar�nm�� gül�b�tin sapla çox geni� çe�idd� qiym�tli ip�k parçalar toxunmu�dur. Yaz�l� m�nb�l�rd� müxt�lif adlarla t�qdim edil�n z�rbaf (parça), z�rxara, diba, kimxa (k�mxa), kitayi (x�tayi) v� b. gül�b�tin parçalar bu q�bild�n idi.74

Tafta toxunu�lu adi ip�k parçalardan f�rqli olaraq, gül�b�tin parçalar�n toxuma texnologiyas� daha mür�kk�b olmu�dur. Bu m�nada gül�b�tin parçalar�n istehsal�na xeyli gec, erk�n orta �srl�rin sonu v� inki�af etmi� feodalizm dövrünün �vv�ll�rind� ba�land��� güman edilir. Bunun üçün sosial-iqtisadi z�min m�hz bu dövrd� yaranm��d�r. Feodalla�ma prosesi gücl�ndikc� c�miyy�tin yuxar� t�b�q�l�rinin yüks�k geyim d�bl�ri v� t�nt�n�li m�i��t ��raiti «gül�b�tin» il� toxunulmu� al-�lvan nax��l�, yüks�k b�dii keyfiyy�t� malik parçalar t�l�b edirdi. ��h�r �halisinin, ilk növb�d� onun ali zümr�l�rinin kübar m�i��t t�l�bl�ri artd�qca gül�b�tin parçalar�n çe�idl�ri çoxal�r, toxuma texnologiyas� t�kmill��irdi. Gül�b�tin parçalar�n toxuma texnikas�nda q�z�ldan ç�kilmi�, yaxud q�z�l suyuna tutulmu� z�rif metal tell�r ba�l�ca yer tutdu�undan çox vaxt bu q�bild�n olan dig�r ip�k parçalar�n (diba, parça, kumxa, xara, z�rxara, xitayi v� s.) ham�s� ümumi bir ad alt�nda «z�rbaf» adlan�rd�.

Orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� gül�b�tin sap istehsal� il� xüsusi m���ul olan v� «�irmake�» adlanan pe��kar ustalar çal���rd�. Z�rbaf karxanalar�n� gül�b�tin sapla onlar t�min edirdil�r. B�z�n is� z�rbafxanan�n özünd� çal��an sirmake�l�r gül�b�tin haz�rlay�rd�lar.

Rusdilli m�nb�l�rd� z�rbaf b�z�n «parça» ad� il� d� t�qdim olunmu�dur.75 Bu halda z�rbaf, o cüml�d�n dig�r gül�b�tin toxunu�lu parçalar �d�di qaydada, standart ölçül�rd� istehsal olunub sat��a ç�xar�l�rd�. H�tta yaz�l� m�nb�l�rd�n dig�r ip�k parçalar�n, m�s�l�n, atlaz, m�xm�r, daray� v� s. b�z�n gül�b�tin qat����� il� toxundu�u m�lum olur.76

Z�rbaf, y�ni gül�b�tin toxunu�lu parçalar�n növünd�n as�l� olaraq, onlar�n t�rkibind� q�z�l v� gümü�ün miqdar� f�rqli olurdu. Yaz�l� m�nb�l�rd� onun orta növünün t�rkibind� q�z�l telinin miqdar� 5, yuxar� növünd� 10, �la növünd� 15 faiz t��kil etdiyi x�b�r verilir.77 Bu s�b�bd�n d� gül�b�tinin �la növü il� toxunmu� z�rbaf çox yüks�k qiym�tl�ndirilm�kl�, hökmdar, xan, b�y, sultan saraylar�n�n qap�, p�nc�r� v� divarlar�n�n b�z�dilm�sind� istifad� olunurdu. Ondan habel� örp�k, külah, arxal�q (qaftan), kül�c�, x�l�t v� dig�r yara��ql� geyiml�r tikilirdi.

XVII-XVIII �srl�r� q�d�r istehsal� davam etmi� gül�b�tin toxumal� parça növl�rind�n biri d� kimxa (k�mxa) olmu�dur. Müt�x�ssisl�rin (F.Akkerman) fikrinc�, kimxan�n toxuma texnikas� Yax�n v� Orta ��rq ölk�l�rin� XIII �srd�n gec olmayaraq Çind�n keçmi�dir.78 Lakin M.X.Heyd�rov “�cayib �d-dünya” �s�rin� istinad ed�r�k, onun �xz olunma tarixini XII �sr� aid edir.79 Mü�llifin fikrinc�, Yax�n ��rq ölk�l�rind� kimxa istehsal�n�n �n m��hur m�rk�zl�rind�n biri T�briz ��h�ri olmu�dur.80

Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, orta �srl�rd� kimxa Az�rbaycana yax�n v� uzaq qon�u olan bir s�ra ��rq ölk�l�rind�, o cüml�d�n Kiçik Asiya ��h�rl�rind� d� toxunulurdu. S�x toxunu�lu, qal�n parça növü olan kimxa Anadolu türkl�ri aras�nda «kemha» ad� il� b�lli olmu�dur. M�nb�l�rd�n m�lum oldu�u kimi, burada «gülüstani kemha», «dolabi kemha», «tabi-dehi kemha», «yekr�ng kemha», «sad� kemha», «alaca kemha» olmaqla, onun r�ng çalar�, b�z�k t�rtibat�, toxuma s�xl��� müxt�lif olan bir s�ra növl�ri istehsal olunmu�dur.81 H�tta toxuma texnikas� bax�m�ndan kimxan�n birüzlü v� ikiüzlü növl�rin� d� t�sadüf edilirdi. Bir qayda olaraq b�z�kli toxunan kimxan�n r�ng etibar� il� d� çoxsayl� boya çe�idl�ri (q�z�l�, q�rm�z�, ya��l, sar�, nar�nc�, a�, q�hv�yi, z�f�ran�, zo�al�) mövcud olmu�dur.82 Maraql� hald�r ki, kimxa b�z�kl�ri aras�nda üstünlük t��kil ed�n n�bati motivi ornament nümun�l�ri (süs�n, zanbaq, q�z�l gül, çiç�k, yarpaq v� s.) il� yana��, zoomorf b�z�kl�r� (durna, tovuz qu�u, bülbül, göy�rçin), h�tta ��ri�t

67

yasaqlar�na baxmayaraq, insan r�sml�rin� d� t�sadüf edilirdi. M�lum oldu�u kimi, monqol i��allar�ndan sonra hakim ideologiya olmaq etibar� il� �slam dini ehkamlar�n�n mövqeyi bir müdd�t z�ifl�diyind�n toxuma m�mulatlar� v� dig�r dekorativ–t�tbiqi s�n�t nümun�l�ri üz�rind� zoomorf motivi b�z�k nümun�l�ri v� insan sur�tl�rinin t�svirin� ��ri�t qada�alar� aradan qalxma�a ba�lam��d�r. Bel� t�svirl�r �vv�ll�r oldu�u kimi, daha «�eytan �m�li» say�lm�rd�.

Orta �srl�rd�, xüsusil� monqol istilas�na q�d�r Az�rbaycan ��h�rl�rind� (G�nc�, T�briz, �rd�bil, Naxç�vanda) toxunan gül�b�tin parçalar aras�nda diba xüsusi yer tutmu�dur. H�tta diban�n gül�b�tinsiz toxunmu� saya növü d� mövcud olmu�dur. M�nb�l�rd� «diba-i z�rbaf», «diba-i x�tai», «diba-i siyah» adlar�na rast g�lm�k olur.83 Müt�x�ssisl�r «dibai x�tai» istilah�na �saslanaraq, bu parça növünün istehsal texnikas�n�n XI-XII �srl�rd�, ba�qa sözl�, s�lcuq hökmranl��� dövründ� Çind�n keçdiyini güman edirl�r.84 H�tta «�cayib �d-dünya» v� �bn �l-�sird� tez-tez ad� ç�kil�n «xitai» (x�tai) parça növü «dibai x�tai»nin q�sald�lm�� variant�, onun sinonimi hesab edilir.85

Tafta toxunu�lu parçalar. Orta �srl�rd� Az�rbaycanda xam ip�kd�n gül�b�tinsiz toxunan ip�k parçalar�n çox geni� çe�idi (atlaz, tafta, daray�, m�xm�r, kis�yi, fit�, qanovuz, alaca v� s.) yaranm��d�r. Bunlar�n h�r birinin d� özün� m�xsus toxuma texnikas�, r�ng v� b�z�k-n�q� xüsusiyy�tl�ri mövcud olmu�dur. Gül�b�tinsiz parça növl�rinin ham�s� istehsal texnikas� bax�m�ndan taftasaya�� toxunmu�dur.

Atlaz. �nki�af etmi� feodalizm dövrünün yüks�k keyfiyy�tli ip�k parçalar� aras�nda atlaz spesifik toxuma texnikas�na gör�, xüsusi yer tutmu�dur. Uzatma (çill�) düzümünün s�xl���na gör� atlaz yaln�z kimxadan geri qal�rd�. Bu m�nada o, �n s�x toxunu�lu ip�k parçalardan biri say�l�rd�. Dig�r ip�k parçalar�n toxuma texnikas�ndan f�rqli olaraq, atlaz toxumas�n�n çarpazlar� h�r d�f� 7 tay uzatmadan (çill� tay�ndan) bir olmaqla «a��z» aç�r v� ara ip�yi onlar�n aras�na dü�ürdü. El� bu s�b�bd�n d� çill� v� ara ip�yinin çarpazlar� seyr�k dü�düyünd�n onun s�thi hamar al�n�rd�. Onun ad� da buradan, �r�bc� «hamar» m�nas�n� bildir�n «atlaz» sözünd�n göturulmu�dur.86

XII-XIII �srl�rd� Az�rbaycanda atlaz istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�ri T�briz v� G�nc� ��h�rl�ri olmu�dur.87 Monqol i��al�ndan sonra da T�briz ��h�ri �amax� il� yana��, atlaz toxuculu�unun �n qabaqc�l m�rk�zl�rind�n biri olaraq qal�rd�.88 XVI-XVII �sr m�nb�l�rind� atlaz istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�ri s�ras�nda (Çin, Türkiy�, Bursa, Yezd) il� yana��, tez-tez T�briz v� ya Q�z�lba� atlaz�n�n ad� ç�kilir.89

�stehsal texnikas�na v� b�z�k-n�q� xüsusiyy�tl�rin� gör�, vaxtil� atlaz�n n�b�ti v� h�nd�si motivli b�z�k ünsürl�rin� malik çox z�ngin çe�idl�ri toxunmu�dur. B�z�n atlaz üz�rind� insan sur�tinin �ks olunmas� faktlar�na da t�sadüf edilirdi.90 H�tta atlaz üz�rind� gül�b�tin sapla müxt�lif motivli tikm� nümun�l�ri haz�rlan�rd�. H�min tikm�l�rin ölçül�rind�n (böyük, orta v� kiçik) as�l� olaraq, atlaz�n keyfiyy�tind� v� qiym�tind� f�rq n�z�r� çarp�rd�.91

Tafta. Az�rbaycan�n �n�n�vi xam ip�k parçalar� aras�nda ümum�n tafta toxunu�lu parçalar üstün yer tutmu�dur. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti enli v� dar zolaqlar�n �aquli k�si�m�sind�n �m�l� g�l�n böyük v� ya kiçik ölçülü xan�l�rd�n ibar�t olurdu. Bununla yana��, taftan�n yekr�ng olmaqla, müxt�lif boya çalarlar� da mövcud olmu�dur.

Müt�x�ssisl�r tafta istilah�n�n orta �srl�rd� Yax�n ��rqin m��hur toxuculuq m�rk�zl�rind�n biri olmu� Y�zd ��h�ri yax�nl���ndak� Tafta k�ndinin ad�ndan götürüldüyünü güman edirl�r.92

Tafta müxt�lif r�ngl�rd�, b�z�ksiz (saya) v� b�z�kli (güllü) olmaqla, iki cür toxunmu�dur. S�f�vil�r dövründ� �amax�da toxunmu� v� Moskvaya ixrac olunan yekr�ng tafta Rusiyada «�emaxeyka» ad� il� m��hur olmu�dur. O zamanlar burada �rb�dil taftas� da �öhr�t qazanm��d�r.93

Çox vaxt b�z�ksiz (saya) toxunan hamar tafta b�z�n gül�b�tin tikm� il� b�z�dilirdi. Yaln�z qara r�ngli taftaya b�z�k vurulmurdu.94

Daray�. Toxuma texnikas� bax�m�ndan tafta il� ox�ar olan ip�k parçalar�n geni� yay�lm�� növl�rind�n biri d� daray� olmu�dur. Daray� çox vaxt zolaql�, yaxud, zolaqlar�n �aquli k�si�m�sind�n �m�l� g�l�n xan�l�rd�n ibar�t toxunurdu. H�tta b�z�n onun toxumalar�n� gül�b�tin tell�rl� b�z�yirdil�r. Bu s�b�bd�n d� rusdilli tarixi s�n�dl�rd� o, «daray�-z�rbaft» ad� il� t�sbit olunmu�dur.95

68

Tafta kimi, daray� da müxt�lif r�ng çalarlar�nda, �n çox is� ya��l v� mavi r�ngl�rd�, h�m d� bir v� ya ikiüzlü toxunarm��.96

M�xm�r. Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parçalar� aras�nda m�xm�r d� mühüm yer tutmu�dur. Mür�kk�b istehsal texnikas�na malik olan v� bu s�b�bd�n d� baha ba�a g�l�n m�xm�rin ba�l�ca mü�t�ril�ri feodal c�miyy�tinin hakim t�b�q�l�ri idi. Onlar�n d�bd�b�li m�i��t t�rzi üçün m�xm�r �n münasib bahal� parça növü say�l�rd�. M�xm�rin q�sa xovlar� onu xo�ag�l�n, ür�y�yat�ml� etmi�di.

Orta �srl�rd� T�briz ��h�ri m�xm�r parçalar�n ba�l�ca istehsal m�rk�zin� çevrilmi�di. M�nb�l�rd� o, çox vaxt «T�briz m�xm�ri» ad� il� t�qdim olunurdu.97

Keçmi�d� m�xm�r, ad�t�n, «h�lil m�xm�r» ad� il� müxt�lif r�ng çalar�nda (q�rm�z�, q�z�l�, zo�al�, göy, mavi, ab�, ya��l, q�hv�yi v� s.) toxunmu�dur.98 B�z�n m�xm�r gül�b�tin sap qat����� il� d� toxunurdu. H�lil m�xm�r ev m�i��tind� v� qad�n geyim d�stind� istifad� olunmaqdan �lav�, h�m d� müxt�lif növ tikm�l�rd� yerlik material kimi i�l�nmi�dir.

Fit�. Monqol istilas�na q�d�r Az�rbaycan ��h�rl�rind�, �n çox is� Xoy, Naxç�van, Urmiya v� U�niy�d� istehsal olunan ip�k parçalardan biri d� fit� olmu�dur.99 �r�b m�n��li bu istilah, görünür, h�min parçan�n hamamda fit� m�qs�di il� istifad� olunmas� il� ba�l� yaranm��d�r.100 Maraql� hald�r ki, fit� t�kc� ip�kd�n deyil, pamb�qdan da toxunurdu. H�tta b�z�n bezi q�rm�z� r�ng� boyamaqla hasil edil�n �il� d� fit� m�qs�di il� istifad� edilirdi.

Yüngül v� nazik ip�k parça növü olan fit� istehsal texnikas� bax�m�ndan kis�yini xat�rlad�rd�. Son orta �sr m�nb�l�rind� fit� istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda T�briz, �rd�bil v� �amax� ��h�rl�rinin ad� xüsusi olaraq vur�ulan�rd�.101

Alaca. Orta �srl�rd� �rd�bild� «alaca» adlanan zolaql� r�ngli, ucuz ip�k parça növü toxundu�u yen� d� o dövrün m�nb�l�rind�n b�lli olur.102

XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiya t�r�find�n i��al olunandan sonra Az�rbaycan�n sosial-iqtisadi v�ziyy�tinin d�yi�m�si il� �laq�dar olaraq, yuxar�da adlar� ç�kil�n �n�n�vi ip�k parça növl�rinin bir qisminin istehsal� dayanm��, bir qismi is� ba�qa adlarla toxunma�a ba�lam��d�r. Bu i�d� iki amil, i��aldan sonra Az�rbaycan�n ba�l�ca toxuculuq m�rk�zl�rind� ümum�n ��h�r t�s�rrüfat�n�n, o cüml�d�n, toxucu karxanalar�n�n t�n�zzül� u�ramas� v� xaricd�n, xüsusil�, Avropa v� Rusiyadan ucuz manufaktura mallar� v� fabrikd� toxunma parçalar�n idxal�n�n gücl�nm�si mühüm rol oynam��d�r. Ma��nl� s�naye istehsal� olan v� daha mük�mm�l toxuma texnikas�na malik manufaktura mallar�n�n r�qab�tin� tab g�tirm�y�n kustar ��rbafxana m�hsullar� öz mü�t�ril�rini itirdiyind�n t�dric�n t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�x�rd�. Bununla bel�, XIX �srd� Az�rbaycan�n bir s�ra ��rbafl�q m�rk�zl�rind� ip�k karxanalar� �n�n� gücü hesab�na, r�qab�t ��raitind� d� olsa, öz f�aliyy�tl�rini h�l� d� davam etdirirdil�r.

XIX �srd� �amax� ��h�ri v� onun �traf k�ndl�ri (Basqal, Mücü v� b.) yen� d� karxana toxuculu�unun, xüsusil�, ip�k parça istehsal�n�n ba�l�ca m�rk�zi olaraq qalmaqda idi. Bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, 1843-cü ild� t�kc� �amax� ��h�rind� 220 ��rbaf karxanas� i�l�m�kd� idi.103

XIX �srin 30-cu ill�rind�n b�hs ed�n bir m�nb�d� Köhn� �amax�da104 ip�k parça toxuyan 650 d�zgah, �irvan�n ba�l�ca ��rbaf k�ndl�ri say�lan �lv�nd, Z�rdab, A�su v� Basqalda 50 ip�ktoxuma d�zgah� f�aliyy�td� idi.105 Bu d�zgahlarda �n�n�vi ip�k parça növl�ri olan daray�, tafta, mov, ip�k örtük, örp�k, k�la�ay�, zolaql� çadra, cecim v� dig�r ip�k parçalar toxunurdu. Bunlar�n aras�nda �amax�n�n mov v� daray�s� �n yuks�k keyfiyy�tli parçalar say�l�rd�.106 M�nb�nin yazd���na gör�, �amax� karxanalar�n�n ip�k mallar� keçmi�d� o q�d�r böyük �an-�öhr�t qazanm��d� ki, h�tta �ran parçalar� aras�nda onlar �n yüks�k keyfiyy�tli ip�k m�mulat� hesab olunurdu.107

M�nb�d� �amax� ��rbafxanalar�nda toxunan ip�k parçalar�n �n�n�vi ölçül�ri, onlar�n istehsal�na s�rf olunan xam ip�yin miqdar�, maliyy� m�sr�fl�ri v� qiym�tl�ri bar�d� d� müf�ss�l m�lumat verilir. M�s�l�n, 32 misqal xalis xam ip�kd�n h�r birinin uzunlu�u 3 ar��n olan 26 �d�d tafta toxunurdu.108 Yaxud 30 misqal xam ip�kd�n h�r birinin uzunlu�u 7 ar��n olan 11 �d�d daray� toxunurdu. 38 misqal xam ip�kd�n h�r bir tik�sinin uzunu 7 ar��n olan 26 �d�d böyük ölçülü mov, 30 misqal ip�kd�n yen� 30 �d�d orta ölçülü mov toxumaq olurdu.109

M�nb�l�rd�n göründüyü kimi, o zaman k�la�ay� v� çar�ab (örtük), h�mçinin, �d�di

69

qaydada toxunurdu. M�nb�nin yazd���na gör�, 54 misqal xalis ip�k telind�n h�r birinin uzunu 2,25 ar��n, eni 1,75 ar��n olan 34 �d�d k�l��ay� hasil� g�lirdi.110

�amax� karxanalar�nda toxunan ip�k parçalar, xüsusil�, daray� v� tafta yerli bazarlarda sat�lmaqdan ba�qa, Moskva, H��t�rxan, Tiflis, Bak�, Quba, D�rb�nd, ��ki, �u�a ��h�rl�rin� gönd�rilir, k�l��ay� v� çar�ab is� bütün bunlardan �lav�, h�m d� Türkiy� v� �rana ixrac olunurdu.111

XIX �srin ilk q�rin�sind� G�nc�d� sat�lan �amax�ya m�xsus ip�k parçalardan b�hs olunark�n onlar�n ölçül�ri, r�ng v� b�z�k çe�idl�ri, habel� toxuma texnikas� bar�d� öt�ri, lakin olduqca g�r�kli m�lumat verilir. Bu m�lumatlardan ayd�n olur ki, o zaman �amax�da eni 1 ar��n, uzunu 10 ar��n olan zolaql� r�ngli mov parça toxunulurmu�. Yaxud, daray�n�n «cüfttel» adlanan, eni 1,25 ar��n, uzunu 10 ar��na çatan tünd ya��l v� mavi r�ngli növl�ri istehsal olunurmu�. �amax� taftas� müxt�lif r�ngl�rd� olmaqla, eni 4 ç�r�k, uzunu 4 ar��n ölçüd� toxunurmu�. K�l��ay� alab�z�k olmaqla, eni v� uzunu 1 ar��ndan 2,5 ar��nad�k müxt�lif ölçül�rd� toxunulurmu�. Yor�an üzü 2,5 ar��n eni v� 3 ar��n uzunu olmaqla, h�mçinin, �d�di qaydada istehsal olunurmu�.112

�p�k parça istehsal� Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� davam etdirilirdi. XIX �srin 30-cu ill�rind� t�kc� �u�a ��h�rind� 132 toxucu d�zgah� olan 42 ��rbaf karxanas� f�aliyy�t göst�rirdi. 1829-cu ild� h�min karxanalarda 7200 �d�d müxt�lif növ ip�k parça, 740 �d�d k�l��ay�, 6100 �d�d k�ms�nf� toxunmu�dur. �p�k parçalar�n (daray�, çadra, k�ms�nf� v� s.) h�r topunun eni 4 ç�r�kd�n 1 ar��nad�k, uzunu is� 25 ar��n ölçül�rd� toxunurdu.113

K�ms�nf� pamb�q qat���q q�rm�z� parça olub, uzatmas� ip�k telind�n, atmac� is� pamb�q sapdan toxunur, �sas�n d� köyn�k v� �alvar tikm�k üçün i�l�nirdi.114

H�min dövrd�n b�hs ed�n dig�r bir m�nb�d� vaxtil� D�rb�nd ��h�rind� ip�k parça toxumaq üçün 200 d�zgah oldu�u v� h�min d�zgahlarda müxt�lif r�ngl�rd� tafta v� daray� toxundu�u, habel� h�min parçalar�n keyfiyy�t etibar� il� �amax� mallar�ndan heç d� geri qalmad��� x�b�r verilir.115

Yuxar�da g�tiril�n faktlardan göründüyü kimi, Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parçalar�n�n bir qismi (atlaz, tafta, daray�, mov, qanovuz, yor�anüzü, çar�ab, çadra, k�la�ay� ) XIX �srin sonlar�na, ba�qa sözl�, yerli ��rbaf karxanalar� t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xana q�d�r davam etmi�dir. Bunlar�n aras�nda t�kc� k�la�ay� istehsal� uzunömürlü v� davaml� olmu�dur.

Az�rbaycan�n kustar ip�k parça istehsal�n�n t�n�zzül� u�ramas�n�n ba�l�ca s�b�bl�rind�n biri maddi-texniki bax�mdan z�if olan yerli ��rbafxanalar�n Rusiyadan ixrac olunan ucuz v� yara��ql� parçalar�n r�qab�tin� dözm�m�si olmu�dur. Bu i�d� xarici bazarda xam ip�y� v� barama m�hsuluna t�l�bat�n artmas� il� �laq�dar yerli bazarlarda ip�yin qiym�tinin k�skin sur�td� bahala�mas� da mühüm rol oynam��d�r. Bel� ��raitd� yerli ��rbaflar üçün el� bir m�nf��t götür� bilm�dikl�ri kustar ip�k parçalar� toxuyub satmaqdansa, heç bir z�hm�t ç�km�d�n onu xammal hal�nda satmaq s�rf�li idi. Xam ip�k m�hsulunun qiym�tinin bahala�mas� n�tic�sind� m�hdud maliyy� m�sr�fin� malik olan v� heç bir yerd�n kredit yard�m� ala bilm�y�n yerli ��rbaflar öz f�aliyy�tl�rini �vv�lki miqyasda davam etdirm�k imkan�ndan m�hrum olmu�dular. Bel� ��raitd� onlar ya ip�k parça istehsal�n� azaltmaq m�cburiyy�tind� qal�r, ya da karxanan� tamam ba�lamal� olurdular.116

Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parça toxuculu�unda k�skin t�n�zzül XIX �srin 90-c� ill�rinin ortalar�nda ba�la m��d�r.117 Bak� qubernatorunun 1882-ci il� dair hesabat�nda bildirilirdi ki, �vv�ll�r külli miqdarda istehsal olunan ip�k parçalar dem�k olar ki, daha haz�rlanm�r v� xaric� ixrac olunmur, yaxud çox m�hdud miqdarda gönd�rilir. Buran�n yüks�k keyfiyy�tli mov v� qanovuz parçalar� xarici fabrikl�rin çox vaxt Zaqafqaziya baramas�ndan toxunan a�a�� keyfiyy�tli, bekar mallar� il� �v�z olunmu�dur. �g�r Zaqafqaziyan�n h�min xam ip�yi yerl�rd� emal olunub toxunsa, �hali bundan külli miqdarda g�lir götür� bil�r, dövl�ti is� xaricd�n ip�k parça idxal etm�k x�rcl�rind�n azad ed�rdi.118 Lakin bu hal ba� ver� bilm�mi�, Az�rbaycan�n ba�l�ca ��rbafl�q m�rk�zi olan �amax� q�zas�nda ip�k parça istehsal�n�n t�n�zzülü davam etmi�dir. S.�.Quli�ambarov Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parça istehsal�n�n bu dövrki t�n�zzülünün �sas s�b�bini Moskvan�n fabrik mallar�n�n, xüsusil� d�, Asiya m�zmunlu n�q�l�r� malik parçalar�n�n burada peyda olmas�nda görürdü. Moskva ip�k parçalar�n�n idxal� n�tic�sind� yerli

70

parçalar o d�r�c�d� qiym�td�n dü�mü�dür ki, bu karxanalar�n n� üçün h�l� d� i�l�m�si t��ccüb do�urur.119 H�min fikri görk�mli ip�kçilik müt�x�ssisi N.N.�avrov da s�sl�ndir�r�k yaz�rd� ki, yerli parçalar�n sat��� olduqca m�hdud s�ciyy� da��maqla, Moskvan�n ucuz v� yüks�k keyfiyy�tli toxuma m�hsullar� t�r�find�n s�x��d�r�l�b istifad�d�n ç�xar�l�rd�.120

Bir zamanlar Az�rbaycana �an-�öhr�t qazand�ran �n�n�vi ip�k parça istehsal�n�n düçar oldu�u ac�nacaql� taleyin� ac�yan H.B.Z�rdabi yaz�rd�: �irvan xanlar�n�n keçmi� paytaxt� �amax� ��h�ri h�mi�� ip�k toxuculu�unun m�rk�zi olmu�dur. �amax�l�lar sözün �sl m�nas�nda el� bel�c�, k�ndl�rd� oldu�u kimi, ip�k toxumaqla m���ul olan adi kustarlar deyildil�r, onlar yaln�z bu s�n�tl� ya�ayan pe��kar toxuculard�r. Ona gör� d� fabrikin yerli ip�k toxuculu�una m�nfi t�siri k�ndl�rd� v� �amax� ��h�rind� eyni deyildi. K�nd kustarlar� ip�k toxuma f�aliyy�tl�rini t�rk edib, k�nd t�s�rrüfat� il� m���ul olma�a ba�lad�qlar� halda, �amax�l�lar ucuz fabrik m�hsullar� t�r�find�n s�x��d�r�lan mov v� qanovuz istehsal�n� dayand�rm��, bunun �v�zind� yor�anüzü, örp�k, ��rf v� dig�r m�mulatlar istehsal etm�y� ba�lam��lar. Bir sözl�, �amax�l�lar fabrik� qar�� müharib� elan etmi�l�r, bu onlar üçün h�yati m�s�l� oldu�undan h�min mübariz�ni aparma�a m�cbur olmu�lar.121

Yun parçalar. Az�rbaycan �halisinin geyim m�d�niyy�ti v� ev m�i��tind� vaxt� il� yundan toxunma parça, xalça-palaz v� basma (h�llacl�q) m�mulat� ön�mli yer tutmu�dur.

Etnoqrafik materiallar�n t�hlilind�n b�lli olur ki, Az�rbaycan �halisinin sosial-iqtisadi h�yat�nda mühüm rol oynam�� çoxsayl� ev pe��l�ri v� kustar s�n�t sah�l�ri aras�nda �srl�r boyu yun m�mulat� istehsal� ba�l�ca yer tutmu�dur. Bu is� t�sadüfi olmay�b, bir s�ra amill�rl� üzvi sur�td� ba�l� idi. Ölk�d� yun m�mulat� istehsal�n�n h�rt�r�fli inki�af�na, h�r �eyd�n önc�, h�min m�mulatlara �halinin daxili t�l�bat�, ba�qa sözl�, z�ruri geyim v� m�i��t ehtiyaclar� güclü t�kan vermi�dir. Bel� v�ziyy�t is� ilk növb�d�, Az�rbaycan�n sosial-iqtisadi h�yat�ndan, burada tarix�n t���kkül tapm�� t�s�rrüfat tipinin xüsusiyy�tind�n ir�li g�lmi�dir. Az�rbaycan�n oturaq v� köç�b� �halisinin qoyunçuluq m���uliyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olan xammal ehtiyat�n�n bollu�u tarix�n burada yun m�mulat� (parça, xalça-palaz, keç�, çopoz, yap�nc�) istehsal�n�n inki�af�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Etnoqrafik materiallardan anla��ld��� kimi, Az�rbaycanda yun m�mulat� istehsal�n�n meydana g�lm�sind�, h�r �eyd�n önc�, müxt�lif növ xammal ehtiyat�n�n: qoyun yunu, d�v� yunu, q�cil v� s. yana��, t�bii boyaq bitkil�rinin bollu�u da h�lledici rol oynam��d�r.

Az�rbaycanda yun ehtiyat�n�n bollu�u bar�d� ayd�n t�s�vvür �ld� etm�k üçün bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, XIX �srin sonlar�nda t�kc� Bak� quberniyas�nda 2 milyon ba� qoyun saxlan�l�rd�. H�r il bu t�s�rrüfatlardan 250 min pud yun hasil olunurdu.122 Buraya o zamank� ölk� �razisinin ikinci yar�s�n� �hat� ed�n Yelizavetpol (G�nc�-A.M.) quberniyas�ndak� 1 milyon v� Naxç�van q�zas�ndak� 80 min ba� qoyun123 da �lav� olunarsa, Az�rbaycan�n h�min dövrd�ki yun ehtiyat�n�n ümumi miqdar� bar�d� tam t�s�vvür yaranm�� olar. Bel� bol xammal ehtiyat� z�minind� yun m�mulat�n�n müxt�lif növl�ri v� çoxsayl� çe�idl�ri yaranmaya bilm�zdi.

Yun m�mulat� toxuculu�unu labüd ed�n dig�r mühüm bir amil d� ölk�d� çöl t�s�rrüfat i�l�rind�n azad qad�n �m�yind�n ibar�t külli miqdarda asud� ehtiyat �m�k qüvv�l�rinin mövcud olmas� idi. �sas m���uliyy�ti ev-m�i��t i�l�ri il� m�hdudla�an evdar qad�nlar�n keçmi� gu��ni�in h�yat� onlar� ail�d�n aralan�b, dig�r k�nar i�l�rl�, xüsusil� faydal� ictimai f�aliyy�tl� m���ul olmaq imkan�nd�n m�hrum etmi�di.124 Bel� ��raitd� onlar ev toxuculu�u il� m���ul olmaq, öz �m�kl�rini toxuyub-tikm�y� s�rf etm�kl� f�rdi istedad v� qabiliyy�tl�rini t�zahür etdirm�k imkan� �ld� edirdil�r. O zamank� dig�r ��rq qad�nlar� kimi, Az�rbaycan qad�nlar�n�n da sosial v�ziyy�ti, onlar�n ��ri�tl� m�hdudla�d�r�lan gu��ni�in h�yat� ail�d�n k�nar i�l�rl� m���ul olma�a imkan vermirdi. Ona gör� d� onlar ömür-günl�rini ev i�l�rin� h�sr etm�li, ev pe��l�rin� yiy�l�nm�li, bütün s�y v� bacar�qlar�n� tikib-toxuma�a s�rf etm�li olurdular. Bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, 1900-cü ild� Yelizavetpol quberniyas�nda t�kc� xalça-palaz toxuculu�u il� 100 min n�f�r� q�d�r qad�n m���ul olurdu.125 Onlar t�kc� xalça-palaz m�mulat� deyil, h�m d� parça (�al, cecim, örk�n, dolaq, patava v� s.) toxuyurdular.

XIX �srd� Az�rbaycan�n f�rdi qoyunçuluq t�s�rrüfatlar�ndan �ld� edil�n yunun bir hiss�si r�vac ticar�t m�hsulu kimi, xaric� ixrac edilir126, yerd� qalan hiss�sind�n is� yerli istehlak m�hsullar�: hörm�, basma v� toxuma (parça, xalça) mallar haz�rlan�rd�.

71

M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycanda tarix�n müxt�lif qoyun cinsl�ri (bozax, herik, dönm�, maz�x, balbaz, qaradolaq, qala, �ahsev�n v� b.) yeti�dirilmi�dir. Qoyun cinsl�rind�n as�l� olaraq yunun keyfiyy�tind� f�rq n�z�r� çap�rd�. Bundan �lav�, q�rx�m mövsümünd�n as�l� olaraq, qoyun yunu qaba v� ya z�rif, cod v� yaxud yum�aq, lifl�rin uzun («yana��»), yaxud q�sa («küz�m») olmas�, habel� r�ng çalar� (a�, boz, çal,qara, qonur, qumral v� s.) etibaril� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bu v� ya dig�r m�mulat növünün haz�rlanmas�nda yun növl�rinin h�r birinin istehsal xüsusiyy�tl�ri, hans� m�qs�d üçün istifad� edilm�y� yararl� oldu�u n�z�r� al�n�rd�. Yunun istehsal xass�l�ri aras�nda onun lifl�rinin uzun v� ya q�sa olmas� mühüm �h�miyy�t k�sb edirdi. Bu s�b�bd�n uzun lifli «yolma» yun, ad�t�n, «q�rxma» yundan f�rql�ndirilirdi.127

Yun ipin boya�� yax�� götürm�si yunun r�ng çalar�ndan v� z�riflik xüsusiyy�tind�n xeyli d�r�c�d� as�l� idi. Ona gör� d� bu v� ya dig�r m�mulat növü üçün xammal t�darükü zaman� bu c�h��t� xüsusi diqq�t yetirilirdi. M�s�l�n, quzu küz�mi h�dd�n ziyad� z�rif olub h�r cür r�ngi, xüsusil� d� qara boyan� yax�� götürür v� ��v� par�lt�s� verirdi.128

Yuxar�da adlar� ç�kil�n yun növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus �n�n�vi t�tbiq sah�si mövcud idi. Yun toxuculu�u m�rk�zl�rind� q�sa lifli quzu küz�mi ba�l�ca olaraq, �al v� ya mahud istehsal�na, subay davar üz�mi keç�, yap�nc�, çopoz basmaq üçün, yapa�� yun xalça-palaz toxuculu�una, xüsusil�, ar�ac v� ilm� ipin� s�rf olunurdu.

Toxuma m�qs�di il� yuyulub çubuq v� ya yay vasit�sil� at�lm�� yun, �vv�lc� daraq il� daran�b �lçiml�nir v� «pilt�» hal�na sal�n�rd�. Sonra �lçim edilmi� yun pilt�l�ri �l iyi (te�i) v� ya c�hr� il� �yrilib yal�nqat ip hal�na sal�n�rd�. Sonra yal�nqat ip bir neç� qatdan ibar�t yumaqlan�b bükd�rilirdi.129

Az�rbaycanda c�hr�nin bütöv v� qurama toplu olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri yay�lm��d�r. Xarrat çarx� vasit�si il� xüsusi pe��kar ustalar t�r�find�n yonulub haz�rlanan bütöv toplu c�hr�d�n f�rqli olaraq, qurama c�hr�ni dülg�rlikd�n az-çox s�ri�t�si olan h�r bir k�s özü d� düz�ld� bilirdi.

�n�n�vi ip�yirm� vasit�l�ri t�kc� �l iyi v� c�hr�d�n ibar�t olmam��d�r. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra etnoqrafik bölg�l�rind� v�lv�l�, f�rla�an, nov�a, dük v� s. kimi b�sit ip�yirm� vasit�l�rind�n d� istifad� olundu�u qeyd� al�nm��d�r.

Yun ip toxuma prosesin� q�d�r daha bir s�ra texniki �m�liyyatlara m�ruz qal�rd�. �lk növb�d� o, i�in t�l�bind�n as�l� olaraq, iki��r, üç�m, yaxud dördqat edilm�kl� yumaqlan�r, sonra bükd�rilib «q�rt�z» vasit�sil� q�rt�zlan�r, n�hay�t ax�rda boyanmaq üçün k�l�f hal�na sal�n�rd�.130

Yun ipin t�bii boyaqlar vasit�si il� müxt�lif r�ngl�r� boyanmas� sah�sind� Az�rbaycan toxucular� çox z�ngin �m�li t�crüb� �ld� etmi�dil�r. N�sild�n-n�sl� keç�r�k davam ed�n bu empirik xalq t�crüb�si boyaqç�l�q s�n�tinin, xüsusil�, pe��kar küp boyaqç�l���n�n yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Mövcud statistik materiallar� n�z�rd�n keçirdikd� b�lli olur ki, vaxtil� Az�rbaycan �halisinin geyim d�bind� �al, mahud v� cecim tipli parçalar mühüm yer tutmu�dur. XIX �srin 80-ci ill�rind�n b�hs ed�n m�nb�l�rd� t�kc� Qazax q�zas�nda h�r il 5000 �d�d,131 �amax� v� Göyçay q�zalar�nda is� 5000-d�n 6000-� q�d�r satl�q �al132 istehsal olundu�u x�b�r verilir.

Maraql� hald�r ki, Az�rbaycan�n q�rb, qism�n d� ��rq v� c�nub bölg�l�rind� �al� yer hanas�nda qad�nlar, m�rk�zi (�irvan) bölg�sind� is� müt�h�rrik �al d�zgah�nda, h�m d� «�albaf» adlanan ki�i ustalar toxumu�lar. «Qafqaz t�qvimi»nin 1856-c� il� aid burax�l���ndan göründüyü kimi, Bak� q�zas�n�n 3 k�ndind� (�mircan, Bülbül� v� Suraxan�) c�ml��mi� parça (bez, mahud) toxuculu�u il�, h�mçinin ki�il�r m���ul olurmu�.133 Ba�qa bir m�nb�d� is� mahud (�al) toxuculu�u il� q�zan�n dig�r k�ndl�rind� qad�nlar�n m���ul oldu�u x�b�r verilir.134 Bu faktlardan bel� m�lum olur ki, keçmi�d� Ab�eronun �ks�r k�ndl�rind� yer hanas�nda qad�nlar «q�l�nc� �al», �mircan, Bülbül� v� Suraxan�da is� müt�h�rrik �al, yaxud mahud d�zgah�nda ki�il�r «t�pm� �al» toxumu�lar.

Z�man�miz�d�k çox m�hdud sayda yun parça növü g�lib çatm��d�r. H�min parça növl�rini v� onlar�n adlar�n� �ks etdir�n istilahlar�n yekn�s�q s�ciyy� da��mas�n�n s�b�bl�rini n�z�rd�n keçirdikd� ayd�n olur ki, bu m�s�l�d� Az�rbaycan t�bi�tinin çox vaxt isti keç�n iqlim ��raiti il� yana��, h�m d� burada çox geni� çe�id� malik olan dig�r parça növl�rinin (pamb�q, ip�k, k�tan) h�rt�r�fli inki�af� mühüm rol oynam��d�r. �lb�tt�, adlar� yaz�l� m�nb�l�rd� qalmam��, yaxud

72

yadda�lardan silinmi� �n�n�vi yun parça növl�ri d� az deyildir. Görk�mli frans�z s�yyah� Jak �arden orta �srl�rd� Az�rbaycan v� �randa yüzl�rl� parça növü istehsal olundu�unu x�b�r verir.135 Onlar�n çoxunun ad� z�man�miz�d�k g�lib çatmam��d�r. Az�rbaycan�n �n�n�vi yun parçalar� da bu q�bild�n idi.

�al. Orta �sr m�x�zl�rind�, xüsusil� �r�bdilli m�nb�l�rd� «suf» kimi t�qdim edil�n yun parça növü z�man�miz� «�al» ad� il� g�lib çatm��d�r. M�lum oldu�u kimi, yaz�l� m�nb�l�rd� sufun, ba�qa sözl�, yun parçan�n müxt�lif növl�rinin adlar� (mür�bbe, müh�tt�m, t�fsil�136, mahi-zire137 v� s.) xat�rlansa da, onlar�n çox cüzi bir qismi dövrümüz� q�d�r qalm��d�r. Bunun müqabilind� �n�n�vi yun parçalar�n �al, mahud, dügürd, m�ndul� v� s. adlarla tan�nan, toxuma texnikas�na v� xammal növün� gör� bir-birind�n mü�yy�n q�d�r f�rql�n�n müxt�lif növl�ri z�man�miz� g�lib çatm��d�r. Bununla bel�, Az�rbaycan etnorafik gerç�kliyind� yun parçalar�n ham�s� çox vaxt ümumi bir ad alt�nda «�al», onu toxuyan usta is� «�albaf» adlanm��d�r. H�m d� �albaf, �sas�n, müt�h�rrik �al, yaxud mahud d�zgah�nda yun parça toxuyan ustaya deyilirdi. Bir qayda olaraq, �albafl�q s�n�ti il� ki�il�r m���ul olurdu. Onlar h�m �al, h�m d� mahud toxuyurdular. Bundan f�rqli olaraq, yer hanas�nda toxunan «q�l�c �al» v� ya «yer �al�» adlanan nisb�t�n qaba parça növünü, bir qayda olaraq, evdar qad�nlar istehsal edirdil�r.

Dig�r �n�n�vi parça növl�ri kimi, yer �al� da «�d�di» qaydada toxunarm��. Bu da yun parçan�n boyunun bu v� ya dig�r m�mulat növünün biçilib-tikilm�sin� kifay�t etm�si lüzumundan ir�li g�lirdi. Bununla bel�, �al parçalar h�mi�� tam vahid ölçüd� toxunmurdu. �stehsal m�rk�zl�rind�n v� toxucunun ist�yind�n as�l� olaraq �al�n ölçül�rind� mü�yy�n q�d�r f�rq n�z�r� çarp�rd�. M�s�l�n, Yelizavetpol (G�nc�-A.M.) q�zas�n�n 1841-ci il� dair statistik icmal�ndan göründüyü kimi, o zaman q�zan�n dem�k olar ki, h�r bir k�ndind� qad�nlar xalça, palaz, çul, çuval, m�fr�� v� s. il� yana��, «mahud» adlanan çox z�rif v� yüks�k keyfiyy�tli �al toxuyurdular. Onun h�r bir �d�dinin uzunu 7 ar��n, eni 4 ç�r�y� çat�rd�. Keyfiyy�tind�n as�l� olaraq, �al�n h�r bir �d�di o zaman�n pul m�z�nn�si il� 7 manatdan 10 gümü� manatad�k qiym�tl�ndirilirdi.138

�n�n�vi �al toxuculu�unda «yer �al�» istehsal� daha geni� yay�lm��d�r. Ev pe��si s�ciyy�si da��yan �al istehsal�n�n bu formas� h�r bir ail�nin daxili t�l�bat�n�n öd�nilm�si m�qs�di güdmü�dür. Ölk�d� uzun müdd�t davam ed�n natural t�s�rrüfat ��raiti d� bunu labüd edirdi. Dig�r t�r�fd�n, �mt��-pul münasib�tl�rinin z�if inki�af� da ev pe��l�rin�, o cüml�d�n yer �al� istehsal�na �lveri�li z�min yaratm��d�r. Bel� halda evdar qad�nlar öz ail�l�rinin istehlak� üçün g�r�k olan �al parçan� özl�ri toxumal� olurdular.139

XIX �srd� Az�rbaycanda �al istehsal�, dem�k olar ki, bütün bölg�l�rd� geni� yay�lm��d�. Lakin onun qabaqc�l m�rk�zl�ri aras�nda Qazax, G�nc�, �amax�, Göyçay, Quba, �u�a, C�bray�l, Cavad, Z�ng�zur, Naxç�van q�zalar� xüsusi yer tuturdu. Bununla bel�, �al istehsal�n�n h�cmin� v� inki�af s�viyy�sin� gör�, bunlar�n aras�nda mü�yy�n f�rq n�z�r� çarp�rd�. M�s�l�n, xammal (yun) ehtiyat�n�n bollu�u bax�m�ndan daha çox f�rql�n�n Qazax, �amax� v� Göyçay q�zalar�nda �al istehsal� texniki inki�af s�viyy�sin� gör� bir-birin� b�nz�mirdi. XIX �srin 80-ci ill�rind� Qazax q�zas�nda ild� 5000 �d�d �al140 toxunsa da, onun istehsalç�lar� evdar qad�nlar olmaqla, ev pe��si s�ciyy�si da��y�rd�. H�min dövrd� �amax� v� Göyçay q�zalar�nda is� h�r il bazara 5-6 min �d�d satl�q �al ç�xar�l�rd�.141M�nb�nin yazd���na gör�, �irvan�n da� k�ndl�rind� (Ximran, H�ftasiyab, Cülyan, Daxar-Mulux, Zarat-Xeyb�ri, A�a�� Zarat, M�lh�m v� b.) xüsusi olaraq «bazar� �al» toxunurdu.142Bazar� �al istehsal� il� yana��, �irvan�n aran k�ndl�rind�, xüsusil� d� elat obalar�nda qad�nlar yer hanas�nda «yer �al�» v� ya «q�l�nc� �al» adlanan, nisb�t�n kobud yun parça, toxuyurdular.

�mt�� istehsal� s�ciyy�si da��yan «bazar� �al» müt�h�rrik toxucu d�zgah�nda, h�m d� çox vaxt ar��nnüma toxunurdu.

Sat�� m�qs�di il� istehsal olunan �al toxunub haz�r olandan sonra «bi�irilirdi». Bunun üçün t�z� toxunmu� xam �al t�kn�y� tökülmü� isti suda ayaqla tapdan�b toxumalar� s�xla�d�r�l�rd�. Bu s�b�bd�n d� el aras�nda �al�n bu növü çox vaxt «t�pm� �al», h�min proses is� «t�pm�» v� ya «basma» adlan�rd�. �irvan �halisi aras�nda o, daha çox «basma �al» ad� il� tan�n�rd�.

Ara ipi uzatma taylar�n�n çarpazlar� aras�ndan �ll� ötürül�n yer hanas�ndan f�rqli olaraq, müt�h�rrik d�zgahlarda ara ipi «m�kik» vasit�sil� keçirilirdi. M�kik uzatma taylar�n�n ara

73

bo�lu�u il� gah sa�dan sola, gah da soldan sa�a sür�tl� ötürüldükc� onun milin� keçirilmi� lül�d�n çöz�l�nib aç�lan ara ipi uzatma çarpazlar�n�n «a�z�na» dü�ürdü. Bu halda külk�-ba�aradan as�lm�� �anal� d�ftin vasit�sil� ara ipini ç�kib ir�li g�tirm�k v� bel�likl� d�, �vv�lki toxumaya yap��d�rmaq mümkün olurdu. H�r d�f� uzatma çarpazlar�n�n v�ziyy�tini nir� vasit�sil� d�yi�dir�nd�n sonra çarpazlar�n t�z� �m�l� g�tirdiyi «a��z» bo�lu�una yenid�n ara ipi ötürülürdü. Bu sayaqla növb�ti ara ipi �ana vasit�sil� özünd�n �vv�lki ötürm�y� yax�nla�d�r�l�b s�xla�dl�r�ld�qca parça toxumas� �m�l� g�lm�y� ba�lay�rd�.143

�al toxunub ir�li getdikc� d�zgah�n «küngah» adlanan oturaca��nda �yl��mi� ustadan uzaqla��rd�. Ona gör� d� �albaf toxuma �m�liyyat�n� dayand�r�b �al�n haz�r hiss�sini p�lke� vasit�sil� «n�v�rd» adlanan dola�ac oxuna dolay�rd�. Sonra �vv�lki qayda il� toxuma prosesi davam etdirilirdi.

Basma (t�pm�) �al istehsal texnologyas� bax�m�ndan mahuddan bir o q�d�r d� seçilmirdi. M�hz bu s�b�bd�n d� XIX �sr� aid rusdilli m�nb�d�rd� çox vaxt onlar�n h�r ikisi «sukno», yaxud yerli terminologiya il� «�al» adland�r�l�rd�.

T�pm� �al yal�nqat, �m�l� v� ikiqat olmaqla, üç növd� toxunurdu. Yal�nqat �al�n uzatma v� atmas� birqat �yrilmi� ipd�n, �m�l� �al�n uzatmas� ikiqat bükd�rilmi� ipd�n, ara atmas� is� birqat ipd�n toxunurdu. «Dügürd» adlanan ikiqat �al�n h�m uzatmas�, h�m d� atmac� iki tay ipd�n ibar�t bükd�rilir v� çox s�x toxunurdu. Dügürdun s�x toxunmas�n� t�min etm�k üçün d�ftinin z�rb�l�ri möhk�m vurulurdu.

T�pm� �al�n çe�idl�rinin h�r biri texniki keyfiyy�t etibaril� dig�rind�n f�rql�nirdi. Ona gör� d� t�pm� �al növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus t�tbiq sah�si yaranm��d�. �kiqat �al möhk�m v� s�x toxunmaqla �n çox çuxa v� xirq� tikm�k üçün s�rf olunurdu. �m�l� �aldan �alvar, yal�nqat �aldan is� arxal�q tik�rmi�l�r.144

Mahud istehsal�n� �aldan f�rql�ndir�n ba�l�ca c�h�t onun atma v� uzatma ipl�rinin daha nazik (z�rif) �yirilib bükd�rilm�si, �n ba�l�cas� is� toxunmazdan �vv�l qara, yaxud göy (mavi) r�ng� boyanmas� olmu�dur.

B�z�n mahudun h�m atmas�, h�m d� uzatmas� ikiqat ipd�n bükd�rilm�kl�, çox s�x toxunurdu. El� bu s�b�bd�n d�, mahudun bu növü el aras�nda çox vaxt «dügürd» adlan�rd�. �stehsal keyfiyy�tl�rin� gör�, dügürd t�kc� yal�nqat v� ya �m�l� mahuddan deyil, habel� «t�pm�» (basma) v� ya «q�l�nc�» �aldan yüks�k tutulurdu.

Qoyun v� quzu güz�mind�n �lav�, keçmi�d� �al (mahud) parça daha z�rif lifl�r� malik olan d�v�yunu ipind�n d� toxunurdu. �n çox ba�l�q tikm�k, yaxud qur�aq üçün istifad� edil�n d�v� yunundan toxunmu� �al z�riflik bax�m�ndan dügürd� b�rab�r tutulardu. Lakin dügürdd�n f�rqli olaraq, onun n� atmas�, n� d� uzatmas� boyanmay�b, öz t�bii r�ngind� toxunurdu.

Yun cecim. Bütün bunlardan �lav�, yun ipd�n, b�z�n is� ip�k qat����� il� alab�z�k cecim toxunurdu. H�m d� zolaql� toxunan ceciml�rl� yana��, bir s�ra cecim istehsal� m�rk�zl�rind�, xüsusil� qoyunçuluq v� baramaç�l���n müvazi inki�af etdiyi Kür v� Araz çaylar� boyu düz�nlikl�rd� alab�z�k cecim toxuculu�u geni� yay�lm��d�. �irvan bölg�sind� cecimin mür�kk�b b�z�k kompozisiyas�na malik növünün istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �lv�nd k�ndi m��hur oldlu�undan el aras�nda o, «�lv�nd �al�» ad� il� d� tan�n�rd�.

Tirm�. Kustar üsul il� karxana ��raitind� toxunmu� yun parçalar�n �n yüks�k növü tirm� (tirm��al) olmu�dur. ��rq ölk�l�ri üçün daha çox s�ciyy�vi olan bu parça növü vaxt� il� Az�rbaycan�n c�nub ��h�rl�rind�, �n çox is� T�briz karxanalar�nda toxunmu�dur. Varl�, zad�gan ail�l�rin qad�n libas�nda (tuman, l�bbad�, kül�c�, arxal�q, ba� örp�yi, qur�aq v� s.) ba�l�ca yer tutan tirm�d�n, h�mçinin, m�i��td� tirm� süfr�, tirm� z�r�ndaz, taxça, qap�-p�nc�r� p�rd�si d� haz�rlan�rd�. Varl� ki�il�r keçmi�d� tirm� qur�aq ba�lama�� xo�lay�rm��lar. Kübar qad�nlar�n ba�maqlar�n�n üzü çox vaxt tirm� parçadan tikil�rmi�.

XIX �srd� Avropa ölk�l�rind�n ixrac olunan yüks�k keyfiyy�tli fabrik mahudu ticar�t x�tti il� yay�ld�qca Az�rbaycan�n yerli �albaf m�hsullar�, o cüml�d�n mahud v� tirm� istehsal� t�dric�n t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xma�a ba�lam��d�r. Bununla bel�, XIX �srin ortalar�nda �amax� ��h�rind� h�l� d� 20- � q�d�r mahud karxanas� f�aliyy�tini davam etdirm�kd� idi.145

Q�l�mkar parçalar

74

Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parçalar� aras�nda q�l�mkarl�q üsulu il� b�z�dilib haz�rlanm�� m�mulat növl�ri xüsusi yer tuturdu. Q�l�mkar süfr�, p�rd�, canamaz, d�smal (m�hr�ba) v� s. yax�n keçmi��d�k Az�rbaycan�n ��h�r v� k�nd �halisinin ev m�i��tind� �n z�ruri b�z�k m�mulat� olaraq qalmaqda idi. XIX �srin ikinci yar�s�nda Avropa v� Rusiyadan fabrik istehsal� olan ucuz pamb�q parçalar�n idxal�n�n gücl�nm�sin�d�k yerli q�l�mkar parçalar özl�rinin �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlaya bilmi�di.

Q�l�mkar m�mulat�n�n b�z�dilib haz�rlanmas� nisb�t�n mür�kk�b texnoloji proses olub spesefik i� üsulu v� mü�yy�n q�d�r pe�� s�ri�t�sin� malik ixtisasl� usta �m�yi t�l�b edirdi. Ona gör� d� q�l�mkar parça m�mulat�n�n istehsal� kütl�vi s�ciyy� ala bilm�mi� v� xüsusi q�l�mkar dükanlar�nda c�ml��mi�di.

Son orta �srl�rd� Az�rbaycan�n q�l�mkar v� basma parça istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda T�briz, Mara�a, Naxç�van xüsusil� f�rql�nirdi.146 Orta �srl�rd� Az�rbaycan�n q�l�mkar parça istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda �n�n�vi pamb�qç�l�q m�rk�zl�ri say�lan T�briz, M�r�nd, Mara�a, Naxç�van, Ordubad, G�nc� xüsusil� f�rql�nirdi.147 Ö.Ç�l�binin yazd���na gör�, Naxç�van�n q�l�mkar parçalar�, basma çit süfr�l�ri bütün dünyada m��hur olmu�dur.148

Q�l�mkar süfr�, taxça, p�nc�r�, qap� p�rd�si, canamaz, d�smal (m�hr�ba) v� s. özünün �m�li �h�miyy�tini XIX �srd� h�l� d� itirm�mi�dir. Bunlar keçmi� ev m�i��tinin �n z�ruri l�vazimat� say�l�rd�. �n�n�vi n�qqa�l�q s�n�tinin mühüm sah�l�rind�n biri olmaq etibaril� q�l�mkarl�q pe��sinin özün� m�xsus istehsal texnologiyas� yaranm��d�r.

H�r �eyd�n �vv�l, qeyd etm�k laz�sd�r ki, q�l�mkarl�q m�mulat� çox vaxt «�d�di» qaydada toxunur, sonra müxt�lif nax�� motivl�ri il� b�z�dilirdi. B�z�n is� ar��nnüma toxunmu� pamb�q parçalar� (a�, bez, mitqal) sat�n alan q�l�mkar usta onu müvafiq ölçüd� k�sib «kargah» adlanan ç�rçiv�y� ç�kir v� üz�rind� qat� boya il� laz�mi nax��lar sal�rd�.

Bir qayda olaraq, q�l�mkar boyas� m�mulat üz�rin� yax�lmazdan �vv�l parça (bez v� ya mitqal) �h�ng v� q�ly�da�� qat�����ndan haz�rlanm�� xüsusi q�l�vi m�hlulda bi�irilib a�ard�l�r v� toxumalar� s�xla�d�r�l�rd�. Bunun üçün xam bez v� ya mitqal �vv�lc� soyuq suda yuyulub çirkd�n t�mizl�nir, sonra �h�ngqar���q q�ly�da�� m�hlulunda qaynad�l�rd�. Parçan�n a�ar�b «bi�diyi» b�lli olandan sonra onu s�rib qurudur v� kargaha ç�kib üz�rind� qar�� q�l�m vasit�si il� müvafiq n�q�-b�z�k �m�liyyat� apar�l�rd�.

�d�biyyat m�lumatlar�ndan göründüyü kimi, �amax� b�zzazlar� h�r 10 top bezin bi�irilm�si üçün bir batman �h�ng, yar�m batman q�ly�da�� s�rf edirdil�r.149 Qeyd ed�k ki, a�ard�c� m�hlulun ikili-birli nisb�td� haz�rlanmas� qaydas�na �il�çilik s�n�tind� d� ciddi �m�l olunurdu.150

Q�l�mkar boyas�, ad�t�n, solmayan t�bii boyaq bitkil�rind�n, h�m d� r�ngaba nisb�t�n qat� haz�rlan�rd�. Bunun say�sind� boyan�n r�ngi parçan�n astar üzün� keçmirdi. T�l�b olunan nax�� motivinin mühit x�tl�rin� müvafiq olaraq, qat� boya xüsusi q�l�m vasit�sil� m�mulat üz�rin� yax�l�rd�.

Qar��dan düz�ldilmi� q�l�mkar q�l�minin nazik v� enli ucu h�m d� diliml�nib ç�rtl�nir v� f�rça hal�na sal�n�rd�. N�q� x�ttl�rinin enli v� ensiz dü�m�si q�l�min köm�yi il� t�min edilirdi. Bunun üçün q�l�mi, n�q�in mühit x�ttl�ri üzr� ç�p v� ya düz ç�km�k laz�m g�lirdi. Ucu boya�a bat�r�lm�� q�l�mi parça üz�rin� ç�p v�ziyy�td� ç�kdikd� n�q� x�tl�ri nazik, düz ç�kdikd� enli dü�ürdü.

Q�l�mkarl�q m�mulatlar�n�n haz�rlanmas�nda h�m süjetli, h�m d� ornamental n�q� motivl�rind�n geni� istifad� olunmu�dur. Bununla bel�, süjetli m�mulat növl�ri çox vaxt sifari�l� haz�rland���ndan onlar�n istehsal� mü�yy�n q�d�r m�hdud s�ciyy� da��y�rd�. Ad�t�n, bu m�mulatlar�n ha�iy�sind� Quran v� ya ��rq �airl�rinin �s�rl�rind�n �xz olunmu� ibr�tamiz k�lamlar yaz�l�rd�. �n ümd�si is� bundan ibar�t idi ki, q�l�mkar ustalar�n �lind� �r�b �lifbas�n�n müxt�lif yaz� x�tl�rinin özü n�q�� çevrilirdi.

Süjetli m�mulatlardan f�rqli olraq, kütl�vi s�ciyy� da��yan v� sat�� m�qs�dil� istehsal olunan m�mulat növl�ri, ad�t�n, ornamental nax�� nümun�l�ri il� b�z�dilirdi. Bu b�z�k nümun�l�ri aras�nda buta, qönç�, zanbaq, budaq, badam, s�rv a�ac� v� b. b�z�k motivl�rin� daha çox t�sadüf edilirdi. B�z�n is� m�mulat�n b�z�dilm�sind� h�nd�si v� astral s�ciyy�li n�q� ünsürl�rind�n d� istifad� olunurdu.

75

Q�l�mkar ist�nil�n r�sm v� ya n�q�in «r�dd» adlanan mühit x�tl�rini �vv�lc� ütüm� yolu il� ucu qarald�lm�� sivri q�l�m vasit�sil� parça v� ya m�mulat üz�rin� ç�k�nd�n sonra h�min izl�rin üz�rini boya�a bat�r�lm�� yast� uclu qar�� q�l�ml� boyay�b b�z�kli hala sal�rd�. Bu m�nada q�l�mkar usta h�m r�ssaml�q, h�m d� n�qqa�l�q �m�liyyatlar�n� mü�t�r�k icra etmi� olurdu.

N�q� ünsürünün t�l�bind�n as�l� olaraq, q�l�mkarl�q s�n�tind� ucu müxt�lif ölçüd� yonulmu� q�l�m növl�rind�n istifad� olunurdu. B�z�yin ara doldurmalar�n� ç�kib tamamlamaq üçün ucu yar�qlanm��, yaxud ucuna �ski dolanm�� xüsusi q�l�m növünd�n istifad� olunurdu.151

Basma m�mulat�

Az�rbaycan�n �n�nvi basma m�mulat� «basmaq�lib» v� «t�pm�» olmaqla, texniki c�h�td�n iki üsulla istehsal olunmu�dur. Bunlar�n h�r birinin özün�m�xsus istehsal texnologiyas� yaranm��d�r.

Basmanax�� parçalar. Basma üsulu il� pamb�q v� ip�k (k�la�ay�) m�mulat�n�n b�z�dilm�si dekorativ t�tbiqi s�n�tin mühüm sah�l�rind�n biri olub, XX �srin �vv�ll�rin� q�d�r davam etmi�dir.

Parçalar� basmanax�� üsulu il� b�z�m�k �n�n�sinin tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r. E.�.V �srd� ya�am�� görk�mli yunan tarixçisi Herodot Qafqazdan b�hs ed�rk�n yaz�rd� ki, bu yerl�rin me��l�rind� el� a�aclar bitir ki, yerli �hali onlar�n yarpaqlar�n� �z�r�k su il� qar��d�r�r v� bu m�hlul il� paltarlar�na nax��lar vururdu. Bu nax��lar silinm�yib parça köhn�l�n� q�d�r qal�rd�.152

Basma b�z�kl�r parça üz�rin� xüsusi nax�� çe�nil�rin� malik q�libl�r vasit�si il� köçürülürdü. Ona gör� d� s�n�tkarlar aras�nda bu texniki üsul çox vaxt «basmaq�lib» adlan�rd�. G�nc�, ��ki, Naxç�van ��h�rl�ri, �amax� v� onun �traf k�ndl�ri (Basqal v� Mücü) parça üz�rin� a�ac q�libl�rl� basma nax��lar köçürtm� i�ind� mahir idil�r.

Basma q�libl�r xüsusi q�libke� ustalar t�r�find�n, �sas�n, tili�k� v� çat verm�y�n armud a�ac�ndan haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� a�acdan mü�yy�n ölçüd� «p�staha» k�silir, polad q�l�m v� ç�kic vasit�sil� qazma v� qa��ma yolu il� onun üz�rin� laz�mi nax��-b�z�k motivi sal�n�r�d�. Çox vaxt h�r bir r�ng üçün ayr�ca q�lib nümun�l�ri haz�rlan�rd�.153

Basmanax�� ünsürl�ri «ha�iy�» («k�nar�»), «köb�k» (göl), «xonça» v� «ara sah�» (aral�q) olmaqla, s�ciyy� etibaril� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bunlar�n h�r birinin b�z�k t�l�bin� müvafiq q�lib nümun�l�ri haz�rlan�rd�. Bu s�b�bd�n d� basma m�mulat�n�n b�z�dilm�si prosesind� bu q�lib növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus yeri var idi. M�s�l�n, ha�iy� q�libl�ri köb�k (göl) v� xonça b�z�kl�rind�, yaxud aral�q sah�l�rin nax��lanmas�nda i�l�nmirdi. Bütün bunlardan �lav�, �d�di qaydada haz�rlanan basma q�lib nümun�l�ri ha�iy�siz nax��land�qda xüsusi «künc» q�libl�ri il� b�z�dilirdi. Bunun say�sind� nax�� çe�nisi tamamlan�b bitkin hala g�tirilirdi.

Üz�rind�ki b�z�kl�rin s�ciyy�sin� gör�, basma q�libl�rin h�r birinin müxt�lif çe�ni nümun�l�ri yaranm��d�r. Bu bax�mdan «ha�iy�» («k�nar�) q�libl�rinin �n çox istifad� olunan s�ciyy�vi n�q� növl�ri a�a��dak� b�z�k nümun�l�rind�n ibar�t idi.

Çiç�k ha�iy�. Q�libin bu növü uzun v� ensiz olub, iç�risind� s�kkiz l�ç�kli gül, yarpaq v� ya, üç l�ç�kli qönç�d�n ibar�t bitki m�n��li nax��lar olurdu. Bu q�libl�rl� parçan�n k�nar ha�iy�sin� nax�� bas�rd�lar.154

«Kölg�» buta. Q�libin h�r iki k�nar�nda bir-birind�n azca aral�, x�rda nöqt�l�r düzülürdü. Q�libin ortas�nda is� yen� d� nöqt�l�rd�n ibar�t yan-yana düzülmü� x�rda butalar olurdu. Q�libin bu növü, ha�iy� b�z�yind� daha çox istifad� olunurdu.

Yarpaq ha�iy�. Parçan�n k�nar ha�iy�sini b�z�m�k üçün i�l�n�n ensiz q�lib növü olub, bir t�r�fi �yri x�tl�rd�n, �sas nax�� ünsürü is� iç�risind�ki yarpaq��killi, ta�vari formalardan ibar�t olurdu. H�r bir ta��n üstünd� be� �d�d x�rda nöqt� qoyulurdu. Ta�lar�n birl��m� yerind� paxlava��killi x�rda xonçalar düzülürdü.155

Quyrum ha�iy�si. K�l��ay� v� ya pamb�q parçalar�n k�nar�na nax�� basmaq üçün i�l�dil�n ensiz q�lib olub, bir t�r�fi dal�avari, fasil�siz x�tl�rd�n, dig�r t�r�fi is� t�krar olunan quyrumlu bitki nax��lar�ndan ibar�t olurdu.

Basmaq�lib �m�liyyatlar�nda künc nax��lar� xüsusi yer tuturdu. Bu m�qs�dl� i�l�n�n künc q�libl�rinin a�a��dak� növl�ri daha geni� yay�lm��d�.

76

Künc gülü. Ür�kvar� formada olmaqla, k�nar�nda yan-yana x�rda nöqt�l�r düzülürdü. Q�libin ortas�nda �yri x�tl�rd�n düz�ldilmi� b�z�kli xonçalar kiçik ür�kcik v� halqalarla �hat�l�nirdi. Bu tip q�libl�rl� m�mulat�n yaln�z küncl�ri b�z�dilirdi.

Künc-paxlava. K�narlar� h�nd�si x�tl�rl� b�z�dilmi� v� a�a�� t�r�find� qoç buynuzuna b�nz�y�n nax��lar� olan, düzbucaql� üçbuca�a ox�ar q�lib növü idi. Onun ortas� paxlavan� xat�rladan s�n�q x�tl�rl� b�z�dilirdi. Bel� q�libl�rl� m�mulat�n küncl�ri b�z�dilirdi.

Badambuta. Basmaq�libl�rin bir qismi mü�t�r�k s�ciyy� da��maqla, m�mulat�n h�m ortas�nda, h�m d� küncl�rind� i�l�dilirdi. Badambuta da bel� q�libl�rd�n idi. O, iç�risind� dörd �d�d badama ox�ar buta yerl���n uzunsov q�lib növü idi.

Köb�k dövr�si. Ür�k ��klin� b�nz�y�n bu q�libin ortas�nda uzunsov bir medalyon (xonça), onun sa� v� solunda is� buda�a ox�ar �yri x�tl�r olurdu. Bu q�lib növü m�mulat�n ya küncl�rin�, ya da xonçan�n �traflar�na nax�� basmaq üçün i�l�dilirdi. El� bu s�b�bd�n d� basmaq�lib ustalar� onu «aral�q» q�libl�ri qrupuna aid edirdil�r.

�ah buta (bala buta). Ölçü etibar� il� bir-birind�n f�rql�n�n bu uzunsov q�libl�rin k�narlar� düz x�tl�rl� di�-di� k�silmi�, ortas�nda butadan ibar�t güllü xonça motivi �m�l� g�tirilmi�dir. Bu q�libl� ha�iy�d�n bir q�d�r aral� olmaqla, parçan�n ist�nil�n yerin�, xüsusil�, ha�iy� v� köb�k aras�ndak� bo�luqlara nax�� bas�l�rd�.

Basmaq�lib üsulu il� parça üz�rin� nax�� v� ya b�z�k salma �m�liyyat� xüsusi haz�rlanm�� «boyaq ya��» v� «r�ngab» vasit�si il� görülürdü. Bunun üçün ilk növb�d� «boyaq ya��» haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� mü�yy�n nisb�tl�rd� götürülmü� saqq�z, mal piyi v� ar� mumunu qar��d�r�b mis qazan v� ya tiyanda qaynad�rd�lar.

Karxana ��raitind� boyaq ya��n�, ad�t�n, kiçik tavalara bölüb isti qalmaq üçün vam yanan kömür kür�si v� ya köz üz�rind� saxlay�rd�lar. H�r bir basmanax�� ustas�n�n �linin alt�nda daima isti saxlan�lan ya� tavas� olurdu. M�hz bu s�b�bd�n d� k�la�ay� istehsalnda basma-q�lib ustas� çox vaxt «tavake�» adlan�rd�. Bu da t�sadüfi deyildi. Çünki basmanax�� �m�liyyat� bilavasit� tavada isti saxlan�lan v� m�mulat üz�rin� bas�ld�qdan sonra tezlikl� donub silinm�z, qal�n örtük �m�l� g�tir�n ya� vasit�sil� icra olunurdu. S�n�t dili il� bu �m�liyyat «gül götürm�» adlan�rd�.

Basmaq�lib m�mulat� yekr�ng v� çoxr�ng olmaqla, müxt�lif növd� haz�rl�n�rd�. Basma �m�liyyat� h�m pamb�q parça, h�m d� ip�k, �sas�n d�, k�la�ay� üz�rind� apar�l�rd�.

Çit. �n�n� olaraq, bez toxunu�lu, nazik pamb�q parçalardan basma q�lib üsulu il� al-�lvan b�z�dilmi� çit haz�rlan�rd�.

Çitsaz ustalar ba�l�ca olaraq, n�bati nax��l� q�libl�rd�n istifad� edirdil�r. Bu s�b�bd�n d� el aras�nda ona çox vaxt «güllü çit» deyilirdi.

Çitin basmaq�lib üsulu il� nax��lan�b b�z�dilm�si �m�liyyat� texnoloji bax�mdan k�la�ay� il� eyni idi. Onlar�n h�r ikisinin b�z�dilm�si �m�liyyat� xüsusi boyaq ya�� v� müxtl�if növ r�ngablar vasit�sil� görülürdü. Bundan �lav�, bu prosesd� müxt�lif nax��l� q�lib v� istehsal l�vazimat�ndan istifad� olunurdu.

Basmaq�lib üsulu il� b�z�dilmi� toxuma m�mulat� aras�nda k�la�ay� (çarqat) istehsal� mühüm yer tutmu�dur.

K�la�ay� (çarqat) �d�di qaydada toxunub qurtarandan sonra basmaq�lib üsulu il� al-�lvan boyalarla nax��lan�b b�z�kli hala sal�n�rd�. K�la�ay� üz�rind� ornamental s�ciyy�li müxt�lif n�q� nümun�l�ri düz�ldilmi� a�ac q�libl�r vasit�si il� b�z�dilirdi. K�la�ay�n�n b�z�dilm�si müxt�lif r�ngl�rd�n “gül götürm�” prinsipi �sas�nda icra olundu�undan xüsusi t�rkib� malik “k�la�ay� ya��”v� r�ngablardan istifad� edilirdi.

“Q�libsaz” adlanan pe��kar ustalara sifari�l� düz�ltdiril�n k�la�ay� q�libl�ri t�tbiq sah�sin� v� b�z�k-n�q� s�ciyy�sin� gör� ha�iy� (k�nar�, yel�n), xonça (köb�k) v� aral�q olmaqla üç qrupa bölünürdü. Bundan �lav�, h�r bir k�la�ay� istehsal� m�rk�zinin özün� m�xsus m�h�lli nax�� motivl�ri d� mövcud olmu�dur. Çox vaxt bu v� ya dig�r k�la�ay� çe�nisi onun istehsal m�rk�zinin ad�n� (�amax�, Basqal, ��ki, G�nc�, T�briz, Herat v� s.) da��y�rd�.

Basmaq�lib �m�liyyat� qoruyucu k�la�ay� ya�� v� soyuq r�ngablar vasit�si il� icra olunurdu. Basma �m�liyyat� ilk növb�d� k�la�ay�n�n k�nar ha�iy�sinin �m�l� g�tirilm�sind�n ba�lan�rd�. Bunun üçün “a�z�min” adlanan hamar s�thli saya q�libi qoruyusu ya�a bat�r�b tar�ma ç�kilmi� k�la�ay�n�n ha�iy�si boyunca, dalbadal olmaqla, onun üz�rin� bas�r v� bel�likl� d�

77

yel�ni növb�ti r�ngablar�n t�sirind�n qoruyurdular. B�z�n is� yel�nd� k�la�ay�n�n öz r�ngind� a� güll�rd�n, yaxud çiç�k v� ya l�ç�kl�rd�n ibar�t b�z�k motivi �m�l� g�tirm�k üçün müvafiq n�q�li q�libi k�la�ay� ya��na bat�r�b ha�iy� boyunca onun üz�rin� bas�rd�lar. Bunun say�sind� k�la�ay�n�n ha�iy�sind� boyaq götürm�y�n örtük t�b�q�si �m�l� g�lirdi. K�la�ay� “gül” götürm�k m�qs�di il� növb�ti r�ngaba sal�nark�n ya� örtüyünün alt�nda qalan sah�l�r boya��n t�sirind�n qorunub, q�libin b�z�k dekoruna malik müvafiq “gül”l�r �m�l� g�tirirdi. Ha�iy� nax��lar� tamamlanana q�d�r bu �m�liyyat t�krar olunurdu.

K�la�ay�n�n xonça v� aral�q sah�l�rinin b�z�kl�ri d� bu qaydada müvafiq b�z�k-n�q� ünsürl�rin� malik q�libl�r vasit�sil� b�z�dilirdi. Bu qayda il� k�la�ay�n� müxt�lif r�ngablara sal�b h�r bir r�ngd�n “gül” götürm� yolu il� onu b�z�yib n�q�li (güllü) hala sal�rd�lar.

K�la�ay�n� sabunlu suda yuyub t�mizl�dikd� ya� l�k�l�rinin alt�nda qorunub qalm�� güll�r a�kara ç�x�r v� müvafiq b�z�k ünsürün� çevrilirdil�r.

T�pm� (keç�) m�mulat�. �n�n�vi basma m�mulat�n�n ikinci qrupunu “t�pm�” üsulu il� haz�rlanan keç� m�mulat� t��kil etmi�dir.

Vaxtil� Az�rbaycanda geni� yay�lm�� basma (t�pm�) m�mulat� k�nd �halisi, xüsusil� d� köç�b� elat obalar�nda uzun müdd�t özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Keçmi�d� h�llacl�q (basma) s�n�ti h�tta �traf elat mahallar� il� üzvi sur�td� ba�l� olan bir s�ra ��h�rl�rd� d� inti�ar tapm��d�r. Lakin elat �halisinin oturaqla�mas� prosesinin gücl�nm�si il� �laq�dar olaraq XIX �srin ikinci yar�s�nda ��h�r h�llacxanalar�nda haz�rlanan keç� m�mulat�na t�l�bat xeyli azalma�a ba�lam��d�r. H�tta bu t�l�bat ilb�il o d�r�c�d� azalm��d�r ki, �halinin basma m�mulat�na olan ehtiyac�n� k�ndb�k�nd, oba-oba g�zib dola�an s�yyar h�llaclar layiqinc� öd�y� bilirdil�r. Bunu Naxç�van v� Ordubad ��h�rl�rind� f�aliyy�t göst�r�n h�llac dükanlar�n�n timsal�nda ayd�n izl�m�k olur. Akademik �.S.Sumbatzad�nin arxiv s�n�dl�rin� istinad�n yazd���na gör�, 1831-ci ild� Naxç�van ��h�rind� 16 n�f�r h�llac i�l�diyi halda, 1865-ci ild� onlar�n say� azal�b 4 n�f�r� enmi�di.156 Yaxud 1832-ci ild� Ordubad ��h�rind� 29 n�f�r h�llac f�aliyy�t göst�rdiyi halda, 1864-1865-ci ill�rd� onlardan yaln�z 8 n�f�ri i�l�yirdi.157 H�min dövrd� Bak� v� �amax� ��h�rl�rind� 10 n�f�r�d�k h�llac i�l�diyi halda, XIX �srin 80-90-c� ill�rind� onlar�n ham�s� öz f�aliyy�tl�rini dayand�rm��d�r. Bel� v�ziyy�t ölk�nin dig�r ��h�rl�rind� d� mü�ahid� olunmaqda idi.158 XIX �srin 70-90-c� ill�rind� �u�a ��h�rind� keç� m�mulat� (q�lib,yap�nc�) istehsal ed�n 3 h�llacxana f�aliyy�t göst�rirdi.159 Qeyd etm�k laz�md�r ki, XIX Az�rbaycan ��h�rl�rind� h�llacl���n z�if inki�af etm�sinin ba�l�ca s�b�bini akad. �.S.Sumbatzad� ümum�n keçmi�d� yun m�mulat� istehsal�n�n �yal�tl�rd�ki k�ndli t�s�rrüfatlar�nda c�ml��m�sind� görürdü.160 Basma m�mulat� istehsal� tarix�n keç� (n�m�d), yap�nc� (k�p�n�k), x�ll�q, çopoz, t�rlik, bad�� (topuqluq), papaq (ç�ltari) v� s. il� t�msil olunmu�dur.

Keç�. Keçmi�d� keç� saya v� b�z�kli (n�m�d) olmaqla iki növd� haz�rlan�rd�. Keç� m�mulat�n�n bas�lmas� prosesi t�darük olunmu� xammal�n (yun, q�zil) yuyulmas�ndan ba�lan�rd�. Bu i�i, ad�t�n, qad�nlar görürdü. Bunun üçün axar suyun (çay, arx) dayaz sahilind� yunu suya s�rib çubuq v� ya “s�rp�ç” adlanan toxmaq vasit�si il� döy�cl�m� (s�rp�çlama) üsulu il� yuyub çirkd�n t�mizl�yirdil�r. Axar su olmad�qda yunu dur�un su hövz�sinin k�nar�nda yer� s�rib üz�rin� su s�pir v� yen� d� s�rp�çlama üsulu il� yuyub t�mizl�yirdil�r. Yunu b�z�n “b�do” adlanan mineral t�rkibli bulaqlar�n suyu il� yuyub kirovdan t�mizl�yirdil�r. Q�l�vi t�rkibli suda yunun çirkab� daha tez v� t�miz yuyulurdu. Yuyulmu� yun s�rilib qurudulandan sonra çe�idl�nirdi. Yun t�kc� r�ng çalar�na v� keyfiyy�tin� gör� deyil, habel� qoyunun gövd�sinin hans� hiss�sind�n, ba�qa sözl�, lifl�rinin uzun v� q�sa olmas�na gör� d� ayr�l�b çe�idl�nirdi. Qoyun yununun ilkin çe�idl�m� �m�liyyat�na h�l� q�rx�m mövsümünd� ba�lan�rd�. Q�rx�mdan as�l� olaraq, qoyun yunu yapa�� (yaz yunu) v� küz�m (pay�z yunu) olmaqla iki növ� ayr�l�rd�. H�tta küz�m yun davar�n ya��na gör� quzu (to�lu) v� qoyun küz�mi olmaqla iki qism� ayr�l�rd�. Elastik v� yum�aq olmas� s�b�bind�n quzu küz�mi keyfiyy�tc� daha yüks�k tutulur v� bilavasit� �al istehsal�na s�rf olunurdu. Pay�z istehsal�ndan �ld� edil�n “yapa��” yun hörm�-toxuma m�mulat�ndan �lav�, h�m d�

78

basma (t�pm�) m�mulat�n�n haz�rlanmas�na s�rf olunurdu. Bir qayda olaraq basma m�mulat�n�n haz�rlanmas� �m�liyyat� il� “h�llac” adlanan pe��kar ustalar m���ul olurdular. Onlar yunu ilk növb�d� daraqdan keçirm�d�n “yay” adlanan at�c� al�t vasit�si il� at�b p�rquland�r�rd�lar. “T�pm�” (basma) �m�liyyat� dö��m� üz�rind�, palaz v� ya h�sir üstün� yunun b�rab�r qal�nl�qda s�rilm�sind�n ba�lan�rd�. Bu m�qs�dl� çox vaxt bezd�n tikilmi� xüsusi ölçülü “q�lib torbas�”ndan istifad� olunurdu. �vv�lc� yun lay� torban�n üstün� yay�l�b s�ril�nd�n sonra onu torba qar���q lo�alaqlay�r v� bel�likl� d� torban�n alt qat�n� onun üstün� çevirirdil�r. Sonra torban�n içind� qalm�� yun lo�ala��n� aç�b yenid�n h�llac oxu üz�rin� dolay�rd�lar. Uzunu 3 m, diametri 10-12 sm-� çatan hamar ox üz�rin� dolanm�� yun lo�anas� da��lmas�n dey� onu ipl� möhk�m sar�y�rd�lar. Çox vaxt, xüsusil� ��h�r h�llacxanalar�nda bu m�qs�dl� “karxana” adlanan ayr�ca otaq v� ya d�y� ay�r�rd�lar. Lo�ala��, ad�t�n,karxanan�n hamar dö��m�si üz�rind� 3 n�f�r h�llac t�pikl�y�-t�pikl�y� ir�li-geri istiqam�td� bir q�d�r diyirl�y�nd�n sonra onun sar�q v� dola��n� aç�b s�rir seyr�k v� alad�mgil yerl�rini b�rpa ed�nd�n sonra üstün� isti su çil�yib t�krar lo�alaqlay�rd�lar. Lo�ala�� yenid�n palaza bürüyüb örk�n vasit�si il� �vv�lkind�n d� bir q�d�r b�rk sar�yandan sonra t�pm� �m�liyyat� davam etdirilirdi. Bu qayda il� su çil�m� prosesini bir neç� d�f� t�krar etm�kl�, lo�ala�� arams�z olaraq t�pikl�yib diyirl�yirdil�r. T�pm� �m�liyyat� n�tic�sind� yun laylar� bir-birin� möhk�m yap��araq b�rk kütl� hal�na dü�ürdü. G�z�rgi h�llaclardan f�rqli olaraq, ��h�r h�llacxana- lar�nda çox vaxt keç� qara r�ng� boyad�l�rd�. Bununla bel�, keçmi�d� Qazax v� G�nc� q�zalar�nda varl� ail�l�r alaç�qlar�n�n üstünü a� r�ngli keç� q�libl�rl� örtm�yi üstün tutarm��lar. Bu s�b�bd�n d� onlar a� r�ngli yundan keç� q�libl�ri basma�� sifari� ed�rmi�l�r. 161 Saya keç�nin s�thi hamar v� b�z�ksiz olurdu. Standart ölçül�rd� bas�l�b haz�rlanan keç� q�libl�ri istifad� m�qam�ndan as�l� olaraq, bir q�d�r f�rqli formada bas�l�rd�. �n çox trapes formal� keç� q�libl�ri d�bd� olmu�dur. Alaç�q tipli evl�rin üstünü örtm�k üçün bel� q�lib formas� daha s�rf�li say�l�rd�. Evin dö��m�sin�, çarpay�, taxt v� ya kürsü üz�rin� salmaq, yaxud alaç�q qap�l��� üçün düzbucaql� formaya malik q�lib növü d� haz�rlan�rd�. Keçmi� m�i��td� keç� q�libin üzün� yer palaz� v� ya ��dd� ç�km�kl� ondan “kürsü yor�an�” düz�ld�nl�r d� az deyildi.

XIX �srin sonlar�na do�ru yerli keç�çiliyin t�dric�n t�n�zzül� u�rad��� mü�ahid� olunur. Bu i�d� 1889-cu ild� Tiflis ��h�rind� buxar ma��nlar� il� i�l�y�n keç� fabrikinin f�aliyy�t� ba�lamas�162 fakt� mühüm rol oynam��d�r. Bu m�s�l�d� köç�b� elat �halisinin oturaqla�mas� prosesi, habel� getdikc�, atl� n�qliyyat�n rolunun azalmas� fakt� da az rol oynamam��d�r.

N�m�d. �stehsal texnologiyas� bax�m�ndan saya keç�- d�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Bunlar�n aras�nda ba�l�ca f�rq b�z�k-n�q� t�rtibat�nda v� düzbucaql� formada bas�lmas�nda n�z�r� çarp�rd�. Trapes formada olan saya q�libd�n f�rqli olaraq, evin dö��m�sin�, çarpay� v� ya taxt üstün� sal�nan n�m�d düzbucaql� formada 2,5-3 m x 1,5-2 m ölçül�rd�, h�m d� b�z�kli bas�l�rd�. N�m�d b�z�kl�ri h�m ornamental n�q�l�rd�n, h�m d� heyvan (qoç, at, d�v� v� s.) r�sml�rind�n ibar�t olurdu. Bunun üçün n�m�din yerliyini t��kil ed�n yun lay�n�n aralar�na bu v� ya dig�r r�smin mühit x�tl�ri boyunca f�rqli r�ngd� yun dö��nirdi. N�m�d bas�l�b haz�r olanda f�rqli r�ng çalar�na malik yun lay� onun s�thind� müvafiq b�z�k-n�q� ünsürü �m�l� g�tirirdi. T�rlik. Keçmi�d� uzun müdd�t d�bd� olmu� minik v� yük y�h�ri üçün kiçik ölçül�rd� t�rlik v� palan-navar bas�l�b haz�rlan�rd�.

Yap�nc�. �srl�r boyu elat m�i��ti üçün s�ciyy�vi mövsümi geyim növü olmu� yap�nc�n�n saçaql� v� saçaqs�z (saya) olmaqla iki tipoloji növü haz�rlanm��d�r. Bunlar�n h�r ikisi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Saçaqs�z (saya) yap�nc� daha q�dim tarix� malik olub keç�saya�� bas�l�b haz�rlan�rd�. Lakin keç�d�n f�rqli olaraq onun q�libi nisb�t�n q�sa, h�m d� trapez formas�nda bas�l�rd�. Yap�nc�n� çiyin� almaq üçüq onun k�nar qanadlar�n� bir qar�� ölçüd� öz üz�rin� qatlay�b çiyin birl��m�l�rini bir-birin� tikirdil�r.

Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, Az�rbaycan�n �imal-Q�rb bölg�sind� geni� yay�lm�� çopoz

79

da eyni texniki üsulla, lakin bir q�d�r f�rqli formada bas�l�b haz�rlanm��d�r. Bel� ki, çiyin� al�nan yap�nc�dan f�rqli olaraq, çopozu �yin� geydikl�rind�n onun q�libi qollu bas�l�rd�. Bundan f�rqli olaraq x�ll�q qolsuz bas�l�r, lakin qol yeri qoyulurdu.

Bunlardan f�rqli olaraq, saçaql� yap�nc�n�n q�libinin ovand üzü uzun saçaqla örtülürdü. Bu s�b�bd�n d� onun lay�n�n alt�na �lav� saçaq lay� dö��nirdi. Bundan sonrak� basma �m�liyyat� saya keç� v� ya n�m�d istehsal�nda oldu�u kimi davam etdirilirdi.

Basma �m�liyyat� ba�a çatandan sonra q�libin saçaqlar� daran�b düz�ldill�r�k nizamlan�r v� s�liq�y� sal�n�rd�. Q�libin astar üzünd�n bay�ra ç�xan tükl�rin ucu qayç� il� q�rx�l�b hamar hala sal�n�r, yaxud ütülüb mucullan�rd�.

Bütün bu �m�liyyatlar ba�a çatandan sonra saçaql� q�libin k�nar qanadlar�n� öz üz�rin� qatlay�b çiyind�n biti�dirir v� yaxa yar���n�n �traf�na tumac, yaxud parçadan köb� tikilirdi. Yap�nc�n� bo�az�n alt�nda ba�lamaq üçün köb�nin h�r iki ucu qaytanla tamamlan�rd�.

Yap�nc� q�libi bas�l�b haz�r olandan sonra, ad�t�n, qara r�ng� boyan�rd�. H�tta onun q�libi qara r�ngli yundan bas�lm�� olsa bel�, yen� d� onu qara r�ngaba sal�rd�lar. Boyaqdan �vv�l yap�nc� q�libi suda yuyulub t�mizl�nirdi. Nadir halda �silzad� varl� ��xsl�r sifari�l� a� r�ngli yap�nc� basd�r�rd�lar. Bel� halda yap�nc�n�n q�libi seçm�, xalis a� yundan bas�l�rd�.

Xalça-palaz m�mulat�

Az�rbaycan�n �n�n�vi yun toxuculu�unda m�i��t �h�miyy�tin� v� iqtisadi s�rf�liliyin� gör�, tarix�n xalça-palaz m�mulat� müst�sna yer tutmu�dur.

Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, xalçan�n ilk v�t�ni q�dim Misir olmu�, sonralar o, buradan Kiçik Asiya, �ran v� Hindistana keçmi�dir.163

Az�rbaycanda xalçaç�l�q s�n�tinin meydana g�lm� tarixi siyasi-inzibati v� m�d�ni c�h�td�n vaxtil� q�dim ��rql� s�x ba�l� olan qon�u �ran v� Kiçik Asiya ölk�l�ri il� eyni dövr� t�sadüf edir. E.�.Y-IV �srl�rd� ya�am�� yunan alimi Ksenefont farslar�n m��hur Midiya xalçalar�n� i�l�tdikl�rini x�b�r verirdi.164

Midiya dövl�tinin mövcud oldu�u dövrd� onun sosial-iqtisadi v� m�d�ni c�h�td�n inki�af etmi� inzibati-�razi vahidl�ri s�ras�nda sabiq Manna vilay�tl�rini �hat� ed�n Kiçik Midiya (Atropatena) �razisinin, ba�qa sözl�, Az�rbaycan�n c�nub �yal�tl�rinin mühüm yer tutdu�unu n�z�r� alsaq, burada xalça toxuma s�n�tinin xeyli �vv�l, h�l� Manna dövründ� meydana g�ldiyini söyl�m�k olar. Bununla bel�, Az�rbaycanda xalça-palaz toxuculu�u miladdan �vv�l I minilliyin ibtidas�na t�sadüf ets� d�, Albaniya, ba�qa sözl�, �imali Az�rbaycan �razisind� onun gur inki�af� erk�n orta �srl�rin �vv�ll�rin� aid edilir.165 Ming�çevir �razisind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� a�kar olunmu� maddi m�d�niyy�t qal�qlar� (hana hiss�l�ri, xalça v� palaz toxumas�, yun ip qal�qlar�) antik dövrün sonu v� erk�n orta �srl�rin �vv�ll�rind� Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� xalça-palaz m�mulat�n�n mühüm yer tutdu�unu söyl�m�y� �sas verir.166

Tarixi m�nb�l�rd�n b�lli oldu�u kimi, xalçaç�l�q s�n�ti sonralar, xüsusil� inki�af etmi� feodalizm dövrü v� son orta �srl�rd� daha yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�r. �r�b mü�llifl�rinin verdiyi m�lumata gör�, B�rd�d� toxunan xalçalar�n misli b�rab�ri yox idi.167 X �srd� Naxç�van, Xoy, �rd�bil v� Mu�an özünün yüks�k keyfiyy�tli xalça m�mulat� il� geni� �öhr�t qazanm��d�.168Mu�an özünün çuval v� palaz m�mulatlar� il�, Naxç�van, Xoy, Salmas ��h�rl�ri zili v� xalçalar� il�, �rd�bil, �irvan is� özl�rinin ip�k v� yun m�mulatlar� il� m��hur idi.169

X-XIII �srin yaz�l� m�nb�l�ri monqol hücumlar�ndan �vv�l Az�rbaycan ��h�rl�rind� çox geni� çe�idd� xalça-palaz m�mulat� toxunmas� bar�d� ayd�n t�s�vvür yarad�r.170

«Hüdud �l-al�m» �s�rind� h�min dövrd� �irvan v� Xursan �yal�tl�rind� «m�xfuri» adlanan müxt�lif növ xovlu xalçalar v� palazlar toxundu�u x�b�r verilir.171

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycanda xalça istehsal�n�n kütl�vi s�ciyy� da��d���n� bel� bir faktdan da ayd�n görm�k olur ki, monqollar Az�rbaycan� i��al ed�nd�n sonra buradan minl�rl� xalça qar�t edib aparm��d�lar.172

M.X.Heyd�rov son orta �sr m�nb�l�rin� istinad ed�r�k Az�rbaycanda XVI-XVII �srl�rd�n etibar�n T�briz xalçalar� aras�nda gümü�ü gül�b�tin qat����� il� ip�k xalça istehsal�na ba�land���n� mü�yy�n etmi�dir.173 �ngilis s�yyah� A.Cenkinson 1562-ci ild� �irvan b�yl�rb�yi

80

Abdulla xan Ustacl�n�n yay dü��rg�sind� olark�n onun çad�r�nda z�ngin b�z�kli xalçalar dö��ndiyini v� onlar�n üz�rin� q�z�l v� gümü� tell�rl� toxunmu� kvadrat formal� bir xalça sal�nd���n� x�b�r verir.174

XVI �srin 70-ci ill�rind� �irvanda olmu� ba�qa bir ingilis s�yyah� C.Deket yaz�rd� ki, burada el� bir adam, h�tta bel� adi bir insan tapmaq olmazd� ki, o xalça üz�rind� oturmas�n, yaxud otaqlar�na xalça dö��m�mi� olsun.175

Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� xalçalar, �sas�n, xalis yundan toxunmu�dur. Bununla bel�, orta �srl�rd� ip�k qat�����, xüsusil� gül�b�tin (q�z�l v� ya gümü� tell�ri) il� toxunmu� xalçalara da t�sadüf olunur. H�tta son vaxtlar xalçalar�n �ri�inin b�z�n pamb�q iplikd�n düzülm�si hallar�na da rast g�linirdi.

Az�rbaycan�n �n�n�vi dekorativ-t�tbiqi s�n�t növl�ri aras�nda özünün b�z�k-n�q� z�nginliyi, r�ng �lvanl���, kompozisiya kamilliyi il� seçil�n xovlu xalça nümun�l�ri öz növb�sind� b�z�k t�rtibat� bax�m�ndan ornamental v� süjetli olmaqla, iki qrupa bölünür.

Az�rbaycan�n �imal �yal�tl�ri üçün daha çox ornamental xalçalar s�ciyy�vi olmu�dur. Bundan f�rqli olaraq, ölk�nin c�nub �yal�tl�rind�, xüsusil� d�, T�briz xalçaç�l�q m�rk�zind� h�nd�si v� n�bati n�q� motivl�rin� malik ornamental xalçalarla yana��, zoomorf v� antropomorf motivli süjetli xalçalar geni� yay�lm��d�r.

Az�rbaycan xalçalar� b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin�, toxuma material�na, r�ng �lvanl���na v� n�q� motivl�rinin s�ciyyy�sin� gör�, ox�ar c�h�tl�r� malik olsalar da, onlar h�m d� f�rdi yarad�c�l�q m�rk�zinin m�h�lli xüsusiyy�tl�rini özl�rind� da��y�rd�lar. Bu v� ya dig�r m�h�lli �razinin xalçaç�l�r� �m�li i�d�, ad�t�n, özl�rin� yax�n qon�ular�n n�q�-çe�ni nümun�l�rini seçib örn�k götürürdül�r. Bel�likl� d�, f�rdi b�z�k-çe�ni xüsusiyy�tl�rin� malik m�h�lli xalça istehsal� m�rk�zl�ri t���kkül tap�rd�. Bu m�rk�zl�rin h�r birin� xas olan xalçalar t�kc� çe�ni c�h�td�n deyil, habel� texniki xüsusiyy�tl�rin� (ilm� s�xl���, xovlar�n uzun v� ya q�sa olmas�, �ri� v� ar�ac ipinin nazik, yaxud yo�un �yrilm�si, onlar�n b�rk v� ya bo� bükd�rilm�si, müxt�lif r�ng çalarlar�n�n bir-biril� uyu�durulmas� v� s.) gör� d� bir-birind�n seçilirdi. Bu cür f�rql� xalçaç�l�q m�rk�zl�rinin formala�mas�nda orta �srl�rd� Az�rbaycanda feodal p�rak�nd�liyinin hökm sürm�si üzünd�n s�n�t sah�l�rind� m�h�lli xüsusiyy�tl�rin gücl�nm�si, �yal�tl�r aras�nda iqtisadi-ticar�t v� m�d�ni �laq�l�rin z�if olmas� mühüm rol oynam��d�r. Ona gör� d� Az�rbaycan xalçalar� tipoloji xüsusiyy�tl�rin� gör�, müxt�lif m�h�lli istehsal m�rk�zl�rin� ayr�l�r. Öz növb�sind� h�r bir böyük xalça istehsal� m�rk�zin� xas olan ornamental xalçalar çe�ni xüsusiyy�tl�rin� gör�, bir neç� qrup v� yar�mqrupa ayr�l�r. Bunlar�n h�r birinin d� özün� m�xsus n�q�-b�z�k çe�nil�ri v� buna müvafiq adlar� yaranm��d�r.176

Az�rbaycan�n orta �sr xalçaç�l�q s�n�tind� süjetli xalçalar�n yaranmas� keyfiyy�t etibar� il� yeni m�rh�l� t��kil edirdi. Süjetli xalça toxuculu�u, xüsusil�, T�briz ��h�rind�ki xalça karxanalar�nda daha yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�r. Yüks�k b�dii-texniki m�ziyy�tl�ri v� kompozisiya kamilliyi il� seçil�n süjetli xalça toxuculu�unun çiç�kl�nm�si XVI �sr�, T�briz miniatür m�kt�binin f�aliyy�tinin parlamas� dövrün� t�sadüf elir. O dövrün mahir xalça ustalar� T�briz r�ssamlar�n�n miniatürl�ri �sas�nda orijinal süjetli b�dii xalçalar toxuyurdular.177

Üz�rind� müxt�lif m�i��t v� ov s�hn�l�ri t�svir olunan süjetli xalçalar, h�mçinin, �irvan, G�nc� v� Qaraba�da da istehsal olunurdu. Bu tipd�n olan süjetli xalçalarda m�i��t s�hn�l�ri il� yana��, klassik �d�biyyat �s�rl�rind�n götürülmü� kompozisiya motivl�ri d� öz �ksini tapm��d�r.

Az�rbaycan�n dekorativ-t�tbiqi s�n�tinin �n güclü sah�si olmaq etibar� il� xalça toxuculu�u özünün �m�li �h�miyy�tini sonralar da itirm�mi�dir.

XIX �srd� Az�rbaycanda xalçaç�l�q s�n�tinin güclü inki�af etdiyi istehsal m�rk�zl�ri aras�nda Quba, Bak�, �amax�, Göyçay, Qazax, G�nc�, �u�a, Z�ng�zur, C�bray�l q�zalar� v� Zaqatala dair�si xüsusi yer tuturdu.178

XIX �srin 80-ci ill�rin� aid dövri m�tbuatdan b�lli olur ki, o zaman Az�rbaycan�n qabaqc�l qoyunçuluq m�rk�zl�rind�n biri olmaq etibar� il� Qazax q�zas�nda h�r il 2000-d�k xalça, bir o q�d�r d� palaz, 100-� q�d�r çul toxunurdu.179

XIX �srin 40-c� ill�rin� aid arxiv s�n�dl�rind�n m�lum olur ki, Yelizavetpol (G�nc�- A.M.) q�zas�n�n, dem�k olar ki, bütün k�ndl�rind� qad�nlar qoyun yunundan �al, mahud il� yana��, xalça, palaz, çuval, m�fr�� v� s. toxuyurdular.180

81

Yun toxuculu�u ölk�nin dig�r �yal�tl�rind� d� kifay�t q�d�r yax�� t�r�qqi etmi�di. XIX �srin 30-cu ill�rin� dair statistik m�lumatlardan b�lli olur ki, Rusiya t�r�find�n i��al olunana q�d�r Bak� q�zas�nda h�r il 600 �d�d xalça, 1200 palaz toxunurdu.181 M�nb�nin verdiyi m�lumata gör�, �yal�tin bütün k�ndl�rind� qad�nlar al-�lvan b�z�kli, �la növ xalça, palaz, mafra�, çuval toxuyurdu. Ab�eron xalçalar� aras�nda �mircan v� Bülbül� k�ndl�rind� toxunan xalçalar çe�ni göz�lliyin� v� texniki keyfiyy�tin� gör�, xüsusil� f�rql�nirdi.182 M�nb�l�rin verdiyi m�lumata gör�, Ab�eron xalçalar� aras�nda çe�ni göz�lliyi, r�ng �lvanl���, ilm� s�xl��� bax�m�ndan �mircan v� Bülbül� xalçalar� il� yana��, Suraxan� xalçalar� da diqq�ti c�lb edirdi.183

Az�rbaycanda yun, xüsusil� d� xalça toxuculu�unun inki�af etmi� m�rk�zl�rind�n biri d� Quba �yal�ti olmu�dur. XIX �srin 30-cu ill�rind� burada h�r il 850 xalça, 1700 �d�d palaz toxunurdu.184 �n yax�� palaz v� sumaxlar �mamqulu k�ndind�, �n �la xalçalar is� Çiçi k�ndind� toxunurdu. Xalça, palaz, m�fr��, xurcun, heyb�, dem�k olar ki, Quba q�zas�n�n bütün k�ndl�rind� toxunurdu.

XIX �srin sonu v� XX �srin ba�lan��c�nda Quba q�zas�nda xalça toxuculu�undan b�hs ed�n bir m�nb�d� bütün Qafqazda �n yax�� xalçalar�n bu q�zada toxundu�u v� h�r il buradan xaric� 15420 �d�d xalça m�mulat� ixrac olundu�u x�b�r verilir.185 T�kc� Quba ��h�rind� bu i�l� 200 ail� m���ul olur v� ild� 300 �d�d xalça toxuyurdu.186 Bütövlükd� q�zada 1479 ail�, ba�qa sözl�, 4200 n�f�r bilavasit� xalça toxuculu�u il� m���ul olurdu.187

Q�zan�n xalçaç�l�q s�n�tind� m�mulat növl�ri üzr� mü�yy�n q�d�r ixtisasla�ma getdiyi n�z�r� çarp�r. Bel� ki, xalça, dem�k olar ki, bütün k�ndl�rd� toxunurdu. Bundan �lav�, sumax ba�l�ca olaraq Hil, Yasab, H�zr�, Cibir, �mamqulu, Çiçi, Alpan, L�c�t v� Zeyxurda, palaz Hil, Yasab, H�zr�, L�c�t, Çiçi, Pir�b�dil, Xudat v� Alpanda, xurcun is� �n çox Cimi k�ndind�, qism�n is� Yasab, H�zhr�, Qonaqk�nd v� Cibird� istehsal olunurdu.188

Yun m�mulat� istehsal� L�nk�ran q�zas�nda qoyunçu- luqla m���ul olan da� v� da��t�yi mahallarda (S�bircan, Zuvand, D�r�q), qism�n is� düz�nlk �razid�ki �rkivan mahal�nda yax�� inki�af etmi�di. Q�zada qad�nlar yundan xalça, palaz, kilim, cecim (nazik palaz), �al, çad�r, örk�n, sicim, m�fr��, xurcun, çul, corab toxuyur, h�llaclar keç� bas�rd� lar.189

Xammal ehtiyat�n�n bollu�u üzünd�n yun m�mulat� toxuculu�u �amax� v� Göyçay q�zalar�nda daha geni� yay�lm��d�r. Dem�k olar ki, h�r bir k�ndd� xalça, g�b�, cecim, sumax, çuval, xurcun, mafra� toxunur, çat�, cidar haz�rlan�rd�.190

XIX �srin 80-ci ill�rind� müxt�lif çe�nili xalçalar�n �irvan�n h�r bir k�nd v� köç�b� icmas�nda toxundu�unu x�b�r ver�n bir m�nb�d� bildirilirdi ki, çox nadir halda k�nd evl�rind� xalça v� dig�r m�mulatlar toxumaq üçün hana olmazd�.191 M�nb�nin yazd���na gör�, �n yax�� xalçalar bölg�nin Qarayaz�, Z�rdab, Mollak�nd v� �r�bq�dim k�ndl�rind� toxunurdu.192

Yun toxuculu�u �irvana qon�u olan �r�� mahal� v� ��ki q�zas�nda da geni� yay�lm��d�. Burada xalça, palaz, cecim, çul, çuval, m�fr��, �al toxuculu�u il� qad�nlar m���ul olurdular. �n yax�� xalça v� cecim Kür�traf� k�ndl�rd�, xüsusil�, Eymur, Qarxun, A�yaz�, habel� Nuxa q�zas�n�n Vardanl� k�ndind� toxunurdu. Bu m�mulatlar nisb�t�n a�a�� keyfiyy�td� olub, çox vaxt h�r bir ail�nin daxili istehlak�na s�rf olunur, nadir hallarda sat��a ç�xar�l�rd�. 193

M�nb�l�rd�n b�lli oldu�u kimi, yun m�mulat� istehsal� XIX �srin birinci yar�s�nda ��kinin qon�ulu�unda olan Alazan vadisind� nisb�t�n z�if inki�af etmi�dir. 1841-ci ilin m�lumat�na gör�, Balak�n dair�si �halisi öz istehlak� üçün yundan keç�, xirs�k, çuval, xurcun, corab, cecim haz�rlay�rd�.194 Lakin XIX �srin ikinci yar�s�nda bölg�d� v�ziyy�t d�yi�mi�, Az�rbaycan�n dig�r q�zalar�nda oldu�u kimi, Zaqatala dair�sind� d� yun m�mulat� istehsal� �h�miyy�tli d�r�c�d� geni�l�nmi�dir.195 1900-cü il� aid bir arxiv s�n�dind� h�r il Zaqatala dair�sind� 11250 pud yun hasil olundu�u, bunun 4250 pudunun xaric� ixrac edildiyi, 7000 pudunun yerli �hali t�r�find�n yun m�mulatlar�n�n (�al, cecim, xalça, palaz, keç�, yap�nc�, çopoz) haz�rlanmas�na s�rf olundu�u x�b�r verilir.196 Burada yun cecimd�n xurcun, heyb�, ip�k cecimd�n is� yor�an üzü haz�rlanarm��.197Dig�r t�r�fd�n dair�d� keç� m�mulat� (q�lib, yap�nc�, çopoz) istehsal�, ba�qa sözl�, h�llacl�q s�n�ti geni� yay�ld���ndan xalça-palaz toxuculu�u m�hdud s�ciyy� da��m��d�r. Bu fakt arxiv s�n�dl�rind� d� öz �ksini tapm��d�r. 1900-cü il� aid bir s�n�dd� bildirilirdi ki, Zaqatala dair�sind� xalça-palaz istehsal� nisb�t�n m�hdud s�ciyy� da-��m��, bunun müqabilind� xurcun, çuval, çul toxuculu�u daha geni� yay�lm��d�.198

82

Yundan müxt�lif toxuma m�mulatlar�n�n haz�rlan- mas� Qaraba� bölg�sind�, xüsusil� onun düz�nlik �razil�rind� tarix�n geni� inti�ar tapm��d�r. Bölg�nin da� v� da��t�yi k�ndl�rind� qoyunçuluq t�s�rrüfat� z�if inki�af etdiyind�n bu k�ndl�rin �halisi xammal bax�m�ndan korluq ç�kirdi. Bunun müqabilind� Mil-Qaraba� düz�nliyinin oturaq v� köç�b� �halisi bol yun ehtiyat�na malik oldu�undan burada müxt�lif növ yun m�mulat� (�al, mahud, xalça, palaz, mafra�, xurcun, çuval v� s.) istehsal� geni� yay�lm��d�.199

M�nb�nin yazd���na gör�, yun m�mulatlar�n�n haz�rlanmas� il� ba�l� bütün prosesl�r (yunun yuyulyb t�mizl�nm�si, daranmas�, �yrilm�si, bükd�rilm�si, yumaqlan mas�, k�l�fl�nm�si, boyanmas� v� s.) h�r bir evd� qad�nlar t�r�find�n görülürdü. Yaln�z bir s�ra ç�tin �ld� edil�n r�ngl�r k�narda, küp boyaqxanalar�nda boyatd�r�l�rd�.200

Yun m�mulat� istehsal� xüsusil� bölg�nin C�bray�l q�zas� k�ndl�rind� daha geni� yay�lm��d�r. Burada yundan �n çox xalça, palaz, mahud (�al), habel� xurcun, mafra�, çuval, corab, cecim, örk�n toxunur, sicim hörülürdü.201

Az�rbaycan�n �n�n�vi xalça-palaz m�mulat� b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör� xovlu (ilm�li) v� xovsuz (ilm�siz) olmaqla iki tipoloji növd� haz�rlanm��d�r. Xovlu xalçalar, istehsal texnologiyas� bax�m�ndan palaz m�mulat�ndan xeyli d�r�c�d� f�rql�nmi�dir.

Palaz m�mulat� xovsuz olub, yaln�z �ri� v� ar�ac ipl�rinin mü�yy�n qaydada çarpazla�d�r�l�b bir-biril�rinin aras�ndan keçirilm�si yolu il� toxunub haz�rlan�rd�. Xovlu xalçalar�n istehsal�nda bunlardan �lav� al-�lvan boyanm�� «ilm�» ipind�n d� istifad� olunurdu.

Nisb�t�n sad� toxuma texnikas�na malik olan palaz tipli xalçalara çox geni� çe�idd� m�mulat növl�ri: palaz, kilim (çiyi kilim), zili, v�rni, sumax, ��dd�, y�m�ni, xirs�k, cecim, habel� heyb�, xurcun, çuval, m�fr��, çul, lad�, duz torbas�, çanta v� s. il� t�msil olunurdu.

M�i��t �h�miyy�tin� gör�, �n�n�vi xalçaç�l�q s�n�tind� palaz m�mulat� toxuculu�u daha ön�mli yer tutmu�dur. Çoxsayl� tipoloji növ� malik olan palaz m�mulat� az miqdarda xammal m�sr�fi t�l�b etm�kd�n �lav�, h�m d� tez toxunub ba�a g�ldiyin� gör� iqtisadi c�h�td�n d� s�rf�li idi. M�lum oldu�u kimi, xalçaya nisb�t�n palaz m�mulat�n�n �ri� düzümü seyr�k olub ilm�siz, h�m d� bir q�d�r bo� toxunurdu. Palaz m�mulat� h�m d� az boyaq m�sr�fl�ri t�l�b edirdi.

Toxuma texnikas�na, b�z�k-n�q� t�rtibat�na gör� palaz m�mulat� saya v� güllü olmaqla iki tipoloji növd� toxunurdu.

Saya palazlar, bir qayda olaraq, �ri� v� ar�ac�n bir-birin� b�sit keçirtm� («çalkeçir») üsulu il� toxunurdu. Ad�t�n, ikiüzlü toxunan saya palaz�n ar�ac ipi �pi� düzümünün alt v� üst taylar�n� t�kbir qaydada çalkeçir etm�kl� toxundu�undan onun astar üzü d� avand üzü kimi, eyni il� hamar görk�m k�sb edirdi. �kiüzlü toxuma texnikas� �sas�nda hasil� g�l�n saya palazlar el aras�nda «yer palaz�» da adlan�rd�.202 Çox vaxt o, dö��m�, yaxud taxt üz�rin� sal�n�rd�.

Yer palaz� tarix�n zolaql� v� zolaqs�z olmaqla, b�z�k t�rtibat� etibar� il� iki növd� toxunmu�dur. Zolaqs�z palaz�n h�m �ri�, h�m d� ar�ac ipl�ri eyni r�ngd�, yaxud ox�ar r�ng çalar�nda olurdu. Bundan f�rqli olaraq, zolaql� palazlar�n �ri� v� ya ar�ac� müxt�lif r�ngli ipl�rin h�r d�f� mü�yy�n saydan sonra d�yi�dirilib t�krarlanmas� yolu il� toxunurdu. Zolaqlar b�z�n yaln�z �ri� taylar�n�n r�ng görüntüsünü mü�yy�n saydan sonra �v�zl�m�k, yaxud ar�ac�n r�ngli ipl�rini d�yi�dirm�k yolu il� �ld� olunurdu. Bunun say�sind� �ri� uzatmas� vasit�sil� sal�nan alab�z�k zolaqlar palaz�n boyu uzunu, ar�ac ipl�rinin köm�yi il� �m�l� g�tiril�n r�ngli zolaqlar is� könd�l�n v�ziyy�td� dü�ürdü. Cecim toxunu�lu palazlar�n ham�s� bu b�sit texniki üsulla haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan kürdl�rinin aras�nda geni� yay�lm�� y�m�ni, ikiüzlü toxuma texnikas� il� istehsal olunur v� «çiyi kilim» adlan�rd�. Ad�t�n, örk�n toxuculu�unda da bu texniki üsuldan istifad� olunurdu.

B�z�n palaz�n h�m �ri�i, h�m d� ar�ac� mü�yy�n saydan sonra d�yi��n r�ngliipl�rd�n t�rtibl�nirdi. Zolaqlar�n bu cür �ahmatsaya�� k�si�m�si yolu il� toxunan palaz növü «��dd�» adlanm��d�r. Eyni r�ngli �ri� v� ar�ac ipl�rinin miqdar�n� art�r�b azaltmaqla ��dd� xan�l�rinin ölçül�ri d�yi�dirilirdi.203

Kilim. Güllü palazlar�n tipik növü birüzlü toxunan kilim olmu�dur. Güllü palaz�n istehsal texnologiyas� cecim toxunu�lu saya palazdan xeyli f�rql�nirdi. �vv�la, güllü palaz növl�rinin

83

ham�s� birüzlü toxunurdu. �kincisi, ar�ac ipi �ri� düzümünün bir t�r�find�n dig�r k�nar�na birba�a ötürül�n saya palazdan f�rqli olaraq, güllü palaz toxuculu�unda h�r bir b�z�k-n�q� ünsürü ayr�ca ar�ac ipi vasit�sil� �m�l� g�tirilirdi.

Az�rbaycanda kilimin toxuma texnologiyas� v� n�q�-d�z�k kompozisiyas� bax�m�ndan bir s�ra tipoloji növl�ri t���kkül tapm��d�r. Kilim tipli m�mulat növl�ri «mür�kk�b keçirtm�», «dolama», «ilg�kli dolama», «d�rm�», «q�y�q» v� s. olmaqla, müxt�lif texniki üsullarla toxunurdu.

Mür�kk�b keçirtm� üsulu il� toxunan birüzlü palazlar�n geni� yay�lm�� tipoloji növl�ri aras�nda kilim, zili, v�rni v� sumax mühüm yer tutmu�dur. Bununla yana��, Az�rbaycann�n bir s�ra bölg�l�rind� m�hdud m�h�lli �razil�rd� yay�lm�� «xirs�k», «kunt» v� s. kimi yerli adlarla tan�nan birüzlü kilim nümun�l�rin� d� t�sadüf olunur.

Dolama, yaxud d�rm� texnikas� il� birüzlü toxunan kiliml�rd� n�q� ünsürü ilm�saya�� r�ngb�r�ng boyanm�� xüsusi b�z�k ipinin köm�yi il� �m�l� g�tirilirdi. N�q�in müvafiq hiss�l�rinin r�ng uyar�n�n t�l�bind�n as�l� olaraq, b�z�k ipl�rinin s�rb�st ucu, bir qayda olaraq, m�mulat�n astar üzün� ç�xar�l�rd�.

Mür�kk�b toxuma texnikas� il� haz�rlanan güllü palaz�n �ri� taylar�n� aralamaq üçün dal a�ac� �v�zin�, q�sa çilikl�r i�l�nirdi. C�rg� il� çin-çin toxunan xalça ilm�sind�n v� ya birba�a ötürül�n ar�ac keçirtm�l�rind�n f�rqli olaraq, güllü palaz�n b�z�k ipl�ri �ri� taylar�n�n aras�ndan çilik vasit�sil� keçirilirdi.

Ad�t�n, 2-3 n�f�r t�r�find�n mü�t�r�k toxunan kilim �n çox d�rm�, yaxud dolama (o cüml�d�n, ilg�kli dolama) texnikas� �sas�nda haz�rland���ndan onun b�z�k ünsürl�ri xalçasaya�� birba�a, çin-çin deyil, müst�qil sur�td� bu v� ya dig�r b�z�k növü tamam oluncayad�k ayr�-ayr�l�qda toxunurdu. Ona gör� d� kilim toxuyan qad�nlar�n h�r biri bilavasit� özünün öhd�sin� dü��n b�z�k ünsürünü müst�qil sur�td�, yanç�n� gözl�m�d�n toxuyub ba�a çatd�r�rd�. Bununla bel�, b�z�k ipi il� toxunan kilim istehsal�nda yeri g�ldikc� birba�a ötürül�n ar�ac keçirm�l�rind�n d� istifad� olunurdu.

V�rni. Toxuma texnologiyas�na gör�, dig�r kilim növl�rind�n nazik toxunmas� v� yüngül olmas� il� f�rql�nirdi.. Ona gör� d�, keçmi�d� v�rni p�rd�, örtük, yük üzü, habel� alaç�q tipli evl�rd� «divar b�z�yi» kimi istifad� olunmu�dur. Bu c�h�td�n v�rni yun cecimi xat�rlad�rd�. Az�rbaycanda v�rninin ba�l�ca istehsal m�rk�zl�ri Qazax v� Qaraba� bölg�l�ri olmu�dur.

Sumax. Kilim qrupuna daxil olan �n�n�vi xovsuz xalçalar�n tipoloji növl�rind�n biri olub «q�y�q» texniki üsulu il� toxunmu�dur. Ornamental b�z�k t�rtibat�na gör�, xovlu xalçalar� xat�rlad�rd�. B�z�k-n�q� ünsürl�ri xovlu xalçalarda oldu�u kimi, orta «göl»d� v� onu dövr�l�y�n k�nar ha�iy�d� (yel�nd�) c�ml��irdi. Suma��n «göl» adlanan ara sah�si müxt�lif formal� (çoxbucaql�, düzbucaql�, kvadrat, paxlava��killi), böyük v� kiçik ölçülü xonçalardan ibar�t t�rtibl�nirdi. Göl xonçalar�nda stiliz� edilmi� n�bati motivl�r v� heyvanat, o cüml�d�n qu� t�svirl�ri üstün yer tuturdu.

Gölün �traf�n� dövr�l�y�n ha�iy� «dolanqaç» adlanan S-vari b�z�k ünsürl�rind�n ibar�t dar qur�aqla �hat� olunurdu.

D�v� çulu, h�mçinin, qaba�� yar�q olub iki hiss�d�n ibar�t toxunurdu. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, Az�rbaycanda suma��n ilk v�t�ni �irvan bölg�si olmu�, sonralar

buradan o, ölk�nin dig�r mahallar�na, el�c� d� �ran v� Da��stana yay�lm��d�r.204 XIX �srl�rd� Az�rbaycanda sumax istehsal� �n çox Quba bölg�sind� sabitl��mi�dir.

��dd� h�m sad� «keçirtm�», h�m d� «ilm�li dolama» olmaqla iki cür toxunurdu. ��dd� çox vaxt saya palaz kimi, b�sit toxuma texnikas� il� d� haz�rlan�rd�.

B�z�k-n�q� t�rtibat�na gör�, ��dd�nin b�sit («xan�li») v� süjetli olmaqla iki tipoloji növü t���kkül tapm��d�r.

Süjetli ��dd�l�rin b�z�k t�rtibat�nda «atl�» (süvari) v� ya yüklü «d�v� karvan�», sarvan (karvanba��), habel� onlar� mü�ayi�t ed�n ke�ikçi d�st�sini �ks etdir�n r�sml�r ba�l�ca yer tutmu�dur. B�z�n ��dd� b�z�kl�rinin �sas�n� bil�yind� �ahin qu�u tutmu� ovçular v� onlar�n yan�nda h�r�k�t ed�n ov tulalar�n�n stiliz� edilib h�nd�sil��dirilmi� t�svirl�ri t��kil edirdi.

Palaz m�mulat�n�n bir s�ra tipoloji növü spesifik toxuma texnikas�na malik idi. Bu c�h�t m�i��t müx�ll�fat�n�n (m�fr��, çuval, xurcun, heyb�) haz�rlanmas�nda daha çox n�z�r� çarp�rd�.

84

Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind�, o cüml�d�n toxuma texnikas� bax�m�ndan Qazax xalçaç�l�q m�rk�zin� çox yax�n olan Borçal�, Qarayaz� v� Göyç� mahallar�nda geni� d�bd� olan q�y�q m�fr��, d�rm� çuval bu sayaq mür�kk�b toxuma texnikas� il� haz�rlan�rd�.

Xalça. �ri� v� ar�ac ipind�n �lav�, «xov» v� ya «ilm�» adlanan xüsusi b�z�k ipi vasit�si il�, mür�kk�b dolama-b�ndl�m� üsulu il� toxunan xovlu xalçalar�n ornamental v� süjetli olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri v� bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus çoxsayl� b�z�k çe�nil�ri yaranm��d�r. Xal�, o cüml�d�n, d�st xal�, xalça (g�b�), xal�-balas�, f�r�, taxtüstü, namazl�q, y�h�rüstü (qacar�), çul, lad� v� s. xovlu xalçalar�n texniki v� �m�li c�h�td�n f�rql�n�n tipoloji növl�ri idi.

Xal�. Xovlu xalçalar aras�nda ölçü v� forma etibar� il� xal� tipoloji c�h�td�n xüsusi yer tutmu�dur. Uzunlu�u 5-6, b�z�n is� 7 m-� çatan, eni 1,5-2 m olan xal� düzbucaql� formada toxunurdu. �ks�r hallarda ornamental n�q� motivl�ri il� toxunan xal�, ad�t�n, «divar xalças�» kimi istifad� olunurdu. Ad�t�n, t�k xal� qonaq ota��n�n arxa divar�na tutulur v� bel�likl� d� ota��n daxili sahman� yara��ql� hala sal�n�rd�.

Bundan �lav�, keçmi�d� bir s�ra zad�gan evl�rind� «t�n�bi» (qonaq ota��) adlanan böyük salonun dö��m�sin� salmaq üçün ayr�ca «d�st xal�» toxutdurulmas� d�b hal�n� alm��d�. M�s�l�n, Qaraba� b�yzad�l�rinin evl�rind� qonaq ota��n�n ölçüsün� müvafiq olaraq, dö��m� üz�rin� s�rilmi� d�st xalça komplektin� uzunu 5-6, b�z�n 7 ar��n, eni 2 ar��n olan bir �d�d orta (miyan�) xal�, bir cüt «k�nar�» adlanan yanxal� (uzunu orta xal�n�n boyuna b�rab�r, eni 1 ar��n), b�z�n is� bunlardan �lav� «k�ll�lik» v� ya «k�llayi» adlanan «s�r�ndaz» daxil idi. B�z�n is� d�st xal�ya k�ll�liyin ölçüsün� müvafiq toxunmu� «ayaql�q» («pay�ndaz») �lav� edilirdi.

G�b�. Boyca xal�dan xeyli kiçik olan (3-4 ar��n), lakin ondan bir q�d�r enli (2,5-3 ar��n) toxunan g�b� Az�rbaycan�n �ks�r etnoqrafik bölg�l�rind� «xalça» ad� il� geni� yay�lm�� v� kütl�vi istehsal s�ciyy�si da��m��d�r. Ev m�i��tind� t�klikd� i�l�n� bildiyind�n �halinin müxt�lif ictimai zümr�l�rinin evind� xalça çoxluq t��kil edir v� üstün yer tuturdu.205

B�z�k-n�q� kompozisiyas�na gör�, Az�rbaycan�n ornamental xalçalar� xonçal� v� xonças�z olmaqla iki tipoloji qrupa bölünür. Daha q�dim tarix� malik olan xonças�z xalçalar�n bir s�ra çe�nil�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

G�b�nin «taxtüstü» adlanan xüsusi bir növü taxt v� ya çarpay�n�n ölçüsün� müvafiq toxunurdu. Ad�t�n, onun bir q�d�r kiçik ölçüd� (boyu 3 ar��n, eni is� 1,5 ar��n) toxunmu� növü ail�nin özü üçün n�z�rd� tutulurdu.

Namazl�q (canamaz) xüsusi olaraq namaz q�lanlar üçün n�z�rd� tutuldu�undan xeyli kiçik ölçüd� (1x 0,8 m), h�m d� yüngül olsun dey� nazik toxunurdu. Xalçan�n bu növü f�rdi s�ciyy� da��d���ndan çox vaxt sifari�l� toxutdurulurdu. Taxtüstü kimi, canamaz da, ad�t�n, sat��a ç�xar�lm�rd�. Namazl���n b�z�k t�rtibat�nda «mehrab» n�q� motivi üstünlük t��kil edirdi.

Y�h�r xalças�. «Qacar�» v� ya «y�h�rüstü» adlanan y�h�r xalças� da çox vaxt sifari�l� toxutdurulurdu. Y�h�rin ölçüsün� müvafiq olaraq, y�h�r xalças� x�rda toxunmaqdan �lav�, h�m d� onun ön hiss�sind� y�h�rin qa��na keçirilm�k üçün balaca yar�q qoyulur, �traflar�ndan is� saçaqlar sallan�rd�.

At çulu. Varl� ��xsl�rin adl�-sanl� minik at� üçün sifari�l� çul toxutdurmaq �n�n� hal�n� alm��d�. Çulun qabaq �traflar� at�n boynunu v� sin�sini, arxa hiss�si is� belini v� yanlar�n� örtm�li oldu�undan onun formas� buna müvafiq olaraq qabaq t�r�fd� qo�a qanadl� toxunurdu.

Az�rbaycan�n �n�n�vi ornamental xalçalar� b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör� Quba, �irvan, Bak�, Qaraba�, G�nc�, Qazax, Naxç�van, T�briz, �rd�bil olmaqla, müxt�lif m�h�lli qruplara ayr�l�r.206 Bunlar�n h�r birin� xas olan xalçalar ilm� s�xl���na, xovlar�n uzun (hündür) v� q�sa (göd�k) olmas�na, habel� b�z�k-n�q� motivl�rinin s�ciyy�sin� gör� bir-birind�n seçilirdi. Aralar�ndak� m�h�lli f�rql�r� baxmayaraq, texniki �lam�tl�rin� gör�, bunlar�n bir qismi bir-birin� çox yax�n olub, b�dii-texniki xüsusiyy�t etibar� il� vahid xalça istehsal� m�rk�zi �m�l� g�tirmi�dir. Bu c�h�ti n�z�r� alaraq müt�x�ssisl�r Az�rbaycan�n xovlu xalçalar�n� Quba-�irvan, G�nc�-Qazax, Qaraba� v� T�briz olmaqla, dörd böyük istehsal m�rk�zi üzr� qrupla�d�rm��lar.207

Adlar� ç�kil�n xovlu xalça istehsal� m�rk�zl�rind�n h�r birinin özün� m�xsus «çe�ni» adlanan çoxsayl� b�z�k-n�q� kompozisiyas� yaranm��d�r. Bununla bel�, ornamental xalçalar� birl��dir�n bir s�ra ox�ar c�h�tl�r d� t���kkül tapm��d�r. Onlar�n ham�s�nda b�z�k elementl�ri,

85

ad�t�n, iki sah�d�: «göl» adlanan m�rk�z hiss�d� v� onu dövr�l�y�n «yel�n» adlanan k�nar ha�iy�d� c�ml��irdi.

Çe�ni növünd�n as�l� olaraq, xovlu xalçalar�n yel�n v� göl sah�l�rinin n�q� ünsürl�ri h�nd�si v� ya n�bati motivi olmas�, forma v� ölçül�ri, habel� ilm�l�rin r�ng uyar� etibar� il� bir-birind�n seçilirdi. H�tta eyni bir çe�ni �sas�nda toxunmu� xalça ilm�l�rinin r�ng uyar�nda toxucunun f�rdi zövqünd�n, xo�lay�b seçdiyi boya çalar�ndan as�l� olaraq, n�q�l�rin icras�nda b�nz�rsizlik göz� çarp�rd�. Buradan da eyni bir xalça çe�nisinin çox vaxt bu v� ya dig�r xalçaç�l�q m�rk�zinin ad�n� da��yan çoxsayl� çe�idl�ri yaranm��d�r. Xüsusil�, toxucu öz i�in� yarad�c� münasib�t b�sl�dikd�, onun toxudu�u çe�ni növünd�n as�l� olmayaraq, h�r bir xalça nümun�si b�nz�rsiz dekorativ-t�tbiqi s�n�t �s�rin� çevrilirdi. Xalça toxucular�n�n müxt�lif n�sill�ri t�r�find�n dön�-dön� toxunub t�krarlanan v� h�r d�f� d� yeni-yeni n�q� v� r�ng çalarlar� �lav� edil�n h�min b�nz�rsiz çe�ni örn�kl�rinin bir qismi zaman�n s�naqlar�ndan keç�r�k dövrümüz� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Ornamental çe�nili xalçalar�n yel�ni, ad�t�n, zolaq hal�nda, bir neç� ha�iy�d�n ibar�t toxuna bilirdi. Bel� halda yel�ni �m�l� g�tir�n orta ha�iy�nin zola�� xeyli enli olmaqla, ad�t�n, iri ölçülü n�q� ünsürl�rind�n ibar�t toxunub doldurulurdu. M�rk�z (orta) zola��n h�r iki yan� boyunca onu �hat� ed�n ensiz ha�iy�l�rin «dar» zolaqlar� x�rda n�q� ünsürl�rind�n ibar�t toxunurdu. Dar zolaqlar�n h�r ikisi, çox vaxt n�q� nümun�l�ri v� r�ng ox�arl��� c�h�td�n biri dig�rini t�krarlay�rd�.

Ornamental tipli xonçal� xalçalarda yel�nin k�nar ha�iy�l�ri, ad�t�n, xalçan�n «göl» n�q�l�rinin yerliyi il� ümumi r�ng v�hd�ti t��kil edirdi. B�zi xalça çe�nil�rind� is� üç hiss�d�n ibar�t yel�n zolaqlar�ndan �lav�, onlar�n k�nar� boyunca 2-3 ilm� çinind�n ibar�t yekr�ng (qara, q�rm�z�, sar�, nar�nc�, göy, mavi, a� v� s.) «dir�k»l�r toxunurdu,

Xonçal� xalçalar�n dekorativ-b�z�k kompozisiyas�n�n �sas m��zini «göl» n�q�l�ri t��kil edirdi. Bu s�b�bd�n d� gölün b�z�k-n�q� motivi ümum�n bu v� ya dig�r xalça çe�nisinin ba�l�ca mü�yy�nedici �lam�ti say�l�rd�.

Xalça m�mulat�n�n m�h�lli xüsusiyy�tl�ri. Az�rbaycan�n �n�n�vi xalçaç�l�q m�rk�zl�rind� tarix�n t���kkül tapm�� m�h�lli xalça qruplar�n�n h�r biri t�kc� texniki c�h�td�n deyil, habel� özün� m�xsus çoxsayl� m�h�lli çe�ni nümun�l�ri il� seçilirdi.

Quba-�irvan xalçalar� q�sa xovlu toxunmas�, z�ngin ornamental b�z�kl�r� malik olmas�, r�mzi mahiyy�tli n�q� ünsürl�rinin çox olmas� v� r�ng �lvanl��� il� seçilir. Bu qrupa daxil olan xalça çe�nil�rind� «medalyon» adlanan xonça motivli x�rda ölçülü n�q� nümun�l�ri üstün yer tutur.

Quba xalçalar�n�n 35 çe�nisi qeyd� al�nm��d�r.208 Qonaqk�nd v� D�v�çi xalçalar�, h�mçinin, b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör�, Quba xalçalar� il� tipoloji ox�arl�q t��kil edir. «�ahn�z�rli», «Qonaqk�nd», «Q�m�l», «Q�r�z», «Cek», «Alnan», «Zeyv�», «Köhn� Quba», «Minar�» v� b. çe�nil�rin �sas�n� xonça b�z�k-n�q� kompozisiyas� t��kil edir. Quba xalçalar�n�n tipik çe�ni nümun�l�ri aras�nda «Pir�b�dil» («Herat Pir�b�dil», «Burma Pir�b�dil»), «Çiçi» («Qollu Çiçi», «S�rt Çiçi», «X�rdagül Çiçi») çe�nili xalçalarda x�rda b�z�k ünsürl�ri üstün yer tutmu�dur.

�irvan qrupu xalçalar�n�n 25-� q�d�r çe�nisi t���kkül tapm��d�r.209 Salyan v� sabiq Q�b�l� mahal� xalçalar� tipoloji c�h�td�n �irvan xalçalar�na çox yax�nd�r. Bu yax�nl�q is� t�kc� iqtisadi-m�d�ni �laq�l�rd�n deyil, h�m d� tarix�n h�min mahallar�n, siyasi-inzibati c�h�td�n �irvanla ba�l� olmas�ndan, çox vaxt is� inzibati c�h�td�n onun t�rkibin� daxil olmas� fakt�ndan ir�li g�lirdi. Vahid m�d�ni–t�s�rrüfat tipi t��kil ed�n �irvan �yal�tinin t�bii-tarixi ��raiti m�d�ni prosesl�r�, o cüml�d�n maddi m�d�niyy�t ünsürl�rin� �sasl� t�sir göst�rmi�, onlar�n t���kkülünd� ümumi ox�ar c�h�tl�rin yaranmas�na s�b�b olmu�dur.

�irvan xalçalar� texniki c�h�td�n Quba qrupu xalçalar�na çox yax�n olsalar da, çe�ni r�ngar�ngliyin� gör� onlardan qism�n f�rql�nir. Quba xalçalar�nda oldu�u kimi, �irvan qrupuna daxil olan xalça çe�nil�rind� d� xonça v� x�rda-nax�� motivli b�z�kl�r üstün yer tutmu�dur. «�irvan», «�amax�», «Qobustan», «Salyan», «Q�b�l�», «�rciman, «M�r�z�», «Sorsor», «�ilyan» v� s. kimi toponimik adlarla b�lli olan xalça çe�nil�ri buna �yani misald�r. Bu çe�nil�rl� yana��, �irvan qrupu xalçalar�na «Namazl�q» v� «B�ndi- rumi» kimi orijinal kompozisiyal�

86

ornamental xalça çe�nil�ri d� daxil idi. Bütün bunlardan �lav�, �irvan xalçalar�nda, h�mçinin, k�la�ay� n�q�l�rin� xas olan

«buta» motivli b�z�k ünsürl�ri: «gülabdan buta», «çiç�kli buta», «�ah buta», «bala buta», «badam� buta», «qo�a buta», «�yri» yaxud «qarmaq buta» v� s. üstünlük t��kil etmi�dir.210

Ab�eron xalçalar� texniki c�h�td�n Quba-�irvan xalçalar� il� tipoloji ox�arl�q t��kil ets�l�r d�, çe�ni xüsusiyy�tl�rin� gör� onlardan mü�yy�n q�d�r seçilirdi. Ab�eronun xonça çe�nili xalçalar� �n çox Suraxan�, Novxan�, Fatmay�, Goradil, X�z�, F�nd��an v� b. k�ndl�rd� haz�rlanmaqla, eyniadl� çe�nil�rd�n ibar�t olmu�dur. Bundan ba�qa, Ab�eron bölg�sind� «Xil�-�f�an», «Xil�-buta» çe�nili xalçalar da çox geni� yay�lm��d�r.211

G�nc�-Qazax xalçalar� hündür xovlu olmalar� il� s�ciyy�l�nir. Bu xalçaç�l�q m�rk�zinin ornamental xalçalar� t�kc� ce�ni c�h�td�n deyil, ilm� s�xl��� bax�m�ndan da Az�rbaycan�n dig�r m�h�lli xalçaç�l�q m�rk�zl�rin� m�xsus xalça çe�nil�rind�n seçilirdi.

G�nc� xalçalar�n�n çoxsayl� çe�nil�ri aras�nda «Köhn� G�nc�», «Topalh�s�nli», «Samux», «G�d�b�y», «Ç�raql�», «Çayl�» v� b. çe�nil�r daha m��hur idi.212

Qazax xalçalar�n�n ba�l�ca ornamental xüsusiyy�tl�rind�n biri «göl» �traf�nda geni� r�ng fonunun yarad�lmas�ndan ibar�t idi. ��xl�, Salahl�, K�s�m�n (Da�k�s�m�n), Qaymaql�, A�köyn�k, Çayl�, Canall�, Qazaxb�yli, Xanl�qlar, K�m�rli, �nc�li, �skipara, Poylu k�ndl�ri Qazax xalçalar�n�n ba�l�ca istehsal m�nt�q�l�ri olmu�dur. H�min k�ndl�r h�m d� eyniadl� xalça çe�nil�rinin v�t�ni say�l�r. Tarix�n Qazax sultanl���na yax�n qon�u olmu�, el� bu s�b�bd�n d� s�x etnom�d�ni �laq�l�r� malik olan Borçal� mahal�nda toxunan ornamental xalçalar («Qarayaz�», «Qaça�an», «T�hl�», «Qaraçöp», «K�p�n�kçi», «Kosal�») h�m texniki c�h�td�n, h�m d� çe�ni xüsusiyy�tl�rin� gör� Qazax xalça qrupuna çox yax�n idi.

Qaraba� xalçalar�, h�mçinin, xovlar�n�n hündür biçilm�si, ilm� s�xl���n�n az olmas� v� nisb�t�n bo� toxunmas� il� f�rql�nirdi. Burada tarix�n «d�st xalça» haz�rlamaq d�b hal�n� alm�� v� bu �n�n� uzun müdd�t davam etmi�dir. Bu xalçalar böyük ölçülü toxunmaqla yana��, h�m d� özünün n�bati motivli n�q� çe�nil�ri il� Az�rbaycan�n dig�r etnoqrafik bölg�l�rind� yay�lm�� xalça növl�rind�n seçilirdi. «N�lb�ki gül», «Bal�q», «D�rya-nur», «Açma-yumma», «L�mp�», «Saxs�da güll�r» v� s. kimi diqq�ti c�lb ed�n ornamental çe�nil�r Qaraba� xalçalar�n�n �n göz�l nümun�l�ri say�l�r.213

XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� beyn�lxalq v� Ümumrusiya bazar�nda Az�rbaycan xalçalar�na t�l�bat h�dsiz d�r�c�d� artm��d�. O dövrün ticar�t �m�liyyatlar�nda xalça m�mulat�, �sas�n d� t�bii boyaqlarla xalis yundan toxunan xovlu �l xalçalar� �n r�vac ixracat m�hsuluna çevrilmi�di. Bu s�b�bd�n d�, xalça alverini inhisara almaq yolu il� yüks�k m�nf��t �ld� etm�y� çal��an xalça möht�kirl�ri n��nki q�dim çe�nili köhn� Az�rbaycan xalçalar�n� �halid�n d�y�r-d�ym�z qiym�t� al�r, habel� ucqar k�ndl�r� sal��d�rd�qlar� d�llallar� vasit�sil� hana üstünd�n h�l� k�silib götürülm�mi� yar�mç�q xalçalara mü�t�ri dü�üb qabaqcadan onun sövd�sini edirdil�r. Xalça möht�kirl�rinin müxt�lif yollarla �ld� edib iri tacirl�r� satd�qlar� Az�rbaycan xalçalar� yenid�n daha yüks�k qiym�tl�rl� Avropa ölk�l�ri v� Amerika bazarlar�na ç�xar�l�rd�. M�hz bunun say�sind� Az�rbaycan xalçalar�n�n bir çox misilsiz nümun�l�ri dünyan�n müxt�lif ölk�l�rin� yay�laraq, ��xsi kolleksiya v� �cn�bi muzeyl�rin f�xri eksponat�na çevrilmi�dir. London, Nyu-York, �stanbul, Tehran, Vyana v� dig�r ��h�rl�rd�ki muzeyl�rd� f�xri yer tutan T�briz, �rd�bil, �irvan, Qaraba� xalça nümun�l�ri XVI-XVII �srl�rin tarixi yadigarlar�d�r. Bu c�h�td�n T�briz xalça m�kt�binin �lvan nax��l� xalçalar� il� yana��, Qaraba��n «Qoca», �irvan�n «�amax�», Quban�n «Alpan» çe�nili xalçalar� xüsusil� f�rql�ndiyind�n �cn�bi s�n�t h�v�skarlar�n�n mara��n� özün� c�lb edilmi�dir. XIII-XVIII �srl�rd� Az�rbaycanda toxunmu� xalçalar�n böyük bir qrupu �stanbuldak� «Türk �slam Muzeyi»nd� qiym�tli s�n�t �s�rl�ri kimi nümayi� etdirilm�kd�dir.214 1539-cu ild� T�briz xalça ustalar� t�r�find�n toxunmu�, 56 kvadrat metr h�cmin d� �z�m�tli bir xalça nümun�si çox nadir s�n�t �s�ri kimi Londondak� Viktoriya v� Albert muzeyind� saxlan�l�r.215 Bu nadir s�n�t incisi özünün t�krars�z çe�ni göz�lliyi, b�dii-texniki kamilliyi, kompozisiya taml���, r�ng �lvanl��� v� inc� dekor z�rifliyi il� insan� valeh edir.

1530-cu ild� �rd�bild� �eyx S�fi m�scidi üçün toxunmu� xal� haz�rda Nyu-Yorkdak� Metropoliten inc�s�n�t muzeyind� saxlan�l�r.

87

Az�rbaycan�n dig�r xalçaç�l�q m�rk�zl�ri d� dünya muzeyl�rin� çoxlu s�n�t töhf�l�ri b�x� etmi�dir. XVII �srd� �irvanda toxunmu� ornamental xalça nümun�si haz�rda Amerikan�n Pensilvaniya muzeyind�, yen� h�min dövr� aid dig�r bir Qaraba� xalças� is� Almaniyan�n Drüsseldorf muzeyind� nümayi� etdirilir. 1732-ci ild� yen� d� Qaraba�da toxunmu� ba�qa bir xalça Münhend� ��xsi kolleksiyada saxlan�l�r. 1712-ci ild� Qubada toxunmu� xalça is� Koliforniya �tat�n�n Nort Hollivud ��h�rind� ��xsi kolleksiya nümun�l�ri aras�na dü�mü�dür.

XVIII-XIX �srl�rd� toxunmu� Qazax, Qaraba�, Quba xalçalar�n�n bir çox nümun�l�ri Istanbul, Münxen, London, Vyana v� dig�r ��h�rl�rd�ki s�n�t muzeyl�rinin qiym�tli eksponat�na çevrilmi�dir.216

Az�rbaycan�n süjetli xalçalar� da beyn�lxalq ticar�t meridianlar�na çox erk�n ç�xm�� v� haz�rda dünya muzeyl�rind� nadir inc�s�n�t �s�rl�ri kimi f�xri yer tutmaqdad�r. Bu c�h�td�n «Ovçuluq» adl� süjetli xalçalar daha geni� yay�lm��d�r. XVI �sr T�briz xalçaç�l�q m�kt�binin m�hsulu olan «Ovçuluq» adl� süjetli xalça (XVI �sr), Qaraba��n «Qoca» (XVII �sr), �irvan�n «�amax�» adl� xalçalar� haz�rda Nyu-Yorkdak� Metropoliten �nc�s�n�t Muzeyinin nadir eksponatlar� aras�nda görk�mli yer tutur.217 «Ovçuluq» mövzusuna h�sr olunmu� v� 1522-ci ild� T�brizd� gül�b�tin qat����� il�, olduqca n�fis ��kild� toxunmu� ba�qa bir süjetli xalça Londondak� Viktoriya v� Albert muzeyl�rind� xalq dekorativ-t�tbiqi s�n�tinin nadir nümun�si kimi nümayi� etdirilir.218

Nam�lum el s�n�tkarlar� t�r�find�n böyük ilham v� m�h�bb�tl� yarad�lan ornamental v� süjetli xalça çe�nil�ri misilsiz inc�s�n�t nümun�l�ri olub, özünün milli-etnik m�nsubiyy�tini b�nz�rsiz f�rdi b�z�k-n�q� dekoru vasit�si il� dünyaya b�yan edir. Bu qüdr�tli el s�n�tkarlar� yaratd�qlar� s�n�t örn�kl�ri üz�rind� özl�rinin imza–möhürb�nd etiketl�rini qoyma�� r�va bilm�s�l�r d�, bu n�fis s�n�t �s�rl�rind� Az�rbaycan t�bi�tinin füsünkar m�nz�r�l�rini, onun �halisinin z�ngin m�i��tinin �srar�ngiz s�hn�l�rini xalça üz�rin� köçürm�kl�, s�n�t istehsal�n�n real tarixini, m�d�niyy�t irsinin pozulmaq bilm�y�n gerç�k salnam�sini yadigar qoymu�lar.

A�lab�nd m�mulat�

Az�rbaycanda �n�n�vi b�z�k vasit�l�ri tarix�n l�l-c�vahiratla süsl�nmi� zin�t istehsal� il� yana�� gül�b�tin, keci sap, ip, yaxud iplik vasit�si il� haz�rlanm�� a�lab�nd m�mulat� istiqam�tind� inki�af etmi�dir.

A�lab�nd m�mulat�n�n z�ngin tipoloji növl�ri bafta, ��rid (qaragöz, çapara), z�ncir�, s�rm� (sirma), �ahp�s�nd, qaragöz, qotaz, ba� v� s. yaranm��d�r. Bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus istehsal texnologiyas� t���kkül tapd��� kimi, �n�n�vi t�tbiq sah�l�ri d� yaranm��d�r.

Bafta. �sas�n, gül�b�tin sapla bafta d�zgah�nda, pe��kar baftaç� ustalar t�r�find�n j enli v� ensiz («dar bafta») olmaqla iki cür toxunmu�dur.

Gül�b�tin, bir qayda olaraq, q�z�l v� gümü�d�n ç�kilmi� metal tell�rin ip�k sapa sar�nmas� yolu il� haz�rlan�rd�. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra ��h�rl�rind� (T�briz, �amax�) «sirmake�» adlanan pe��kar gül�b�tin ustalar� f�aliyy�t göst�rirdil�r. Onlar�n haz�rlad�qlar� gül�b�tin sap� sat�n al�b bafta toxuyur, yaxud gül�b�tin tikm�l�rd� i�l�dirdil�r.

Bafta gül�b�tin sapla toxunduqda q�z�l� v� ya gümü�ü r�ngd� dü�ürdü. Onu a�, ç�hray�, nar�nc�, q�rm�z�, al q�rm�z� r�ngli ip�k (keci) sapla da toxumaq olurdu.

Bafta ba�l�ca olaraq, qad�n üst geyiml�rinin, h�m d� bay�r-bayraml�q libas�n�n b�z�dilm�sind� istifad� olunmu�dur.Bafta b�z�k vasit�si olmaqdan �lav�, h�m d� �m�li m�qs�d da��y�rd�. Ad�t�n, onu arxal�q tipli üst geyiml�rinin yaxas�na, �t�yin�, yan çap�qlar�n�n k�narlar�na b�ndl�m�kl� �l tiki�l�rinin üstünü örtüb görünm�z edir v� yara��ql� hala sal�rd�lar. Bundan �lav�, kübar qad�nlar�n tuman�n�n �t�yin� enli baftadan «�t�klik», çutqunun önün� tutmaq üçün «qabaql�q» düz�ldirdil�r.

Çapara. Baftan�n ip�k (keci) sapla toxunmu� b�sit növü «çapara» adlan�r v� üst geyiml�rinin b�z�dilm�sind� bafta �v�zin� i�l�dilirdi. Kiçik ölçülü hanan� xat�rladan çapara d�zgah�nda toxunan bu b�z�k növü qara r�ngli sapla h�nd�si s�ciyy�li n�q� nümun�l�ri (çoxbucaql�, dördbucaql�, paxlava v� s.) il� b�z�dildikd� «qaragöz» adlan�rd�.

Da�l�q �irvanda o, çapara d�zgah�ndan �lav�, iç�risi samanla doldurulmu� da�ar v� toppuzu xat�rladan x�rda a�ac çilikl�r vasit�si il� d� toxunurdu.

88

Ba�. Keçmi�d�, ad�t�n, ki�i �alvar�, habel� qad�n tumanlar� «nif�li» tikildiyind�n onlar enli ba� vasit�si il� beld�n ba�lan�rd�. Ona gör� d� milli geyiml�r d�bd�n dü��n� q�d�r �halinin ev m�i��tind� müxt�lif r�ngli keci sap v� ya ipd�n toxunan ba�� qotazl� ba�a ehtiyac böyük idi. Bu ehtiyac� n�z�r� alaraq h�r bir evd� q�z-g�lin al-�lvan r�ngli keci saplardan �alvar (tuman) üçün ba� toxuyard�.

Da�l�q �irvanda ba� toxumaq üçün «�alab�ndçü» ad� il� b�lli olan düzbucaql� qurulu�a malik xüsusi toxuma-hörm� al�tind�n istifad� olunmu�dur. Dik dayanan çapara d�zgah�ndan f�rqli olaraq ba� d�zgah� maili v�ziyy�td�, qucaqda tutulub toxunurdu. D�zgah�n qollar�na keçirilmi� üst oxu müt�h�rrik, alt oxu is� sabit v�ziyy�td� dayan�rd�. D�zgah qollar�n�n yuxar� ba��nda aç�lm�� �aquli düzüm� malik de�ikl�r üzr� üst oxunun mövqeyini d�yi�dirm�kl�, ba��n boyunu uzad�b-q�saldabilirdil�r.

Toxuma prosesi «r�xt» adlanan qar�� paralar�ndan düz�ldilmi� bir ç�r�k uzununda yast� v� hamar p�rl�r vasit�sil� görülürdü.219

Qaytan (��rid).Keçmi�d� Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� yast� ��rid mühüm yer tutmu�dur. ��ridin ensiz növü olan qaytan alt v� üst geyiml�rinin yar�q v� çap�qlar�n� ba�lay�b çözm�k m�qs�di il� geni� istifad� olunmu�dur. Çox vaxt qaytan ilg�-düym� �v�zin� i�l�nirdi. Qolçaql� arxal�q, atmaqol çuxan�n qolalt� yar�qlar�, çutqu qulaqlar� m�hz qaytan vasit�si il� ba�lan�rd�. H�tta önlüyün k�nar qulaqc�qlar�, dö�lüyün «üz�ngi» adlanan boyun asmas�, t�s�k üz�ngisi çox vaxt qaytandan düz�ldilirdi.

��rid, habel� «göz�k» v� ya «çubuq ba��» ad� il� elat m�i��tind� d� geni� yay�lm��d�r. Alaç�q tipli evl�rin çubuqlar�n� bir-birin� ba�lamaq üçün xüsusi olaraq haz�rlanm�� r�ngb�r�ng q�sa «çubuq ipi»nd�n istifad� olunarm��. Qaraba� maldarlar� aras�nda daha çox «göz�k» ad� il� tan�nan çubuq ipinin h�r iki ucu al-�lvan boyal� ipl�rd�n düz�ldilmi� qotaz il� tamamlan�rd�. Bütün bunlardan �lav�, çuval, xurcun, heyb�, m�fr��, duz torbas� v� s. kimi toxuma qablar�n a�z� yen� d� ucu qotazl� göz�k ipi il� ba�lan�rd�. Keçmi� m�i��td� dolaq ipi v� çariq ba�� çox vaxt yast� qaytandan düz�ldilirdi.

Göz�k v� ya qaytan�n 2-3 ibar�t bükd�rilmi� ipl�rini bir neç� ta�a ay�randan sonra sünbülvari formada hörürdül�r.

Tikm�l�r

Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�tinin z�ngin b�dii t�svir vasit�l�rin� malik olan �n z�rif, inc� sah�l�rind�n biri tikm� («ç�ki») olmu�dur. B�dii tikm�l�r �srl�r boyu q�z-g�linl�rin sevimli m���uliyy�t növün�, �yl�nc� vasit�sin� çevrilmi�dir. Keçmi� m�i��td� qad�nlar�n ictimai h�yatdan uzaq olan gu��ni�in h�yat t�rzi d� tikm� s�n�tin� maraq oyanmas�nda mühüm rol oynam��d�. Dig�r t�r�fd�n, ölk�d� b�dii tikm�l�r üçün g�r�k olan xammal (müxt�lif növ yun, k�tan, pamb�q, ip�k parçalar, al-�lvan boyaql� ip v� sap, q�z�l v� ya gümü� tell�rind�n ibar�t gül�b�tin, pil�k, p�r�k, muncuq, inci, m�rcan, mirvari v� s.) ehtiyat�n�n bollu�u tikm� s�n�tinin meydana g�lm�sini v� inki�af�n� labüd ed�n amill�rd�n idi. �n n�hay�t, Az�rbaycanda ��h�r m�i��tinin v� geyim m�d�niyy�tinin b�r-b�z�k t�l�b ed�n yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatmas� fakt� da b�dii tikm�l�r� mara�� art�rm��d�r. Xüsusil�, kübar qad�nlar�n zin�tl� süsl�nmi� geyim d�sti v� m�i��t ��yalar� tikm� üsulu il� b�z�dilib daha da yara��ql� görk�m� sal�n�rd�. Cavan q�z-g�linl�r h�yatlar� boyu böyük h�v�s v� hövs�l� il� �ll�rind� olan müxt�lif növ b�dii t�svir vasit�l�rind�n istifad� ed�r�k, öz geyim v� m�i��tl�rini b�z�yib, könül ox�ayan yara��ql� hala salma�a çal���rd�lar. Q�zlar, ad�t�n, g�l�c�k adaxl� v� ya ni�anl�lar�, habel� onlar�n ail� üzvl�ri üçün pul kis�si, t�nb�ki kis�si, üz�rlik qab�, saat qab�, daraq qab�, yük üzü, yast�q (bal�nc) üzü, müt�kk� üzü, müxt�lif növ örtük v� p�rd�l�r: qap�-p�nc�r�, camaxadan, taxça p�rd�si, z�r�ndaz, sallamanc, süz�ni, sürm�dan, �tir qab� v� q�l�mdan kis�si, canamaz, möhür qab�, quran qab�, qayç� qab�, oymaq qab�, araqç�n, külah, t�s�k, habel� zimpu�, at çulu v� s. kimi cer-cehiz t�darük edib b�z�yir, divar ç�kil�ri tikib haz�rlay�rd�lar.

Dekorativ b�z�k nümun�l�ri olmaq etibar� il� �halinin m�i��tind� tikm�l�r� t�l�bat artd�qca t�dric�n o, x�rda �mt�� istehsal� s�ciyy�si k�sb edir, h�v�skar m���uliyy�t növünd�n pe��kar s�n�t sah�sin� çevrilirdi. Ba�qa sözl�, tarix boyu ev pe��si s�ciyy�si k�sb ed�n tikm� (ç�ki) istehsal� evl�rd�n f�rdi dükan v� karxanalara köçm�y� ba�lam��d�r. Bununla da o, g�lirli

89

dolanma vasit�sin�, s�rf�li m���uliyy�t növün� çevrilmi�dir. Bundan sonra tikm� s�n�ti il� t�kc� qad�nlar deyil, h�m d� ki�il�r m���ul olma�a ba�lam��d�r. Ki�i m���uliyy�tin� çevril�n andan etibar�n tikm�çilik dekorativ-t�tbiqi s�n�tin �n kütl�vi növün� çevrilmi�, pe��kar s�n�t sah�si kimi f�aliyy�t göst�rmi�dir.

Yaz�l� m�nb� v� etnoqrafik materiallardan b�lli oldu�u kimi, Az�rbaycanda b�dii tikm� texnikas� XIX �srd� d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�, h�m h�v�skar ev pe��si, h�m d� pe��kar s�n�t növü kimi öz f�aliyy�tini davam etdirmi�dir.

Pe��kar tikm� dükanlar� �vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d�, �sas�n, ��h�rl�rd� v� iri s�n�t-ticar�t m�rk�zl�rind� c�ml��mi�di. Bu da t�sadüfi deyildi. Bel� ki, keçmi�d� tikm�-b�z�k m�mulat�n�n �sas mü�t�ril�ri ��h�r �halisinin kübar zümr�l�rind�n, bir d� �cn�bi müsafir v� tacirl�rd�n ibar�t idi. Bu s�b�bd�n d� a�lab�nd, z�minduz (gül�b�tin tikm�) v� t�k�lduz (ilm�li tikm�) dükanlar�, �sas�n, ��h�rl�rd� f�aliyy�t göst�rirdi. Bu h�m d� b�dii tikm� üçün g�r�k olan z�ruri xammal növl�rini ist�nil�n vaxt ��h�rin r�vac sat�� bazar�na malik olan ticar�t dükanlar�ndan tap�b �ld� etm�k imkan� il� ba�l� idi.

Tikm�-b�ndl�m� �m�liyyat� «yerlik» m�qs�di il� seçilmi� yekr�ng ip�k, yun, k�tan v� pamb�q parça, habel� bu parçalardan tikilmi� geyim, m�i��t v� ��xsi ��yalar üz�rind� müxt�lif r�ngli sap, gül�b�tin tell�r, pil�k, p�r�k, muncuq, qiym�tli da�lar, habel� r�ngb�r�ng kiçik parça tik�l�ri vasit�sil� n�q�-b�z�k nümun�l�ri yaratmaqdan ibar�t idi. Tikm� �m�liyyat� t�kc� parça üz�rind� deyil, a��l� gön-d�ri v� keç� m�mulatlar� üz�rind� d� görülürdü.

«Qarmaq», yaxud «qüllab» adlanan tili�k�li polad iyn�nin meydana g�lm�si, habel� toxuculuq v� boyaqç�l�q s�n�tl�rinin sonrak� inki�af� tikm� texnikas�n�n xeyli d�r�c�d� t�kmill��m�sin� v� tikm�l�rin cazib�darl���n�n artmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Az�rbaycan tikm�l�ri h�m b�z�k material�n�n növün�, h�m d� i�l�nm� texnikas�n�n s�ciyy�sin� gör�, tipoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�nirdi. Bundan �lav�, tikm� il� «ç�ki» aras�nda da mü�yy�n f�rq var idi. Bel� ki, divar ç�kil�rinin n�q�-b�z�k ünsürl�ri, ad�t�n, ulduzlu iyn� il�, h�m d� parça üz�rind�, tikm�l�r is� h�m xam parça, h�m d� haz�r m�mulat (geyim v� m�i��t vasit�l�ri) üz�rind� icra olunurdu. Ona gör� d�, n�q�l�ri b�sit tiki� texnikas� il� r�ngli yaln�z saplar vasit�sil� sal�nan «ç�ki»d�n f�rqli olaraq, tikm�l�rin b�z�kl�ri h�m b�xy�l�m� (ilm�salma), h�m d� b�ndl�m� üsulu il� icra olunurdu.

B�xy�l�m� tiki� növl�rin� ilm�, cülm� («qu� gözü»), s�r�ma, (qo�a v� ya t�ks�r�q), s�n�q, düz, dal�al� tiki� («ilanyolu») v� s. daxil idi.

B�ndl�m� texnikas� il� �vv�lc�d�n haz�rlanm�� b�dii t�svir vasit�l�ri (muncuq, inci, mirvari, pil�k, p�r�k, «pitik» adlanan parça tik�l�ri v� s. adi sapla bu v� ya dig�r n�q�in r�ddi �sas�nda m�mulat üz�rin� b�nd edilirdi.

B�dii t�svir vasit�l�rin�, ba�qa sözl�, b�z�k material�n�n növün� gör�, Az�rbaycan tikm�l�ri gül�b�tin v� ya r�ngli sap vasit�sil� sal�nan b�z�k ünsürl�rind�n ibar�t olmaqla müxt�lif tipoloji növl�r� ayr�l�rd�.

B�xy�l�m� (ilm�-cülm�li) tikm�l�rin çox geni� çe�idi: «t�k�lduz», («ilm�li», «g�zm�», «doldurma»), «m�lil�» («na�da»), «cülm�», «gül�b�tin», «z�minduz», «örtm�», «s�r�ma», «xanduz» (��b�k�li) v� s. t���kkül tapm��d�r.

Bundan f�rqli olaraq, b�ndl�m� tikm�l�r pil�k, p�r�k, s�rm�, bafta, h�r�mi, ��ms, �ahp�s�nd, çapara, qaragöz v� s. kimi b�z�k elementl�rinin mü�yy�n n�q� motivinin r�ddi üzr� m�mulat üz�rin� b�nd etm� yolu il� �ld� olunurdu. X�rda do�ranm�� parça tik�l�rinin (pitik) n�q� motivi üzr� m�mulat üz�rin� otuzdurulub (qondar�l�b) b�rkidilm�si d� b�ndl�m� texnikas� il� icra edilirdi.

XIX �srd� Az�rbaycanda pe��kar tikm� s�n�ti, �sas�n, �amax�, Bak�, Naxç�van, ��ki, �u�a, qism�n d� G�nc�, Qazax, L�nk�ran ��h�rl�rind� c�ml��mi�di. Bu dövrd� b�dii tikm� s�n�ti iki istiqam�td�: ��kid� qüllabduzluq (t�k�lduzluq), Bak� v� �amax�da is� gül�b�tin tikm� üzr� davam etdirilm�kd� idi.220 ��ki v� G�nc� ��h�rl�rind� t�k�lduz tikm�l�rin «g�zm�» v� «doldurma» növl�ri geni� yay�ld��� halda, �amax�, T�briz, Bak�, bir q�d�r sonralar is� �u�a ��h�ri üçün gül�b�tin tikm� texnikas� («z�minduz», «m�lil�duz») daha çox s�ciyy�vi olmu�dur. �lm�li tikm�nin h�r iki tipi Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� geni� yay�lm��d�.221 Bunlardan f�rqli olaraq, «xanduz» adlanan222 ��b�k�li tikm� növü m�h�lli s�ciyy� da��maqla, ba�l�ca

90

olaraq, L�nk�ran-Astara bölg�sind� yay�lm��d�r. T�k�lduz tikm�. XIX �srd� Az�rbaycan�n �n�n�vi b�dii tikm�l�ri aras�nda t�k�lduz tikm�

növü xüsusi yer tuturdu. T�k�lduz tikm�l�rd� n�bati v� ya h�nd�si motivli n�q�-b�z�k nümun�l�ri müxt�lif r�ngli saplar�n köm�yi il� parça üz�rind� ard�c�l olaraq, mühit x�tti üzr� davam etdiril�n ilm�vari ilg�kl�r vasit�sil� sal�n�rd�. T�k�lduz tikm�l�rd� �n çox t�sadüf edil�n h�nd�si formal� n�q�-b�z�k elementl�ri aras�nda x�rda dair�cikl�r, halqalar, üçbucaq, dördbucaq, paxlava, be�, alt� v� s�kkiz gu��li ulduz, s�n�q, düz, yaxud dal�avari x�tl�r mühüm yer tuturdu. T�k�lduz ustalar�n�n istifad� etdiyi n�bati n�q�l�r aras�nda müxt�lif gül: q�z�lgül, n�rgiz, q�r�nfil, lal�, süs�n, zanbaq, b�növ�� v� çiç�kl�r nar, heyva, alça çiç�yi, sünbül, yarpaq, habel� qu� bülbül, tovuz qu�u, göy�rçin, tutuqu�u, turac, hophop, �anapipik, q�rqovul, qumru, k�klik, sa�sa�an r�sml�ri mühüm yer tuturdu. B�z�n bu tip tikm�l�rd� ceyran, cüyür, at, �fsan�vi �jdaha t�svirl�rin� d� t�sadüf olunurdu. Nadir hallarda bir s�ra m�i��t ��yalar� (gülabdan, kuz�, �tirqab�, surm�dan daraq, qayç� v� s.) tikm� r�sml�rin� çevrilirdi. Bir sözl�, q�dim v� orta �srl�rd� d�bd� olmu� �n�n�vi n�q� nümun�l�ri h�v�sl� t�krarlan�rd�. T�k�lduz ustalar� arabir astral s�ciyy�li b�z�k nümun�l�rin� (gün��, ay, ulduz) d� müraci�t edirdil�r.

Basmaq�lib üsulunda oldu�u kimi, t�k�lduz tikm�l�rin d� b�z�k-n�q� ünsürl�ri ha�iy�, köb�k (göl) v� ara b�z�yi olmaqla, bir-birind�n seçilib f�rql�nirdi.

Tikm� prosesind� �vv�lc� ha�iy� b�z�kl�ri üzr� nax���n �sas mühit x�tl�ri i�l�nir, daha sonra is� ara bo�luqlar� doldurulurdu.

T�k�lduz ustalar� qasnaq (sa�anaq, kargah) v� qarmaq (qüllab) olmaqla iki sad� �m�k al�tid�n istifad� edirdil�r. H�r hans� bir m�mulat v� ya parça üz�rin� nax�� salmaq üçün �vv�lc� parçan� qasna�a tar�m ç�kib onun üz�rin� ikinci bir kiçik dövr�li qasna�� kip otuzdururdular. Sonra parçan�n üz�rin� müvafiq nax���n konturlar� sal�n�rd�. Bunun üçün tiki� iyn�si il� de�ilmi� ka��z �ndaz�ni üstün� qoyub t�ba�ir tozu il� nax���n r�ddini m�mulat v� ya parça üz�rin� köçürürdül�r. Bu �m�liyyat qurtard�qdan sonra usta sol �li il� qasna��n alt�nda qarma��, sa� �li il� onun üstünd� b�z�k sap�n� tuturdu. Sonra sap� qarma�a ili�dirib, parçan�n alt�na ç�km�kl� ilm� sal�rd�. Bel�likl�, qüllab vasit�si il� �m�l� g�tiril�n z�ncirvari ilm� c�rg�l�ri davam etdiril�r�k m�mulat üz�rind� r�ddi sal�nm�� b�z�k motivin� müvafiq nax�� kompozisiyas� yarad�l�rd�.223

T�k�lduz tikm� növü il� �n çox divar ç�kil�ri (dekorativ süz�ni), taxça p�rd�si, örtük, süfr�, müt�kk� v� bal�nc (nazbal�nc) üzü, y�h�rüstü (zimpu�) b�z�dilirdi.

Ad�t�n, t�k�lduz b�z�kl�ri «g�zm�» v� «doldurma» olmaqla, iki texniki üsul il� icra edilirdi. Mür�kk�b nax��l� b�z�k motivinin t�l�bind�n as�l� olaraq, b�z�n bu üsullar birg� t�tbiq olunurdu.

T�k�lduz tikm� üçün «yerlik» m�qs�di il� birr�ng (yekr�ng) m�xm�r, qanovuz, darayi v� s. kimi yerli ip�k parçalardan istifad� edilirdi. Tikm� sap�, �sas�n, ip�k, �n çox is� kecid�n haz�rlan�rd�. Bundan �lav�, b�z�n «yal�nqat» �yrilmi� yun ipd�n d� tikm� sap� kimi istifad� edilirdi.

Bir qayda olaraq, tikm� sap� nax�� kompozisiyas�n�n r�ng uyar�ndan as�l� olaraq, �vv�lc�d�n müvafiq r�ngl�r� boyan�rd�. Boyaq (r�ngab) üçün, �sas�n, bitki m�n��li (n�bati) boyaqlara üstünlük verilirdi. N�bati boyaqlar solmad�qlar� kimi, h�m d� r�ng ayr�nt�lar�n�n parlaql��� v� ��ffaf olmalar� il� seçilirdi. Xalçaç�l�q s�n�tind� oldu�u kimi, tikm� ustalar� da yerli v� k�nardan g�tirilm� n�bati boyaqlar�n xüsusiyy�tl�rin� v� onlardan r�ngab �ld� etm� qaydalar�na, habel� ümum�n boyama texnologiyas�na d�rind�n b�l�d idil�r.

Cülm� tikm�. B�xy�l�m� texnikas� �sas�nda haz�rlanan tikm�l�rin m�h�lli növl�rind�n biri d� cülm� idi. Cülm� tikm�l�r �n çox Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm��d�. Bu texniki üsul il� parça, yaxud �yin-ba� geyiml�rinin müvafiq hiss�l�rin� (yaxa, �t�k, qola�z�, cib v� �t�yin yan yar�qlar�n�n k�nar�na) b�z�k sal�n�rd�. Bunun üçün müxt�lif r�ngl�r� boyad�lm�� keci, yun v� ya pamb�q saplar�n köm�yi il� m�mulat üz�rin� r�ddi sal�nm�� nax�� növünün mühit x�tti üzr� ard�c�l davam etdiril�n x�rda v� nar�n dair�cikl�r (cülm�l�r) �m�l� g�tiril�r�k laz�mi b�z�k-n�q� motivi yarad�l�rd�.

Cülm� tikm� üçün q�rm�z� r�ngli tafta v� ya tirm� parça üz�rind� a� r�ngli sapla h�nd�si, yaxud n�bati motivli nax��lar salmaq daha çox s�ciyy�vi olmu�dur.

91

Cülm� texnikas� il� �n çox ba� geyiml�ri (araqç�n, ��bkülah, t�s�k) b�z�dilirdi. B�z�n don (arxal�q), tuman v� kül�c�nin �t�k, yaxa v� qola�z� da cülm� tikm�si il� b�z�dilirdi.224

Gül�b�tin tikm� üsulu XIX �srd� �amax�, �u�a, qism�n d� Naxç�van ��h�rind� xüsusil� geni� inki�af etmi�dir. XIX �srd� gül�b�tin tikm�, h�mçinin, G�nc�, ��ki v� L�nk�ran ��h�rl�rind� d� yay�lm��d�r. Lakin orta �srl�rd� onun klassik v�t�ni �amax� v� T�briz ��h�rl�ri olmu�dur.

Gül�b�tin tikm� «hamar» v� «qabar�q» olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. «Z�minduz» adlanan hamar tikm� texnikas� il� m�mulat� b�z�m�k üçün, ad�t�n, «kargah» (d�zgah) adlanan düzbucaql� formaya malik a�ac ç�rçiv� v� ulduzlu tiki� iyn�sind�n istifad� olunurdu. «Yerlik» parça material� kimi, ba�l�ca olaraq, s�x toxunu�lu, yekr�ng parçalardan, �n çox is� q�rm�z�, q�hv�yi, b�növ��yi, mavi v� ya ya��l r�ngli m�xm�r i�l�dilirdi. Bundan �lav�, müxt�lif r�ngli, z�rif toxunu�lu mahud, habel� tirm� v� atlaz, h�tta tumac z�minduz tikm� texnikas� üçün yerlik ola bilirdi.

Z�minduz tikm� növünü haz�rlamaq üçün �vv�lc� parçan� tar�m v�ziyy�td� kargaha ç�kir, sonra onun üz�rin� ka��zdan k�silmi� laz�mi nax�� motivin� malik �ndaz� qoyur v� adi sapla onlar� kökl�yib bir-birin� b�nd edirdil�r. Sonra q�z�l� v� ya gümü�ü r�ngli gül�b�tin sapla kökl�m� tiki�� paralel sur�td� b�xy�l�m� texnikas� il� n�q� motivini doldururdular.

Gül�b�tin tikm�nin bu texniki üsulu il� �n çox qad�n üst libas�, ba� geyiml�ri, ev m�i��t müx�ll�fat�, h�tta at y�h�rinin b�z�k l�vazimat� (zinpu�, çul) tikilib b�z�dilirdi. Keçmi�d� ni�anl� q�zlar�n cehiz t�darükü iç�risind� gül�b�tin tikm�li ��xsi m�i��t ��yalar�n�n olmas� ad�t hal�n� alm��d�. Ni�anl� q�z�n cer-cehizl�ri aras�nda bu sayaq tikm� nümun�l�rinin olmas� h�m d� g�linin �l qabiliyy�tinin göst�ricisi say�l�rd�.

M�lil�duz tikm� növü «örtm�» texniki üsulu il� icra olunurdu.225 M�lil� tikm�d� gül�b�tin saplar bir-birinin yan�na paralel, h�m d� çox s�x b�ndl�m�kl� qabar�q görk�m al�rd�. Nax��lar�n parça üz�rind� bir q�d�r qabar�q ç�xmas� üçün bir neç� qatdan ibar�t yo�un sapdan, h�tta qaytandan da istifad� edirdil�r.226 Keçmi�d� gül�b�tin tikm� texnikas�n�n bu növü daha çox ha�iy� b�z�kl�rind� t�tbiq edilirdi.

Gül�b�tin tikm�d� i�l�n�n q�z�l� v� gümü�ü tell�r ya xalis halda, ya da iplik v� ya ip�k sapa sar�nmaqla istifad� olunurdu. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra ��h�rl�rind� a�lab�nd ustalar çal���rd�. Onlar paltara vurulan ba�l�ca b�z�k vasit�l�ri (bafta, h�r�mi, qaragöz, çapara, ��ms, �ahp�s�nd, s�rm� v� s.) haz�rlamaqla yana��, h�m d� q�z�l v� gümü� teli ç�kib ondan tikm� üçün «gül�b�tin» sap� istehsal edirdil�r. Gül�b�tin sapa t�l�bat�n çox olmas� il� �laq�dar olaraq, b�z�n bu i�l� xüsusi olaraq, «s�rmake�» adlanan pe��kar simke�l�r m���ul olurdu. Onlar metal tell�rin z�ruri elastikliyini �ld� etm�k üçün yüks�k �yarl� gümü�d�n istifad� edirdil�r. Q�z�l� r�ngli gül�b�tin tel hasil etm�k üçün çox vaxt gümü� tell�r xüsusi olaraq haz�rlanm�� «q�z�l suyu»na sal�n�b boyan�rd�.

Gül�b�tin tikm�l�rin parlaql���n� n�z�r� çarpd�rmaq m�qs�dil�, bir qayda olaraq, tünd yerlikli qal�n parçadan (m�xm�r v� ya mahuddan) istifad� olunurdu.

«Örtm�» üsulu il� tikm� texnikas� t�kc� gül�b�tin sapla deyil, yo�un �yrilmi� v� müxt�lif r�ngl�r� boyad�lm�� keci sap v� ya yun ipl� d� icra olunurdu. Xüsusil�, mür�kk�b b�z�k-n�q� kompozisiyas�na malik olan «örtm�» tikm�l�rd� buna daha çox t�sadüf edilirdi.

Birüzlü tiki� texnikas� il� icra olunan gül�b�tin örtm�d�n (m�lil�duz, na�da) f�rqli olaraq, müxt�lif r�ngl�r� boyad�lm�� adi saplarla icra olunan «örtm�» tikm�l�r h�m birüzlü, h�m d� ikiüzlü tikil� bilirdi.

Muncuqlu tikm�. XIX �srd� �u�a, G�nc�, �amax�, qism�n d� Bak� ��h�rl�rind� geyim v� x�rda m�i��t ��yalar� çox vaxt muncuqlu tikm� texnikas� il� b�z�dilirdi. Muncuqlu tikm� m�xm�r, qanovuz, mahud, qism�n d� k�tan parçalar üz�rind� i�l�nirdi. Bu m�qs�dl� «tozmuncuq» adlanan x�rda muncuqlar t�kb�t�k, yaxud düzüm hal�nda olmaqla, iki üsulla, h�m d� c�rg� il� parça üz�rin� b�nd edilirdi. �st�nil�n bir n�q�i parça v� ya m�mulat üz�rin� köçürm�k üçün ilk növb�d� onun ümumi mühit x�tti ç�kilib haz�rlan�r, sonra qabaqcadan sapa düzülmü� mü�yy�n sayl� muncuq düzüml�ri h�min x�tl�r üzr� laz�mi yer� b�ndl�nirdi. Bunun say�sind� müxt�lif r�ngli x�rda muncuqlar�n say�n� v� mövqeyini d�iy�m�kl� m�mulat üz�rind� laz�mi n�q� �ld� edilirdi.

92

Kübar qad�nlar�n v� yüks�k m�ns�bli ki�il�rin �yin v� ba� geyiml�ri eyni üsulla l�l-cavahiratla tikilib b�z�dilirdi.

Pil�k tikm� üsulundan, �sas�n, buxar�, güzgü, taxça v� b�zi m�i��t örtükl�rinin, habel� x�rda ��yalar�n (pul kis�si, yelpik, araqç�n v� s.) b�z�dilm�sind� istifad� olunurdu.

Pil�k nazik, yast� v� dair�vi formal� x�rda �lvan metal lövh�cikl�rd�n ibar�t olub z�rg�r v� ya gümü�b�nd t�r�find�n k�silib haz�rlan�rd�. Pil�k düzüml�ri vasit�sil� parça v� ya m�mulat üz�rind�, ad�t�n, romb, üçbucaq, dair� ��klind� müxt�lif h�nd�si nax��lar �m�l� g�tirilirdi. Pil�k m�mulat� iki cür: ya ba�dan-ba�a nax�� ünsürl�rini parça üz�rin� doldurmaqla, ya da onlar� yaln�z b�z�yin mühit x�tl�ri üz� düzüb b�ndl�m�kl� haz�rlan�rd�.227

Tikm�nin bu növü G�nc�, �amax�, ��ki v� Naxç�vanda daha çox d�bd� olmu�dur.228 Xanduz milli tikm�l�rin m�h�lli növü olub, �sas�n, L�nk�ran-Astara bölg�sind� geni�

yay�lm��d�r.229 Bu texniki üsulla, ba�l�ca olaraq, süfr� haz�rlan�rd�. Tikm� növünün ad� da buradan yaranm��d�r.

Xanduz tikm� üsulunda �vv�lc� parçan�n toxuma tell�ri mü�yy�n qaydada ç�xar�l�b ��b�k�l�nir, sonra onun üz�ri iyn�, iki �d�d qasnaq v� müxt�lif r�ngli ip�k, iplik, yun sap vasit�sil� i�l�nirdi.

��b�k�l�nmi� parça çox vaxt tikm� h�v�skarlar�n�n özl�ri t�r�find�n haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� k�tan parçan�n �ri� v� ar�ac� say hesab� il�, t�k�mseyr�k olmaqla, ç�xar�l�b seyr�ldilir v� ��b�k� hal�na sal�n�r�d�. Sonra h�min ��b�k�li parça vasit�sil� m�mulat üz�rind� laz�mi nax�� sal�n�rd�. Bunun üçün usta �vv�lc� ��b�k�li parçan� qasna�a (kargaha) kip keçirilmi� m�xm�r, atlaz, a�, k�tan v� s. parça üz�rin� qoyur, sonra �lind� olan haz�r nax�� nümun�sin� baxaraq, r�ngli saplarla b�z�yi say hesab� il� i�l�m�y� ba�lay�rd�. O, yeni ilm� �ld� etm�k ist�dikd� iyn�ni say üzr� ��b�k�li saplardan enin� v� bir d� uzununa götürürdü. Çox vaxt iyn� ��b�k�y� ç�p�ki keçirilirdi.230 Bunun say�sind� süfr� b�z�kli hala dü�ürdü.

Qondarma b�z�k üsulu Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� «oturtma» v� ya «qurama» adlan�rd�. �n sad� v� b�sit nax�� növü olan qondarma texnikas� çox q�dim zamanlardan m�lum idi. Daha çox köç�b� elat m�i��ti üçün s�ciyy�vi olan «qondarma» texniki üsulunun yaranma tarixi dekorativ t�tbiqi s�n�tin ilk ça�lar�na gedib ç�x�r. Q�dim insanlar�n öz m�i��tl�rini b�z�yib yara��ql� hala salmaq bar�d� ilk b�sit t�s�vvürl�ri m�hz qondarma b�z�k texnikas�n�n yaranma m�rh�l�sind�n ba�lanm��d�r. Bunu arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� olunmu� yapma nax��l� saxs� m�mulatlar� da t�sdiq edir.

Orta �srl�rd� varl� zümr�l�r�, xüsusil�, hökmdar v� b�yzad�l�r� m�xsus çad�r v� alaç�q örtükl�ri «qondarma»(«oturtma») texniki üsulu il� b�z�dilmi�dir. .XYII �srd� Az�rbaycanda olmu� �cn�bi s�yyahlar (A.Oleari, �.Streys) yol qeydl�rind� bu bar�d� heyranl�qla b�hs etmi�l�r.

Qondarma (oturtma, qurama) üsulu il� «pitik» adlanan x�rda do�ranm��, h�nd�si v� ya n�bati n�q� formas�na malik materiallar� (keç�, d�ri, parça, yun, pamb�q) mü�yy�n qaydada m�mulat üz�rin� oturdub b�ndl�yir v� bel�likl� d�, laz�mi görk�m� malik b�z�k-n�q� motivi �ld� edilirdi. Naxç�van bölg�sind� bu m�qs�dl� h�tta oturtma material� kimi, baramadan da istifad� olundu�u t�sbit edilmi�dir.231

Bu b�z�k üsulunda t�svir material� �vv�lc�d�n mü�yy�n formada do�ran�b haz�rlanandan sonra n�q� kompozisiyas�na müvafiq olaraq, m�mulat üz�rin� otuzdurulub (qondar�l�b) �traflar� «basd�rma» tiki� növü il� b�ndl�nirdi.

Qondarma n�q� ünsürl�rinin qabar�q olmas� üçün çox vaxt pitikl�rin alt�na pamb�q, yun v� ya barama qoyulur, sonra onlar�n �traflar� «yerlik» üz�rin� b�nd edilirdi.

XIX �srd� bu texniki üsul il� divar b�z�kl�ri (ç�ki), yük üzü, süfr�, tapança qab�, y�h�ralt� v� s. ��yalar b�z�dilmi�dir.

Z�r�nduz tikm�. Az�rbaycan�n �n�n�vi b�dii tikm� növl�rind�n biri d� p�r�k tikm� olmu�dur. B�ndl�m� tikm� qrupuna daxil olan z�r�nduz (p�r�k) tikm� növü z�rg�rlik s�n�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. XIX �srd� «z�r�nduz» tikm� növü daha çox ��ki, �amax� v� Lah�cda geni� yay�lm��d�.

Z�r�nduz tikm�nin t�svir vasit�l�rini döym� (çaxma) v� basma (q�libkarl�q) üsulu il� �lvan metallardan haz�rlanm�� müxt�lif formal� nax�� ünsürl�ri t��kil edirdi. Z�r�nduz tikm�l�rin t�svir vasit�l�ri pil�k v� p�r�k olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. Bunun üçün b�z�k ünsürl�ri �vv�lc�d�n

93

k�silib haz�rlanandan sonra onlar mü�yy�n olunmu� nax�� kompozisiyas� üzr� parçaya b�nd edilirdi.

Z�r�nduz tikm� texnikas� ev m�i��tind� �n çox taxca, mürcü, sand�qça, güzgü, buxar�, yük v� s. örtükl�rinin b�z�dilm�sind� t�tbiq edilirdi. XIX �srd� z�r�nduz tikm� üsulu il� qad�n üst paltarlar�n�n �t�k, bil�k v� yaxas� da b�z�dilirdi. Bunun üçün b�dii metal lövh�cikl�ri ya bilavasit� paltar üz�rin� mü�yy�n qaydada düzülüb b�ndl�nir, ya da ayr�ca, ensiz parça zola��n�n üz�rin� b�rkidil�nd�n sonra üst geyiminin �t�k v� ya yaxas�na b�nd edilirdi. Sonuncu halda o, «�t�klik» yaxud «yaxal�q» adlan�rd�.

Z�r�nduz tikm�l�rin ba�l�ca b�dii t�svir vasit�l�ri olan metal p�r�kl�r müxt�lif formal�: buta, paxlava, üçbucaq, dördbucaq, dair�, qu�, k�p�n�k, bal�q v� s. kimi r�smi b�z�kl�rind�n ibar�t haz�rlan�rd�. Buta (�ahbuta, gülbuta, gülb�nd) v� qoza ��killi p�r�kl�r qad�n üst geyiml�rinin yaxas�n� ba�lamaq üçün istifad� etdikd�, «düym�» v� ya «h�bbab» adlan�rd�. Keçmi�d� kübar qad�nlar�n arxal�q, l�bbad�, ç�pk�n v� nimt�n� tipli üst geyiml�rinin yaxas�na «qoza» düym�l�r düzüb b�z�m�k d�b hal�n� alm��d�.

Paxlava ��killi p�r�kl�r vasit�sil� b�z�k üsulu Naxç�van bölg�sind� «b�ndi-rumi» ad� il� geni� yay�lm��d�.232 Görünür, romb (paxlava) ��killi bu b�z�k motivi Rum elind�n keçm� olub, çox q�dim tarix� malik m�d�ni-ticar�t �laq�l�rini �ks etdirirdi.

1 Qobustanda son mezolit dövrün� aid 8 �d�d iti uclu sümük al�t tap�lm��d�r. Görk�mli arxeoloq C.Rüst�movun fikrinc�, h�min al�tl�r hörm� i�ind� istifad� olunmu�dur. 2..�������, '..^�����, .*.*�� . �� ���� ��> $���.�.,1958,�.84. 3".}�>�� ��%�?. ����� *���� � ���� + �� �� � %��< . .,1956,�.239. 4�.�.���\��. w���%� � � ��>�����{�? � + ��� � �������, ������ � ����.- Az�rb.SSR EA Tarix institutunun �s�rl�ri, 14 c.,B.,1960, s.24. 5 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999, s.260. 6A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda ��rbafl�q s�n�ti. B.,1991, s.48-49. 7.w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XVII �. �., 1982, �.133. 8..�������, '..^�����, .*.*�� . �� ���� ��> $���. �., 1959, �.152; &../��� �. ��# ���>�$ �%� ��+?���%� ��> $����, %�% ������$ �%�� ����$��% ��? ���$ ��? ������� �� ��������� - «*��.�" �� �-��������%�� &&' (� ��? ��� ��� ���# ���%)», 1950, �7; ].*.����%���. �����[ �%��� %��=����>� ��->� � ��? ��> $���� - &�,1971,�.257. 9 ^.�.} ����. � ������ �<�[# �����%�# ��> $���� - Az�rbaycan EA �ctimai Elml�r Bölm�sind� 4 may 1949-cu ild� oxunmu� m�ruz�nin stenoqram�, s.3-4. 10 R.M.Vahidov. Ming�çevir III-VIII �srl�rd�. B., 1961, s.84-85. 11*.}.} ���= ��%��. | +� � �� � �>����[ ����= ��? � *��� � wIII –XIV ��. .-�.,1960,�.193. 12 ��%�� ��-w�+���. ����+ ��-������ (&� � ��? �� �� �������� ). �.,1983,�.15. 13 � �����<�[� ��������� ��[� �� ���-������$ �%�� ��#��. @-^��, �.18474, �.,19-20. 14.�.������� �. *� ������� & � ��-^����$��>� �� ��������� � 60-80 >. XVIII �., �.,1958, �.17. 15 &.�.�����= �. ������� � + �< �� ���������%�# � } ���� � �# ������$ �%� �����?�� . /���%,1973,�.4. 16 ^.� >%��[���. /�����%�? ������{�?.-�'^|/,$.IY,&}�.,1836,�.132-133. 17&.���� ��%��. "�� �=� > �>��\�$ �%� � ������$ �%� ��� ���? � /��%�� . $. }, ., 1823, �.380. 18}.^./���?� ��%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � � ���� $���� /�����%�>� � ��� ��-%���%�� >�� ���� - *!�/|/, �.II, $.2, ]�\., 1886, �.347. 19}.".`>��[��%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� J���� $���� /�����%�>� � ��� ��%��-�%�� >�� ���� - *!�/|/, �.}, $.1, ]�\.,1886, �.193. 20�trafl� m�lumat üçün bax: �.A.Quliyev. Az�rbaycanda k�ndir lifinin �yirilm�si v� e�ilm�si üsullar�na dair. - AEM, I bur., B., 1964, s.147-160. 21 Tal��lar aras�nda �l iyi «dük»adlan�r. Çox güman ki, «dükç�» sözü d� buradan yaranm��d�r. 22A.N.Mustafayev. L�nk�ran bölg�sin� 1978-ci il etnoqrafik s�f�rinin hesabat�, s.15 23 �.A.Quliyev. Göst. �s�ri, s.150. 24 Yen� orada, s.152. 25 Yen� orada, s.153; 1-ci tablo, 3-4-cü ��kill�r. 26 �.P.Petru�evski. Göst. �s�ri, s.194. 27 ������ ��-���?. '�%�����[� \��� ��** �" &&&', ��%. ��-253, �, 200�. (Bax: M.X. Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.167.) 28 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.167-168. 29/.�."�%����. ���� "�#�$ ��� � "�#�$ ����%�� � ��.-&�}/, �[�.},]�\.,1882,�.136. 30 �.|���� �. /���#�%�? ������{�?.-�'^|/, $.},&}�., 1836, �.246-247. 31 AKAK, II c., Tif., 1867, 1197-ci m�lumat.

94

32 ������ ����<�%�� �%��>. - �'^|/, $. II, ]�\.1836, �.389. 33 Yen� orada. 34 |����%� /�*']�, �.XYIII, �[�.I, ]�\.,1886,�.21. 35^..&�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�.,1833.�.194. 36 AR MDTA, f.24, s.3, i� 11,v.16-18, i� 20,v.12-16 37&.���=�+�����. ����� \����% � ������� |�%��%���%�>� %��?. &}�., 1894; }.} �����$ (.��� �). w���-%�������� � |�%��%��< . ]�\.,1912, �.8. 38 /��%���%�� %�� ����< �� 1856,]�\.,1855, �.505. 39�.|���� �. /�����#�%�? ������{�?. –�'^|/. $._,&}�.,1836, �.311-312. 40^.� >%��[���. � �� ���%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY, &}�., 1836, �.179. 41 &}�., �]�, f.1268, s.1, i� 222, v.52-53. 42^.� >%��[���. _������%�? ������{�?.-�'^|/, $._, &}�., 1830, �.118-119. 43 Yen� orada, s.118-119. 44 Yen� orada, s.119. 45 Yen� orada. 46 Yen� orada. 47 Yen� orada. 48 ^.� >%��[���. /�����%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY, &}�, 1836, �.132. 49 Yen� orada, s.138. 50 ^.� >%��[���. � �� ���%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY,&}�.,1836, �.178. 51 Yen� orada, s.179. 52 �*� '@, f.1284, i� 108,v.13-14: i� 109,s.695,v.19. 53 �*� '@, f.1268, s.1, i� 218,v.5. 54 �*� ', f.2,s.2, i� 2537,v.63-64. 55 /��%���%�� %�� ����< �� 1854 >. ]�\.,1853, �.237. 56 ������ ����<�%�� �%��>.-�'^|/, $.}, &}�., 1836, �.388. 57 �il�-�r�bc� «q�rm�z� parça» m�nas�nda i�l�nmi�dir. 58A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, B., 1999, s.281-282. 59 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���.-/�������? ���+[=� �����< '�����, �.}, &}�.,1913, �.17. 60 Yen� orada. 61A.N.Mustafayev. Qaraba� bölg�sin� 1987-ci il etnoqrafik s�f�rin hesabat�, s.5. 62 &�}/, �[�.wI, ]�\.,1891, �.89-90; h�mçinin, bax: "."._�����. ������� /��%���%�>� = �%�������� , s.27-28. 63 .*.���+����. /������[ = �%��[ ���+[��[ � _�=���%�+ � �� .-«]���[ /_&», YIII c.,]�\.,1896,�.94. 64 &�}/, �[�.XI,]�\.,1891, �.125. 65 «Qafqaz» q�zeti, 1882, � 310. 66 Yen� orada. 67 &�}/, �[�.XI, ]�\.,1891,�.125. 68 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �>$���%�>� � _ +�#���%�>� � ��� ��%��-�%�� >�� ����.- *!�/|/, �.YI, ]�\.,1887,�.175: ".�./���= �. �>$���%�� � ��.-&�}/, XI,bur., s.125,N.N. �avrov. Göst.�s�ri, s.26. 69 N.N.�avrov. Göst. �s�ri, s.25. 70 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.288-289. 71 H.�.Mirimanov. Göst. �s�ri, s.94. 72 N.A.Abelov. Göst.�s�ri, s.175; &�}/, XI bur. Tiflis, 1891, s.127. 73 &�}/, �[�.XI,]�\.,1891,�.127. 74�trafl� m�lumat üçün bax: M.X.Heyd�rov. Göst.�s�ri,s.153-159. 75}.*.&��������. ������� �������[# {���%�# ����� �, 1896, �.39; ��+?��-����%� ����= ��?. &�����% ��%�+ ����. ].1, �� ���, 1953, �.99, 183 76�cayib �d-dünya, v.190-a; �bn �l-�sir. Tarix �l-Kamil. B.,1940, s.211-212; ��+?��-����%� ����= ��?. &�.��%. �.1, 176,183; P.�.Savvaitov. Göst. �s�ri, �.38-39. 77T�zkir�t �l-mülük, s.36-37.(Bax: M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.155) 78F.Akkerman. S�lcuq v� S�f�vil�r dövrü toxuculu�unun b�zi probleml�ri - SRA, vol V, s.2046-2047 (Bax: M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.155). 79 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.155. 80Yen� orada, s.156. 81F�hri Dalsar. Türk s�nayi v� Ticar�t tarihind�. Bursada ipekçilik. �stanbul, 1960, s.27. 82 ^./� ��. *��� +�[ �%���, �[�����=� � '����� �� XYI �. � �# � �+�����>�?. .,1925,�.54; }�+?���%� �����+���$ �%�# � ���>��[# ����= ��� ��%���%�� '��� � } ��� �. &�. ��%�+.�.1,&}�,1890,�.213: �._, &}�., 1898, �.11-12, 168-169; �.&.| ��%��. �$ �%� �� ������� *���� � �� ��������� XI-XVIII ��., �.,1938,$.1,�.85.

95

83�caib �d-dünya, v.114,190 a, b, 199, 200 b (M.X.Heyd�rov. Göst.�s�ri, s.158) 84 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.158 85�cayib �d-dünya, v.199 a, b, 200 b; �bn-�l-�sir. Göst.�s�ri, s.211 (M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.158) 86 V.Kleyn. Göst.�s�ri, s.48. 87 �cayib �d-dünya, v.199 a, b, 220 b. 88 }�+?���%� �����+���$ �%�# � ���>��[# ���= ��� ��%���%�� '���� � } ��� � �.1,&}�.,1890, �.157; �._,&}�.,1898,�.617. 89 Yen� orada; h�mçinin bax: V Kleyn, Göst.�s�ri, s.48-50. 90 }�+?���%�… �._,�.617. 91��+?��-����%� ����= ��?. &�.��%�+ ����. �.1, �� ���, 1953, �.176, 183. 92 .w. ������. ' + �� ��� ������������ � >�����# �� ��������� � XVII �. �.,1967,�.60. 93P.�.Savvaitov. Göst. �s�ri, �.148. 94Y.B.Tavernier. Voyaqes en Perse. Paris, 1930, �.242: (Bax: M.X.Heyd�rov.Göst.�s�ri,s.162); V.Kleyn. Göst.�s�ri, s.62-63. 95P.�.Savvaitov. Göst.�s�ri,�.83; }�+?���%�… �._, �.485, 640-641. 96 }�+?���%�… �.III,�.168-169. 97 w��� �� %��{� @ ����� /����� � } ���J. .,1958, �.8; !���? � � ��. }�� = ����?, �.}, �.254; ��+?��-����%� ����= ��?,�.1,�.180. 98 }�+?���%�… �. III, �.75,168,169,250,251. 99 �cayib �d-dünya, v.191 a, 210 b, 221 b. 100Bax: /.w.�������. �����%�-����%�� ������<. ., 1953; �r�b v� fars sözl�ri lü��ti. B.,1966. 101��+?��-����%� ����= ��? � wVII �.�.1, �.180-183, 198; `.`.&�� ��. ]�� ��� = ����?. .,1936, �.245; -Ö.Ç�l�bi. Göst.�s�ri, s.254. 102��+?��-����%� ����= ��? � XVI �.&�. ��%., �.1, �.117, 119. 103�*� '@. � ����.����# � �< ^� �� &�� ��, �1284, i�,109, v.58-59. 1041734-cü ild� Nadir �amax� ��h�rini da��d�b A�suda yeni ��h�r sald�rd���ndan �irvan�n b�rpa olunmu� �vv�lki m�rk�zi Köhn� �amax� adlan�rd�. 105^.� >%��[���. _������%�? ������{�?.-�'^|/, $._,&}�.,1836,�.110-111. 106Yen� orada, s.111. 107 Yen� orada, 109. 108 Yen� orada, s 112. 109 Yen� orada, s.113. 110 Yen� orada, s.114. 111 Yen� orada, s.115. 112������ ����<�%�� �%��>.-�'^|/,$.}, &}�.,1836, �.398. 113�.|���� �. /�����#�%�? ������{�?.-�'^|/,$. III, &}�.,1836, �.311-312. 114 Yen� orada, s.311. 115^.� >%��[���. � �� ���%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY,&}�.,�.178-179. 116 |����%� /��%���%�>� ��� ���� & �<�%�>� #��?�����, �1, ]�\���, 1895, �.38. 117 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �.�., 1964, �.85. 118 �*��, \.1263,i� 4334, v.223-224 (�.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.87). 119 S.�.Quli�ambarov. Göst.�s�ri, s.331-332. 120"."._�����. *��� ������ /��%���%�>� = �%��������.- ]�./_& �� 1887 � 1888 >>. ]�\, 1888, �.251. 121 .�.|������. /������[ = �%��%�{%� ������������ � >._ +�# � >� � �� . ��. «/�����», 1902, �107. 122 ���=�+�����. ����� \����% � ������� ��%���%�� >�� ����. ]�\., 1880, �.245. 123/. w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?. – ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=-� ������ '�����. II $., &}�,1894, �. 265. 124&. ���=�+�����. ����� \����% � ������� |�%��%���%�>� %��?. ]�\., 1894, �.253. 125 �.S. Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.27. 126 /.w������. Göst., �s�ri, �.267; /��%���%�� %�� ����� �� 1896 >. ]�\.,1896. �.71. 127A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B.,1999,s.264. 128 Yen� orada, s.265. 129 Yen� orada. 130 Yen� orada, s.266. 131 «Qafqaz» q�zeti, 1882, � 310. 132 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ +�#���%�>� � ���� ��-%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �.VI, $.II, ]�\., 1886,�.178. 133 /��%���%�� %�� ����< �� 1856 >. ]�\., 1855, �.505. 134 |����%� /�*']�, �.XVIII, 1886-1887>. �[�. I, ]�\., 1886, �.18-19. 135 J.Charden.Voyages du Chevalier Charden en Perse. Vol. 3, Amsterdam, 1735, �.117-120 (Bax: .w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XVII � %��. �.,1982, �.172). 136 Az�rbaycan etnoqrafik mühitind� «t�fsil�» pamb�q parça növü kimi t�sbit olunmu�dur.

96

137 �r�bdilli m�nb�l�rd� veril�n m�lumata gör�, «suf-i mür�bbe» v� mahi-zire» yun parçan�n �n yüks�k növl�ri olmu�dur. Bax: (M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.173.). Müasir anlama gör� h�min parçalar mahuda b�rab�r tutulmu�dur. 138 &}�. �]�, \.1268, c.I, � 212, v.52 �ks üzü (�.S.Sumbatzad�, Göst. �s�ri, s.43). 139 Yen� orada, s.266-267. 140 «Qafqaz» q�zeti, 1883, �310 141Yen� orada, 1882, �311; ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ -+�#���%�>� � ���� ��%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �. VI, $.11, ]�\., 1886, �.176 142 Yen� orada, s.178. 143 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.268-269. 144 Yen� orada, s.269. 145 �.S. Sumbatzad�. Göst �s�ri, s.61. 146.w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XVII ��. �., 1982, �.172; Ö.Ç�l�bi. Göst. �s�ri, IIc. s. 236-237. 147 Az�rbaycan tarixi, I c., s.151. 148 �.� � ��. /��>� ��� = ����?. ^[�.3, .,1983, �.115. 149 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. $. III, &}�.,1836,�.119. 150A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999, s.284. 151 Yen� orada, s.284. 152^.^. ���[= �. *�� ���? �� ���# ����� � � � �%�\�� � /��%�� . ]. I. &}�, 1890,�.7. 153 H.A.Quliyev. Az�rbaycanda basmanax�� s�n�ti haqq�nda - Az�rb. SSR. EA-n�n m�ruz�l�ri, 1957 , �7, s.820. 154 Yen� orada. 155 Yen� orada, s.822. 156 �.S.Sumbatzad�, Göst. �s�ri, s.60. 157 Yen� orada. 158 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.60. 159}.�.�����. �%���� �� \����% � ������� �%���� '�����. &}�., 1895, �.135. 160 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.60. 161&.���=�+�����. ����� \����% � ������� |�%��%���%�>� %��?. ]�\., 1893, �. 249. 162 S.Quli�ambarov. Göst. �s�ri, s.251. 163 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���. – /�������? ���+[=� �����< '�����. �.II, &}�.,1913, �.50. 164/� � \���. /���� ��?, VIII, 8,,15,16. Bax: &.*.'�� �%�. /��<���� ��� � ��? >����>� ����? � �%�\�%� �� +?. .,-1953, �. 352; &.�. �=��� ���. �$ �% ������� �� �� � %���>� ��%�. �.,1964, �.208. 165 /.^.]� � �. Göst. �s�ri, s.45; Z.M. Bünyadov. Göst �s�ri, �.150. 166 R.M.Vahidov. Göst. �s�ri, s.86; &�}/, 38- ���., ]�\, 1908. �.15. 167 &�}/, �[�.38.�.28-30. 168 w���� ��-�� + ('�%����< �.]�+���%�>�). �., 1930, 325. 169 Yen� orada. 170�.�.������ . &�{���<��-W%���+�$ �%�? � ������$ �%�? ������? �� ��������� � XIII-XIV ��. �., 1956, �.194. 171 Hüdud �l-al�m, s.32. 172 M.X. Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.178. 173 Yen� orada, s. 180. 174��>����%� ��� = ��� ���%� � ��%���%�+ >��������� � XVI � % . �., 1937, �.203. 175 Yen� orada, s.247. 176 L.K�rimov. Az�rbaycan xalçasi. 1-ci bur., B., 1961. 177 K./W��+��. &����� �#�++ � � >� =%���. .,1970. �.11-12. 178 K.Xatisov. Göst. �s�ri, s.284. 179 «Qafqaz» q�zeti, 1882, � 310. 180 &}� �]�, f.1268, �.1i� 212, v.52 �ks üzü (Bax: �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.43). 181��%���%�? ������{�?. –�'^|/, $.IV, &}�.,1836, �.62. 182 &}�. '�]�, f. 1268, �.68, �= 218,�.7. 183 /��%���%�� %�� ����< �� 1856 >. ]�\., 1855, �.505; |����%� /�*']�, �.VIII, 1886-1887 >., �[�.I, ]�\.,1886, �.18-19. 184 /�����%�? ������{�?. –�'^|/, $.IV, &}�., 1836, �.138. 185 /�����[� ���+[�� � /�����%�+ � �� ��%���%�� >�� ����. ]�\., 1902, �.4. 186 Yen� orada, s.61. 187 Yen� orada. s.33,67. 188 Yen� orada. s.30. 189�./��� � �. /�������? ���������� �<����< � ���������� �������%� %� ���?� � � �%�����%�+ � �� . - «]���[ /�&w», ]�\.,1891, �9-10, �.395-396.

97

190 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ���?� �%$���%�>� � _ +�#���%�>� � ���� ��-%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �.VI,$.II, ]�\., 18886, �.176; ��. «/��%��», 1882, �311, �.2-3. 191 N.A.Abelov. Göst. �s�ri, s.176. 192 Yen� orada, �.176. 193 ��. «/��%��», 1882, � 311. 194 &}�. �]�, f.1268, s.1, i� 189, v.21. 195 �.S. Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.38-39. 196 &}�.�]�, f.1268, s.1,i�189, v.21. 197 Yen� orada. 198 Yen� orada. 199 ��. «/��%��», 1882, �310. 200 Yen� orada. 201 &�}/, �[�.XI, ]�\., 1891, �. 111-113. 202 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.274. 203 Yen� orada, s.275. 204L.K�rimov. Göst.�s�ri, I c. B-L-1961; /.��� �� � �������[ %���[. �.,1983. 205 Yen� orada, Göst �s�ri. s.274. 206".�. ������� ��. /������ ��%������ �� ���������. �., 1971, �.18-19. 207 L.K�rimov. Az�rbaycan x�lç�si. I c., B.,1961. 208 A.S.�liyeva. Göst. �s�ri, s.59. 209 �.&.��� ��. ^�����[ %���[ �� ��������� XIX -��$. XX ��. (������ \ ���). �.,1987, �.49. 210 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri, s.279. 211 A.S.�liyeva. Göst.�s�ri, s.69-71. 212 Yen� orada , s.75 213 Yen� orada, s.80. 214 L.K�rimov. Göst.�s�ri, s.16. 215�. / ��+��. / ���$ ��J �� ���������%�>� ��%������. - «*��. �" �� ��. &&'», 1954, �7, �.123-125. 216 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.181. 217 L. K�rimov. Az�rbaycan xalçasi, I c., L. 1961, ��k.2. 218 R. �f�ndiyev. Az�rbaycan�n b�dii s�n�tkarl��� dünya muzeyl�rind�. B.,1980, s.75. 219 �trafl� bax: A.N.Mustafayev. Bir toxuculuq al�ti haqq�nda. - Az�rb. EA M�ruz�l�ri, 1969, �10, s. 75-78. 220 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���. &}�., 1913, �.55; Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c. B., 1988, s.446 221 Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., B., 1988, s�h. 446-447. 222 Farsca «xan» -süfr�, «duz» is� tikm� dem�kdir. 223 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, s.446. 224G. �liyeva. Naxç�van b�dii tikm�l�ri.- «Az�rb. EA X�b�rl�ri (�ctimai elml�r seriyas�)», 1961, �8, s.104-106. 225 Naxç�van bölg�sind� m�lil� tikm� texnikas� «na�da» adlan�rd�. Bax: G.�liyeva. Göst.�s�ri, s.103. 226 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c., B.,1988, s.147. 227 Yen� orada. 228 .�.��� �. �� ���������%� �[=��%�.- «&�� ��%�? W���>��\�?», 1959, � 2, �.119. 229 Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., s.447. 230 Yen� orada. s.447,450. 231 G.�liyeva. Göst. �s�ri, s.102. 232Yen� orada, s.105.

98

�N�AAT M�D�N�YY�T�: YA�AYI� M�SK�NL�R� V� EVL�R

M�sk�nl�r

M�sk�n insanlar�n uzun müdd�t yurd sal�b m�i��t v� t�s�rrüfat h�yat� qurdu�u, ya�ay�� evl�ri v� yard�mç� binalar, su t�chizat�, �laq� yollar� v� s. il� t�chiz olunmu�, zaman keçdikc� abadla�d�r�l�b müvafiq görk�m� sal�nm�� insan dü��rg�si olmaq etibar� il� çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Ya�ay�� evl�ri, t�s�rrüfat tikilil�ri v� f�rdi h�y�tl�r daimi m�sk�nl�rin ba�l�ca m�i��t göst�ricil�ri say�l�r. Bütün bunlardan �lav� yollar, küç� v� döng�l�r, meydanlar, s�n�t v� ticar�t dükanlar�, ictimai v� dini binalar iri m�sk�nl�rin mühüm ni�an�si idi.

Q�dim zamanlardan ba�layaraq m�hsuldar qüvv�l�r inki�af edib t�kmill��dikc� m�sk�nl�rin tipoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�n�n müxt�lif növl�ri v� formalar� yaranm��d�r. M�sk�n tipl�ri c�miyy�tin sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�si, istehsal münasib�tl�ri v� t�bii-co�rafi ��raitl� üzvi sür�td� ba�l� oldu�undan h�r bir tarixi dövrün v� m�h�lli m�skunla�ma bölg�sinin özün�m�xsus m�sk�n növl�ri t���kkül tapm��d�r.

M�i��t h�yat�n�n s�ciyy�sin� gör� insan m�sk�nl�ri müv�qq�ti v� daimi olmaqla iki qism� bölünür. Bu bölgü Az�rbaycan�n tarix�n t���kkül tapm�� ya�ay�� m�sk�nl�ri üçün d� s�ciyy�vi idi.

Q�dim da� dövrün� aid arxeoloji qaz�nt�lardan b�lli oldu�u kimi, ölk�mizin �razisind� ilk m�sk�n növl�ri çox vaxt mövsümi v� müv�qq�ti s�ciyy� da��yan aç�q dü��rg�, t�bii ma�ara, qayaalt� v� qayaaras� s���nacaqlar olmu�dur. Da� dövrü insanlar� uzun müdd�t bu tip b�sit m�sk�nl�rd� ya�am��lar. Elmi �d�biyyatda bel� m�sk�nl�r daha çox «dü��rg�», yaxud «insan dü��rg�si» ad� il� tan�n�r.

Yurdumuzun ibtidai sakinl�ri ilk vaxtlar m�hz bel� aç�q dü��rg� v� t�bii ma�aralar� özl�rin� m�sk�n, yurd yeri seçmi�l�r. Arxeoloqlar Az�rbaycan �razisind�n q�dim insanlar�n m�skunla�d��� bu tip arxaik m�sk�n növl�rin� aid çoxlu abid� a�kar etmi�l�r.

Az�rbaycan �razisind� Paleolit v� Mezolit dövrl�rin� aid xeyli ibtidai insan m�sk�ni (Az�x, Ta�lar, Buzeyir, Da�salahl�, Damc�l� dü��rg�l�ri) a�kar olunmu�dur.1 Bunlar�n aras�nda t�kc� ölk�mizd� deyil, Avroasiyada da �n q�dim maddi m�d�niyy�t izl�rini özünd� �ks etdir�n Az�x ma�aras� müst�sna yer tutur. M�d�ni t�b�q�l�rin xronoloji diapozonu, ba�qa sözl�, m�i��t h�yat�n�n uzun müdd�t davam etm�si bax�m�ndan Az�x dü��rg�si dünyan�n �n q�dim insan m�sk�nl�ri aras�nda özün�m�xsus yer tutur. Az���n ilk sakinl�ri «homo habilis», y�ni «bacar�ql� insan» tipin� m�nsub olmu�lar.

T�bii ma�ara m�sk�nl�rinin mühüm bir xüsusiyy�ti d� öz sakinl�rini tez-tez d�yi�m�l�ri olmu�dur. Ma�ara m�sk�nl�ri sonralar, h�tta feodalizm dövründ� d� özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di. Lakin q�dim dövrün ma�ara m�sk�nl�rind�n f�rqli olaraq, t�hlük�sizlik m�qs�di il� sal�nm�� ma�ara tipli orta �sr k�ndl�ri, �sas�n, daimi s�ciyy� da��y�r v� yaln�z yaylaq mövsümünd� sakinl�ri onu qism�n t�rk edirdil�r.

Az�rbaycanda ma�ara m�sk�nl�rinin tarix�n iki növü-uca da�lar�n s�ld�r�m yamaclar�nda yaranm�� t�bii ma�ara v� da��t�yi (yayla) �razil�rd� sal�nm�� süni kühül tipli m�sk�n növl�ri t���kkül tapm��d�r. Ölk�mizin �razisind� bel� m�sk�nl�rin b�zi nümun�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Süni ma�ara dü��rg�l�ri ba�l�ca olaraq Laç�n v� Z�ng�zur da�lar�nda,2 kühüll�rd�n ibar�t elat m�sk�nl�ri is� Qobustanda3 qeyd� al�nm��d�r. Ma�ara v� ya kühül tipli m�sk�nl�rin üstünlüyü bundan ibar�t idi ki, �vvala, onlar�n in�a olunmas�nda �lav� tikinti mate-riallar� s�rf edilmirdi. Bu s�b�bd�n d� onlar ucuz ba�a g�lirdi. �kincisi, bu tip m�sk�nl�rd� q��da isti, yayda is� s�rin oldu�undan atmosfer v� hava ��raiti bax�m�ndan ya�ay�� üçün olduqca s�rf�li say�l�rd�. El� bu s�b�bd�n d� sosial-iqtisadi inki�af�n a�a�� s�viyy�d� oldu�u bölg�l�rd� ma�ara (kühül) tipli m�sk�nl�r z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan�n Mustye dövrü (100 min-35 min il bundan �vv�l) ma�ara v� aç�q tipli dü��rg�l�ri Da�salahl�, Ta�lar, Köç�sg�r, Q�dird�r� il� t�msil olunur. Mustye dövründ� da� al�tl�r xeyli t�kmill��mi� v� tipoloji c�h�td�n yenil�ri il� �v�z olunmu�dur. Bu dövrd�n etibar�n yurdumuzun q�dim sakinl�ri ilk d�f� sümük al�tl�rd�n istifad� etm�y� ba�lam�� v� od �ld� etm�yi öyr�nmi�l�r.4

99

Yer kür�sind� buzla�ma dövrünün ba�lanmas� v� iqlim ��raitinin d�yi�m�si il� �laq�dar olaraq, insanlar aç�q tipli dü��rg�l�ri t�rk edib yenid�n t�bii ma�aralarda m�sk�n salm��lar.

�nsanlar aras�nda erk�n �m�k bölgüsü, ibtidai icma v� n�sli q�bil� qurulu�unun ilk m�rh�l�si Mustye dövrü il� ba�lan�r. Bu dövrün ibtidai insanlar� antropoloji c�h�td�n neandertal tipin� m�xsus olmu�dur. Arxeoloqlar t�r�find�n ölk�mizin �razisind� Mustye dövrün� aid xeyli abid� a�kar edilib öyr�nilmi�dir.

Son Paleolit (35 min – 12 min il bundan �vv�l) m�sk�nl�ri Qazax rayonu �razisind� Damc�l� ma�aras�, ��xl� k�ndi yax�nl���ndak� Yataq dü��rg�si, habel� Qobustan dü��rg�l�ri (Firuz, Ana za�a, Ovçular za�as�) il� t�msil olunur.5

Zaman keçdikc� m�hsuldar qüvv�l�r inki�af edir, �m�k al�tl�ri t�kmill��ir, m���uliyy�t növl�rind�, t�dric�n d� olsa, d�yi�iklik ba� verirdi.

Bu dövrün insanlar� ovçuluq m���uliyy�ti il� �laq�dar olan g�z�rgi m�i��t t�rzind�n oturaq h�yata keçm�y� ba�lam��lar. Bununla �laq�dar olaraq t�bii ma�aralarla yana��, qazma v� daxma («daqura») tipli evl�rd�n ibar�t ilk süni m�sk�nl�r yaranma�a ba�lam��d�r. Bu hal ov heyvanlar� tük�nmi� ovlaq sah�l�rini d�yi�m�k, yeni qida m�nb�l�ri axtarmaq z�rur�tind�n ir�li g�lmi�dir. Süni tikilil�rd�n ibar�t yerüstü dü��rg� m�sk�nl�rinin meydana g�lm�sind� q�dim kökl�ri h�l� Az�x ma�aras�n�n a�el dövrü t�b�q�sind� izl�nil�n da�qura hörgü texnikas�n�n mühüm rolu olmu�dur. Yerüstü daxmalar ya b�sit «da�qura» texnikas� il�, ya da «p�rdi – basma» üsulu il� tikilirdi. H�r iki ev tipinin etnoqrafik paralell�ri Az�rbaycanda yax�n keçmi��d�k qal-maqda idi. Onlar�n sonrak� t�kamülü daimi s�ciyy�li q�bil� m�sk�nl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Son Paleolit dövründ� matriarxat (n�sli q�bil� qurulu�u) özünün �n yüks�k inki�af m�rh�l�sin� çatm��d�r. O zamank� n�sli m�sk�nl�rin �sas�n� ana �traf�nda c�ml��mi� q�bil� icmalar� t��kil edirdi.

Müv�qq�ti s���nacaq kimi istifad� olunan v� öz sakinl�rini tez-tez d�yi��n t�bii ma�ara, qayaalt� oyuq v� aç�q tipli dü��rg�l�rd�n f�rqli olaraq, süni tikilil�rd�n (qazma, kühül, daxma) ibar�t q�bil� m�sk�nl�rind� m�i��t h�yat� qism�n d� olsa, daimi s�ciyy� da��y�rd�. �vv�ll�r oldu�u kimi, bu m�sk�nl�rin sakinl�rinin ba�l�ca m���uliyy�ti yen� d� y���c�l�q, ovçuluq v� bal�qç�l�q olaraq qal�rd�. O zamank� insanlar�n t�s�rrüfat v� ev m�i��ti d� m�hz bu m���uliyy�t növl�rin� uy�un idi. Ovlaq sah�sinin qida ehtiyat� tük�ndikd� onlar t�rk etm�k m�cburiyy�tind� qal�rd�lar.

Mezolit dövründ� (12-9 min �vv�l) buzlaqlar�n �rim�si iqlim ��raitinin d�yi�m�sin� s�b�b olmu�, heyvan v� bitki al�minin art�b, t�xmin�n müasir v�ziyy�t� dü�m�si il� n�tic�l�nmi�dir. Az�rbaycanda Mezolit dövrü m�sk�nl�ri ba�l�ca olaraq Damc�l� v� Qobustan dü��rg�l�ri il� t�msil olunur. Bu dövrün da� al�tl�ri mikrolit (trapesiya, seqment, üçbucaq for-mal�) lövh�cikl�rd�n düz�ldilm�kl�, sümük v� ya a�ac d�st�y� malik olmu�dur.

Ovetm� vasit�l�rinin t�kamülü tarixind� s�çray�� say�lan kaman v� ox bu dövrd�n etibar�n yaranma�a ba�lanm��d�r. Qazax rayonundak� Damc�l� ya�ay�� yerind�n tap�lm�� çax-maqda�� v� «obsidian» adlanan d�v�gözü da��ndan haz�rlanm�� ox ucluqlar� art�q Mezolit dövründ� ox v� kaman�n ixtira edildiyini göst�rir.

Mezolit dövrünün �m�k prosesind� ba� ver�n sosial-texniki ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� ibti-dai insanlar d�st� hal�nda ya�ay�� t�rzind�n ana n�slind�n ibar�t q�bil� icmas�na q�d�r inki�af ed�r�k, müasir antropoloji �lam�tl�rini k�sb etmi�, z�kal�, dü�ün�n insana (homosapiens�) çevrilmi�dir. F�rdi ovetm�y� imkan ver�n kaman kollektiv �m�yin m�zmununa t�sir göst�rm�kd�n �lav�, h�m d� m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af�na güclü t�kan vermi�dir. �b-tidai icma tarixind� ba� ver�n bütün bu ir�lil�yi�l�r yeni bir inki�af m�rh�l�sin� keçid üçün z�min haz�rlam��d�r.

Neolit dövrünün �n mühüm tarixi nailiyy�ti q�dim insanlar�n t�bi�td�ki haz�r m�hsullar� m�nims�m� m���uliyy�tind�n (y���c�l�q, ovçuluq, bal�qç�l�q) istehsal t�s�rrüfat�na keçm�l�ri olmu�dur. C�miyy�t tarixind� ir�liy� do�ru çox böyük s�çray�� olan bu dövrd� bir s�ra d�nli bitkil�r bec�rilm�y� ba�lam��, toxa �kinçiliyi meydana g�lmi�dir. Neolit dövrü insanlar� t�r�find�n heyvanlar�n �hlil��dirilm�si t�dric�n maldarl�q t�s�rrüfat�n�n yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Bel�likl�, q�dim insanlar�n azuq� v� xammal t�minat�nda ciddi dönü� ba� ver-

100

mi�, saxs� qab istehsal�, b�sit toxuculuq m���ulliy�ti yaranm��, cilal� da� baltalar meydana ç�x-m��d�r.

�kinçilik v� maldarl�q m���uliyy�tinin yaranmas� il� ba�l� olaraq, Neolit dövründ� oturaq m�i��t t�rzi getdikc� gücl�nirdi. Bel�likl�, süni tikilil�rd�n ibar�t daimi ya�ay�� m�sk�nl�ri – k�nd tipli m�sk�nl�rin ilk prototipi yaran�rd�. Bunlar patriarxal q�bil� m�sk�nl�rind�n ibar�t idi. Süni tikilil�rd�n ibar�t ilk q�bil� m�sk�nl�rinin meydana g�lm�si m�hz Neolit dövrün� t�sadüf edir. Az�rbaycanda Neolit m�sk�nl�ri Qobustan, Gillikda�, Xanlar dü��rg�si, Damc�l�, Yan�qt�p� v� H�s�nlinin alt t�b�q�sind� a�kar olunmu�dur. 6

Az�rbaycan q�bil�l�rinin sosial-iqtisadi h�yat�nda ba� ver�n müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti v� m�i��t t�rzind� ciddi d�yi�iklikl�rin yaranmas�na g�tirib ç�x-arm��d�r. �stehsal t�s�rrüfat�n�n, xüsusil� �kinçilik v� maldarl���n yaranmas� il� �laq�dar olaraq oturaq m�i��t h�yat�n�n b�rq�rar olmas� daimi m�sk�nl�rin meydana g�lm�sini labüd etmi�, onun iqtisadi �sas�n� t��kil etmi�dir.

Az�rbaycanda Eneolit dövrünün oturaq ya�ay�� m�sk�nl�ri, �sas�n, Urmiya gölü �traf�nda, Naxç�van �razisind� (Kült�p�), Mil-Mu�an (Kamilt�p�, �liköm�k t�p�si) v� G�nc�-Qazax düz�nliyind� (�omut�p�, Töyr�t�p�, Qar�alar t�p�si, Cinni t�p�, Babad�rvi�) a�kar edilmi�dir. Arxeoloji t�dqiqatlar n�tic�sind� mü�yy�n olunmu�dur ki, Eneolit dövründ� Az�rbaycan�n �kinçi-maldar tayfalar� daha çox düz�nlik �razil�rd�, ba�l�ca olaraq, Kür çay�ndan c�nubda y��cam halda m�skunla�m��lar. Erk�n �kinçi m�sk�nl�rinin yaranmas� üçün o zaman bu �razil�r olduqca �lveri�li t�bii ��rait� malik olmu�dur. E.�. VI minilliyin II yar�s�ndan IV minilliyin ortalar�nad�k bu yerl�r ba�dan-ba�a «ya�ay�� t�p�l�ri»nd�n ibar�t Eneolit m�sk�nl�ri il� örtülmü�dür. Oturaq h�yat t�rzinin möhk�ml�nm�si il� �laq�dar olaraq, b�zi m�sk�nl�r iri ya�ay�� m�nt�q�l�rin� çevrilmi�dir. E.�. IV minilliyin ortalar�nda Az�rbaycan düz�nlikl�rind� t�bi�tin d�yi�m�si, xüsusil� quraql�q ba�lamas� il� �laq�dar olaraq, q�dim �kinçi m�sk�nl�ri t�rk edil�r�k burada h�yat dayanm��d�r.7 Lakin bir müdd�t keç�nd�n sonra, düz�nlikl�rd� iqlim ��raiti d�yi�ib m�skunla�ma üçün �lveri�li hala dü�mü�dür.

Az�rbaycan�n Eneolit m�sk�nl�rind� iki in�aat-memarl�q üslubu – düzbucaql� v� dair�viplana malik k�rpic hörgülü tikilil�r t���kkül tapm��d�r. Yast� daml�, düzbucaql� evl�r� malik m�sk�nl�r daha çox Urmiya �traf� üçün, ikinci tip k�ndl�r is� Kür vadisi, xüsusil�, onun orta ax-�n� �traf�ndak� �razil�r üçün s�ciyy�vi olmu�dur.8

Tuncun k��fi il� b���riyy�t tarixind� yeni m�d�ni-tarixi m�rh�l� ba�lanm��d�r. Tunc al�tl�rin istehsal� Az�rbaycan�n oturaq �kinçi-maldar tayfalar�n�n tarixi t�kamülünd� �h�miyy�tli rol oynam��d�r. Bu ir�lil�yi� ya�ay�� m�sk�nl�rinin s�ciyy�sin� d� öz t�sirini göst�rmi�dir.

�lk tunc dövründ� �kinçi-maldar tayfalara m�xsus Kür-Araz m�d�niyy�ti t���kkül tapm��-d�r. Bu m�d�niyy�tin Az�rbaycan �razisind� ba�l�ca m�sk�nl�ri Göyt�p�, Yan�qt�p�, Kült�p�, Ming�çevir, Babad�rvi�, Gün��t�p�, Qaraköp�kt�p�, Mi�arçay, Dair�, S�rk�rt�p�, Q�fl�t�p� ol-mu�dur. Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� bu abid�l�rd�n dair�vi v� düzbucaql� formada, hörgülü bina qal�qlar�, ocaq yerl�ri, tunc �m�k al�ti v� s. ��yalar tap�lm��d�r.

Az�rbaycan �razisind� orta tunc dövrün� aid Üz�rlikt�p�, I v� II Kült�p�, Qaraköp�kt�p� ya�ay�� yerl�ri a�kar olunmu�dur. Bu m�d�niyy�t �kinçi-maldar tayfalar�n yeni t�s�rrüfat forma-lar�na (yar�mköç�ri maldarl�q) keçm�l�ri il� s�ciyy�l�nir. Bol ç�m�nlikl�rd�n ibar�t geni� ot-laqlara malik olan da�l�q �razil�rin m�skunla��lmas� yar�mköç�ri maldarl�q t�s�rrüfat�n�n yaran-mas�na, ayr�-ayr� tayfalar�n �lind� heyvan sürül�rinin toplanmas�na, tayfa üzvl�ri aras�nda �mlak b�rab�rsizliyinin meydana ç�xmas�na s�b�b olmu�dur. Bu s�rv�tl�rin qorunmas� z�rur�ti ya�ay�� m�sk�nl�rinin möhk�ml�ndirilm�sin� t�l�bat� art�rm��d�. Bütün bu amill�r öz növb�sind�, ya�ay�� m�sk�nl�rinin yeni tipoloji növl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Siklop tikilil�rd�n ibar�t möhk�ml�ndirilmi� istehkaml� ya�ay�� yerl�ri ilk d�f� m�hz bu dövrd� yaranma�a ba�lam��d�r.9

Tunc dövrünün son m�rh�l�sin� aid Az�rbaycan �razisind� Xocal�, G�d�b�y, Ming�çevir, Naxç�van, Qazax rayonu �razil�rind� çoxlu ya�ay�� m�sk�ni a�kar edilmi�dir.

D�mirin k��fi il� �laq�dar olaraq, m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� ibtidai icma qu-rulu�unun da��lmas�na v� ilk sinifli c�miyy�tin yaranmas�na s�b�b oldu. D�mir al�tl�r me�� sah�l�rini �kin üçün yararl� hala salmaq v� suvarma sisteml�rini geni�l�ndirm�k üçün geni� im-

101

kanlar açd�, a�aci�l�m�, evtikm�, n�qliyyat vasit�l�rinin (qay�q, araba, kir��) inki�af�na, h�rbi texnikan�n t�kmill��m�sin� s�b�b oldu. D�mir al�tl�rd�n istifad�nin geni�l�nm�si n�tic�sind� m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� ibtidai icma qurulu�unda köklü t�b�ddülat yaratd�. �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�lm�si n�tic�sind� izafi m�hsul istehsal� artm��, insan�n insan t�r�find�n istismar�na ��rait yaranm��, tayfa qurulu�u sür�tl� da��lma�a ba�lam��d�. C�miyy�td� ictimai t�b�q�l��m� d�rinl��dikc� tayfa zad�ganlar� z�hm�tke� xalq kütl�sind�n ayr�l�r, istehsal vasit�l�ri hakim azl���n mülkiyy�tin� çevrilirdi. Tayfalar�n v� tayfa ittifaqlar�n�n yaranmas� il� n�tic�l�n�n bu proses getdikc� d�rinl��ir, ilk dövl�t qurumlar�n�n rü�eyml�ri yaran�rd�. Bel� ��raitd� artmaqda olan münaqi�� v� hücumlar�n qar��s�n� almaq üçün ya�ay�� m�sk�nl�ri t�bii istehkam v� müdafi� divarlar� il� �hat� olunurdu. Az�rbaycan�n da�l�q rayonlar�nda qal�qlar� h�l� d� durmaqda olan siklop tikilil�ri bu �razil�rd� yar�moturaq h�yat t�rzi keçir�n o zamanki maldar tayfalara m�xsus olmu�du10.

Az�rbaycan �razisind� qala tipli ya�ay�� m�sk�nl�ri d� m�hz bu dövrd� yaranm��d�r. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� h�min qalalar�n qal�qlar� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

S�n�t v� ticar�tin inki�af�na t�kan ver�n ilk sinifli c�miyy�tin meydana g�lm�si ya�ay�� m�sk�ninin yeni tipinin – ��h�r v� q�s�b� tipli m�sk�nl�rin yaranmas�na �lveri�li z�min haz�r-lam��d�r. Az�rbaycanda ��h�r tipli ilk ya�ay�� m�sk�nl�ri h�l� e.�. I minilliyin �vv�ll�rind� mey-dana g�lmi�dir. Assur v� Urartu mixi yaz�lar�nda e.�. I minillikd� Mannada çoxlu ��h�rl�r, habel� istehkaml� v� sarayl� «�ah ��h�rl�ri» oldu�u bar�d� x�b�r verilir.11

�lk d�mir dövründ� Az�rbaycanda k�nd tipli çoxsayl� ya�ay�� m�sk�nl�ri il� yana��, bir-birind�n f�rql�n�n müxt�lif ��h�rl�r: ��h�r-qala, onlar�n �traf�nda �m�l� g�l�n ��h�r tipli q�s�b� v� «�ah ��h�rl�r» (y�ni paytaxt) mövcud olmu�dur. II Sarqonun (e.�. 714-cü il) kitab�l�rind� Manna �razisind� �zurtu, U�kay, Ania�taniya, Ulxu, Tarun, Tarmagis (T�briz) ��h�r-qalalar�n oldu�u x�b�r verilir.12

Sosial-iqtisadi inki�af etibar� il� öz dövrün� gör� nisb�t�n ir�lid� olan Atropatenada ��h�rsalma t�crüb�si xeyli inki�af etmi�di. Tarixi m�nb�l�r Qazaka, Fraaspa, Fanaspa, Anqazana kimi bir s�ra ��h�rl�rin ad�n� z�man�miz� çatd�rm��d�r.13 Arxeoloji t�dqiqalar n�tic�sind� Urmiya �traf�nda bir s�ra ��h�r-qalalar�n qal�qlar� tap�lm��d�r. H�s�nli v� H�ft�van t�p�l�ri, M�rlikd� apar�lm�� qaz�nt�lar n�tic�sind� ��h�r m�d�niyy�ti üçün s�ciyy�vi olan çoxlu maddi m�d�niyy�t nümun�si a�kar edilmi�dir. E.�.I minillikd� Az�rbaycan�n c�nub �yal�tl�rind� �rd�bil, Qandzak, Fraaspa (Mara�a), Salmas, N�riz, Xoy, Naksuana (Naxç�van) ��h�rl�ri yaranm��d�r.14

E.�. I minilliyin ikinci yar�s�nda Az�rbaycan�n �imal �yal�tl�rind� Alban dövl�tinin mey-dana g�lm�sil� Arran v� �irvan �yal�tl�rind� bir s�ra ��h�rl�r yaranm��d�. Plini (I �sr) v� Ptolomey (II �sr) Albaniyan�n ba� ��h�ri Q�b�l�nin (Kabalaka, Xabala) ad�n� ç�kirl�r. Ptolomey o zaman Albaniyada 29 ��h�r v� ya�ay�� m�nt�q�sinin oldu�unu x�b�r verirdi.15 Bunlar�n aras-�nda Q�b�l� il� yana��, Kamaxiya (�amax�), Paytakaran (Beyl�qan), ��ki, Xunan, D�rb�nd v� adlar� xüsusi vur�ulan�rd�.16

Orta �srl�rd� Az�rbaycan�n feodal ��h�rl�rinin say� daha da artm��d�. Bu ��h�rl�rin çoxu s�n�t v� ticar�t bazas� �sas�nda yaranm��d�. Az�rbaycan�n ilk orta �sr ��h�rl�rinin bir qismi siyasi-inzibati m�rk�z, böyük bir qismi is� ticar�t v� s�n�t m�rk�zi kimi formala�m��d�.

Orta �sr ��h�rl�ri, bir qayda olaraq, istehkam s�ciyy�si da��yan mazqall� qala divarlar� il� �hat� olunurdu. Bak�, �abran, Xunan, B�rd�, Xalxal, G�nc�, ��mkir, D�rb�nd v� b. ��h�rl�r buna misald�r.

�slam dininin yay�lmas�ndan sonra Az�rbaycan ��h�rl�ri q�dim memarl�q xüsusiyy�tl�rini saxlamaqla yana��, ümumislam ��h�rl�ri görk�mi k�sb etm�y� ba�lay�r. Q�dim at��gahlar�n, m�b�d v� kils�l�rin yerind� m�scid v� minar�l�r ucald�l�r, m�dr�s�, t�ky�, xan�gahlar meydana g�lirdi. Bu dövrd� qala divarlar� il� �hat� olunmu� Az�rbaycan ��h�rl�ri üç hiss�d�n ibar�t idi: �çqala (nar�nqala), ��hristan (�silzad�l�rin ya�ad��� hiss�) v� rabat (s�n�tkarl�q v� ticar�t m�h�ll�l�ri).

XI-XII �sr m�nb�l�rind� Az�rbaycanda 70-d�n çox ��h�rin ad� ç�kilir.17 Böyük ��h�rl�rd� 200-300 min �hali ya�ay�rd�. �amax� �irvan�ahlar, T�briz, Naxç�van Atab�yl�r, G�nc� ��ddadil�r dövl�tinin m�rk�zi (paytaxt�) idi.

Monqol yürü�l�rin� q�d�r Az�rbaycan�n c�nub �yal�tl�rind� T�briz, �rd�bil, Xalxal,

102

Mara�a, M�r�nd, Urmiya, Xoy, Salmas, D�hh�rqan, Z�ncan, Mian�, Ka��zkunan, �h�r, S�rab, Cabravan, C�nz�k, Unar, �iz, B�z, U�niya, Aran, Qazaka, Kiran, �irvanda �amax�, �abran, �ar-van, D�rb�nd, Bak�, Arranda B�rd�, G�nc�, Varsan, Beyl�qan, B�rz�nd, ��mkir, Naxç�van, Q�b�l� ��h�rl�ri xüsusil� f�rql�nirdi.18

XIII �srd� monqol istilalar� n�tic�sind� Az�rbaycan ��h�rl�rinin çoxu t�n�zzül� u�ray�r, ��h�r �halisi xeyli azal�r, köç�ri t�s�rrüfat artma�a ba�lay�r. Bu talanç� hücumlar n�tic�sind� Az�rbaycan�n bir s�ra orta �sr ��h�rl�ri tamamil� süquta u�ray�r.

XIV �srd�n etibar�n Az�rbaycan ��h�rl�ri yenid�n dirç�lm�y� ba�lay�r. XV-XVI �srl�rd� T�briz, G�nc�, �r��, �rd�bil, Culfa, B�rd�, Bak�, Naxç�van, Mara�a, D�rb�nd, �amax� ��h�rl�rind� �hali xeyli artm��, s�n�t v� ticar�t canlanm��d�.

XVI �srin sonlar�nda ba�lanan ümumi iqtisadi böhranla �laq�dar Az�rbaycan ��h�rl�ri yenid�n t�n�zzül� u�ray�r.

Xanl�qlar dövründ� (XVIII �srin ikinci yar�s�) ölk�d� hökm sür�n p�rak�nd�lik v� re-gionçulu�un gücl�nm�si il� �laq�dar ��h�rl�r aras�nda iqtisadi, siyasi, m�d�ni �laq�l�r z�ifl�yir. Feodal ç�ki�m�l�ri v� yadelli basq�nlar n�tic�sind� bir s�ra ��h�rl�r t�n�zzül� u�ray�b da��l�r.

XIX �srd� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar�n�n Rusiyaya ilhaq edilm�sind�n sonra iqtisadi v� ticar�t �laq�l�rinin gücl�nm�si n�tic�sind� burada ��h�r h�yat� yenid�n canlanma�a ba�lay�r. Xüsusil� kapitalist münasib�tl�rinin inki�af� �imali Az�rbaycan ��h�rl�rinin feodal sükun�tini pozub onlar�n iqtisadi h�yat�na s�naye mü�ssis�l�rind�n ibar�t yeni istehsal ünsürl�ri daxil et-mi�dir. ��h�rl�ri ya�� hücumlar�ndan qoruyan bürclü, mazqall� qala divarlar� özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirmi�di.

Bununla bel�, Az�rbaycan �halisinin az bir hiss�si kapitalist inki�af� yoluna dü�mü� iri ��h�rl�rd� ya�ay�rd�. Bu dövrd� ölk�nin ��h�r h�yat�n� h�l� d� köhn� feodal ��h�rl�ri mü�yy�n edirdi. S�naye istehsal� v� s�naye mü�ssis�l�rind�n m�hrum olan, köhn� s�n�t v� ticar�t m���uliyy�tin� malik olan x�rda �yal�t ��h�rl�ri h�l� d� qalmaqda idi.

�halinin böyük �ks�riyy�ti k�nd t�s�rrüfat� istehsal� il� m���ul olmaqla, k�nd v� oba tipli m�sk�nl�rd� ya�amaqda davam edirdi. Bununla bel�, XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan k�ndl�rinin çoxu natural t�s�rrüfat qapal�l���ndan ayr�l�b �mt�� istehsal�na ba-�lam��d�. Ona gör� d� bu k�ndl�r �mt��-pul münasib�tl�rin� qo�ulmu� yeni ya�ay�� m�sk�nl�ri idi. Bu m�sk�nl�rd� sosial t�b�q�l��m� d�rinl��dikc� k�nd icmalar� daxilind� qolçomaq v� muz-dur t�b�q�l�rinin say� art�r, icma torpaqlar�n�n al�n�b-sat�lmas�, qolçomaqlar t�r�find�n onlar�n z�bt edilm�si faktlar� çoxal�rd�. Bütün bu prosesl�r köh� feodal k�ndl�rinin sosial qurulu�una v� zahiri simas�na, evl�rin memarl�q görk�min� t�sir göst�rm�mi� deyildi.

Az�rbaycan k�ndind� sosialist istehsal münasib�tl�rinin b�rq�rar olmas�, icma torpaqlar� üz�rind� dövl�t mülkiyy�tinin yaranmas� v� ictimai t�s�rrüfatlar�n meydana g�lm�si n�tic� etibaril� torpaqlar�n sahibsizl��m�sin�, özünün �sil bec�r�nind�n m�hrum olmas�na g�tirib ç�x-arm��d�r. Sosialist ictimai mülkiyy�tin� �saslanan kolxoz k�ndl�ri v� sovxoz q�s�b�l�rinin sakinl�ri sabiq k�nd icmalar�ndan f�rqli olaraq, torpaq mülkiyy�tind�n fel�n m�hrum olmaqla, onun i�çi qüvv�sin�, mülkiyy�tsiz istehsalç�s�na çevrilmi�dir.

Bütün bunlara baxmayaraq, sosialist k�ndinin böyük bir qisminin memarl�q t�rkibi bir s�ra yeni istehsal qur�ular� v� ictimai binalar (kolxoz v� ya sovxoz idar�si, k�nd soveti, klub, ki-tabxana, qira�txana, m�kt�b, u�aq ba�ças�, dükan, feld�er, h�kim-tibb m�nt�q�si v� s.) il� z�nginl��mi�dir.

Sovet hakimiyy�ti ill�rind� k�ndl�rin simas�n� mü�yy�nl��dir�n ya�ay�� evi v� f�rdi k�ndli h�y�tl�rind� ciddi d�yi�iklik ba� vermi�, yara��ql�, memarl�q görk�mi diqq�ti c�lb ed�n müasir, ya�ay�� binalar� in�a olunmu�dur. Bu bax�mdan müasir Az�rbaycan k�ndi qabaqc�l kapi-talist ölk�l�rinin k�nd tipli ya�ay�� m�sk�nl�rind�n az f�rql�nirdi. Ba�l�ca f�rq k�ndli t�s�rrüfatlar�n�n xarakterind�, m�sk�nl�rin plan qurulu�unda v� abadl���nda n�z�r� çarp�rd�.

Az�rbaycanda �n�n�vi ya�ay�� m�sk�nl�rinin tarix�n t���kkül tapm�� �lahidd� bir qru-punu mövsümi m�sk�nl�r t��kil etmi�dir. Müv�qq�ti s�ciyy� da��yan mövsümi m�sk�nl�r tarixi inki�af�n sonrak� m�rh�l�l�rind�, heyvandarl�q t�s�rrüfat�n�n inki�af edib xüsusi forma k�sb etm�si il� �laq�dar olaraq meydana g�lmi�dir. Az�rbaycanda onlar elat m�sk�nl�ri (oba, bin�, yataq, q��laq v� s.) formas�nda t�zahür etmi�dir. Bunlardan �lav�, Az�rbaycanda, xüsusil�, Ab�e-

103

ron yar�madas�nda mövsümi m�sk�nl�rin ��h�r�traf� ba�lar olmaqla xüsusi bir növü d� t���kkül tapm��d�r. Ba� tipli m�sk�nl�rin yaranmas�nda t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n daha çox iqlim amill�ri ba�l�ca rol oynam��d�r. Bir qayda olaraq, yay mövsümünd� kapitalist Bak�s�n�n imkanl� ail�l�ri Ab�eron k�ndl�ri yax�nl���ndak� ba� evl�rin� köçürdül�r. Bel� evl�r geni� ya�ay�� mas-sivini t��kil edirdi. Bu m�nada Ab�eronda ba� evl�rinin sal�nd��� ya�ay�� massivl�ri tipoloji c�h�td�n müv�qq�ti ya�ay�� m�sk�ni s�ciyy�si da��y�rd�. Bel� m�sk�n tipl�ri Böyük v� Kiçik Qafqaz yaylalar�nda daha geni� yay�lm��d�.

�nsan m�sk�nl�ri ilk növb�d� t�bii-co�rafi ��raitl� üzvi sur�td� ba�l� olsa da, zaman keçdikc� sosial-iqtisadi amill�rin t�siri il� inki�af ed�r�k, mü�yy�n tipoloji d�yi�m�l�r� m�ruz qalm��d�r. Ona gör� d� h�r bir m�h�lli m�skunla�ma bölg�sinin sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�sind�n as�l� olaraq m�sk�n növl�ri t���kkül tapm��d�r.

Mövsümü m�sk�nl�rin tipik nümun�si olan ��h�r�traf� ba� k�ndl�rin� köçm� �n�n�si, Ab�eron bölg�sind� Sovet hakimiyy�ti ill�rind� d� davam etdirilmi�dir. Bu xüsusil�, Bak� �halisi üçün daha çox s�ciyy�vi hal alm��d�r. �n�n� olaraq, yayda Bak�n�n bürkülü havas�ndan qorun-maq üçün �halinin xeyli qismi «ba�» adlanan d�nizk�nar� k�ndl�r� köçür v� isti yay mövsümünü «ba� evl�ri»nd� keçirirdi. Havalar s�rinl��ib soyuqlar ba�layanda ba� evl�rinin sakinl�ri onu t�rk edirdil�r. Kül�kdöy�n balaxan�ya malik bu mafraq divarl� evl�r, da�qura bar� il� �hat�l�nirdi. Meyn� v� meyv� ba�lar�n�n kölg�li ��raitind� ya�ay�� üçün �lveri�li olan s�rinlik yarad�rd�. Ba� mövsümü ba�a çatandan sonra �hali ba�lar� t�rk edib, ��h�r� köçürdü.

Müv�qq�ti s�ciyy�li mövsümi m�sk�nl�rin Az�rbaycanda geni� yay�lm�� növü maldar (köç�b�) elat �halisin� m�xsus poligen s�ciyy�li oba v� bin� tipli m�sk�nl�r olmu�dur. Etno-qrafik faktlardan göründüyü kimi, yüngül çubuq konstruksiyal� alaç�qlardan ibar�t olan oba tipli elat m�sk�nl�ri mövsümi s�ciyy� da��m��d�r. Elat (köç�b�) �halisi q��laqlardan yaylaqlara do�ru v� �ksin� h�r�k�t etdikc� yol boyunca y��ma-sökm� in�aat ünsürl�rin� malik alaç�qlar tikm�kl� köç dü��rg�l�ri sal�rd�. Yazdaq v� ya küzd�k dü��rg�si kimi s�ciyy�l�ndiril�n bu müv�qq�ti m�sk�nl�r köç yollar� boyunca t�dric�n öz yerini d�yi�irdi. Bundan f�rqli olaraq, q��laq tipli m�sk�nl�r sabit ya�ay�� evi (külf�t qazmas�, g�mr�, aradoldurma, çubuq-çit�m� ev) v� t�s�rrüfat tikilil�rin� (p�y�, mal g�mr�si, qoyun qazmas�, ban�stan, küz, samanl�q, anbar, quraql�q, vana, k�risk�, t�ndirxana v� s.) malik olurdu.

Adlar� ç�kil�n müv�qq�ti s�ciyy�li m�sk�n növl�ri köç�b� m�i��t t�rzi keçir�n maldar elat �halisin� m�xsus olub, sonralar oturaqla�ma prosesinin gücl�nm�si n�tic�sind� onlar�n �sas�nda bir s�ra tör�m� k�ndl�r yaranm��d�r. H�m d� tör�m� k�ndl�r bilavasit� q��laqlardak� bin�, qazma, oba v� ya yataqlar �sas�nda �m�l� g�lirdi. Bunun s�b�bi is�, h�r �eyd�n önc�, q��-laqlardak� t�s�rrüfat üçün yararl� daimi torpaq fonduna – �kin v� h�nd sah�l�rin� malik olmas� il� izah edilir.

��h�r, q�s�b� v� k�ndl�rd�n ibar�t olan daimi m�sk�n tipl�ri böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Bu m�sk�nl�r ail� vahidl�rinin say�na gör� böyük, orta v� kiçik olmaqla üç qrupa bölünürdü. Daimi m�sk�nl�r aras�nda say etibaril� 50-60 ail�d�n ibar�t orta k�ndl�r çoxluq t��kil etmi�dir.

Co�rafi yerl��m� mövqeyin� gör�, �kinçi (r�ncb�r) v� maldar �haliy� m�xsus da�, da��t�yi (yayla) v� aran (düz�n, küdrü) k�ndl�ri bir-birind�n f�rql�nmi�dir. Co�rafi v�ziyy�tin� gör�, k�nd tipli m�sk�nl�rin sahilboyu (d�niz, çay, arx k�nar�), yamac, me��içi (tala), d�r�boyu, vadi, küdrü v� s. olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r.

Da� k�ndl�rinin t�s�rrüfat h�yat�nda tarix�n maldarl�q m���uliyy�ti üstün yer tutmu�dur. �srl�r boyu maldarl�q t�s�rrüfat�n�n ekstensiv s�ciyy� da��mas� üzünd�n bu k�ndl�rin �halisinin bir qismi k�ndd�n k�nara, mövsümü i� dal�nca miqrasiya etm�li olmu�dur. Daxili miqrasiya, �sas�n, da�-aran istiqam�tind� ba� verdiyind�n da� k�ndl�rinin «art�q» �halisi q��laqlarda daimi m�skunla��rd�.

T�s�rrüfat m�i��tinin s�ciyy�sind�n as�l� olaraq k�nd tipli m�sk�nl�r �kinçi-r�ncb�r, elat v� v�t��� k�ndl�rin� ayr�l�rd�. Bununla bel�, Az�rbaycanda qat���q s�ciyy�li �kinçi-maldar k�ndl�r bütün tarixi dövrl�rd� üstünlük t��kil etmi�dir. Qat���q k�ndl�rin s�ciyy�vi bir xüsusiyy�ti d� tör�m� m�sk�n tipl�ri olan oba, bin�, yataq, q��laq �m�l� g�tirm�l�ri olmu�dur. Zaman keçdikc�, �lveri�li ��rait yeti�dikc� bu müv�qq�ti, yaxud mövsümi m�sk�nl�rin bir çoxu

104

daimi k�ndl�r� çevrilirdi. Quba bölg�sind� da� k�ndl�rinin, xüsusil� �ahda� �traf�ndak� k�ndl�rin �halisi tarix�n heyvan sürül�rini q�� otlaqlar�nda b�sl�m�k üçün Mü�kür v� �abran düzl�rind� «yataq» adlanan çoxsayl� q��laqlara malik idi. Sonralar bunlar�n bir çoxu müst�qil k�nd icmalar�na çevrilmi�di. Alazan vadisind�ki mu�al, avar, ingiloy, saxurlara m�xsus k�ndl�rd� bin� t�s�rrüfat formas�n�n geni� yay�lmas� n�tic�sind� �traf me��l�rd� bir s�ra «tör�m�» k�ndl�rin sal�nm��d�r.

Yeni tip tör�m� m�sk�nl�r, habel� karvan yollar� üz�rind�ki karvansaralar, XIX �srin sonlar�ndan is� poçt v� d�mir yollar� üz�rind�ki dayanacaqlar, yaxud d�nizboyu v�t�g�l�r �sas�nda da yaran�rd�.

Bel�likl�, Az�rbaycan�n �n�n�vi ya�ay�� m�sk�nl�rinin t�kamül yoluna n�z�r sald�qda ayd�n olur ki, burada h�r bir tarixi dövrün sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�sin� uy�un olaraq a�a��-dak� m�sk�n tipl�ri formala�m��d�r: ma�ara dü��rg�l�ri, qayaaras� yar�q v� qayaalt� oyuqlardan ibar�t s���nacaqlar, aç�q dü��rg�l�r, qalalar, qalaçalar (siklop tikilil�ri), q�srl�r, k�ndl�r, elat obalar� (bin�, yataq, s���rxana, q��laq), q�s�b� v� ��h�rl�r. Bütün bunlardan �lav�, Ab�eronda «ba�lar» ad� il� b�lli olan mövsümi m�sk�n növl�ri d� mövcud olmu�dur.

Bunlar�n bir qismi ibtidai icma qurulu�unun ilk m�rh�l�l�ri üçün s�ciyy�vi olub genetik c�h�td�n monogen s�ciyy� da��m��d�r. M�skunla�man�n ilk m�rh�l�si üçün s�ciyy�vi olan t�bii ma�ara, qayaalt� s���nacaq v� aç�q dü��rg�l�r h�l� daimi ya�ay�� m�sk�ni s�ciyy�si da��m�rd�. Mövsümi s�ciyy� da��yan bu m�sk�nl�rin sakinl�ri tez-tez d�yi�� bilirdi. �btidai insanlar�n ilk m���uliyy�t növü olan y���c�l�q v� ovçuluq t�s�rrüfatlar� mahiyy�t etibar� il� daimi m�skunla�man� istisna edirdi. Bu v� ya dig�r �razid� qida m�hsullar� tük�ndikc� insanlar yeni «xam ovlaq sah�l�ri» axtarmaq m�cburiyy�tind� qal�r v� bu s�b�bd�n d� ya�ay�� yerl�rini tez-tez d�yi�m�li olurdular. Y���c�l�q v� ovçuluq hakim mövqe tutdu�u m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ� ana �traf�nda c�ml��mi� n�sli icmalardan ibar�t q�bil� m�sk�nl�ri yegan� m�sk�n tipi olmu�dur.

Süni tikilil�rd�n ibar�t oturaq tipli ilk daimi ya�ay�� m�sk�ni olan q�bil� k�ndl�ri istehsal t�s�rrüfat�na keçilm�si il� �laq�dar olaraq, insanlar�n �kinçilik v� maldarl�q üçün yararl� olan mü�yy�n torpaq sah�l�rin� ba�lanmas� n�tic�sind� meydana g�lmi�dir. Arxeoloji qaz�nt�lar n�tic�sind� Az�rbaycan �razisind� a�kar neolit v� eneolit m�sk�nl�ri kiçik q�bil� m�sk�nl�rind�n ibar�t olub, qan qohumlar�ndan ibar�t monogen s�ciyy� da��m��d�r.

N�sli icman�n z�ifl�m�si il� �laq�dar patriarxal q�bil� m�sk�nl�ri kimi t���kkül tapan icma k�ndl�ri tunc v� ilk d�mir dövründ� özl�rinin monogen s�ciyy�sini h�l� d� saxlam��d�lar. Bu tip m�sk�nl�r yen� d� qan qohumlu�una �saslan�rd�. Lakin tunc dövründ�n etibar�n s�n�tkarl���n inki�af� il� �laq�dar olaraq, ictimai �m�k bölgüsünün d�rinl��m�si, s�n�tkarl���n �kinçilik v� maldarl�qdan ayr�lmas� qon�uluq icmas�n�n meydana g�lm�sin� sosial-iqtisadi z�min yaratm��d�r. Qon�uluq prinsipi �sas�nda t���kkül tapm��, yaxud t�dric�n özünün monogen s�ciyy�sini d�yi�ib poligen t�rkib� malik m�sk�nl�rin meydana g�lm�sind� müxt�lif miqrasiya-lar da mühüm rol oynam��d�r.

Sinifli c�miyy�tin v� dövl�tin yaranmas� �r�f�sind� Az�rbaycan �razisind� iri tayfa ittifaqlar� meydana ç�xm��d�. Tayfalararas� mübariz� v� ç�ki�m�l�r ya�ay�� m�sk�nl�rinin möhk�ml�ndirilm�sini, ç�tin keçidli yerl�rd� sal�nmas�n�, t�bii istehkamlardan m�har�tl� istifad� olunmas�n� t�l�b edirdi. Kiçik Qafqaz da�lar�nda a�kar olunmu� bir s�ra qala v� qalaçalar, siklop tikilil�ri m�hz h�min tarixi ��raitin m�hsulu idi. �lk sinifli c�miyy�t dövründ� xarici t�hlük� ami-li sovu�mad���ndan, basq�n v� hücumlara m�ruz qalmaq t�hlük�si h�l� d� qal�rd�. Bel� ��raitd� ��h�rl�rin, o cüml�d�n m�rk�z v� paytaxt �h�miyy�tli ��h�rl�rin �traf�na istehkam s�ciyy�li «qala-bar�» adlanan bürclü v� mazqall� möht���m müdafi� divarlar� ç�kilirdi. M�sk�nl�rin istehkaml� qala divarlar� il� �hat� olunmas� �n�n�si sonralar da, xüsusil� bütün orta �srl�r boyu davam etmi�dir.

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda m�skunla�man�n s�ciyy�sini t�kc� qala divarlar� il� �hat� ol-unmu� feodal ��h�rl�ri deyil,patriarxal m�sk�nl�r, ba�qa sözl�, qan qohumlu�una �saslanan çox-sayl� monogen m�sk�nl�r v� qon�uluq prinsipi �sas�nda t��kil olunmu� poligen k�ndl�r mü�yy�n edirdi.

Feodalizm dövründ� Az�rbaycan�n ya�ay�� m�sk�nl�rinin ümumi kütl�sind� müv�qq�ti s�ciyy� da��yan oba tipli monogen m�sk�nl�r d� xüsusi yer tuturdu.

105

Az�rbaycan�n orta �sr sosial strukturunda zad�gan zümr�sinin sabitl��ib möhk�ml�nm�si il� �laq�dar olaraq, q�sr tipli m�sk�n növl�ri (Ab�eron q�srl�ri) meydana g�lmi�dir. Bununla yana��, s�n�t v� ticar�tin inki�af� q�s�b� tipli feodal m�sk�nl�ri v� karvan yollar� üz�rind� x�rda karvansaralar yaranm��d�r. Karvan yollar� üz�rind� q�rar tutan v� müsafirl�rini tez-tez d�yi��n yolk�nar� karvansara- lar feodal m�sk�nl�rinin xüsusi bir növünü t��kil edirdi.

Az�rbaycanda kapitalist münasib�tl�ri gec inki�af etmi� v� çox tezlikl� sosialist istehsal münasib�tl�ri il� �v�z olunmu�dur. Bununla bel�, kapitalist münasib�tl�ri Az�rbaycan�n köhn� feodal ��h�rl�rin� mü�yy�n q�d�r s�naye xarakteri verm�y� müv�ff�q olmu�, k�ndl�rin bir qis-mini �mt�� dövriyy�sin� c�lb etm�kl�, onlar� s�n�t v� ticar�t m�rk�zin� çevirmi�, liman, v�t�g� q�s�b�l�rinin yaranmas�na s�b�b olmu�dur. Quberniya v� q�za ��h�rl�rind�n ibar�t bir s�ra inzi-bati-m�d�ni m�rk�zl�rl� yana��, �mt�� istehsal� yoluna q�d�m qoymu� irili-x�rdal� k�ndl�r, d�miryolu boyunca sal�nm�� dayanacaqlar Az�rbaycan�n ba�l�ca kapitalist tipli ya�ay�� m�sk�nl�ri say�l�rd�. Sovet hakimiyy�ti qurulandan sonra bu proses ba�qa bir m�crada davam etmi�, yeni kolxoz k�ndl�ri, sovxoz q�s�b�l�ri, sosialist ��h�rl�ri (Sumqay�t, Da�k�s�n, Ming�çevir, �libayraml� v� b.) yaranm��d�.

M�sk�n formalar�. Evl�rin v� f�rdi h�y�tl�rin yerl��m� v�ziyy�tin� gör� m�sk�nl�rin «c�rg�siz» (da��n�q- p�rak�nd�, kom, kom-s�x, s�x-pill�vari, tala-y���m, dair�vi) v� «c�rg�vi» (küç� sistemli) olmaqla müxt�lif formalar� t���kkül tapm��d�r.

��h�r v� k�nd tipli ya�ay�� m�sk�nl�ri sosial-iqtisadi inki�af bax�m�ndan da bir-birind�n f�rql�nmi�dir. Bel� ki, k�ndl�rin sosial-iqtisadi topoqrafiyas�na ya�ay�� massivind�n ba�qa, �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti il� ba�l� «h�nd» sah�si d� daxil idi.

M�sk�nl�rin daxili qurulu�u. Böyük t�kamül yolu keçmi� ya�ay�� m�sk�nl�rinin daxili qurulu�una m�h�ll�, camaat meydan� (m�r�k�), ging� yeri, came v� m�h�ll� m�scidl�ri, karvan-sara, bazar meydan�, rastabazar, çaras, q�biristanl�q v� s. daxil idi.

Keçmi� ��h�r v� k�nd icmalar�n�n sosial t�rkibi hakim zümr�l�rd�n (xan, b�y, hampa, mülk�dar, tiyuldar, qolçomaq, maaf, ruhani), z�hm�tke� sosial qruplardan (r�iyy�t, r�ncb�r, �k�r, t�r�k�m�, nök�r, qarava�, s�n�tkar) v� tüccar t�b�q�sind�n (tacir, ar��nmalç�, bafayç�, ç�rçi, sövd�gar, çarvadar) ibar�t idi. Bundan ba�qa, k�nd icmalar�na müt�madi olaraq mülkiyy�t hüququ olmayan «qo�ma», «qoraba» v� ya «�ncüm�n» adlar� il� b�lli olan g�lm� �hali d� qo�u-lurdu. Onlar�n xeyli hiss�si k�nd icmas�n�n «nök�r» v� «qarava�» adlanan xidm�tçi sosial qru-punu �m�l� g�tirirdi.

Yuxar�da qeyd olunan sosial zümr� v� qruplar, �sas�n, qat���q halda, b�z�n is� ayr�ca m�skunla�maqla, ya�ay�� m�sk�ninin bu v� ya dig�r m�h�ll�sini �m�l� g�tirirdil�r. Xüsusil� s�n�t-pe�� y��cam halda, birg� m�skunla��rd�lar. Bel� halda ��h�rin h�min m�h�ll�si onlar�n pe�� ad�n� da��y�rd�.

Ya�ay�� m�sk�nl�rinin sosial topoqrafiyas�nda ba�l�ca yeri m�h�ll�l�r tuturdu. Bir qayda olaraq, ��h�r v� k�nd m�h�ll�l�ri böyük (patriarxal) ail� icmas�ndan («külf�t», «xizan», «qo-hum-�qr�ba» v� s.) v� kiçik f�rdi ail�l�rd�n ibar�t olurdu.

K�nd m�h�ll�l�ri �ks�r hallarda qan qohumlar�ndan ibar�t olub monogen s�ciyy� da��y-�rd�. Patronimik ail�l�rin böyüyüb bölünm�si n�tic�sind� m�h�ll�l�rin t�rkibi t�dric�n yeni ail� vahidl�ri hesab�na art�b s�xla��rd�. M�sk�nin mövcud ya�ay�� sah�sinin m�hdudlu�u üzünd�n b�z�n t�z� yaranan ail� vahidl�ri v� onlar�n t�s�rrüfatlar� köhn� m�h�ll�y� s����a bilm�yib ondan k�nara, �n çox is� yax�n q��laqlara köçürdü. Zaman keçdikc� bunlar özl�ri d� böyüyüb art�r v� müst�qil inzibati-t�s�rrüfat vahidin�, ba�qa sözl�, ayr�ca x�rda k�nd� çevrilirdi. Bel� k�ndl�r el aras�nda «para», yaxud «tör�m�» k�nd hesab olunurdu. Bel�likl�, eyni bir patronim kökd�n �m�l� g�l�n icmalar çox böyük m�skunla�ma areal�n� t��kil edirdi. Sabiq Qazax mahal�nda Kür-boyu k�ndl�rinin böyük �ks�riyy�ti çay�n sol sahilind� yerl���n Qarayaz� düzünd�ki q��laqlarda xeyli «tör�m�» k�nd �m�l� g�tirmi�dir.

Az�rbaycan etnoqrafik gerç�kliyi qan qohumlu�u �sas�nda t���kkül tapm�� patronim icmalar�n böyük, orta v� kiçik (bala) olmaqla üç növünü z�man�miz� çatd�rm��d�r.

Böyük patroniml�r Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind� «tir�», «el», «oymaq», «toxum», «�qr�ba», «q�riy�», «tabun», «�qvam», «qövm» v� s. istilahlarla adlan�rd�.

Orta patroniml�r «tayfa», «övlad�», «ata u�a��», «o�ullar�», «suban» terminl�ri il� tan-

106

�n�rd�. B�zi etnoqrafik bölg�l�rd� tayfa böyük, �qr�ba is� kiçik, yaxud orta patronim vahid hesab olunurdu.

Kiçik patroniml�r «n�sil», «u�a��», «köb�k», «gil», «l�r» (lar), «nebi» v� s. istilahlarla ifad� edil�n qohum qruplardan ibar�t idi. Bu s�b�bd�n d� ya�ay�� m�sk�nl�rinin m�h�ll� �razi-bölgül�ri (co�a, com, comalaq, ding�, m�h�ll�, bölg� v� s.) çox vaxt patronimik bölm�l�r (tir�, el, oymaq, toxum, �qr�ba) il� uy�un g�lmir, ondan böyük v� yaxud kiçik olurdu. B�zi hallarda is� m�h�ll�-�razi bölgül�ri patronimik vahid (oba, oymaq, t�b�h, köb�k) il� tam üst-üst� dü�ürdü. M�s�l�n, indiki Kürd�mir rayonunun Sorsor v� Al�canl� k�ndind� «oba» h�m patronimik vahid, h�m d� m�h�ll�ni bildir�n �razi bölgüsü say�l�rd�. Sabiq Z�rdab icmas�na daxil olan Yarm�mm�d ba�� n�sli v� �razi bölgüsünü bildir�n müxt�lif oymaqlara, Abbasxanl� k�ndi is� t�b�hl�r� bölünürdü. Etnoqrafik mü�ahid�l�rd�n b�lli oldu�u kimi, yuxar�da sadalanan terminl�r sinonim deyildil�r. Onlar�n b�zil�ri m�h�ll�d�n xeyli böyük olub bir neç� patronim qrupu �hat� edirdi. B�z�n is� m�h�ll� patronim vahid� mütabiq g�lmirdi. M�s�l�n, Kürd�mir icmas� bir s�ra co-�alara, onlar�n h�r biri is�, öz növb�sind�, m�h�ll�l�r� bölünürdü. Bundan f�rqli olaraq, Növcü k�ndi iki co�adan ibar�t olmu�dur: onlar�n h�r birisi is� bir neç� d�ng�y�, bunlar da, öz növb�sind�, m�h�ll�l�r� bölünmü�dü. Yaxud, Muradxan icmas� comalara, onlar is� d�ng�l�r� bölünmü�dü.

�irvan düzünd�ki bir s�ra k�nd icmalar�nda (m�s�l�n, Növcü, �ilyan, Çax�rl�) d�ng� h�m d� bir neç� m�h�ll�ni �hat� edirdi.

�irvan�n Qaraqoyunlu, Topçu, Göyl�r icmas�nda is� d�ng� m�h�ll� il� eynil��irdi, y�ni k�ndin h�r d�ng�si bir m�h�ll�d�n ibar�t idi. ��xm�zid icmas�nda is� tamam bunlar�n �ksin� olaraq, d�ng� m�h�ll�d�n xeyli kiçik idi. Ba�qa sözl� des�k, burada m�h�ll� d�ng�l�r� ayr�l�rd�.

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, �irvanda k�nd icmas�n�n �n böyük v� q�dim sosial bölgül�ri «co�a» v� «com» olmu�dur. Mu�an k�ndl�rind� is� �n böyük sosial struktur vahidi «tir�» idi. Bu bölm�l�rd� ail� nüfuzunun say� art�b böyüdükc� onlar torpaq sah�si �ld� etm�k m�qs�dil� tir�d�n ayr�l�b yeni m�h�ll� �m�l� g�tirirdil�r. Bel�likl�, zaman keçdikc� yeni d�ng�l�r, daha sonra is� onun t�rki- bind� yeni m�h�ll�l�r yaran�rd�.

«Oba», «bin�», «q��laq», «qazma» v� dig�r sosial struktur vahidl�ri maldarl�q t�s�rrüfat� il� ba�l� olub, elat icmalar�n�n daxili bölm�l�rini bildirirdi. Bu t�sisatlar çox vaxt monogen s�ciyy� da��y�r v� patronim adlarla ifad� olunurdu. Dig�r t�r�fd�n «oymaq» v� «t�b�h» bölgül�ri patronim s�ciyy� da��maqla, yar�mköç�ri elat icmalar�na m�xsus qan qohumlu�u münasib�tl�rini d� bildirirdi. �irvan düzünd�ki Yarm�mm�d ba�� vahid elat icmas� olub müxt�lif oymaqlara bölünürdü. Abbasxanl� k�ndinin is� h�r m�h�ll�si bir t�b�hd�n ibar�t idi. H�m d� t�b�hl�r biri - dig�rind�n o q�d�r aral�da yerl��irdi ki, onlar�n h�r biri ayr�ca co�a, com v� ya oban� xat�rlad�rd�.

Bu sayaq elat icmalar�n�n bir qismi zaman keçdikc� böyüyüb müst�qil k�nd� çevrilmi�di. B�zi co�alar is� ya�ay�� m�sk�ninin daxili bölgüsü olaraq qalm�� v� onun böyüyüb geni�l�nm�sini t�min etmi�dir.

Bir qayda olaraq, ya�ay�� m�sk�nl�rind� m�h�ll�l�r çox vaxt patronim adlar da��m��d�r. Bu is� yen� d� monogen s�ciyy�li ya�ay�� m�sk�ni daxilind� vaxtil� çox güclü olmu�, lakin zaman keçdikc� z�ifl�yib unudulmu� qan qohumlu�u �laq�l�rini �ks etdirirdi.

B�z�n m�h�ll� ya özünün co�rafi v�ziyy�tin� (Yuxar� ba�, A�a�� ba�, Orta d�ng�, A�a�� m�h�ll�, Çök�k m�h�ll�, Çuxur m�h�ll� v� s.), ya m�h�ll�nin �sas�n� t��kil ed�nl�rin pe�� m�nsubiyy�ti (Misg�rl�r, Dabbaqlar, D�mirçil�r, Kömürçül�r, Çarvadarlar m�h�ll�si) il� ad-land�r�l�r, yaxud köçüb t�rk etdikl�ri köhn� m�sk�nin (G�nc�li, A�da�l�, Kolan�l�, Sarabl�, Q�b�l�li, �rd�billi v� s.) ad�n� da��y�rd�. Tayfa adlar�n� (�ahsev�nl�r, padarlar, udulu, göyç�li v� s.) da��yan m�h�ll�l�r d� az deyildi.

S�ciyy�vi hald�r ki, böyük ya�ay�� areal� t��kil ed�n çoxsakinli iri k�nd icmalar� ba�l�ca olaraq, Az�rbaycan�n düz�nlik rayonlar�nda t���kkül tapm��d�r. �ndiki A�su rayonunun Növcü k�ndi üç para k�ndd�n, keçmi� Kürd�mir icmas� 12, Z�rdab icmas� is� 18 para k�ndd�n ibar�t olmu�dur. H.Z�rdabinin yazd���na gör�, keç�n �srin 50-ci ill�rind� Z�rdab 600 evli bir k�ndd�n ibar�t idi. Suvarma suyunun çat��mamas� üzünd�n k�nd �halisi �kinçilikl� intensiv m���ul ola bilmirdi. Onlar tax�l �kini üçün h�r il da�q�n sular�n�n ç�kilm�sini gözl�yirdil�r. Ona gör� d� Z�rdabl�lar�n ba�l�ca m���uliyy�ti ip�kçilik idi. Kür çay� boyunca 10 verst m�saf�d� onlar�n tut

107

ba�lar� var idi. �ld� bir d�f�, yaz g�l�nd� ip�k qurdu b�sl�m�k üçün onlar öz tumcarl�qlar�na köçüb orada küm tikir v� barama yeti�dirirdil�r. Bu i� ba�a çatandan sonra geri dönüb, yenid�n evl�rin� qay�d�rd�lar. Lakin XIX �srin ortalar�nda z�rdabl�lar�n t�s�rrüfat h�yat�nda d�yi�iklik yarand�. Çar hökum�ti Kür çay�nda bal�q ovunu m�hdudla�d�rd�. Bu hal z�rdabl�lar� öz ba�lar�na köçm�y�, h�min sah�l�ri a�ac v� kolluqdan t�mizl�yib, ip�kçilikl� yana��, �kinçilikl� d� m���ul olma�a vadar etdi. �kin sah�l�rini suvarma suyu il� t�min etm�k üçün sonralar Kür çay� üz�rind� çarx v� nasos stansiyalar� qurulma�a ba�lanm��d�r. �kinçilik münt�z�m qulluq t�l�b etdiyind�n z�rdabl�lar �kin sah�l�rini t�rk edib geri qay�tmay�r v� bu yerl�rd� m�skunla��b yeni k�ndl�r sal�rd�lar.19

Köhn� k�ndd�n qopub ayr�lm�� bu 18 para k�nd Z�rdabla birlikd� vahid k�nd icmas� t��kil edirdi. Göründüyü kimi, «tör�m�» k�ndl�rin yaranmas� prosesind� sosial-iqtisadi amill�r, t�s�rrüfat m���uliyy�tind� yaranan d�yi�iklik h�lledici rol oynam��d�r.

�n�n� olaraq tör�m� k�ndl�r «bala», «kiçik», «düz», «a�a��», «yuxar�», «da�», «d�r�», «orta», «ikinci», «yeni» «t�z�», «köhn�», «�ski», «para» v� s. sözl�r qo�maq yolu il� ç�xd�qlar� ilkin �sli k�ndd�n f�rql�ndirilirdi. B�z�n is� �ski (köhn�) k�ndl�rin ondan qopub ayr�lm�� patroniml�r� «para» k�lm�si qo�ulmaqla (�skipara, Üçpara, Be�para, Alt�para, Doqquzpara v� s.) ifad� olunurdu. Bu halda icman�n t�rkib hiss�l�rini �m�l� g�tir�n patron�m qruplar�n say�, yaxud onlar�n t�z� v� ya köhn� olmas� mü�yy�nl��irdi.

H�y�tl�r

Az�rbaycanda özün�m�xsus lokal xüsusiyy�tl�ri il� s�ciyy�l�n�n �n�n�vi ya�ay�� m�sk�nl�rinin bu v� ya dig�r tipinin formala�mas�nda t�bii-co�rafi ��raitin (�razinin topoqrafik qurulu�u, in�aat material� ehtiyatlar�) v� sosial-iqtisadi amill�rin (�halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti, maddi v� m�d�ni-texniki h�yat s�viyy�si, xalq memarl�q �n�n�l�ri v� s.) mühüm rolu oynam��d�r.

M�sk�nl�rin sosial qurulu�una v� t�rkib hiss�l�rinin s�ciyy�sin� xüsusil� �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti (�kinçilik, maldarl�q, ovçuluq, ba�ç�l�q, baramaç�l�q, v�t�g� bal�qç�l���, ticar�t, n�qliyyat, s�n�tkarl�q, s�naye istehsal� v� s.) ciddi t�sir göst�rmi�dir. Bu c�h�td�n Az�rbaycan�n da�, da��t�yi v� düz�n (aran) m�skunla�ma �razil�rind�ki ��h�r v� k�ndl�r f�rdi h�y�tl�rin s�ciyy�sin� gör� bir-birind�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi. M�sk�nl�rin qurulu�una sosial-iqtisadi amill�rin h�lledici t�siri k�nd v� oba tipli m�sk�nl�rd� deyil, habel� ��h�r v� ��h�r tipli q�s�b�l�rd� d� ayd�n n�z�r� çarp�rd�.

F�rdi ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rini, habel� ba�-dirrik sah�sini �hat� ed�n f�rdi h�y�tl�r20 ya�ay�� m�sk�nl�rinin daxili qurulu�unda ba�l�ca yer tutmu�dur. �slind� oturaq �haliy� m�xsus olan m�sk�nl�r �traf� möhr�, da� v� ya k�rpiç bar�, ç�p�r, yaxud aradoldurma hasarla dövr�l�nmi� qapal�, yaxud da aç�q tipli h�y�tl�rd�n ibar�t olmu�dur.

H�r bir m�sk�n növü özun� m�xsus torpaq fonduna malik idi. XIX �srin sonlar�nda Yeli-zavetpol (indiki G�nc�) quberniyas�nda dövl�t k�ndl�rind� 58895 tüstü vahidi v� ya h�y�t ol-mu�dur. Onlar�n 944253 desyatin torpaq pay� vard�. Ba�qa sözl�, h�r h�y�t� orta hesabla 16,03 desyatin torpaq sah�si dü�ürdü. Bak� quberniyas�n�n dövl�t k�ndl�rind� is� 70584 h�y�tin 1103421 desyatin torpa�� vard�. Burada h�r bir tüstü vahidin� orta hesabla 15,63 desyatin torpaq pay� dü�ürdü. Zaqatala dair�sind� 14.573 h�y�tin 131.317 desyatin torpaq sah�si vard� v� h�r ail�y� 9,01 desyatin torpaq pay� dü�ürdü.21

Az�rbaycan�n relyef ��raitind�n, �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n v� dig�r sosial-iqtisadi amill�rd�n as�l� olaraq, h�y�tyan� sah�l�r müxt�lif forma, ölçü, h�cm v� t�rkib hiss�l�rin� malik olmu�dur. ��h�r v� k�nd h�y�tl�rinin �ks�riyy�ti düzbucaql� formaya malik olsa da, bununla yana��, formas�z, çoxkünclü, girintili-ç�x�nt�l� mülkl�r� d� rast g�linirdi.

Az�rbaycan�n aran v� da� k�ndl�rind�ki h�y�tl�r forma v� t�rkib etibaril� bir-birind�n f�rql�nirdi. Aran k�ndl�rind� m�skunla�ma sah�sinin geni� olmas� üzünd�n h�y�tl�r mü�yy�n forma k�sb etdiyi halda, da� k�ndl�rind� h�y�tl�r dar�sqal olmaqdan �lav�, h�m d� yerin topo-qrafik qurulu�u il� �laq�dar olaraq, qeyri-mü�yy�n forma k�sb edirdi. H�tta torpaq sah�sinin q�tl��� üzünd�n s�rt mailiy� malik olan da� yamac�nda sal�nm�� b�zi k�ndl�rd� h�y�t anlay��� öz mahiyy�tini d�yi�ib alt c�rg�d�ki qon�unun dam� il� �v�z olunurdu.

108

K�ndli h�y�tl�ri n�inki forma c�h�td�n, habel� h�cm etibaril� d� bir-birind�n seçilirdi. Bel� ki, h�y�t sahibinin iqtisadi v�ziyy�tind�n v� t�s�rrüfat m�i��tinin s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, onlar�n ölçül�ri müxt�lif idi. Varl� ail�l�rin t�s�rrüfatlar� böyük oldu�undan onlar�n h�y�tl�ri d� geni� sah�ni �hat� edirdi.

K�ndli h�y�tl�ri t�kc� ictimai t�b�q�l�rin sosial-iqtisadi v�ziyy�tin� gör� deyil, habel� m�skunla�ma �razisinin t�bii-co�rafi v�ziyy�tin� gör� d� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bel� ki, da� k�ndl�rin� nisb�t�n aran v� da��t�yi m�sk�nl�rd� istifad�y� yararl� torpaq sah�sinin bollu�u h�y�tl�rin nisb�t�n geni� sah�ni �hat� etm�sin� t�sir göst�rmi�dir. M�s�l�n, Naxç�van bölg�sinin düz�n k�ndl�rind� �ks�r h�y�tl�rin sah�si 20x30 m v� ya 40x80 m aras�nda idis�, da� k�ndl�rind� f�rdi h�y�tl�rin sah�si 10x20 m v� 30x40 m hüdudlar�na çat�rd�. Da� k�ndl�rind� b�z�n 10x10 m h�cmind� olan kiçik h�y�tl�r� d� rast g�linirdi.22

Da� k�ndl�rind� h�y�tl�rin kiçik h�cmd� olmas� v� ya h�y�tyan� sah�nin tamam olma-mas� fakt� t�kc� Az�rbaycan üçün deyil, h�mçinin, Ümumqafqaz s�ciyy�si da��m��d�r.23

F�rdi h�y�tl�rin h�cm etibar� il� müxt�lif ölçül�rd� olmas�nda �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti d� mühüm rol oynam��d�r. K�nd �halisinin �kinçi v� maldar qruplar�n�n h�y�tl�rin� nisb�t�n kustar s�n�tkarlar�n (misg�r, dülg�r, dabbaq, toxucu, d�mirçi v� s.) h�y�ti xeyli kiçik olurdu. M�s�l�n, Girdiman v� Pirsaat çaylar�n�n yuxar� hövz�sini �hat� ed�n Da�l�q �irvan�n t�bii ��raiti intensiv �kinçilik v� maldarl�q üçün az �lveri�li oldu�undan, burada h�y�tyan� torpaq sah�l�ri xeyli kiçik idi. Bu s�b�bd�n d�, da� k�ndl�rinin �halisi ya�ay�� ehtiyaclar�n� t�min etm�k m�qs�dil� müxt�lif pe�� v� s�n�t növl�ri (��rbafl�q, �altoxuma, xalçaç�l�q, misg�rlik, z�rg�rlik, d�mirçilik, nalb�ndlik, dabbaql�q, s�rracl�q, dülg�rlik, xarratl�q, kömürbasma, da�-yonma v� s.) il� m���ul olurdu.24 Ab�eronda �halinin yay f�slind� d�niz sahili ba�lara köçm�si �n�n�si buradak� h�y�tl�rin kiçik h�cmd� formala�- mas�na öz t�sirini göst�rmi�dir.25

�halinin t�s�rrüfat m�i��ti n�inki h�y�tl�rin h�cmin�, habel� onlar�n t�rkibin� d� t�sir göst�rmi�dir. Bir qayda olaraq, suvarma suyu çat��mayan v� maldarl�qla m���ul olan k�ndli ail�l�rinin h�y�tind� �kin-dirrik sah�si olmurdu. Bel� h�y�tl�rd� t�s�rrüfat-m�i��t bölm�si nisb�t�n geni� sah�ni �hat� edirdi. Çünki maldarl�q t�s�rrüfat� tövl�, a��l, p�y�, küz, göy�baxan, samanl�q, quraql�q, talvar v� s. kimi bir s�ra t�s�rrüfat tikilil�rinin olmas�n� t�l�b edirdi.

Kustar s�n�t istehsal�na malik k�ndl�rd� h�y�tl�rin t�rkibind� ayr�ca istehsal bölm�sinin olmas� labüd idi. Bu is� h�min h�y�tl�rd� emalatxana v� anbar tipli bir s�ra yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�rinin in�a edilm�si z�rur�tind�n ir�li g�lirdi. M�lum oldu�u kimi, f�rdi h�y�t daxilind� bu v� ya dig�r pe�� (s�n�t) növün� aid emalatxana, karxana, ticar�t dükan� v� s. tikilil�rin olmas� ustan�n i�ini xeyli yüngüll��dirirdi. Bel� halda usta i� prosesind� ist�diyi vaxt ail� üzvl�rinin köm�yind�n istifad� ed� bilir, istehsal al�tl�ri v� vasit�l�ri h�mi�� ail�nin n�zar�ti alt�nda olur, ustan�n material axtar�b tapmas�na vaxt imkan� yaran�rd�.

Baramaç�l�qla m���ul olan k�ndli h�y�tl�rind� is� «g�rlik» v� ya «tumcarl�q» adlanan ba� bölm�si nisb�t�n geni� sah�ni tuturdu.

�kinçilik v� ba�ç�l�qla m���ul olan k�ndli h�y�tl�ri geni� ya��ll�q bölm�si il� seçilirdi. XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� k�ndli h�y�tl�ri

m�i��t-t�s�rrüfat v� �kin-zira�t bölm�sin� malik idi. H�y�tin m�i��t bölm�si etnoqrafik �d�biyyatda çox vaxt «in�aat bölm�si», �kin-zira�t bölm�si is� «ya��ll�q» adlan�rd�.

M�i��t bölm�sinin t�rkibin� ya�ay�� binas�, t�s�rrüfat tikilil�ri v� istehsal-m�i��t i�l�rinin icra edildiyi «e�ik» daxil idi.26

F�rdi h�y�tl�rin m�i��t bölm�si sabit mövqey� malik olmay�b, h�y�tin müxt�lif s�mtini t��kil edirdi. Bu s�b�bd�n d� h�y�tin ümumi plan qurulu�unda ya�ay�� evi v� t�s�rrüfat tikilil�ri yerl��m� v�ziyy�tin� gör� müxt�lif s�ciyy� k�sb edirdi.

Çox vaxt ya�ay�� evi bilavasit� h�y�tin küç� s�mtind� yerl��irdi. Bel� halda evin arxa v� ya k�ll� divar� küç�y� bax�rd�. Bunun say�sind�, ad�t�n, evin daxili f�zas� küç�nin tozlu ha-vas�ndan v� k�nar, nam�hr�m n�z�rd�n qorunurdu. Dig�r t�r�fd�n d�, h�y�tyan� sah�nin iç�risind� yerl���n t�s�rrüfat tikilil�ri il� daxili �laq� gücl�nirdi.

�kinci halda ya�ay�� binas� h�y�tyan� sah�nin daxilind�, t�s�rrüfat tikilil�ri (quraql�q, alt�aç�q, tövl�, p�y�, q�h�l v� s.) is� bilavasit� h�y�tin küç� s�mtind� tikilirdi.

Üçüncü halda ya�ay�� evi t�s�rrüfat binalar� il� birlikd� eyni c�rg�d�, h�y�tin küç�

109

s�mtind� yerl��m�kl�, onlar�n arxas� küç�y� bax�rd�. Bel� planla�d�rmada t�s�rrüfat binalar� evd�n aral� tikilir v� ev il� onlar�n aras�nda «alaqap�» adlanan darvaza yerl��irdi.

B�z�n is� t�s�rrüfat tikilil�ri ev� biti�ik olurdu. Bel� halda evin yax�nl���nda, h�y�t hasa-r�nda ayr�ca darvaza qurulurdu.

�kim�rt�b�li ya�ay�� binas�na malik h�y�tl�rd� evin birinci m�rt�b�si t�s�rrüfat v� mal tövl�si m�qs�dl�ri üçün ayr�l�r, ikinci m�rt�b�nin otaqlar� ya�ay��-m�i��t m�qs�dil� istifad� ol-unurdu. Bel� olan t�qdird� ikinci m�rt�b�nin alt�nda h�y�t� daxil olmaq üçün darvaza düz�ldilirdi.27 Bu halda ya�ay�� v� t�s�rrüfat binalar�n�n arxa divar� eyni zamanda küç� bar�s�n� �v�z edirdi. Keçmi�d� izafi tikinti x�rcl�rin� yol verm�m�k m�qs�dil� bu t�crüb�d�n geni� istifad� olunmu�dur. H�min �n�n� indi d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bir qayda olaraq, bel� h�y�tl�rd� evin s�mti küç�y� deyil, h�y�t� bax�rd�. Bu is� ail�nin ev-m�i��t h�yat�n�n nam�hr�m n�z�rd�n iraq olmas�, küç�d� �m�l� g�l�n tozlu havan�n m�nzil� yay�lmas�-n�n qar��s�n� almaq v� h�y�tyan� t�s�rrüfatla s�x �laq� yarad�lmas� saxlamaq m�qs�di güdürdrü.

B�zi k�ndl�rd� evin m�i��t bölm�sinin h�y�tin müxt�lif s�mtini, o cüml�d�n onun m�rk�zini t��kil etm�si hallar�na da t�sadüf edilirdi.

Ad�t�n, h�y�tdaxili bölm�l�r («tayal�q», «e�ik», «ocaql�q», «t�ndirxana» «bostan», «dir-rik», «ba�ça» v� s.) bir-birind�n ç�p�r, tapan, çubuq-hörm� v� s. kimi arak�sm�l�rl� t�crid ol-unurdu. H�y�tin ba�, bostan, t�r�v�z �kini yerl���n ya��ll�q sah�si çox vaxt «�kin-dirrik» v� ya «zira�t» bölm�si adlan�rd�.

K�nd tipli m�sk�nl�rd�, ad�t�n, h�y�tin m�i��t bölm�sind� ev heyvanlar�n�n saxlanmas� üçün müvafiq yer ayr�l�r v� arak�sm� vasit�sil� ba�qa bölm�l�rd�n t�crid edilirdi. H�y�tin bu hiss�si çox vaxt «mal m�hl�si» d� adlan�rd�.28 Heyvanlar�n saxlanmas� v� yeml�nm�si il� �laq�dar h�min bölm�d� p�y�, tövl�, vana, k�r�sk�, a��l, küz, talvar, samanl�q v� s. tikilirdi. «Mal m�hl�si», �sas�n, h�y�tin giri� qap�s� s�mtind� yerl��irdi.

H�y�tin m�i��t bölm�sinin xeyli hiss�sini tutan «e�ik» çox vaxt bilavasit� ya�ay�� binas�-n�n qar��s�nda yerl��m�kl�, �kin-zira�t bölm�si il� eyvan aras�nda orta mövqe tuturdu. E�ikd�n, h�mçinin, isti mövsümd� «aç�q m�tb�x» kimi d� istifad� olunurdu. Çox vaxt aç�q yay m�tb�xi a�ac v� ya meyn� kölg�sind� yerl��irdi. T�ndir v� aç�q ocaq yay m�tb�xinin �sas ünsürl�rini t��kil edirdi.

M�i��t bölm�sind�, h�mçinin, quraql�q, alt�aç�q, kümxana, k�ndi, tax�l quyusu, anbar, god v� s. yerl��irdi.

Ba�ç�l���n inki�af etdiyi k�ndl�rd� çox vaxt �kin-zira�t bölm�si eyvana biti�ik oldu�un-dan e�ik evin h�y�t qap�s�na yax�n s�mtd� yerl��irdi. Bel� planla�d�rma h�y�tyan� torpaq sah�sind�n q�na�tl� istifad� etm�y� imkan verirdi.

H�y�tl�rin ba�-dirrik bölm�si ba�, g�rlik, xiyaban, tumcar adlanmaqla müxt�lif növ meyv� (alma, armud, xurma, gaval�, f�nd�q, �abal�d, üzüm v� s.), t�r�v�z (so�an, ke�ni�, reyhan, �üyüd, turp, sar�msaq, bad�mcan, pomidor v� s.) v� bostan (yemi�, qarp�z, xiyar v� s.) bitkil�ri yeti�dirilirdi.

Suvarma �kinçiliyinin inti�ar tapd��� çayboyu v� arxboyu ya�ay�� m�sk�nl�rind� h�y�tl�rin ya��ll�q bölm�si, ad�t�n, meyv� ba��ndan �lav� t�r�v�z-bostan �kini sah�sini �hat� edirdi. Bu �n�n�y� indi d� ciddi �m�l olunmaqdad�r. Ba�-bostan sah�sin� malik h�y�tl�rd� h�min bölm� çox vaxt ümumi h�y�tyan� torpaq sah�si il� birlikd� hasara al�n�rd�.

T�s�rrüfat tikilil�rinin h�y�t daxilind� mövqeyi h�y�tyan� sah�nin ba�ç�l�q v� bostanç�l�q üçün n� d�r�c�d� istifad� edilm�sind�n as�l� idi. Ba�qa sözl�, h�y�t daxilind� a�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rinin s�x �laq�si relyefl� yana��, h�m d� �halinin m���uliyy�ti il� ba�l� olmu�dur.

Aran (düz�n) k�ndl�rind� h�y�tl�rin ya��ll�q bölm�sind�, h�mçinin, bulan�q çay, arx su-yunu durultmaq üçün qo�a v�ziyy�td� torpaq hovuz («höyüt») düz�ldilirdi.

H�y�tdaxili bölm�l�r (m�i��t, �kin, e�ik, ocaql�q, mal m�hl�si v� s.) bir-birind�n çox vaxt arak�sm� vasit�sil� ayr�l�rd�. Bu hal ba�l�ca olaraq, oturaq �kinçi v� maldar k�ndl�r üçün s�ciyy�vi olmu�dur. Elat obalar�nda, ad�t�n, ya��ll�q, xüsusil� �kin-zira�t bölm�si olmur, m�i��t bölm�si is� maldarl�q t�s�rrüfat� üçün n�z�rd� tutulan tikilil�rl� m�hdudla��rd�. Bu tikilil�rin çoxu (p�y�, a��l, küz, göy�baxan v� s.), q��laqda, arxac is� yaylaqda, h�m d� ya�ay�� evinin (qazma, alaç�q v� s.) bilavasit� qar��s�nda v� ya ona biti�ik in�a edilirdi. H�y� hüdudlar� o q�d�r

110

d� bilinm�y�n q��laq v� yataqlarda çobanlar�n ya�ay�� evl�ri el� s�mtl��dirilirdi ki, onlar�n qap�-lar� qoyun damlar�na do�ru yön�lirdi. Bunun say�sind� qoyunçuluq t�s�rrüfat� daim çoban�n n�zar�t alt�nda saxlan�l�rd�.

Q��laq v� yaylaqlarda h�r bir oban�n örü�-otlaq sah�sinin hüdudlar� q�ti mü�yy�n ol-unub, «otaras�» v� ya «oyuq» adlanan m�rzl� bir-birind�n ayr�l�rd�.29 Bir sözl�, elat obalar�nda ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rinin �traf�na hasar v� ya ç�p�r ç�kilmirdi. Bel� halda onlar «aç�q h�y�t» tipi t��kil edirdi. Q.T.Qaraqa�l� Kiçik Qafqaz bölg�sind� da� k�ndl�rini mü�ahid� n�tic�sind�, bel� bir q�na�t� g�lir ki, ayr�m m�sk�nl�rinin inki�af�n�n ilkin m�rh�l�l�rind�, y�ni torpaq üz�rind� icma mülkiyy�tinin h�l� d� mövcud oldu�u dövrd� h�y�tl�r hasara al�nm�rd�.30 Bu s�b�bd�n d�, hasars�z (ç�p�rsiz) h�y�t, bir qayda olaraq, «e�ik» adlan�rd�. Ümumiyy�tl�, keçmi�d� Az�rbaycan�n da� k�ndl�rind� h�y�tl�rin hasarla �hat� edilm�si hallar�na az t�sadüf edilirdi.

Etnoqrafik materiallardan anla��ld��� kimi, XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda poligen s�ciyy�li m�sk�nl�r üstünlük t��kil etmi�dir. Bel� k�ndl�r qan qohumu olmayan ayr�-ayr� patronimik qruplara m�xsus m�h�ll�l�rd�n ibar�t olmu�dur. M�lum oldu�u kimi, patronimiya böyük ail�l�rin bölünüb parçalanmas� n�tic�sind� yaranm�� qan qohumlar�n-dan ibar�t bir neç� böyük v� kiçik ail�d�n t���kkül tap�rd�. Böyük ail�d�n ayr�l�b müst�qil t�s�rrüfat vahidin� çevril�nd�n sonra evli qarda�lar bir-birind�n çox da uzaqla�m�r, özl�rinin keçmi� iqtisadi, ictimai v� m�n�vi �laq�l�rini qoruyub saxlay�rd�lar.31 Ad�t�n, eyni patronimi-yaya daxil olan qan qohumlar�ndan ibar�t ail� vahidl�ri �qr�ba, n�sil, toxum, ata u�a��, külf�t, xizan, tabun, çil�k v� s. adlan�rd�. Keç�n �srin ortalar�nda Zaqatala mahal�nda olmu� A.F.Poserbski yaz�rd� ki, «h�r bir toxum sanki bir ümumi ail�dir».32 Ayr�mlar aras�nda uzun müdd�t etnoqrafik mü�ahid�l�r aparm�� Q.T.Qaraqa�l� ayr�m qocalar�n�n bel� bir ifad�sini xat�r-lad�rd�: «Bir m�hl�d� olanlar�n ham�s� bir çil�kdir, y�ni bir kökd�n, bir n�sild�ndir».33

Az�rbaycan k�ndl�rind� m�h�ll�l�r �ks�r hallarda patronimiyan�n �sas�n� qoyan ilk �cdad�n ad� il�, b�z�n d� pe��, s�n�t �lam�ti �sas�nda adland�r�l�rd�. M�s�l�n: Qazax rayonunun Qu�çu Ayr�m k�ndi 7 çil�kd�n (Ellazl�, C�bray�ll�, Qo�all� (Muradl�), Mah�cl�, C�rdaxanl�, T�b�rli, �ahmuradl�)34, �irvanda Zarat k�ndi h�r birind� bir «atau�a��» olan 8 t�b�d�n (S�mh�li, X�d�rl�, S�m�dli, Zamanl�, Ar�qlar, Dada�l�, �mam�lili, Z�rb�lili), Çayl� k�ndi 6 obadan (Qara-ismay�ll�, Niyazl�, Hac�m�mm�dli, Q�hirli, Qululu, Qas�ml�)35, Mu�andak� Muradb�yli k�ndi 5 �qr�badan (Da�d�l�, Qaracal�, �bili, Mustafal�, Novruzlu) ibar�t idi.36 ��ki rayonunun Yuxar� Köynük k�ndind� m�h�ll�l�rin ad�n� bildirm�k üçün patronimiyan�n �sas�n� qoyan ��xsin ad�na «u�a��» istilah� qo�ulurdu. Burada Müdh�ddin u�a��, Axund u�a��, �ahmurad u�a�� m�h�ll�l�ri indi d� mövcuddur.37 Naxç�vanda ��rur rayonunun Mu�anc�q k�ndi üç tayfadan (Çölm�kçi, �r-zal�, M���dim�mm�dli) ibar�t olmu�dur.38 Ab�eronun q�dim k�ndl�rind�n say�lan �mircan k�ndind� müxt�lif n�sil (��rifli, ��x N�c�fli, �sf�ndiyarl�, Bünyadl�, H�s�nli, Tanr�verdili, Sulta-nabadl�, Cozal�lar, Muradl�, Ta��l�, �ükür-�lili, Telemxanl�, Davudb�yli v� D�mirqayal�) ad�n� da��yan 14 m�h�ll� qeyd� al�nm��d�r.39 A�cab�di rayonunun Hüsülü k�ndi iki n�slin (Köç�ril�r, A�am�mm�dli) m�skunla�mas� n�tic�sind� yaranm��, �mi�li rayonunun Köp�ktala k�ndi is� üç n�sl� (P�nahl�, Tal�bxanl�, ��mm�dli) m�nsub idi. 40 Bu k�ndl�rd�ki m�h�ll�l�r h�min n�sill�rin ad�n� da��y�rd�.

M�lum oldu�u kimi patronimiya üçün tarix�n t�s�rrüfat birliyi s�ciyy�vi olmu�dur. Pa-tronimiya üzvl�ri torpaq vergisi verm�kl�, torpaqdan v� sudan, otlaq v� ç�m�nlikl�rd�n icma qaydas�nda istifad� edirdil�r. Onlar k�nd t�s�rrüfat� v� ev-m�i��t i�l�rind�, icma mük�ll�fiyy�tl�rinin yerin� yetirilm�si, tikinti üçün a�ac t�darükü, ev tikm�k, tax�l s�pini, y���m�, döyümü, ot çal�m� zaman�, suvarma arxlar�n�n t�miri vaxt� v� s. i�l�rd� bir-birin� yax�n-dan, t�m�nnas�z köm�k edirdil�r. �kin-�um i�l�rind� çox vaxt onlar öz xüsusi �m�k al�tl�rini birl��dirir, «kotan birliyi», «�vr�z», «ortaql�q», «��riklik» v� s. ad� il� b�lli olan qar��l�ql� yard�m formalar�ndan istifad� edirdil�r.

P.N.Yoqodinski Bak� q�zas�n�n Pir�k��kül k�ndind�ki patronimik qruplar�n t�s�rrüfat birliyi m�s�l�sin� toxunaraq qeyd edir ki, bu k�ndd� icma torpa�� k�ndin dörd m�h�ll�sin� uy-�un olaraq dörd yer� bölünür.41 D.L.Kistenev L�nk�ran q�zas�nda icma torpa��n�n ayr�-ayr� qo-hum qruplar aras�nda bölündüyünü yaz�rd�.42 Patronomiya üzvl�rind�n birin� b�db�xtlik,

111

xo�ag�lm�z hadis� üz verdikd� ham� buna ��rik ç�x�r v� onu sanki öz ba��na g�lmi� hadis� hesab edirdi. Ail�l�rd�n birin� maddi ziyan d�ydikd� (m�s�l�n, evi yanark�n, heyvan� it�rk�n v� s.) patronimiya üzvl�ri ona yard�m edib m�rh�m�t göst�rirdi.43

Patronimiya üçün m�n�vi-ideoloji birlik d� s�ciyy�vi idi. K�ndin h�r bir patronimik m�h�ll�sinin «gimg�» adlanan öz y���ncaq, söz-söhb�t yeri vard�. H�tta b�z�n h�r bir patronimi-yan�n özünün ayr�ca etiqad v� p�r�sti� yeri-piri, ibad�t yerl�ri, m�scid v� q�biristanl�q sah�si var idi. Haz�rda m�h�ll�l�rin say� q�d�r pirl�ri v� q�biristanl�qlar� olan k�ndl�r h�l� d� qalmaqdad�r. M�s�l�n, Quba rayonunun D�r� Çiçi k�ndinin sakinl�ri ölül�rini öz k�ndl�rind� deyil, S�rt Çiçi q�biristanl���nda basd�r�rlar. Bu onu göst�rir ki, D�r� Çiçi �halisinin ilk m�sk�ni S�rt Çiçi k�ndi olmu�dur.44 Onlar öz ya�ay�� yerl�rini d�yi�s�l�r d�, ideoloji birlikl�rini qoruyub saxlam��lar.

Patronimiyan�n m�n�vi birliyi özünü keçmi�d� bütün Qafqaz regionunda geni� yay�lm�� v� «qisas» ad� il� b�lli olan qan intiqam� m�s�l�sind� d� büruz� verirdi. M�lum oldu�u kimi, pa-tronimiya üzvl�rinin bir-birinin m�nafeyini qorumas� («qanl�l�q») keçmi�d� bütün Qafqaz xalqlar�na xas olmu�dur. Bu ad�t, h�mçinin, xalq�m�z�n m�i��tind� uzun müdd�t qalm��d�r. Pa-tronimiya daxilind� anla��lmazl�qlar ba� verdikd�, ad�t�n, n�slin a�saqqal� bu mübahis�l�ri yol-una qoyurdu. Qanl�lar ayr�-ayr� patronimiya üzvl�ri olduqda, bir qayda olaraq, onlar� h�r iki pa-tronimiya a�saqqallar�n�n i�tirak� il� bar��d�r�rd�lar. Bu cür bar���q m�hl� v� ya k�ndin ümumi camaat meydan�nda h�ll edilirdi.

K�nd meydan�, ad�t�n, k�ndl�rin ortas�nda yerl��ir v� k�ndaras� daxili yollar�n çoxu bu-rada qovu�urdu. M�scid, bazar, x�rdavat v� q�ssab dükanlar� h�min meydan�n �traf�nda yerl��irdi. Göründüyü kimi, ya�ay�� m�sk�nl�rinin daxili qurulu�u, onlar�n t�rkib hiss�l�ri t�kc� m�h�ll� v� f�rdi h�y�tl�rd�n ibar�t olmay�b, h�mçinin, �halinin sosial-iqtisadi h�yat� il� ba�l� bir s�ra ictimai yerl�r d� �hat� edirdi.

Patronimiyan�n m�n�vi birliyi özünü nigah münasib�tl�rind� d� göst�rirdi. Keçmi�d� çox vaxt cavanlar�n qohum qruplar daxilind� evl�nm�sin�, ba�qa sözl�, endoqam nigahlara üstünlük verilirdi. Ba�qa n�sild�n g�tiril�n g�lin «yad q�z�» say�l�r v� o, böyük ail�d� araya «kösöv at�r»d�.45 Bununla yana�� keçmi�d�, Az�rbaycan�n ��h�r v� k�ndl�rind� ekzoqam nigahlar da geni� yay�lm��d�. El� z�rb-m�s�l� çevrilmi� «yax��n� özg�y� verm�zl�r-heyifdir, pisi özg�y� verm�zl�r-eyibdir» k�lam� bunu ayd�n göst�rir.

T�dqiq edil�n dövrd� t�kc� Az�rbaycan k�ndl�ri deyil, h�m d� ��h�rl�r patronimik m�h�ll�l�r� bölünmü�dü. Bel� bir dig�r bölgü keçmi�d� ��h�rl�rin idar� olunmas�n� da nisb�t�n asanla�d�r�rd�. Bak�, G�nc�, �amax�, �u�a, Naxç�van v� dig�r iri ��h�rl�rin m�h�ll� bölgüsünü xat�rladan patronimik adlar indi d� qalmaqdad�r.

�halinin müxt�lif ictimai t�b�q� v� sosial qruplar�n�n ayr�-ayr� m�h�ll�l�rd� m�skunla�mas�, n�inki Az�rbaycan, h�mçinin, Ümum��rq s�ciyy�si da��m��d�r. ��h�r �halisinin m���uliyy�t növü, etnik v� ya etnoqrafik qrup m�nsubiyy�ti, habel� onlar�n m�skunla�ma mövqeyi v� s. n�z�r� al�naraq ��h�r m�h�ll�l�ri müxt�lif adlar da��m��d�r. M�s�l�n, keçmi�d� �amax� ��h�ri �r�bl�r, �rd�billi, D�r�m�hl�, Cilam�hl�, �maml�, A�ç�lar, �eyxzahirli, �eyxna-mazl�, Sar� torpaql�, �ap�rl�, Yuxar� qala v� b. adlar il� on be� m�h�ll�y� bölünürdü.46 G�nc� ��h�rind� Ozanlar, Ba�banlar, ��rbaflar, Z�rrabi, Toyuqçular v� s. Nuxada (indiki ��kid�) ��rbaflar, Dabbaqlar, Duluzlar, �fqanlar v� s. m�h�ll�l�r mövcud olmu�dur.47 H�r m�h�ll�d� çox vaxt ayr�ca m�hl� m�scidi, hamam, m�dr�s� v� bu kimi ictimai v� dini s�ciyy� da��yan binalar olurdu. Ad�t�n, ictimai binalar, ya kompleks hal�nda m�h�ll�nin m�rk�zi hiss�sind�, ya da onun müxt�lif yerl�rind� ayr�-ayr�l�qda yerl��irdi. M�h�ll� m�scidl�ri yaln�z dini ayinl�rin icra olunmas� üçün deyil, eyni zamanda, bir s�ra ictimai v� m�d�ni t�dbirl�rin h�yata keçirilm�si m�qs�dil� d� istifad� olunurdu. Buna uy�un olaraq, ad�t�n, m�scid m�h�ll�nin h�r t�r�fi il� �laq�si olan sah�d� yerl��ir v� onun qar��s�nda kiçik meydança olurdu. Meydança �traf�nda m�scidd�n ba�qa bulaq, hovuz, kölg�li a�aclar, b�zi hallarda is� m�dr�s� binas� yerl��irdi.

M�h�ll� m�scidl�ri, ad�t�n, bu v� ya dig�r m�h�ll�nin ad� il� adland�r�l�rd�. Bu is� h�min dini binalar�n t�kc� ��h�rin memarl�q simas�n�n formala�mas�nda deyil, h�m d� ümum�n, ayr�-ayr� m�h�ll�l�rin t���kkülünd� onlar�n mühüm rol oynad���n� göst�rir. M�s�l�n, köhn� Bak�n�n «�ç�ri ��h�r» adlanan hiss�sind� m�h�ll�l�rin, dem�k olar ki, ham�s� bu v� ya dig�r m�scidin ad� il� adland�r�l�rd�: Cüm� m�scidi m�h�ll�si, �ah m�scidi m�h�ll�si, M�h�mm�dyar m�scidi

112

m�h�ll�si, Hac� Qayib m�scidi m�h�ll�si, Hamamç�lar m�scidi m�h�ll�si, S�n�qqala m�scidi m�h�ll�si, Qas�m b�y m�scidi m�h�ll�si, Böyük Qas�m b�y m�scidi m�h�ll�si, ��x �brahim m�scidi m�h�ll�si.48

Bak�n�n «Bay�r ��h�r» adlanan ��hristan hiss�sind� m�h�ll�l�rin meydana g�lm�sind� yuxar�da göst�ril�n amill�rin mühüm rol oynamas� bar�d� H.Sarabski xüsusi olaraq b�hs edir. O, T�z�pir m�scidi m�h�ll�sinin burada ziyar�tgah�n meydana ç�xmas� il�, Hüseynqulu bula�� m�h�ll�sini burada �irin (�it) sulu quyunun a�kar edilm�si il�, M�h�mm�dli m�h�ll�sinin Bak�n�n eyniadl� k�ndind�n maldar �halinin burada m�skunla�mas� il�, Palç�ql� m�h�ll�sinin bu-radak� çök�k çuxurda küç� sular�n�n ax�b lil-palç�q yaratmas� il�, K�rpicbasan m�h�ll�sinin bu-rada çiy k�rpic k�silm�si il� ba�l� adland�r�ld���n� x�b�r verir.49

M�h�ll�l�r� ç�kil�n v� b�zi hallarda yüks�k memarl�q görk�mi il� f�rql�n�n bulaqlar, küç�l�rin ya��ll�q sah�l�ri, da�dö��nm�si v� ba�qa abadl�q t�dbirl�ri ��h�rl�rin ümumi görk�mini xeyli göz�ll��dirirdi. XIX �srin sonlar�nda �amax�n�n t�svirin� h�sr edilmi� bir �d�biyyatda göst�rilirdi ki, ��h�r küç�l�ri üzü hamarlanm�� tavada�larla dö��n- mi�dir.50

H�y�t hasarlar�. T�dqiq edil�n dövrd� h�r bir ail� öz h�y�t sah�sinin dövr�sini ç�p�r v� ya bar� il� hasarlay�rd�. Az�rbaycanda yerli xammal ehtiyat�ndan, �halinin m���uliyy�t növü v� m�i��t t�rzind�n as�l� olaraq, hasarlar�n müxt�lif növü (da�qura, möhr�, qala-bar�, kol ç�p�r, tapan, qar�� (qam��) çit�m�, çubuq-hörm�, çax-çax, aradoldurma v� s.) qeyd� al�nm��d�r.

Da� k�ndl�rind� h�y�tl�rin �traf�na çox vaxt çayda��ndan hörülmü� alçaq bar� ç�kirdil�r. «Da�qura» adlanan bel� bar�n� b�nna deyil, h�r k�s özü hörürdü.51 Qaratikan, böyürtk�n kolluqlar� bol olan da��t�yi, çayboyu ya�ay�� m�sk�nl�rind� k�ndli h�y�tl�rinin dövr�si, �sas�n, «kol» ç�p�rl� ç�p�rl�nirdi. A�ac material� bol olan me��lik �razil�rd� «a�ac» hasar, «çubuq-hörm�» v� ya «t�r�c�» ç�p�r, «çax-çax» v� s. geni� yay�lm��d�.

Düz�n (aran) k�ndl�rind� h�y�tl�rin �traf�n� möhr� v� ya çiy k�rpicd�n hörülmü� bar� il� hasarlay�rd�lar. Alazan vadisi k�ndl�rind� hörgülü bar� «c�bir» adlan�rd�.52

Aran k�ndl�rind� qam�� �sas in�aat material� oldu�undan burada hasar düz�ltm�k üçün qam�� v� qar��dan geni� istifad� olunmu�dur. Bu m�qs�dl� t�z� biçilmi� qam��dan �vv�lc� «tapan» düz�ldirdil�r. Tapan�n möhk�m olmas� üçün qam�� qomlar�n�n ba��n� ç�p v�ziyy�td� �y�r�k xüsusi qaydada bir-birin� keçirirdil�r. Bu s�b�bd�n d� ç�p�rin bu növü el aras�nda «s�nd�rma ç�p�r» adlan�rd�.53 Aran k�ndl�rind� ç�p�r b�z�n bitili qar��dan da düz�ldilirdi. Bu m�qs�dl� yaz ba��, h�l� bitki oyanmam�� qar��n� k�sir v� h�y�tin k�nar� boyunca qaz�lm�� x�nd�yin yum�aq torpaq örtüyü üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� uzad�b üstünü torpaqlay�rd�lar. N�m torpa�a kök salm�� qar�� bu�umlar�ndan t�dric�n pöhr�l�r göy�rib qalx�rd�. Köhn� ç�p�rin aras�ndan boy atan h�min budaqlar bir müdd�td�n sonra s�x ç�p�r hal�na dü�ürdü. El aras�nda buna «bitili ç�p�r» deyilirdi. Bitili ç�p�rin ba�qa bir növü böyürtkan kolundan �m�l� g�lirdi.

��h�r h�y�tl�rinin hasar�, �sas�n, da�, möhr�, çiy v� ya bi�mi� k�rpicl� hörülürdü. Az�rbaycan�n �imal-q�rb bölg�sind� «c�bir» adlanan da� v� ya k�rpic hörgülü h�y�t bar�lar�n� ya�murdan qorumaq m�qs�dil�, onlar�n üstü qam��, kül�� v� ya kir�mitl� maili v�ziyy�td� örtülürdü. H�y�t bar�lar�n�n üstün� b�z�n bi�mi� k�rpic düzülür, yaxud divar�n üstü bal�qbeli formas�na sal�n�b qal�n suvan�rd�.

Me��içi v� me���traf� ya�ay�� m�sk�nl�rind� geni� yay�lm�� «çubuq-hörm�» ç�p�rl�rin müxt�lif növü qeyd� al�nm��d�r. Onlar�n b�zil�ri t�k v� ya qo�a çubuqla ç�p�r�saya�� hörülürdü. «T�pm� ç�p�r» adlanan qom ç�p�r e�m� çubuq qomlar� il� hörüldüyünd�n çox yara��ql� görünürdü.

H�y�t hasarlar�n�n bir növü d� a�as zolalar�ndan düz�ldil�n v� «zobala�» adlanan çax-çax hasardan ibar�t idi. Zobala� hasar düz�ltm�k üçün 4-5 �d�d a�ac zolas� (diametri 9-12 sm) h�y�tin k�nar� boyunca bir-birind�n mü�yy�n m�saf�d� aral� basd�r�lm�� payalara s�yr�m v� ya çubuqla sar�n�b ba�lan�rd�. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� bu cür hasar çox vaxt «çax-çax» adlan�rd�. Çax-çax hasarlar�n ba�qa bir növü is� a�ac zolalar�n� h�y�tin dövr�si boyunca basd�r�lm�� yo�un dir�kl�r� d�lib keçirtm� üsulu il� düz�ldilirdi.

Kol ç�p�rl�rin «payal�», «tirli», «x�nd�kli» v� s. olmaqla, müxt�lif növl�ri yaranm��d�. Kol ç�p�r düz�ltm�k üçün h�y�tin dövr�sin� �vv�lc� bir ucu itmil a�ac payalar basd�r�l�r v� onlara qaratikan, böyürtk�n basmas�, göy�m �ax� v� s. tax�l�rd�. Sonra ç�p�rin bay�r t�r�find�n

113

x�nd�k qaz�l�r v� onun torpa�� ç�p�rin dibin� tökülm�kl� möhk�ml�ndirilirdi. A�ac budaqlar�ndan düz�ldilmi� tirli ç�p�r, �sas�n, me��içi k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. H�y�t qap�s�. H�r t�r�fd�n ç�p�r, hasar v� ya bar� il� dövr�l�nmi� f�rdi h�y�tl�rin xarici

mühitl� �laq�si müxt�lif növ keçid v� qap�lar vasit�sil� h�ll edilmi�dir. XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan k�ndl�rind� h�y�t� giri� h�r bir ail�nin

iqtisadi tavanas�ndan v� t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n as�l� olaraq, t�k v� ya qo�alayl� darvaza, yaxud çubuq, qar��, qam�� v� s. kimi yüngül materiallardan hörülmü� çit�m� qap� vasit�sil� h�ll olmu�dur. Keçmi�d� varl� h�y�tl�rind� darvaza daha geni� yaylm��d�. Bel� qap�lar el aras�nda «alaqap�» da adlan�r.

H�y�t� daxil olub ç�xark�n h�r d�f� darvazan�n a��r taylar�n� aç�b örtm�m�k üçün �ks�r hallarda onun yan�nda, b�z�n d� darvaza laylar�n�n birind� adam keç� bil�c�k balaca qap� qoyulurdu. Buna el aras�nda «ara qap�», yaxud «�l qap�s�» deyilirdi. �l qap�s�, h�mçinin, h�y�tin bir bölm�sind�n dig�rin� keçm�k v� yaxud qon�u h�y�t� gedi�-g�li� yaratmaq m�qs�dil� d� qoyulurdu.

Darvazalar, �sas�n, h�y�t� n�qliyyat vasit�l�rinin (araba, yüklü at, d�v� v� s.) s�rb�st daxil ola bil�c�yi q�d�r geni� v� hündür düz�ldilirdi. �kinçilik, ba�ç�l�q v� maldarl�qla m���ul olan k�ndli ail�l�rinin �ks�riyy�tinin h�y�tin� giri� geni� darvaza vasit�sil� mümkün olurdu.

A�ac darvazalar «dabanl�» v� «asma» olmaqla iki cür düz�ldilirdi. Bunlar�n aras�nda h�ngam� vasit�si il� ç�rçiv� tay�n�n midbar�ndan as�lan darvazalar xüsusi yer tuturdu.

Darvazalar�n daha mür�kk�b qurulu�a malik olub varl� h�y�tl�ri üçün s�ciyy�vi idi. Bu darvazalar h�y�t hasar�n�n münasib yerind� qura�d�r�lm�� dördkünc formal�, ikim�rt�b�li tikilini xat�rlad�rd�. Darvazan�n bürclü alt m�rt�b�si qo�aqap�, üst m�rt�b�si is� iki t�r�f�, b�z�n is� dörd t�r�f� p�nc�r� aç�r�m� olan t�k otaqdan ibar�t düz�ldilirdi. Üst m�rt�b�y� divariçi da� v� ya a�ac pill�k�nl� qalx�l�rd�. Kö�klü darvazal�rn dam� dördsin�li v� yanxanal� çardaqdan ibar�t olurdu. Çarda�a, ad�t�n, taxta v� ya divariçi hörm� pill�k�n qalx�rd�. Kö�klü darvazalar�n ikinci m�rt�b�sind�ki otaq qaraulxana v�zif�si da��y�rd�.

�irvan�n b�zi k�ndl�rind� (Göyl�r, Ça�an, Qu�çu, Sündü, Çuxanl� v� s.) darvaza sütunlar� a�acdan deyil, yonma da�dan hörülüb ucald�l�rd�. Da� sütunlu darvazalar daha çox varl� h�y�tl�ri üçün s�ciyy�vi idi.

��h�rl�rd� h�y�t qap�lar� k�nd darvazalar�ndan bir q�d�r kiçik, lakin ikilayl� olurdu. Ad�t�n, bu qap�lar�n bir v� ya h�r iki t�r�find� oturmaq üçün da�, yaxud k�rpicd�n xüsusi «kürsü» hörülürdü.

H�y�t qap�lar�n�n bay�r üzünd�n, ad�t�n, «taqq�lbab» adlanan qap�döy�n v� minik at�n� ba�lamaqdan ötrü midbar (d�mir halqa) as�l�rd�. Sifari�l� yerli d�mirçil�r� düz�ltdirilmi� yara��ql� d�mir «taqq�lbablar» �m�li v�zif� da��maqdan �lav�, eyni zamanda qap�n�n b�dii t�rtibat�n� tamamlay�rd�. Buna gör� d� keçmi�d� yerli d�mir ustalar� t�r�find�n haz�rlanan taqq�lbablar�n inc� zövql� i�l�nmi� çox müxt�lif formalar�na t�sadüf edilirdi. �imal-��rqi Az�rbaycanda alaqap�lar�n bir qisminin üz�rind� taxtadan k�silmi� simvolik gün�� t�sviri b�rkitm�k d�b hal�n� alm��d�r.

Darvazan� arxadan ba�lamaq üçün onun laylar�n�n orta b�rab�rind� «kilid» adlanan qarmaql� a�ac siyirm� v� ya halqa-c�ft� düz�ldilirdi. Bundan �lav�, h�y�t qap�lar� arxadan divariçi «siyirtm�», yaxud a�ac ling vasit�sil� d� ba�lan�rd�.

Qo�a layl� darvazalardan f�rqli olaraq, alaqap� çox vaxt t�k layl� düz�ldilirdi. Darvaza kimi, alaqap� da h�y�tyan� hasarda ayr�ca, b�z�n d� ikim�rt�b�li ya�ay�� evinin t�rkib hiss�si kimi onun alt�nda düz�ldilirdi. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, ya�ay�� binas�ndan ayr�ca, onun yan�nda qurulmu� alaqap�lar daha geni� yay�lm��d�.

Alaqap�lar�n üstü çox vaxt «yast�», b�z�n d� «ta�» ��klind� düz�ldilirdi. Ta�l� alaqap�lar h�m b�dii t�rtibat�, h�m d� memarl�q görk�mi etibar� il� diqq�ti daha çox c�lb edirdi. Keçmi�d� �silzad� varl� ail�l�rin h�y�tind� çatma ta�l� alaqap�lar daha geni� yay�lm��d�. Bu tip alaqap�lar�n cinahlar�, ad�t�n, k�rpic v� ya da� hörgülü sütun ��klind� qurulurdu.

Ya�ay�� evl�ri

Ev insan�n z�ruri h�yati ehtiyaclar�n� (yem�k, yatmaq, t�hlük�d�n, ya���-ya�murdan,

114

�axta-borandan qorunmaq, istirah�t etm�k v� s.) öd�m�y� xidm�t ed�n �n mühüm m�i��t vasit�si olmu�dur. �nsan�n �m�li f�aliyy�tinin ilk m�hsullar�ndan olan ya�ay�� evl�ri v� onlar�n müxt�lif tipoloji növl�ri m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af s�viyy�si, t�bii-co�rafi ��rait, ictimai münasib�tl�r, ail� formalar�, t�s�rrüfat m�i��ti v� c�miyy�tin, ümum�n, sosial qurulu�u il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

Tarixi-etnoqrafik anlamda ev t�bii v� süni sur�td� düz�ldilmi� m�i��t sah�si, s���nacaq yeri olub, m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� n�tic�sind� çox böyük v� mür�kk�b t�kamül yolu keçmi�dir. Yerli in�aat materiallar�ndan s�m�r�li istifad� etm�k yolu il� düz�ldilmi� süni tikilil�rd�n ibar�t olan müxt�lif ev tipl�ri t�kc� insanlar� namünasib hava ��raitind�n (soyuq, �axta, boran, qar, ya���, kül�k, q�zmar gün�� �üas� v� s.) mühafiz� etm�k v� onlar�n t�hlük�sizliyini qorumaq m�qs�di güdm�yib, h�m d� onlar�n �n z�ruri h�yati ehtiyaclar�n� (qida m�hsullar� ehtiyat�n� qoruyub saxlamaq, onlar� emal edib yem�li hala salmaq, yem�k bi�irm�k, çay-çör�k yem�k, yatmaq, dinc�lm�k v� s.) t�min etm�k m�qs�di da��m��d�r.

M�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� il� üzvi sur�td� ba�l� olan ya�ay�� evi c�miyy�td� �mlak b�rab�rsizliyinin yaranmas� v� sosial t�b�q�l��m�nin d�rinl��m�sind�n sonra h�m d� sosial göst�riciy�, özünün mük�mm�l memarl�q görk�mi il� nüfuz, �öhr�t r�mzin� çevrilmi�dir.

Az�rbaycanda da� dövrü insanlar� ya�ay�� m�qs�dil� uzun müdd�t t�bii ma�ara, qayaalt� oyuq v� qayalararas� yar�qlar� özl�rin� s���nacaq etmi�l�r. Ya�mur v� soyuq kül�kl�rd�n qorunmaq üçün onlar da�, a�ac �ax�, heyvan d�risi v� vasit�l�rl� qayaaras� yar�q v� qayaalt� oyuqlar�n aç�q sah�l�rini tutmaqla, s���nacaq yerind� özl�rin� m�i��t rahatl��� düz�ltmi�l�r. Bütün bu s�yl�rin say�sind� ilk in�aat v�rdi�l�ri yaranm��, tikinti m�d�niyy�tinin ilk b�sit rü�eyml�ri t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. Sonralar ibtidai insan m�sk�nl�ri çay vadil�ri v� ya�ay�� üçün �lveri�li dig�r münbit sah�l�r� yay�ld�qca da�qura, çim, möhr� ev, koma, d�y� v� s.-d�n ibar�t ilk b�sit ev tipl�ri meydana ç�xm��d�r.

Az�x ma�aras�n�n a�el dövrü m�d�ni t�b�q�sind�n a�kar edilmi� da�qura divar qal��� Az�rbaycanda hörgü texnikas�n�n çox q�dim tarix� malik oldu�unu göst�rir. Da�qura hörgü texnikas�n�n meydana g�lm�si in�aat tarixind� ir�liy� do�ru ilk müt�r�qqi add�m olub, hörgülü divar�n yaranmas�na t�kan vermi�dir.

�n�aat materiallar�. Az�rbaycan xalq�n�n �n�n�vi evtikm� m�d�niyy�tind� yerli tikinti materiallar� ba�l�ca yer tutmu�dur. M�lum oldu�u kimi, bu v� ya dig�r ev tipinin formala�mas�nda sosial-iqtisadi amill�rl� yana��, m�skunla�ma �razisinin mövcud in�aat material� imkanlar� h�lledici rol oynam��d�r. M�hz buna gör� d�, tarix�n Az�rbaycan�n h�r bir etnoqrafik bölg�sind� �lalt� in�aat materiallar�n�n s�ciyy�sin� müvafiq olaraq müxt�lif ev tipl�ri formala�- m��d�r. Bununla bel�, ya�ay�� binalar�n�n tipoloji növl�rinin yaranmas�nda �halinin h�yat t�rzi v� �m�k m���uliyy�ti h�lledici rol oynam��d�r. T�s�rrüfat m���uliyy�tinin f�rqli növl�ri: oturaq �kinçilik, köç�b� maldarl�q, ovçuluq, bal�qç�l�q, s�n�tkarl�q v� s. davam etdikc� daimi v� müv�qq�ti (s�yyar) s�ciyy� da��yan müxt�lif ev tipl�ri özl�rinin �m�li-m�i��t �h�miyy�tini qoruyub saxlam��d�r.

Az�rbaycan xalq�n�n in�aat t�crüb�sind� tarix�n bitki (a�ac, qar��, qam��, avar, l��, kül��, saman), gil (möhr�, çiy k�rpic, bi�mi� k�rpic, kir�mit, ka��), da� v� mineral qat���qlar (singir, a� gil, g�c, �h�ng, kir�nc, mineral boyaqlar, �ü��), habel� heyvan m�n��li d�ri, keç� v� s. materiallar�ndan s�m�r�li ��kild� istifad� olunmu�dur. Bu materiallar�n h�r biri istifad� tarixi v� t�tbiq m�qam� (t�m�l, divar, dam, dö��m�, tavan, qap�-p�nc�r�, baca, buxar�, eyvan v� s.) il� f�rql�nir. Bütün bu �n�n�vi in�aat ünsürl�ri z�man�miz�d�k özl�rinin �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlam��d�r.

Bitki m�n��li materiallar�n böyük �ks�riyy�ti, habel� heyvan d�risi v� yundan haz�rlanm�� keç� çox q�dim zamanlardan ba�l�ca örtük material� kimi ibtidai insanlar�n kar�na g�lmi�dir. Qam��, qar��, avar, kül�� h�l� da� dövründ�n ba�layaraq örtük material� kimi çardaq, talvar v� daldalanacaqlarda yax�n keçmi�� q�d�r t�tbiq olunmaqda idi. Sonralar a�ac�n in�aat imkanlar� daha da artm��d�r. O, çubuq, �üvül, k�r�n (tir), dir�k, haça, qoc, p�rdi v� s. m�qs�dl�rl� divar, dam, çardaq, sütun, talvar, taxtaban, qap�, p�nc�r�, ç�rçiv�, n�rdivan, pill�kan v� s. düz�ltm�k üçün i�l�nmi�dir. O, h�tta bir s�ra a�ac konstruksiyal� ev tipl�rinin (c�mqa, ba�dat�, k�rtm�, daxal, alaç�q v� s.) �sas�n� t��kil etmi�dir. �n�aat t�crüb�sind� a�ac, habel�

115

«k�til» adlanan antiseysmik qur�aq kimi d� i�l�nmi�dir. Bütün bunlardan �lav� keçmi�d� a�acdan, xüsusil� pal�d�n qara öz�yind�n çatma damlarda «taxtapu�» adlanan örtük material� kimi istifad� olunmu�dur.

�n�n�vi in�aat materiallar� aras�nda gil, qum, habel� mineral süxurlar mühüm yer tutmu�dur. Gild�n h�m divar hörgü material� (möhr�, k�rpic), h�m b�z�k t�rtibat� (ka��, k�c, gilab�, suvaq), h�m d� yap��d�r�c� m�hlul mala kimi istifad� olunmu�dur. H�tta q�dim tikilil�rd� gild�n dö��m� örtüyü d� düz�ldilmi�dir.

Tikinti t�crüb�sind� gild�n s�m�r�li istifad�nin �n q�dim v� b�sit vasit�si möhr� olmu�dur. Az�rbaycanda möhr� texnikas� Naxç�van, Mu�an, Mil-Qaraba� v� G�nc�-Qazax düz�nliyind� arxeoloji qaz�nt�lar zaman� h�l� neolit v� eneolit dövrün� aid abid�l�rind�n a�kar edilmi� ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rind� t�tbiq edilmi�dir. Ucuz v� asan ba�a g�ldiyi üçün Az�rbaycan�n düz�nlik bölg�l�rind�, xüsusil�, c�nub �yal�tl�rind� möhr� texnikas� yax�n keçmi�� q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Eneolit dövründ�n etibar�n gild�n k�rpic düz�ldilm�y� ba�lanm��d�r. Az�rbaycan�n eneolit abid�l�rind� çiy k�rpicin, �sas�n, düzbucaql� formada, h�m d� �n çox 35-40x17-20x9-10, b�z�n is� 50-55x22-25x9 sm ölçül�rd� haz�rland��� qeyd� al�nm��d�r. �liköm�k t�p�sind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� abid�nin eneolit t�b�q�sind�n a�kar olunmu� k�rpicl�r düzbucaql� formadad�r.

Çiy k�rpic, �sas�n, samanqat���q palç�qdan haz�rlan�rd�. B�zi abid�l�rd� onun palç���na qum qat�ld��� mü�ahid� olunur. Kült�p�, �omut�p�, Qarat�p�, Töyr�t�p�, Qar�alar t�p�si, Çala�ant�p�, �lanl�t�p� v� b. abid�l�rd�n bu cür düzbucaql� k�rpicl� tikilmi� divar qal�qlar� a�kar olunmu�dur. Sonralar, xüsusil�, Az�rbaycan�n orta tunc dövrü arxeoloji abid�l�rind� (Üz�rlikt�p�, Kült�p�) kvadrat formal� k�rpicl�rin d�b dü�düyü mü�ahid� olunur.

Antik dövrd�n etibar�n Az�rbaycan�n in�aat s�n�tind� bi�mi� k�rpic v� kir�mit (sufal) t�tbiq olunma�a ba�lad��� n�z�r� çarp�r. Müt�x�ssisl�rin fikrinc� q�dim Albaniyada kir�mit istehsal�na ellinizm dövründ� ba�lanm��d�r.54 Q�b�l�d�n 2300 il bundan �vv�l� aid uzunu 75 sm olan yast�, nov��killi v� ikiçat�l� kir�mit növl�ri, e.�. I �sr� aid kvadrat (39x39x5 sm) v� düzbucaql� (39x19x5 sm) formal� bi�mi� k�rpic a�kar olunmu�dur.55 Antik dövrün kvadrat k�rpicl�rinin ölçül�ri ilk orta �srl�rd� v� ondan sonrak� dövrl�rd� d� davam etmi�dir. Lakin bu tip k�rpicl�r� ilk d�f� Sasani dövrü abid�l�rind� t�sadüf edildiyind�n elmi �d�biyyata o, «Sasani k�rpici» ad� il� daxil olmu�dur. Orta �srl�rin sonrak� m�rh�l�rind� bi�mi� k�rpicin ölçül�ri (19-22x19-22x4,5-5 sm) xeyli kiçilmi�dir.56 Bununla bel�, orta �sr tikilil�rind� böyük ölçülü kvadrat k�rpicl�rd�n istifad� olunmas� �n�n�si xeyli müdd�t davam etmi�dir.

Ka��, in�aat material� kimi, ilk d�f� Az�rbaycan�n orta �sr memarl�q abid�l�rind� t�sadüf olunur.

�ü��, h�mçinin, professional memarl�qla ba�l� olub, tikinti i�ind� çox sonralar, son orta �srl�rd� t�tbiq olunmu�dur. �silzad� zad�gan zümr�sin� m�xsus olan ��b�k�li evl�rd�, �sas�n, r�ngli mikro �ü��l�rd�n istifad� olundu�u n�z�r� çarp�r.

G�c, �h�ng, kir�nc yap��d�r�c� (b�rkidici) vasit� olmaq etibar� il� mala v� suvaq material� m�qs�di il� nisb�t�n sonralar, �sas�n, bi�mi� k�rpic v� da� hörgüsünd� t�tbiq olunma�a ba�lanm��d�r. Az�rbaycan�n eneolit dövrü in�aat t�crüb�sind� �h�ng ilk vaxtlar boyaq-b�z�k m�qs�dil� i�l�nmi�dir. Ondan mala m�qs�di il� istifad� olunmas� xeyli sonrak� dövrl�r� t�sadüf edir. Az�rbaycanda �h�ng m�hlulundan haz�rlanm�� �n q�dim mala qal��� h�l�lik antik Q�b�l�d�n (e.�. I �sr) a�kar olunmu�dur.57

Evl�rin tipoloji t�snifat�. Az�rbaycan �razisind� q�dim zamanlardan ba�layaraq �lalt� in�aat materiallar�ndan s�m�r�li istifad� olunmaqla, öz dövrünün m�i��t t�l�bl�rin� cavab ver�n müxt�lif ev tipl�ri t���kkül tapm��d�r. Bunlar�n çoxunu mük�mm�l in�aat texnikas�na malik olan v� daimi s�ciyy� da��yan hörgülü evl�r, az bir hiss�sini is� s�yyar s�ciyy� da��yan yüngül çubuq konstruksiyal� müv�qq�ti ev tipl�ri t��kil edirdi.

Mük�mm�l memarl�q qurulu�una malik daimi (hörgülü) evl�rin t�k v� çoxotaql� olmaqla tarix�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Bundan �lav�, daimi ya�ay�� evl�ri plan qurulu�una, yerl��m� v�ziyy�tin� v� hündürlük s�ciyy�sin� gör� d� bir-birind�n f�rql�nmi�l�r. M�hz buna gör� d� tarixi t�kamül n�tic�sind� daimi evl�rin yeralt� (kühül, qazma, g�mr�,

116

p�y�ba��, tövl�-s�ki, qaradam) v� yerüstü (zirz�mili, s�kili, kürsülü, d�kk�lüstü v� m�rt�b�li) olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri formala�m��d�r.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�rind� �halinin sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki s�viyy�sinin müxt�lif olmas� üzünd�n �n�n�vi ev tipl�rinin xeyli qismi XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rin�d�k g�lib çatm��d�r.

Arxaik ev tipl�rinin böyük qismi (kühül, qazma, daxma, daxal, da�qura, koma, kolux v� s.) k�nd, xüsusil� d� elat m�i��ti il� üzvi sur�td� ba�l� olub n�sli-q�bil� evl�ri kimi sabitl��mi�d�r. Bunlardan �lav� köç�b� elat m�i��ti çubuq-ç�t�n konstruksiyal� alaç�q tipli ev nümun�l�rini d� mühafiz� edib z�man�miz� çatd�rm��d�r.

Kühül tipli evl�r çox q�dim dövrd� qazma texnikas�n�n meydana g�lm�si n�tic�sind� yaranm��d�r. Böyük torpaq kütl�sini çap�b k�nara ç�xarmaq üçün, ilk növb�d� qazma texnikas�n�n, xüsusil� d� �m�k al�tl�rinin t�kmill��m�si t�l�b olunurdu. Q�dim tarix� malik olan kühüll�rin b�zi nümun�l�ri özl�rinin ya�ay�� v� t�s�rrüfat �h�miyy�tini yax�n keçmi��d�k saxlam��d�r.

M�n�� etibaril� t�bii ma�aralardan tör�mi� kühüll�r öz forma v� qurulu�unu da el� buradan götürmü�dür. T�bii maqara v� suni kühüll�rin tipoloji ox�arl��� da m�hz buradan ir�li g�lmi�dir. Zaman keçdikc� m�i��t v� t�s�rrüfat ehtiyaclar�na müvafiq olaraq kühüll�rin qurulu�u daha da t�kmill��mi�dir.

Az�rbaycanda kühüll�rd�n ibar�t süni tipli ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�ri Qobustan yaylas�nda v� Kiçik Qafqazda (Z�ng�zur, Laç�n, Mink�nd, Qalad�r�si, Mi�ni) z�man�miz� q�d�r g�lib çatm��d�r.58 Qobustanda kühüll�rin düzbucaql� v� gird� olmaqla iki formas� qeyd� al�nm��d�r.59

Oturaq h�yata keçilm�si il� �laq�dar olaraq ev tipl�ri daha da inki�af edib t�kmill��mi� v� onlar�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Tikinti i�ind� yeni-yeni in�aat materiallar�ndan istifad� olunmas� evl�rin yeni tipl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Neolit v� Eneolit dövründ� ya�ay�� evl�rind� möhr� v� da� (çayda��, layda��, d�nizda��, kötürda�) il� yana��, çiy k�rpic t�tbiq olunma�a ba�lanm��d�r. Evl�rin divar�na iç�rid�n v� çöld�n samanqat���q palç�q mala il� suvaq ç�km�k �n�n�si d� m�hz bu dövrd� meydana ç�xm��d�r. Az�rbaycanda hörgülü divarlara malik da�, möhr�, k�rpic evl�r h�l� neolit dövründ� meydana g�ls� d�, onlar�n geni� yay�lmas� Eneolit dövrün� t�sadüf edir.

Daimi s�ciyy� da��yan hörgülü evl�r istehsal t�s�rrüfat�n�n yaranmas� il� ba�l� olub patriarxal ail� icmalar�na m�xsus idi. Arxeoloji ara�d�rmalardan anla��ld��� kimi, Eneolit q�bil�l�ri bir-birinin yan�nda planla�d�r�lm�� t�kotaql�, nadir hallarda is� ikibölm�li evl�rd� ya�ay�rd�lar. Q�bil�l�r tez-tez t�cavüz� m�ruz qald�qlar�ndan ail� icmalar�na m�xsus evl�rin v� t�s�rrüfat tikilil�rinin bir-birinin yan�nda v� ya yax�nl���nda tikilm�si �n�n� hal�n� alm��d�. Az�rbaycan �razisind� Eneolit dövrün� aid a�kar olunmu� çoxt�b�q�li ya�ay�� yerl�ri m�hz bu cür s�x m�skunla�man�n n�tic�sind� yaranm��d�r. Kür v� Araz çaylar� vadil�rind� m�hz bu cür dördkünc, yaxud dair�vi planda tikilmi� möhr� v� ya k�rpic evl�r geni� yay�lm��d�r. Bel� evl�rin �n tipik nümun�l�rin� Urmiya gölü �traf�nda, Naxç�van, Mil-Mu�an, Qaraba�, G�nc�-Qazax abid�l�rind� t�sadüf olunur.60

Tunc dövründ� Az�rbaycan�n da�l�q rayonlar�n�n t�bii ehtiyatlar�n�n t�s�rrüfat c�h�td�n m�nims�nilm�si say�sind� bu �razil�rd� m�skunla�man�n xeyli sür�tl�ndiyi n�z�r� çarp�r. M�hz bunun n�tic�sind� maldar �haliy� aid edil�n meqalit (yun. medas – böyük, litos – da�) tikilil�r: siklop, menhir, dolmen meydana g�lmi�dir.61

Tunc dövründ� hörgü texnikas� daha da t�kmill��m�y� ba�lam��d�r. K�sici al�tl�rin meydana g�lm�si n�tic�sind� in�aat i�ind� a�ac materiallar�ndan istifad� etm�k imkanlar� xeyli artm��d�r. Son tunc v� �lk d�mir dövründ� bu proses daha intensiv ��kil alm��d�r. Bu i�d� xüsusil�, polad�n �ld� olunmas� v� ondan k�sici al�tl�r (balta, k�rki, çapacaq, d�hr�) düz�ldilm�si müst�sna rol oynam��d�r. M�hz bunun n�tic�sind� e.�. I minillikd�n etibar�n a�ac v� qam��dan tikilmi� ev tipl�ri (c�mqa, k�rtm�, c��, çubuq-hörm�, daxal v� s.) �halinin m�i��tind� artma�a ba�lam��d�r.

�lk sinifli c�miyy�tin yaranmas� �r�f�sind� tayfa ittifaqlar�n�n meydana g�lm�si o dövrün s�rt m�i��t t�l�bl�rin� uy�un yeni ev tipl�rinin (qalaça, q�sr, siklop tikilil�r) geni� yay�lmas�n�

117

labüd etmi�di. �n�aat texnikas� sah�sind� göz� çarpan �n mühüm ir�lil�yi� hörgülü divarlara malik ev tipl�rinin yaranmas� olmu�dur.

Da� v� ya k�rpic hörgülü evl�r� keçid ümum�n in�aat m�d�niyy�ti tarixind� mühüm dönü� m�qamlar�ndan biri olub, ya�ay�� binas�n�n boy (k�ll�, arxa, ön) v� arak�sm� divarlar�n�n, bel�likl� d�, evl�rin daxili yerl��g�l�rinin meydana g�lm�si il� n�tic�l�nmi�dir. Ya�ay�� evind� qal�n boy divarlar�n�n peyda olmas� sonralar bir s�ra divariçi m�i��t ünsürl�rinin (buxar�, taxça, camaxatan, dolab, r�f, ç�raqdan, qap�-p�nc�r� açr�mlar� v� s.) yaranmas�na imkan vermi�dir. �n�n�vi divar açr�mlar� t�kc� Az�rbaycanda deyil, ümum�n ��rq ölk�l�ri üçün d� s�ciyy�vi olub, evin daxili sahman�nda s�liq�, m�i��t rahatl��� yaranmas�na xidm�t edirdi. Bütün bunlardan �lav�, hörgülü divarlar�n peyda olmas� n�tic�sind� vaxt� il� dir�kl�r üz�rind� qurulan dam v� çardaq örtükl�rinin konstruktiv qurulu�unun d�yi�m�sin� s�b�b olmu�dur. Bununla da evl�rin daxili f�zas� çoxsayl� a�ac dir�k v� sütünlardan azad olmu�dur. Bu texniki ir�lil�yi�l�r n�tic� etibar� il� hörgülü evl�rin memarl�q m�ziyy�tl�rinin art�r�lmas�na ��rait yaratm��d�r.

Hörgülü evl�rin meydana g�lm�si h�m d� oturaq m�i��t h�yat�n�n v� onunla ba�l� t�s�rrüfat m���uliyy�tinin sabitl��diyini göst�r�n mühüm �lam�tl�rd�n biri idi. Az�rbaycanda h�l� neolit dövründ�n meydana g�lm�y� ba�layan v� sonralar getdikc� daha da sabitl��ib möhk�ml�n�n istehsal t�s�rrüfat� sabit ev tipl�rinin v� onlar�n �traf�nda yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir. Bu ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� neolit dövrünün sonu v� eneolit dövründ�n etibar�n ya�ay�� evl�ri yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�ri il� birlikd� kompleks s�ciyy�si k�sb etm�y� ba�lam��d�r. H�min dövr� aid arxeoloji abid�l�rd�n xeyli ya�ay�� evi kompleksi a�kar olunmu�dur. Ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rinin vahid memarl�q plan�nda h�llinin sonrak� gedi�i onlar�n ikim�rt�b�li tikilm�sini labüd etmi�dir. Bu halda m�rt�b�l�r aras�nda �laq�nin müxt�lif variantlarda h�ll edildiyi n�z�r� çarp�r.

Çubuq konstruksiyal�, d�ri v� ya keç� örtüklü mövsümi evl�r, �sas�n, köç�ri v� yar�mköç�ri maldarl���n inki�af� n�tic�sind� meydana ç�xm��d�r. Xüsusil� qoyunçulu�un inki�af� keç� istehsal�na geni� imkan yaratm��d�. Yaylaq v� q��laqlar aras�nda müt�madi sur�td� h�r�k�td� olan köç�b� maldarlar�n s�yyar m�i��t t�rzi üçün çubuq konstruksiyal� evl�r daha münasib (yüngül, asan v� tez ba�a g�l�n) ya�ay�� evi oldu�undan onlardan sonralar da istifad�d�n dü�m�mi�, daha da t�kmill��mi�dir. Bel�likl� qurulu� v� forma etibar� il� onlar�n bir-birind�n f�rql�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri: alaç�q, d�y�, muxur, qara keç�, çad�r v� s. yaranm��d�r.

Alaç�q tipli s�yyar evl�rl� yana��, elat q��laqlar�nda qazma, çovustan, p�y�ba�� (tövl�-s�ki), küm�, daxma, daxal, tapan, qom v� dig�r adlarla b�lli olan b�sit ev tipl�ri d� t���kkül tapm��d�r. Az�rbaycan�n müxt�lif etnoqrafik bölg�l�rind� elat ya�ay�� evl�rinin bu v� ya dig�r nümun�si yax�n zamanlarad�k qalmaqda idi.

�btidai icma qurulu�unun son m�rh�l�sind� q�bil� icmalar� v� patriarxal ail�l�r� m�xsus olan qaradam (xaçk�ran) v� qazma tipli böyük külf�t evl�ri t�dric�n f�rdi ail�l�rin ya�ad��� kiçik v� t�kotaql� evl�rl� �v�z olunma�a ba�lanm��d�r. Q�bil� qurulu�unun da��lmas� �r�f�sind� �mlak b�rab�rsizliyinin artmas� v� sinifl�rin meydana g�lm�sin� s�b�b olan sosial t�b�q�l��m�nin gücl�nm�si q�dim ev tipl�rinin inki�af�nda mühüm rol oynam��d�r. Q�bil� ba�ç�lar�na v� icma aristokratiyas�na m�xsus mük�mm�l konstruksiyal� hörgülü evl�r plan qurulu�una v� in�aat texnikas�na gör� icman�n dig�r üzvl�rinin ya�ad��� b�sit konstruksiyal� arxaik ev tipl�rind�n seçilirdi.

Sinifli c�miyy�tin yaranmas� �r�f�sind� Az�rbaycan�n maldar v� �kinçi tayfalar�na m�xsus qaradam tipli mür�kk�b memarl�q qurulu�una malik külf�t evl�ri h�l� d� qalmaqda idi. Patriarxal böyük ail�l�r üçün s�ciyy�vi olan qaradamlar�n böyük tutumu onlar�n qalmas�n� labüd ed�n mühüm amill�rd�n idi. Patriarxal böyük ail�l�r qald�qca qaradamlar da qalmaqda davam edirdi.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� n�tic�sind� in�aat texnikas�n�n t�kmill��m�si say�sind� yerüstü evl�rin müxt�lif tipl�ri: daxal, tat�, tövl�-s�ki, hambalal�, qoclu, dir�kbar�, k�rtm�, c�mqa, �irvani, salyani, damda-baca, günb�zli ev v� ba�qa adlarla b�lli olan ya�ay�� binalar�n�n bir-birind�n f�rqli müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Dig�r t�r�fd�n maldar �haliy� m�xsus s�yyar evl�rin çoxu özl�rinin �m�li �h�miyy�tini saxlam��d�.

118

�n�n�vi ev tipl�ri qap�, p�nc�r�, orta ocaq, baca, buxar�, habel� bir s�ra z�ruri m�i��t ünsürl�rin� (taxça, yük yeri, camaxatan, dolab, r�f v� s.) malik olmaq bax�m�ndan f�rqli xüsusiyy�t k�sb edirdi.

�n�aat texnikas�n�n sonrak� t�kamülü n�tic�sind� hörgülü evl�rin zirz�mili, kürsülü, yerüstü, d�kk�lüstü, t�kotaql�, d�hlizli, eyvanl�, bir v� ikim�rt�b�li, kül�fir�ngili v� s. olmaqla, çoxsayl� tipoloji növl�ri yaranm��d�r. B�z�n ya�ay�� evl�ri t�s�rrüfat tikilil�ri il� vahid in�aat kompleksi t��kil edirdi.

Çoxotaql� evl�r �ks�r hallarda yan-yana üfüqi, b�z�n is� �aquli v�ziyy�td� alt-üst m�rt�b�li olmaqla, iki cür qurulu�da planla�d�r�l�rd�. �kim�rt�b�li evin üst m�rt�b�si, ad�t�n, ya�ay��, alt m�rt�b�si is� m�i��t v� t�s�rrüfat (anbar, tövl�, t�ndirxana, m�tb�x v� s.) m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu.

Zirz�mili evl�r, �sas�n, ��h�r v� ��h�r tipli q�s�b�l�r üçün s�ciyy�li olmu�dur. Bir qayda olaraq imar�t tipli da� evl�r zirz�mili tikilirdi. Bu halda zirz�mi t�s�rrüfat m�qs�di il�, �n çox is� anbar kimi istifad� olunurdu.

Xalq ya�ay�� evl�ri, habel� dam örtüyünün formas�na (yast�, bal�qbeli, günb�zli, damdabaca, çatma daml�) v� örtük material�na (torpaq, qam��, l��pu�, taxtapu�, sufal (kir�mit), t�n�k�) gör� d� bir-birind�n f�rql�nirdi.

Ya�ay�� evinin tipind�n as�l� olaraq, onlar�n memarl�q ünsürl�ri (bünövr�, divar, dö��m�, dam, eyvan, ba�maqç�xan, pill�kan v� s.), in�aat texnikas�, i��qland�rma v� q�zd�r�lma sisteml�ri bir-birind�n seçilirdi.

�n�n�vi ya�ay�� evl�ri, habel� otaqlar�n düzülü� qaydas�na (k�ll�-ba�, �nd�run-birun, d�hlizli, tövl�-s�ki, alt-üst, balaxan�l�, l�m�li v� s.) gör� d� f�rql�nirdi.

Evl�rin tipi onun m�i��t bölm�l�rin� (yataq, yem�k, qonaq ota��, m�tb�x, d�hliz, eyvan, seyvan, kül�fir�ngi, pill�kan q�f�s�si, l�m v� s.) �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Bir s�ra z�ruri divar açr�mlar� v� evin daxili sahman�n� t�nziml�y�n m�i��t ünsürl�ri (camaxatan, taxça, dolab, ç�raqdan, s�rdan, r�f, yük yeri, çarpay�, taxt, habel� dö��m�y� sal�nm�� h�sir, keç�, n�m�d, xalça-palaz, dör-dö��yi, nimd�r, pü�tü, müt�kk�) �n�n�vi ev tipl�ri il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur..

�n�n�vi ev tipl�rinin bir qismind� ocaq evin ortas�nda, baca onun dam�nda, qap�-p�nc�r� c�nub v� ya c�nub-��rq s�mtind�ki divarda yerl��irdi.

�n�aat texnikas�n�n t�kmill��m�si v� buxar�n�n meydana g�lm�si n�tic�sind� orta oca��n �n�n�vi mövqeyi d�yi�mi�dir. Bununla �laq�dar olaraq, h�m d� qaradam (xaçk�ran), damdabaca evl�r� xas orta baca t�dric�n özünün �m�li �h�miyy�tini itirib aradan ç�xm��d�r. B�zi ev tipl�rind� (qaradam, damdabaca, alaç�q v� b.) is� orta baca özünün funksional �h�miyy�tini uzun müdd�t qoruyub saxlaya bilmi�dir. M�d�ni-texniki t�r�qqi artd�qca buxar�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri (yanlama, asma, küncbasma, divariçi) yaranm�� v� onlar�n b�dii t�rtibat� t�kmill��mi�dir.

�n�aat t�crüb�sinin t�kmill��m�si, yeni tikinti materiallar�n�n (yonma da�, bi�mi� k�rpic, sufal, �h�ng, g�c, kir�nc, singir v� b.) t�tbiqi n�tic�sind� yoxsul icma üzvl�rin� m�xsus b�sit ev tipl�ri il� yana��, «imar�t» adlanan varl� evl�ri v� q�srl�r meydana g�lmi�dir. Orta �sr Ab�eron q�srl�ri, bir s�ra feodal ��h�rl�rind� h�l� d� qalmaqda olan b�y, xan evl�ri v� saray kompleksl�ri buna parlaq nümun�dir.

Az�rbaycanda antik ��h�rl�rin yaranmas� ikim�rt�b�li, yaxud kürsülü (s�kili) evl�rin artmas�na t�kan vermi�dir. Yonma da� v� ya bi�mi� k�rpicd�n tikil�n iki, yaxud çoxotaql�, geni� p�nc�r�li ��h�r evl�rind� buxar�, taxça, dolab, camaxadan, yük yeri, r�f kimi bir s�ra z�ruri m�i��t ünsürl�rinin peyda olmas� m�nzilin daxili sahman�nda xo�ag�limli s�liq� yarad�lmas�na imkan vermi�dir. Az�rbaycan�n ��h�r v� k�nl�rind� kir�nc mala il� hörülmü� bu sayaq evl�rin müxt�lif nümün�l�ri son zamanlarad�k qalmaqda idi.

Feodalizm dövründ� ��h�rl�rd� evtikm� t�crüb�si daha da t�kmill��m�kl�, k�nd evl�rin� d� t�sir göst�rmi�dir. Bu evl�rd� m�tb�x, anbar, t�ndirxana, balaxana v� s. t�s�rrüfat-m�i��t ünsürl�ri t�dric�n arak�sm� divarla dig�r otaqlar�ndan ayr�lma�a ba�lam��d�r.

Birm�rt�b�li evl�rd� m�i��t v� t�s�rrüfat tikilil�ri çox vaxt ya�ay�� binas� kompleksind�n k�narda in�a edilirdi. �kim�rt�b�li binalarda is�, ad�t�n, evin alt m�rt�b�sind� dükan v� ya emalatxana, yaxud tövl� yerl��ir, üst m�rt�b�d�ki otaqlar ya�ay�� m�qs�dil� istifad� olunurdu.

119

Orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� feodal saraylar� v� �yanlara m�xsus imar�t tipli ya�ay�� binalar� geni� yay�lm��d�. Xalq memarl�q �n�n�l�rind�n b�hr�l�n�n saray tipli binalar, ad�t�n, pe��kar b�nna v� memarlar�n köm�yi il� in�a olunurdu. Az�rbaycanda bu tip binalar�n tikintisi da� v� k�rpic memarl��� olmaqla, iki istiqam�td� inki�af etmi�dir.

�irvan-Ab�eron memarl�q m�rk�zi da� tikilil�ri il� s�ciyy�l�nirdi. Aran, T�briz, Mara�a v� Naxç�van in�aat m�rk�zl�ri is� k�rpic memarl��� il� diqq�ti c�lb edirdi. H�r iki halda saray kompleksinin memarl�q görk�min�, onun daxili v� zahiri t�rtibat�na xüsusi diqq�t yetirilirdi. Orta �srl�rd� imar�t tipli k�rpic binalar�n divar hörgüsünd� ka�� üzlükl�rd�n istifad� olundu�u n�z�r� çarp�r.

Feodalizm dövrün� xas olan s�ks�k�li, s�rt h�yat t�rzinin t�l�bl�rin� uy�un yeni ev tipl�rind�n biri d� q�sr olmu�dur. Q�srl�r, ad�t�n, müdafi� üçün �lveri�li �razil�rd� tikilm�kl�, özl�rinin uca v� möht���m müdafi� divarlar� il� diqq�ti c�lb edirdi. Q�srl�rin �traf�nda çox vaxt x�nd�k qaz�l�r, b�nd at�l�r, bürclü qala divarlar� ç�kilirdi. Q�srl�r t�kc� ya�ay�� m�qs�di güdm�yib, h�m d� zaman keçdikc� t�dric�n dini, ictimai, t�s�rrüfat tikilil�ri v� müdafi� qur�ular� il� tamamlanaraq mür�kk�b memarl�q kompleksin� çevrilmi�dir. Orta �srl�rd� Az�rbaycanda bir s�ra q�srl�r: Bay�l q�sri (XIII �sr), M�rd�kan q�sri (XIII �sr), Ramana q�sri (XIV �sr) tikilmi�dir. Son orta �srl�rd� artileriyan�n inki�af� il� �laq�dar q�sr tipli tikilil�r özünün müdafi� �h�miyy�tini itirmi�, onun bir s�ra memarl�q elementl�ri (bürc, maz�all� qala divarlar�) dekorativ b�z�k ünsürün� çevrilmi�dir. Sonralar müdafi� q�srl�ri ��h�r v� ��h�r�traf� möht���m saray kompleksl�ri il� �v�z olunmu�dur.

Planla�d�rma bax�m�ndan feodal ��h�rl�rind� ya�ay�� evl�rinin müxt�lif tipl�ri yaranm��d�r. Bunlar�n aras�nda islam dininin nam�hr�mlik t�l�bl�rin� uy�un olan �nd�run-birun tipli evl�r xüsusi yer tuturdu. Bel� evl�rd� «qonaq ota��» v� «m�i��t» bölm�l�ri dal-qabaq olmaqla, iki c�rg�d� planla�d�r�l�rd�.

Son orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� ��b�k�li ev nümun�l�rinin geni� yay�lmas� �lam�tdar hala çevrilmi�dir. Hakim zümr�l�r bu tip evl�rin biri-birind�n yara��ql�, mük�mm�l nümun�l�rini tikdirir, sanki, bu sah�d� bir-biri il� b�hs� girirdil�r. ��ki xan saray�, ��kixanovlar�n evi, Qaraba�da P�nah�li xan�n saray�, �s�db�y v� Xan q�z� Xur�id banu Nat�van�n evl�ri xalq memarlar�n�n yüks�k b�dii dü�ünc� v� in�aat ustal���ndan soraq verir.

XIX �srin sonlar� v� XX �srin �vv�ll�rind�n ba�layaraq ölk�d� yaranan m�d�ni-texniki t�r�qqi il� �laq�dar olaraq, �halinin sosial-m�i��t ��raitind� ba� ver�n ir�lil�yi�l�r �n�n�vi ev tipl�rind� bir s�ra yeni elementl�rin (l�m�, balaxana, t�n�bi, eyvan, seyvan, aynab�nd, külafir�ngi, m�tb�x, d�hliz v� b.) yaranmas�na, bel�likl� d� ya�ay�� binas�n�n kompleks hal�na dü�m�sin� s�b�b olmu�dur.

Az�rbaycanda kapitalizmin inki�af� il� �laq�dar olaraq, ev tikintisi sah�sind� �lveri�li in�aat bazas� yaranm��d�r. ��h�r v� q�s�b�l�rin �traf�nda da� karxanalar�, k�rpic zavodlar�, kir�nc, �h�ng, g�c, sement istehsal� mü�ssis�l�ri yaranm��, d�mir yolu v� su n�qliyyat�n�n inki�af� say�sind� a�ac material� t�chizat� kökünd�n d�yi�mi�di. Kapitalist c�miyy�tinin müxt�lif sinfi t�b�q� v� sosial zümr�l�rin�, xüsusil� burjua – mülk�darlara (qolçomaqlara), f�hl� v� k�ndlil�r� m�xsus evl�r t�kc� memarl�q-plan qurulu�una v� b�z�k t�rtibat�na gör� deyil, habel� daxili sahman�na, avadanl���na, abadl���na, yara��ql� v� i��ql� olmas�na gör� bir-birind�n k�skin sur�td� f�rql�nirdi. Kapitalist münasib�tl�rinin daha da d�rinl��m�si v� sosial t�b�q�l��m�nin gücl�nm�si ya�ay�� evl�rinin, ümumi m�nz�r�sin� möht���mlik b�x� etm�kl� yana��, yoxsulluq, s�fal�t d� g�tirmi�dir. Evl�rin t�kc� memarl�q qurulu�u deyil, onlar�n daxili sahman�, avadanl�q v� m�i��t müx�ll�fat� da sosial t�b�q�l�rin iqtisadi tavanas�na uy�yn olaraq bir-birind�n f�rql�nirdi.

XX �srin �vv�llind� Bak� ��h�rinin sür�tl� böyüm�si v� burada �halinin artmas� il� �laq�dar olaraq, kiray� yolu il� g�lir �ld� etm�k m�qs�di il� f�rdi h�y�tl�rd� v� sat�nalma yolla �ld� olunmu� torpaq sah�l�rind� müasir ��h�r m�i��ti t�l�bl�rin� uy�un çoxm�rt�b�li mülk evl�ri tikdir�n sahibkarlar�n say� artm��d�. Dig�r t�r�fd�n, milyonlar s�lt�n�tin� çevrilmi� neft ��h�ri olan Bak�da böyük s�naye sahibl�ri f�hl�l�r üçün ayr�ca ya�ay�� q�s�b�l�ri sald�r�r, «barak» tipli evl�r tikdirm�li olurdular. Normal m�i��t rahatl���ndan m�hrum olan baraklardan ibar�t bu sayaq q�s�b�l�r, ad�t�n, neft m�d�nl�rinin yax�nl���nda, çox vaxt is� onlar�n aralar�ndak� neft-qaz

120

qoxulu namunasib iqlim ��raitin� malik olan sah�l�rd� sal�n�rd�.

T�s�rrüfat tikilil�ri v� m�i��t qur�ular� Az�rbaycan �halisinin çoxsah�li t�s�rrüfat m���uliyy�ti (�kinçilik, ba�ç�l�q, bostanç�l�q,

maldarl�q, qu�çuluq, ovçuluq, bal�qç�l�q, ev pe��si v� s�n�t istehsal�) tarix�n burada bir s�ra t�s�rrüfat binalar� v� m�i��t qur�ular�n�n yaranmas�n� labüd etmi�dir. Böyük �ks�riyy�ti z�man�miz�d�k g�lib çatm�� h�min tikilil�r �halinin m���uliyy�t sah�l�rin� müvafiq olaraq müxt�lif s�ciyy� da��m��d�r. Ona gör� d� h�min tikilil�ri tipoloji c�h�td�n t�snif etm�k üçün ilk növb�d� onlar� m���uliyy�t növl�ri üzr� qrupla�d�rmaq t�l�b olunur. Bu bax�mdan �kinçilik, maldarl�q v� s�n�t istehsal� il� ba�l� tikilil�rin z�ngin tipoloji növl�ri yaranm��d�r..

�kinçilik v� ba�ç�l�q m���uliyy�ti il� ba�l� yaranm�� yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�rinin bir qismi (anbar, quraql�q, taxtaban, t�ndirxana, kümxana v� s.) universal s�ciyy� da��maqla h�m k�nd, h�m d� ��h�r �halisinin ev m�i��ti üçün s�ciyy�vi tikilil�r say�l�r.

Bu q�bild�n olan t�s�rrüfat v� m�i��t tikilil�rinin bir qismi s�rf m�h�lli s�ciyy� da��m��d�r. M�s�l�n, Naxç�van diyar�nda geni� yay�lm�� «t�ndir�s�r», «q�f�xana», «yandam�», yaxud L�nk�ran v� Mu�an bölg�l�ri üçün s�ciyy�vi olmu� «l�m�» (talvar) yard�mç� m�i��t tikilil�rind�n say�l�rd�.

Bu cür m�h�lli s�ciyy� da��yan m�i��t qur�ular�ndan biri d� Alazan vadisind� «daqqa», Quba-Xaçmazda «god» ad� il� b�lli olan yo�un kötükd�n düz�ldil�n tax�l ç�ll�yi olmu�dur. Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� buna «d�bb�» d� deyilirdi. Ç�ll�yin bu növü ba�l�ca olaraq me��içi v� me���traf� k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�r. Vaxt�l� tax�l saxlamaq m�qs�di il� istifad� olunan «s�b�t anbar» da m�h�lli s�ciyy� da��maqla, me���traf� k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�r. Bunun �ksin� olaraq, tax�l, un saxlamaq m�qs�di il� düz�ldil�n «k�ndi» (gil anbar), �sas�n, a�ac materiallar�ndan korluq ç�k�n aran k�ndl�rind� t�sadüf edilirdi. Bütün bu faktlar göst�rir ki, Az�rbaycan �halisi ayr�-ayr� m�skunla�ma bölg�l�rind� mövcud olan �lalt� xammal növl�rind�n bacar�qla istifad� ed�r�k, özl�rin� müvafiq m�i��t vasit�l�ri düz�ltmi�dir. El� �n�n�vi maddi m�d�niyy�t örn�kl�rinin tipoloji z�nginliyini ��rtl�ndir�n ümd� amill�rd�n biri d� m�hz buradan ir�li g�lmi�dir.

Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� ya�ay�� evl�rind� kiçik otaqlardan birini m�tb�x kimi ay�rmaq �n�n� hal�n� alm��d�. Xör�k-çör�k bi�iril�n m�tb�xin ya�ay�� ota��ndan ayr�lmas� �n�n�vi in�aat m�d�niyy�ti tarixind� mühüm m�d�ni ir�lil�yi� say�l�rd�. Xör�k v� dig�r bi�mi�l�rin qoxusunu m�nzilin dig�r yerl��g�l�rind�n t�crid etm�y� imkan ver�n m�tb�x Ab�eronda «suaxan», Naxç�van bölg�sind� is� «q�f�xana» adlan�rd�.

Keçmi�d� ya�ay�� evl�rinin bir s�ra bölm�l�rind�n (d�hliz, çardaq, d�r�nc�, pill�kan q�f�s�si, balaxana v� s.) yard�mç� m�i��t v� t�s�rrüfat yerl��g�si kimi istifad� olunurdu. Bu c�h�td�n xüsusil� çatma çardaql� damlar mühüm t�s�rrüfat �h�miyy�ti k�sb etmi�dir. H�y�tyan� sah�d� ayr�ca kümxana tikm�k imkan� olmayanlar evin çarda��ndan kümxana kimi istifad� edirdil�r. Görünür, d�kk�lüstü çardaq növünün yaranmas� da m�hz bu z�rur�td�n ir�li g�lmi�dir. Çatma çarda�lar� dam�n k�narlar� boyunca qura�d�r�lm�� d�kk�l�r üz�rind� qurmaqla, onun maili �t�kl�rinin tutumlu hala sal�nmas�na v� bel�likl� d� ondan s�m�r�li ��kild� istifad� edilm�sin� ��rait yarad�lm��d�r. Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, evin ban�ndan �rzaq saxlamaq v� ya orada barama bec�rm�k m�qs�di il� istifad� etm�k üçün ikisin�li («�ilv�rli») çardaqlar daha s�rf�li say�l�rd�. �ilv�rli çarda��n k�ll�l�ri çox vaxt «�e�xana» adlanan da� v� ya k�rpic hörgülü divar, yaxud çubuqdan hörülm� ç�p�r� il� tutulub tutumlu hala sal�n�rd�. H�tta bu m�qs�dl�, �ilv�rli çardaqlar�n �t�yini qapal� hala salmaq laz�m g�lirdi. Bunun üçün d�kk�l v� ya daqqalar�n aralar�nda qalm�� «cinik» adlanan bo�luqlar elastik çubuqla hörülüb tutulurdu. B�z�n is� �ilv�rli çardaq d�kk�l (daqqa) üz�rind� deyil, evin yast� dam örtüyünd�n sonra onun yan (arxa v� ön) divarlar� üz�rind� boyv�boy hörülüb qald�r�lm�� «yanxana» adlanan da� v� ya k�rpic bari üstünd� qurulurdu. Bu halda �ilv�rli bana i��q dü�m�k üçün h�r 1,5-2 m-d�n bir olmaqla, yanxana divarlar�nda «gözm�k» adlanan bacasaya�� balaca p�nc�r�l�r qoyulurdu. Bütün bunlar �ilv�rli ban�n t�s�rrüfat v� m�i��t �h�miyy�tini art�r�rd�.

Naxç�van v� Ab�eron bölg�l�rind� yast� daml� evl�rin üstünd� m�i��t v� t�s�rrüfat bölm�si kimi i�l�n�n balaxana tikilirdi. Bundan f�rqli olaraq, Muganda h�min m�qs�dl� ya�ay�� binas�n�n

121

arxas�nda tikilmi� kiçik art�rma, h�mçinin, eyni adla «balaxana» adlan�rd�. Mu�an k�ndl�rind� t�s�rrüfat m�qs�di il� ya�ay�� evinin yan t�r�find� «qulaban» adlanan art�rma, evin q�n��rind� is� «qulang�ri�» ad� il� b�lli olan eyvan düz�ldilm�si �n�n� hal�n� alm��d�.

Quba bölg�sind� ikim�rt�b�li evl�rin üst m�rt�b�sinin dö��m� mill�rinin divardan k�nara ç�xan uclar�n�n köm�yi il� tikilmi� «papaq» adlanan quraql�q yen� d� t�s�rrüfat m�qs�di da��y�rd�. Buraya odun, kömür, a�ac material� y���r, minik at� ba�lay�r, araba saxlay�rd�lar.

Ya�ay�� evl�rinin daxilind� s�liq�-sahman yaratmaq, paltar-palaz, yor�an-dö��k, qab-qacaq, saxlanc boxça, mücrü v� s. kimi ev l�vazimat�n� y���b saxlamaq üçün müxt�lif növ divar açr�mlar�: (camaxatan, taxça, dolab (xaxra), r�f (l�m�), ç�raqdan, s�rdan v� s. düz�ldilm�si �n�n�y� çevrilmi�di.

Arxaik ev tipl�ri olan kühül, qaradam (xaçk�ran), qazma (g�mr�) üçün s�ciyy�vi t�s�rrüfat qur�ular�ndan biri d� tax�l quyusu idi. Tax�l quyusu sucar olmayan da��t�yi k�ndl�rd� daha geni� yay�lm��d�r.

Ehtiyat tax�l t�darükü üçün b�zi k�ndl�rd� «xum» adlanan böyük küpl�rd�n d� istifad� ed�nl�r olmu�dur. Vaxtil� bel� küpl�rd� ölk�nin xristian �halisi ��rab saxlam��d�r. Qax rayonunda m�skunla�m�� xristian ingiloylar�n h�y�tl�rind� basd�r�lm�� bu cür böyük ��rab küpl�rin� indi d� t�sadüf edilm�kd�dir.

�kinçilik v� ba�ç�l�q m���uliyy�ti il� ba�l� bir s�ra �lav� t�s�rrüfat tikilil�ri d� yaranm��d�r. Çox vaxt ya�ay�� evind�n bir q�d�r aral�da tikil�n bu tip tikilil�rin bir qismi (quraql�q, anbar, ta�taban, t�ndirxana, �l dam�, «alma» v� s.) z�man�miz�d�k qalmaqdad�r.

�kinçilik v� ba�ç�l�qla ba�l� tikilil�r ayr�ca tikilm�kd�n �lav�, h�m d� onlara ya�ay�� evinin t�rkib hiss�si kimi t�sadüf edirdi.

Dirrik evi. Buraya un, tax�l, f�rç�n, sac, küpl�m� örd�k, küpl�m� �zgil, küpl�m� armud, asma örd�k, çör�k, a�art� m�hsullar�, m�tb�x l�vazimat�, t�s�rrüfat al�tl�ri y���l�rd�. Ya�ay�� m�qs�dil� istifad�d�n ç�xm�� köhn� qazma v� ya küm� (daxma) çox vaxt «dirrik evi» kimi i�l�nirdi.

T�ndirxana. Keçmi�d� k�nd �halisinin ham�s�, ��h�r �halisinin is� bir qismi çör�yi özü bi�irirdi. Bu s�b�bd�n d�, h�r bir ail�d� müxt�lif növ çör�kbi�irm� vasit�l�rin� t�sadüf edilirdi. Bunlar�n aras�nda t�ndir v� sac daha kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r.T�ndiri ya�murdan qorumaq üçün onun üz�rind�, ad�t�n, talvar tikirdil�r. Yan��n ehtimal�na qar��, bir qayda olaraq, t�ndirxanan� h�y�tin samanl�q, ot tayas� yerl���n mal m�hl�sinin �ks qütbünd� tikirdil�r.

Meyv�çilikl� m���ul olan k�ndli h�y�tl�rind� «çör�k t�ndiri»nd�n �lav�, bir neç� �d�d «meyv� t�ndiri» d� düz�ldilirdi. Meyv� qurudulan t�ndir çör�k t�ndirind�n xeyli böyük qurulurdu.

T�ndirxanan� 4 �d�d haça (basd�rma) üz�rind� tikirdil�r. Haçalar�n ba��na bir cüt yo�un p�rdi atandan sonra onlar�n üz�rin� nazik p�rdil�r düzüb üstünü «la�» v� ya «carc�» adlanan �ax-�üv�l il� örtür, �n n�hay�t ax�rda onun yast� dam�n� torpaqlay�rd�lar. T�ndirxanada t�ndird�n �lav� xör�k v� ya sac çör�yi bi�irm�k üçün aç�q ocaq da qurulurdu. Yay mövsümünd�, ad�t�n, xör�yi aç�q ocaqda haz�rlay�r, yaxud çay qaynad�rd�lar. ��h�r h�y�tl�rind� t�ndirxanan�n talvar� «zabaq» adlanan yarmaça il� örtülüb üz�ri torpaqlanandan sonra h�m d� suvan�rd�. ��h�r t�ndirxanalar�n�n dam� b�z�n çardalla örtülür, dö��m�si vaxta��r� suvan�b xususi gil il� �irl�nirdi.

Quraql�q (alt�aç�q). H�y�tin «e�ik» s�mtind� azuq� ehtiyat�, �m�k al�tl�ri, n�qliyyat vasit�l�ri v� s. saxlamaq üçün «ta�ban», «ta�taban» v� ya «alt�aç�q» adlanan xüsusi talvar (çardaq) tikilirdi. Burada, h�mçinin, n�hr� çalxalan�r, yun didilir, ip �yrilir, yer hanas� qurulurdu. Çox vaxt k�ndi, god, a�ac anbar (saqan), meyv� v� tax�l s�b�tl�ri d� burada saxlan�l�rd�.

Anbar (tax�l s�b�ti, taxta anbar, saqan). �ks�r hallarda ya�ay�� evinin alt m�rt�b�sind�, otaqlardan biri anbar m�qs�dil� ayr�l�rd�. B�z�n is� h�y�tin bir t�r�find� ayr�ca anbar tikilir, orada tax�l, un, süd, meyv�, bostan m�hsullar� saxlan�l�rd�. �stifad� m�qs�dl�rind�n as�l� olaraq �rzaq anbar� t�s�rrüfat al�tl�ri saxlan�lan quraql�qdan f�rql�nirdi.

�m�k al�ti v� m�i��t vasit�l�ri saxlan�lan anbar çox vaxt ya�ay�� evind�n bir q�d�r aral�da tikilirdi.

�rzaq anbar� çubuq, gil, kötük v� taxta olmaqla, dörd növd� düz�ldilirdi. Hörm� anbar �n çox c�r f�nd�q çubu�undan haz�rlan�rd�. Bunun üçün �vv�lc� bir cüt pal�d yarmacas� üz�rind�

122

anbar�n oturaca�� qurulurdu. Bunun say�sind� onun yerini d�yi�dirm�k mümkün olurdu. Yarmaçalar�n üz�rin� 10 sm qal�nl���nda a�ac m�x il� 3 �d�d pal�d zabag� b�rkidilirdi. Zabaqlar�n k�nar� «kanke�» adlanan r�nd� il� r�nd�l�nib bir-birin� kip otuzdurulurdu. Sonra oturaca��n k�nar� boyunca bir-birind�n 10-15 sm aral� olmaqla, de�ikl�r aç�b oraya f�nd�q çubuqlar� keçirirdil�r. Anbar�n ortas� xa�al olsun dey�, de�ikl�r bir q�d�r çöl� do�ru maili v�ziyy�td� b�rkidilirdi. Nisb�t�n yo�un olan qab�r�a çubuqlar�n�n aralar� nazik f�nd�q �üvüll�ri il� hörülür, yar�ya çatanda anbar�n a�z� t�dric�n y���l�b darald�l�rd�. Anbar�n ba�� aç�lmas�n dey�, bir cüt çubu�u bir-birin� dolayandan sonra qab�r�a çubuqlar�n�n belin� f�rlad�rd�lar. Sonra anbar sar� torpaqdan tutulmu� samanqat���q palç�q mala il� suvan�rd�. Suva�a, ad�t�n, sünbül q�lç��� v� ya saman püf�si qat�rd�lar. Suvaq quruyandan sonra «singir» adlanan a� gill� anbar� �irl�yirdil�r. Yerli �halinin n�z�rinc�, singird�n haz�rlanm�� a� �ir b�r�k�t r�mzi say�laraq «pak» hesab edilirdi.

Hörm� anbara ç�ltikd�n ba�qa dig�r d�nli bitkil�rin ham�s�, o cüml�d�n, un y���l�rd�. Qal�n y���ld�qda h�rar�t n�tic�sind� q�cq�rma verdiyind�n ç�ltiyi anbara v� ya ba�qa d�rin qaba tökm�k olmurdu. M�lum oldu�u kimi, ç�ltik pay�zda y���ld���ndan kifay�t q�d�r qurumay�b n�m qal�rd�.

Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� geni� yay�lm�� taxta anbar ��ki-Zaqatala bölg�sind� «saqan» ad� il� tan�n�rd�.

Taxta anbar (saqan), bir qayda olaraq, tam verm�y�n qovaq, söyüd v� ya qara�acdan haz�rlanm�� �ld�yonulma taxtalardan düz�ldilirdi. Onun uzunu 2-3 m, eni 1 m, d�rinliyi 1,2-1,5 m-� çat�rd�. Üstü düz olub baca il� tamamlanan taxta anbardan f�rqli olaraq, saqana aç�l�b-örtül�n maili qapaq düz�ldilirdi. Saqan�n taxtalar� onun dayaqlar�na �vv�ll�r çiv vasit�si il� de�ib-keçirtm� üsulu il�, sonralar is� papaql� mismarla b�rkidilirdi. Saqandan f�rqli olaraq taxta anbar�n a�a�� hiss�sind� siyirm� qapa�a malik «d�nlik» düz�ldilirdi.

God tipoloji c�h�td�n anbar�n xüsusi növü olub me�� qova��n�n gövd�sinin kök� yax�n hiss�sind�n içaçan xüsusi isg�n� il� yonulub düz�ldilirdi. Godun bir ba��na qovaq, pal�d v� ya narrat a�ac�ndan yonulmu� taxta qapaq vurulurdu. Onun a�z�na, h�mçinin, taxta qapaq düz�ldilirdi. �rzaq m�hsullar�n� daha yax�� saxlad���ndan tumluq bu�da, m�rci, noxud v� s. çox vaxt godda saxlan�l�rd�. Godun a�a�� hiss�sind� d�ni ç�xartmaq üçün qapaql� «d�nlik» düz�ldirdil�r.

K�ndi mal peyini qat�lm�� gild�n haz�rlan�rd�. Onu hiss�-hiss�, h�r d�f� bir qar�� hündürlüyünd� hörüb qald�r�rd�lar. Bir qayda olaraq, k�ndini qad�nlar düz�ldirdi. Onun hündürlüyü orta boylu adama boy ver� bil�c�k q�d�r olurdu. Ölçüsünd�n (böyük-kiçikliyind�n) as�l� olaraq, k�ndinin diametri 60-70 sm-d�n 1m-� q�dr olurdu. K�ndi düzbucaql� (oval) v� gird� olmaqla iki formada haz�rlan�rd�. �ks�r hallarda o, t�ndirsaya�� gird� düz�ldilirdi. K�ndinin a�z� dibin� nisb�t�n bir q�d�r daral�rd�. Onun divar� 7-8 sm qal�nl���nda olurdu. Bu m�qs�dl� kül s�pilmi� sah�d� mal peyini qat�lm�� gil kütl�sini «bad» v� ya «zobalaq» adlanan lo�ana hal�na salandan sonra onlar� bir-birinin üz�rin� yap��d�r�rd�lar.

Bir qayda olaraq, k�ndi n�m tutmayan quraq yerd� düz�ldilirdi. K�ndi hiss�-hiss� haz�rlan�b ba�a çatandan sonra bir ay müdd�tind� öz d�mind� qurudulurdu. K�ndi tamam quruyandan sonra onun iç�ri v� çöl üzü, �vv�lc� nar�n saman qat�lm�� sar� gil il�, sonra is� a� gil (singir) il� �irl�nirdi. Bununla da, mal peyini qat����� haz�rlanm�� k�ndi paklanm�� olur v� onda b�r�k�t r�mzi say�lan tax�l, yarma, un saxlan�l�rd�. K�ndid�, ad�t�n, bu�da, arpa v� dar�dan �lav�, h�m d� noxud, m�rci, un saxlay�rd�lar. Un k�ndisi h�r il �irl�nirdi.

Keçmi�d� h�r bir k�ndli ail�si mü�yy�n q�d�r ev qu�lar�: toyuq, hindqu�u, qaz, örd�k saxlay�rd�. Buna münasib d� f�rdi h�y�tl�rd� «hin» adlanan kiçik damça düz�ldilirdi.

«Alma». Alma-armudu uzun müdd�t salamat saxlamaq üçün, ad�t�n, h�y�tin «e�iy�» biti�ik sah�sind� xüsusi meyv� çalas� düz�ldilirdi. Meyv�ni h�min çalaya y���b üz�rini h�rar�t verm�y�n q�j� il� örtür v� üstünü torpaqlay�rd�lar. El aras�nda,xüsusil�, ba�ç�l���n inki�af etdiyi bölg�l�rd� bu «alma» adlan�rd�.

Tax�l quyusu. Sucaq �razil�rd� tax�l quyusu qazmaq �l vermirdi. Bel� quyuda ancaq boyaq bitkisinin kökünü saxlay�rd�lar. Çünki boyaq kökü çox quruyanda özünün boyaq keyfiyy�tini xeyli itirirdi. Boyaq bitkisi �kinl�ri t�n�zzül� u�rayandan sonra boyaq quyusu da aradan ç�xm��d�r.

123

Tax�l quyusu �n çox da� k�ndl�rind�, qism�n d� da��t�yi k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. Tax�l� n�md�n qorumaq üçün quyunun dö��m�sin� ot-alaf, saman tökm�kd�n �lav�, b�z�n divarlar�na ç�t�n v� ya h�sir ç�kirdil�r.

Heyvandarl�qla ba�l� tikilil�r. �n�n�vi t�s�rrüfat binalar� aras�nda tipoloji z�nginliyin� gör� maldarl�q m���uliyy�ti il� ba�l� yaranm�� tikilil�r üstün yer tutmu�dur. Bu, h�r �eyd�n �vv�l, �n�n�vi heyvandarl�q m���uliyy�tinin özünün çox�ax�li olmas�ndan ir�li g�lirdi. Onun müxt�lif sah�l�rinin (qaramal, s���r, qo�qu heyvanlar�, qoyun, qoç, quzu, at, d�v�, ev qu�lar� v� s.) h�r biri özün� m�xsus t�s�rrüfat tikilisi t�l�b etdiyi kimi, onlar�n yem ehtiyat�n�n toplanmas� v� saxlanmas� z�rur�ti il� ba�l� müvafiq tikilil�r� d� ehtiyac duyulurdu. Heyvandarl�qla ba�l� köm�kçi t�s�rrüfat tikilil�rinin tipoloji z�nginliyinin yaranmas�nda ölk�nin müxt�lif bölg�l�rind� in�aat materiallar�n�n bol olmas� fakt� da mühüm rol oynam��d�r. H�r bir m�h�lli �razinin �lalt� in�aat material� n�y� imkan verirdis�, maldarlar ondan bacar�qla istifad� edib öz t�s�rrüfat v� m�i��tl�ri üçün g�r�k olan müvafiq yard�mç� tikilil�r in�a etmi�l�r. �n�n�vi t�s�rrüfat tikili v� qur�ular�n�n tarix�n t���kkül tapm�� tipoloji z�nginliyi d� m�hz buradan yaranm��d�r. Bu i�d� otarma üsulu (g�z�rgi yem) il� heyvan sürül�ri b�sl�y�n elat �halisind�n f�rqli olaraq yem t�darükü il� m���ul olan oturaq maldarl�q m�i��t t�rzi d� az rol oynamam��d�r.

Yaylaq-q��laq ��raitind� heyvan sürül�ri b�sl�m�kl� m���ul olan elat obalar� s���rxana», «yataq», «bin�» v� s. adlarla b�lli olan q��laqlarda qoyun sürül�ri b�sl�m�k üçün a��l, vana, k�risk�, ban�stan, küz, göy�baxan (kora), iribuynuzlu mal-qara saxlamaqdan ötrü p�y�, tövl�, s���rxana, at ilx�s� v� d�v� qatar� üçün basdaray, q�r�b v� s. tikilirdi. Bundan �lav� elat obalar� yaylaqda heyvanlar�n gec�l�m�si üçün arxac yeri seçir v� ya qalaq düz�ldirdil�r.

Bundan f�rqli olaraq, oturaq maldarl�qla m�q�ul olan k�nd �halisi tövl� v� ya p�y� il� yana��, q�� üçün t�darük olunmu� heyvan yemini (ot, köv��n, saman) saxlamaq üçün bir s�ra yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�ri (m�r�k, samanl�q, talvar, tayal�q v� s.) düz�ldirdi. Bunlardan �lav�, sa�mal mal-qaran� sa�maq, yaxud ev heyvanlar�na yem, duz, su verm�k üçün töv�l� v� v� ya p�y�nin qaba��nda «baharb�nd» v� ya «çardaq» adlanan talvar tikilirdi.

Oturaq maldarl�qla m���ul olan �hali h�m d� �kinçilikl� m���ul oldu�undan onlar xeyli miqdarda k�nd t�s�rrüfat� al�tl�rin�(kotan, x��, mala, d�rm�x, y��an, v�l, yaba, �ana, kür�k, d�ryaz v� s), habel� bir s�ra z�ruri qo�qu n�qliyyat� vasit�l�rin� (araba, t�k�r, boyunduruq, çal�, kir��, ç�p� v� s.) malik idil�r. Bu al�tl�r çox vaxt quraql�q, talvar v� ya m�r�kd� saxlan�l�rd�.

�n�n�vi t�s�rrüfat tikilil�rinin tipoloji növl�ri ��h�r v� k�nd �halisinin m�i��t t�rzi, �m�k m���uliyy�ti v� iqtisadi tavanas� il� üzvü sur�td� ba�l� olub müxt�lif amill�rin t�siri alt�nda t���kkül tapm��d�r. Eyni bir h�y�td� h�m �kinçilik, h�m maldarl�q, h�m d� ba�ç�l�qla ba�l� müxt�lif s�ciyy�li t�s�rrüfat tikilil�ri c�ml��mi�di.

Etnoqrafik çöl t�dqiqatlar� n�tic�sind� ölk�nin �ks�r k�ndl�rind� maldarl�qla ba�l� t�s�rrüfat tikilil�ri üstün yer tutmu�dur. Onlar�n bir qismi Ümumaz�rbaycan, az bir hiss�si is� m�h�lli s�ciyy� da��y�rd�.

Tövl�. Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��yan bu t�s�rrüfat tikilisind�, �sas�n, mal-qara v� at saxlan�rd�. Bununla bel�, b�z�n onu arak�sm� il� bölüb az miqdarda qoyun da sal�rd�lar. At v� d�v� tövl�si nisb�t�n hündür tikilm�si v� qap�s�n�n gen olmas� il� seçilirdi. Ab�eronda «basdaray» adlanan d�v� tövl�l�rinin dam� çox vaxt da� ta�b�ndl� tikilirdi. �n çox mal dam� (p�y�) kimi istifad� olunan tövl� bir s�ra bölg�l�rd� ya�ay�� binas�n�n alt m�rt�b�sind� yerl��irdi. Bununla yana��, onu h�y�tin mal m�hl�sind� ayr�ca da tikirdil�r. Tövl�nin divarlar� çox vaxt çiy k�rpicd�n, b�z�n is� da�dan hörülürdü. Tövl�nin yegan� bir qap�s�, «gözm�k» v� ya «külb�» adlanan balaca bir bacas� olurdu. Mala alaf verm�k üçün onun arxa divar� boyunca «axur» düz�ldilirdi.

Q��laqlarda tövl� �v�zin� «s���rxana» v� ya «g�mr�» adlanan uzun mal qazmas� tik�rdil�r. Lakin onun çalas� xeyli dayaz (0,5-1 m d�rinlikd�) qaz�l�rd�. Mal qazmas�n�n ölçüsü mal-qaran�n say�ndan as�l� olaraq, böyük v� ya kiçik olurdu.

A��l. Az miqdarda qoyunu olanlar h�y�td� a��l tikirdil�r. A��l�n dam örtüyü tövl�y� nisb�t�n alçaq v� mafraq olurdu. �n�n�vi t�s�rrüfat tikilil�rinin bu növü X�z�ryan� düz�nliyin �halisi aras�nda «paraq» adlan�rd�. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� is� yay mövsümünd� heyvan sal�nan v� «xalxal» adlanan ç�p�rl�nmi� sah�y� «paraq» deyilirdi. Quba bölg�sinin bir s�ra

124

k�ndl�rind� is� a��l v� ya paraq �v�zin� «m�g�l» istilah� i�l�nirdi. Qaraba�da buna «k�r�sk�», Qazaxda «k�riks�», Borçal�da «k�r�ks�» deyilirdi.

Xalxal- �traf� kol ç�p�r v� ya çaxçax vasit�si il� hasarlanm�� dair�vi formal�, üstü aç�q tikili olub isti mövsümd� mal, qoyun v� ya at ilx�s� salmaq üçün tikilirdi. Xalxal�n qap�s� doqqazla tamamlan�rd�.

Xalxal�n �traf� da�qura hasarla tutulduqda o, «qalaq» adlan�rd�. Qalaq �n çox yaylaqlarda, qism�n is� yazdaq v� küzd�kl�rd� tikil�rdi. Qalaq gec�l�r ev heyvanlar�n� mühafiz� edib saxlamaq m�qs�di güdürdü.

Vana qoyunçuluq t�s�rrüfat� il� bagl� olub daha çox da��t�yi k�ndl�rd� yay�lm��d�. Vanan�n divarlar� çit�m� üsulu il� qar�� v� qam��dan, b�z�n is� da�dan tikilirdi. Onun dam� nisb�t�n hündür olub orta dir�kl�rin ba��na uzad�lm�� mil üz�rind� qurulurdu. Dam h�r iki t�r�f� do�ru maili görk�m k�sb edirdi. Bunun üçün vanan�n nisb�t�n q�sa olan yan haçalar�n�n üstün� uzad�lm�� p�rdil�r orta mil� nisb�t�n xeyli a�a��da dayan�rd�. Mil il� p�rdil�rin aras�na s�x v�ziyy�td� sallama düzül�nd�n sonra onlar�n üstün� �ax dö��yib üz�rin� kül��, ot-alaf tökür v� torpaqlay�rd�lar. Ya�muru keçirm�sin dey�, çox vaxt onun torpaq dam� h�m d� suvan�b �irl�nirdi.

Düz qazma. Q��laqlar üçün s�ciyy�vi t�s�rrüfat tikilisi olan bu qazma növünü el yayla�a qalxan zaman ev-m�i��t müx�ll�fat�n�, t�s�rrüfat al�tl�rini, ehtiyat �rzaq m�hsullar�n� gizl�yib saxlamaq m�qs�di il� tikirdil�r. Oba q��la�� t�rk edib yayla�a qalxan zaman art�q qalm�� barxana (xalça-palaz, yor�an-dö��k, qab-qacaq v� s.) düz qazmaya y���l�b gizl�dilirdi.

Düz qazman� tikm�k üçün 1,5 d�rinliyind� düzbucaql� formada çala qaz�b üstünü p�rdi, la�, �ax, kül��l� örtüb torpaqlay�rd�lar. Qazman�n bu növünün yast� dam� yer s�thi il� b�rab�r oldu�undan onun mövcudlu�u bilinmirdi. Onun yola�� «quyu-la��m» üsulu il� düz�ldilir v� gizli saxlan�l�rd�. Hava keçm�sin dey�, quyunun a�z� taxta qapaq v� ya hörm� qapsaqla möhk�m ba�lan�b, üstün� kandala�, ot-alaf, b�z�n is� torpaq tökülürdü. Qazmada «x�lv�ti mal» saxlamaq üçün, ad�t�n, onun yola��n�n qovu�du�u quyunun üstünd� araba, ç�ll�k, y�h�r, navar v� s. saxlay�rd�lar.

Yataq (qoyun yata��). Q��laqlar üçün s�ciyy�vi olan qoyun yata�� selab tutmayan hündür sah�d� tikilirdi. Bunun üçün yataq yerinin orta x�tti boyunca, aralar� 3-4 m m�saf�d� olmaqla, yo�un haçalar basd�r�b üz�rin� «sün» adlanan tir (mil) atandan sonra onun yanlar�na bir ucu yer� söyk�n�n 4-5 m uzununda p�rdil�r düzürdül�r. P�rdi düzümünün üstün� �ax, l�mb�, l��, b�lim at�rd�lar. B�z�n is� yata��n dam� qam��la örtülürdü. Bunun üçün qam�� d�rzl�rini aç�b yata��n bal�qbeli dam�n�n üstün� s�rirdil�r. Ya��� suyunu ax�tmaq üçün yata��n yanlar�na «qar�m» ç�kilirdi. Yata��n arxa k�ll�si maili formada olub, çubuq t�r�c� v� ya qam�� qomu il� örtülür, qabaq k�ll�si is� bir cüt qapsaqla ba�lan�rd�. Yata��n qabaq t�r�find� qapsaqdan k�narda qalan bo�luqlar� yen� d� çubuqla hörülüb tutulurdu.

Küz. Qoyunçuluqla m���ul olan oba v� k�ndl�rd�, ad�t�n, quzu salmaq üçün xüsusi küz tikilirdi. Bunun üçün h�y�tin mal m�hl�si bölm�sind� mü�yy�n bir sah�ni dövr�l�m� ç�p�rl�m�kl� bir t�r�find� giri�-ç�x�� yolu qoyulurdu.

Küz müxt�lif adlarla Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�. ��kid� «küzm�k», B�rd�d� «küzlük», Qazax-G�nc� bölg�sind� «quzuluq» ad� il� b�lli olan küzün bala, orta v� böyük olmaqla, müxt�lif ölçüd� tikilmi� üç növü qeyd� al�nm��d�r. Ölçül�rind�n as�l� olmayaraq küzün in�aat texnikas� eyni idi. Qaraba�da küzün divar� qar�� v� ya qam��dan «tanan» üsulu il� düz�ldilirdi. Bunun üçün küzün h�nd�v�ri boyunca 30-35 sm d�rinlikd� «xar�m» adlanan x�nd�k qazandan sonra onun uzunu boyunca 15-20 sm d�rinlikd� çalalar qaz�b qar�� qomlar�n� onlara basd�r�rd�lar. Daha sonra qar�� qomlar�n�n aralar� x�nd�k boyunca qam�� düzümü il� tutulurlu. Sonra qom v� qam�� düzünl�rinin arxas� çöl t�r�fd�n x�nd�k torpa�� il� doldurulub tapdalan�rd�. Bu qayda il� küzün yan v� arxa divarlar� �m�l� g�tirilirdi. Divarlar�n möhk�m dayanmas� üçün onlar� qar�� qomlar� vasit�si il� iki yerd�n qur�aqlay�b ba�lay�rd�lar. Sonra küzün maili dam� tikilirdi. Bunun üçün küz çalas�n�n t�n orta x�tti boyunca ba�� haça dir�kl�r basd�r�b ba�lar�na «hambala» adlanan uzun mil uzadandan sonra h�r iki yana do�ru maili v�ziyy�td� qar�� qomlar�ndan ibar�t sallamalar uzad�rd�lar. Qomlar milin üstünd�n a��r�landan sonra onlar�n uclar� bir-birinin iç�risin� keçirilir v� sallamalar�n üstünd�n a�ac «bur�u» vasit�si il� burulub

125

b�rkidilirdi. B�z�n a�ac �v�zin� sallama qar�� qomundan ibar�t qur�aqlar ba�layandan sonra onlar�n üz�rin� �ax dö��yir, onun üstün� is� qam��, l�� v� ya c�y�n tökürdül�r.62

Samanl�q. Yer� basd�r�lm�� 4 v� ya 6 �d�d haçan�n üz�rin� bir cüt yo�un sunaça (sün) at�b üstün� nazik p�rdil�r düzürdül�r. P�rdil�rin üstünü �axla tutandan sonra onun üz�rin� kül�� tökürdül�r. Samanl���n yanlar� çox vaxt çubuqdan hörülm� t�r�c� il� tutulurdu. Bunun üçün �vv�lc� samanl���n �traf�na haça payalar basd�r�l�r, sonra onlar�n aralar� t�r�c� il� tutulurdu. Saman� samanl��a doldurandan sonra qaba��n� qapsaqla ba�lay�rd�lar.

Bütün yuxar�da göst�ril�nl�rd�n �lav�, keçmi� ��h�r v� k�nd �halisinin, o cüml�d�n, köç�b� elatlar�n f�rdi h�y�tl�rind� toy-düyün, yas m�rasiml�rini keçirm�k üçün müv�qq�ti s�ciyy�li bir s�ra tikilil�r (toyxana, ma�ar d�y�si, yasxana, yüy�t yeri v� s.) düz�ldilirdi. M�rasim ba�a çatandan sonra h�min tikilil�r sökülüb y����d�r�l�rd�. 1 ..�� ����. �� ���� ��� ���� �� ���������. �.,1985. 2 �./.�� %� ���. *��� ������ �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� ���������. �.,1960, �.149-151. 33 A.N.Mustafayev. Qobustanda q�dim ev tipi-kühül haqq�nda. - «Az�rb. EA X�b�rl�ri (tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�)», 1970, �3-4, s.188-196. 4 M.M.Hüseynov. Göst.�s�ri, s.61. 5 Yen� orada. 6*.."���+����. /��<���� �� �� �= >� � +� � �<$ �%�-�%������$ �%�>� ��� � ��? �� ���������. �., 1982. 7 Yen� orada, s.172. 8 Yen� orada, s.172-173. 9 *..���\����� . ���� ������ {�%����$ �%�# ������ ��� �� ���������. - «*��.��.@�" &&&'», 1939, �3, �.67-70. 10*..���\����� . ��%����$ �%� ������ ��? �� ���������. «]�.��. @�" &&&'», �.55, �.,1938, �.16-17; C.�.X�lilov.Göst.�s�ri, s.21-44. 11 S.Qa�qay. Manna dövl�ti, B.,1993, s.51-56. 12 Az�rbaycan Sovet Ensiklopediyas�, X c. B., 1987, s.251. 13 Az�rbaycan tarixi. B.,1993, s.78. 14 ASE, X c. B., 1987, s.521. 15*.�.���� �. ����� /��%���%�� ������� � IY �.�� �.W.-III �.�.W. �., 1990, �.54. 16 ASE, X c. s.521. 17 .w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XYII ��.�.,1982, �.25. 18 Yen� orada, s.23-24. 19 .|������. *������[ ����<� � ���<+�. �., 1962, �.44. 20Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind� «h�y�t» m�nas�nda «m�hl�» v� «mülk» termini d� i�l�nir. Buna �irvan zonas�nda «d�ng�» d� deyilir (Bax: A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. Bak�, 1977, s.25). 21 �.�.& >��. /� ��<?��%� � +� ���� �� � |�%��%��< . ]�\���, 1912, �.71. 22 ."."������. & �<�%� ��� � ��? � %� ��<?��%� ������ "�#�$ ����%�� �&&'. ��%�, 1959, �.56. 23 ^.}./��[$ �.}�� � ��? � ������ ������� & � ���>� /��%��� � XIX-XX ��. .,1982, �.56. 24 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri,s.22. 25 T.Q.S�limov. Ab�eronlular. Bak�,1993,s.143. 26«E�ik» türk termini olub «i�» sözü il� «ik» ��kilçisinin birl��m�sind�n �m�l� g�lmi�, i� görül�n yer dem�kdir. 27 �.V.Salamzad�, �.�.Sad�qzad�. XVIII-XIX �srl�rd� Az�rbaycanda ya�ay�� binalar�. Bak�,1961, s.40-41. 28 M.N.N�sirli. ��ki-Zaqatala zonas� �halisinin ya�ay�� evl�ri. B.,1975, s.17. 29 ".�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ +�#���%�>� � ���� ��%��-�%�� >�� ����. - *!�/|/, YI c., II hiss�, Tiflis, 1897, s.56. 30/.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ �. ��%�, 1964, �.96. 31.�./��� �. & + ���? ������ � �������+�?. .,1963, �.32. 32�.@.}�� ���%��.- �$ �% |�%����<�%�>� �%��>� - «/��%���%�� %�� ����< �� 1866 >.», ]�\���, 1865. 33 Q.T.Qaraqa�l�. Göst.�s�ri, s.41. 34 Yen� orada. 35 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri,s.18. 36H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (Avtoref.) Bak�,1996, s.7-8. 37 /..*���>�+��. �� ����<��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ XIX-XX ��. (����� \.) ��%�, 1982, �.14. 38 M.N.N�sirli. Göst.�s�ri, s.53. 39 Q.T.S�limov. Ab�eronlular. Bak�,1993,s.127. 40 Q.�.Qeybullayev. Az�rbaycanl�larda ail� v� nigah. I hiss�, Bak�,1994,s.109. 41}.".`>�����%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �������� $���� ��%���%�>� � ��� ��%��-�%�� >�� ����.- *!�/|/, �.}.,]�\���, 1886, �.452. 42�.�./��� � �. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ���[# %� ��<?� � �%�����%�>� � ��� ��%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �.YII, ]�\���,1887,�.666

126

43 .�.'�������. } � ���%� � �<�%�-�������>� �[�� � ��� ���J{�����+ �� �������� (����� \.) �.,1966,�.26. 44H.A.Quliyev. Az�rbaycanda ail� m�i��tinin b�zi m�s�l�l�ri. B., 1966, s.11. 45 Q.T.Qaraqa�l�. Göst. �s�ri, s.32. 46&.}.| ����%��. ������� >����� _ +�#�. ]�\���, 1896, �.10. 47 �.V.Salamzad�, �.�.Sad�qzad�. Göst. �s�ri, s.33-34. 48 H.Sarabski. Köhn� Bak�., B.,1982, s.121-122. 49 Yen� orada, s.126-127. 50 S.P.Zelinski. Göst. �s�ri, s.10. 51 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.29. 52 A.N.Mustafayev. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005. 53H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B.,2001, s.8. 54 Az�rbaycan tarixi.B.,1993, s.99. 55 *.�.���� �. ����� /��%���%�� �������. �.,1990,�.69. 56Yen� orada, s.86; /..�+ ���� . &����� �<�� ��%������ �� ���������. �.,1983. 57 �.A.Babayev. Göst.�s�ri, s.86. 58�./.�� %� ���. *��� ������? �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� ���������. �., 1961, �.149-151. 59 A.N.Mustafayev. Qobustanda q�dim ev tipi – kühül haqq�nda. «Az�rb. EA X�b�rl�ri (tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�)», 1970, �3-4, s.188-196. 60 �.H.N�rimanov. Göst.�s�ri,s.172-173. 61 �.M.C�f�rzad�. Göst.�s�ri. 62 X.D.X�lilov. Qaraba��n elat dünyas�. B., 1992, s.93-94.

127

GEY�M M�D�N�YY�T�

�n�n�vi geyiml�rin ümumi s�ciyy�si XIX �sr Az�rbaycan xalq�n�n etnosiyasi tarixind� �n mür�kk�b dövrl�rd�n biri olub, onun

iki hiss�y� parçalanmas�, bel�likl� d�, sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki c�h�td�n müxt�lif istiqam�tl�rd� inki�af� il� s�ciyy�l�nir. XIX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar� çar Rusiyas� t�r�find�n i��al olunmu�, c�nub torpaqlar� is� �ran �sar�ti alt�nda qalm��d�r. Az�rbaycan xalq�n�n tarixi taleyind� d�rin iz buraxan bu parçalanma vahid etnosun siyasi v� sosial-iqtisadi h�yat�n�n bütün sah�l�rin�, o cüml�d�n onun maddi v� m�n�vi m�d�niyy�tinin inki�af meyll�rin� t�sirsiz qalmam��d�r. Rusiya t�r�find�n i��al�n müst�ml�k� m�ram�ndan as�l� olmayaraq, bu tarixi akt say�sind� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar� uzun müdd�t xarici q�sbkarlar�n basq�nlar�ndan, siyas�tind�n yerli feodal hakiml�rin da��d�c� ara müharib�l�rind�n xilas ola bildi.1 Bütün bu prosesl�r öz növb�sind� xanl�qlar dövründ� mövcud olan m�h�lli t�s�rrüfat qapal�l���na v� feodal p�rak�nd�liyin� son qoyma�a, �imali Az�rbaycan �halisinin iqtisadi v� m�d�ni h�yat�n�n qabaqc�l Avropa v� rus m�d�niyy�tin� yax�nla�mas�na imkan vermi�dir.2

�imali Az�rbaycan�n iqtisadi i��al�, ba�qa sözl�, bu �razinin t�s�rrüfat-iqtisadi c�h�td�n m�nims�nilm�si, onun h�rbi-siyasi i��al�ndan bir q�d�r sonra ba� verm�kl�, xeyli müdd�t davam etmi�dir. XIX �srin ikinci yar�s�nda Rusiyada kapitalizmin sür�tli inki�af� il� �laq�dar olaraq, �imali Az�rbaycan �yal�tl�ri t�s�rrüfat bax�m�ndan Rusiya iqtisadi sisteminin ayr�lmaz t�rkib hiss�sin� çevrilm�y�, bel�likl� d�, Az�rbaycan iqtisadiyyat� t�dric�n Rusiya v� dünya bazar�na c�lb olunma�a ba�lam��d�r. Bu prosesl�r öz növb�sind� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar�nda feodal-patriarxal münasib�tl�rin sür�tl� da��lmas�na v� kapitalist istehsal münasib�tl�rinin inki�af etm�sin�, bel�likl� d�, ölk�nin kapitalist inki�af� yoluna dü�m�sin� �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Ölk�nin sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki h�yat� üçün �lam�tdar olan bu tarixi dönü� n�tic�sind� Bak�da v� s�naye m�rk�zl�rin� çevrilm�kd� olan dig�r Az�rbaycan ��h�rl�rind� burjuaziya v� proletariat t���kkül tapma�a ba�lam��, milli konsolidasiya prosesi gücl�nmi�dir. Çarizmin mürt�ce müst�ml�k� siyas�tin� baxmayaraq, i��aldan sonrak� dövrd� Az�rbaycan�n �imal �yal�tl�rind� iqtisadi-ticar�t �laq�l�rinin gücl�nm�si, su v� quru n�qliyyat�, xüsusil� d�miryolu n�qliy-yat�n�n intensiv inki�af�, m�tbu orqanlar�n artmas�, rabit� vasit�l�rinin t�kmill��m�si v� s. amill�r m�d�niyy�tin, o cüml�d�n maddi m�d�niyy�tin inki�af�nda ümummilli xüsusiyy�tl�rin artmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bununla bel�, �n�n�vi maddi m�d�niyy�tin bir çox sah�l�rind�, o cüml�d�n xalq geyiml�rind� ümummilli xüsusiyy�tl�r gücl�ndikc� m�h�lli �lam�tl�r azalma�a ba�lam��, lakin tamam yox olmam��d�r3. Ona gör� d� ümummilli geyim m�d�niyy�tinin t���kkülü prosesind� onun müxt�lif m�h�lli variantlar� h�l� d� qalmaqda idi. Xanl�qlar dövründ� daha da gücl�nmi� m�h�lli xüsusiyy�tl�r t�dric�n z�ifl�m�y� ba�lam��d�r. Etnoqrafik faktlardan b�lli oldu�u kimi, ümummilli geyim d�stl�rinin t���kkül tapmas�nda Az�rbaycan�n tarixi-etnoqrafik bölg�l�rinin h�r biri yax�ndan i�tirak etmi�, bu m�d�ni s�rv�tin yaranmas�na öz �m�li töhf�sini vermi�dir. M�hz bu s�b�bd�n d� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n ümummilli geyim m�d�niyy�tinin etno-qrafik bölg�l�r üzr� f�rql�n�n m�h�lli d�stl�ri v� geyim d�bl�ri bir-birind�n seçilirdi. H�m d� bu m�h�lli f�rql�r t�kc� terminoloji bax�mdan deyil, eyni zamanda tipoloji c�h�td�n d� n�z�r� çarp�rd�.

Maddi m�d�niyy�tin dig�r sah�l�ri kimi, �n�n�vi geyiml�r d� sosial-iqtisadi h�yat ��raiti il� üzvi sur�td� ba�l� olub, xalq�n �m�k f�aliyy�tinin, onun t�s�rrüfat m���uliyy�tinin xarakterini, b�dii-estetik zövqünü, c�miyy�tin ictimai qruplar� aras�ndak� sosial-zümr� f�rql�rini ayd�n ��kild� özünd� �ks etdirirdi. M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycan�n XIX �sr sosial-iqtisadi h�yat� �vv�lki tarixi dövrl�rd�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi. Geyim m�d�niyy�tinin s�ciyy�si bax�m�ndan bu dövr, h�r �eyd�n �vv�l, tarix s�hn�sin� burjuaziya v� proletariatdan ibar�t yeni sosial t�b�q�l�rin ç�xmas� il� diqq�ti c�lb edir. Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, yeni dövr geyim m�d�niyy�tinin inki�af�nda t�z� yaranmaqda olan milli burjuaziyan�n xüsusil� böyük rolu olmu�dur. Feodal-zad�gan geyim v� b�z�k �n�n�l�rini xeyli müdd�t davam etdir�n Az�rbaycan

128

milli burjuaziyas� özünün mövcud �n�n�vi geyim d�bini heç d� tezlikl� d�yi�dirib Avropa libas� il� �v�z etm�mi�dir. M�hz bu s�b�bd�n d� milli geyim d�bi il� Avropa libas� aras�ndak� üstüörtülü r�qab�t XX �srin �vv�ll�rin�d�k k�skin ��kild� davam etmi�dir. Lakin burjua saraylar�nda b�rq�rar olmu� labüd geyim d�bl�ri t�dric�n m��rur milli libas�n t�rk olunmas�n� v� Avropa geyim d�bini q�bul etm�yi t�kidl� t�l�b edirdi.4

�vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� geyim d�bi xalq�n sosial-m�n�vi h�yat� il� üzvi sur�td� ba�l� olub, köhn� geyim v� b�z�k �n�n�l�rinin xeyli hiss�sini qoruyub saxlam��d�. Bu c�h�t özünü bayram v� m�rasim geyiml�rind� daha ayd�n büruz� verirdi.

Ümum��rq v� Ümumqafqaz geyim �n�n�l�rini xeyli d�r�c�d� mühafiz� edib saxlamaqla yana��, XIX �sr Az�rbaycan milli geyim m�d�niyy�ti özün� m�xsus bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�r� d� malik olmu�dur. Bel� ki, XIX �sr Az�rbaycan geyim d�stind� �halinin müxt�lif zümr� v� ictimai qruplar�na xas olan libas növl�ri, o cüml�d�n pe�� m�nsubiyy�ti il� ba�l� geyim d�bl�ri yaran�b sabitl��mi�di.

XIX �srin geyim d�bl�rind� habel� o dövrün ��ri�tl� ba�l� q�bul olunmu� etik normalar�na da ciddi �m�l olundu�u n�z�r� çarp�r. M�lum oldu�u kimi, moda insanlar�n daim t�z�l�n�n m�i��t v� estetik ehtiyaclar�na müvafiq olaraq, ev ��yalar�n�n, o cüml�d�n geyim formalar�n�n q�sa müdd�tli zahiri d�yi�m�sind�n ibar�tdir. Geyim d�bl�ri sah�sind� zövql�rin d�yi�k�nliyi is� h�r bir tarixi dövrün sosial-iqtisadi h�yat s�viyy�si v� dini-etik normalar� il� ölçülür. Bu m�nada XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda s�naye istehsal�n�n inki�af etm�si t�kc� �halinin h�yat t�rzin� deyil, habel� fabrik üsulu il� haz�rlanan geyim materiallar�n�n növün� v� keyfiyy�tin�, buradan da mövcud geyim d�bl�rin� �sasl� t�sir göst�rmi�dir.

XIX �sr geyim d�sti biçim üsuluna v� tiki� texnikas�na gör� özünd�n �vv�lki tarixi dövrl�rd� t���kkül tapm�� geyim tipl�rinin davam� olsa da, yeni dövrün t�l�bl�rin� uy�un olaraq b�zi d�yi�ikliy� m�ruz qalm��d�r. Bu c�h�t özünü daha çox ��h�rl�rd� kübar geyim d�stind� v� pe�� geyiml�rind� t�zahür etdirirdi. Az�rbaycan ��h�rl�rind� kapitalist istehçsal mü�ssis�l�rinin yaranmas�, �m�k bölgüsünün artmas�, pe�� v� zümr� f�rql�rinin d�rinl��m�si müxt�lif növ pe�� geyiml�rinin yaranmas�n� z�ruri etmi�dir.5

XIX �sr Az�rbaycan geyiml�rind� ba� ver�n mühüm d�yi�iklikl�rd�n biri d� �n�n�vi h�rbi geyim ünsürl�rinin (cöv��n, d�bilq�, qolçaq) v� onunla ba�l� olan yaraq növl�rinin (q�l�nc, qalxan, niz�, mizraq, �mud, �e�p�r, ox, kaman) t�dric�n g�r�ksizl��m�si v� aradan ç�xmas� olmu�dur. T�kc� k�m�rd�n as�lan x�nc�r v� çuxan�n yaxas�na düzülmü�, patronda�� �v�z ed�n «v�zn�» h�l� d� ki�i libas�n�n tamamlay�c� b�z�k elementi kimi qalmaqda idi. Odlu silahlar�n yay�lmas� n�tic�sind� d�b dü�mü� v�zn� t�dric�n özünün �m�li �h�miyy�tini itir�r�k, daha çox dekorativ b�z�k elementin� çevrilmi�dir.

Müasir dövr geyim m�d�niyy�tind� bu vaxtdan etibar�n alt v� üst paltar�n�n bir-birind�n q�ti sur�td� ayr�ld��� n�z�r� çarp�r. Fabrik üsulu il� yüks�k keyfiyy�tli pamb�q parça (a�, çit, s�tin) istehsal�n�n artmas� �halinin bütün ictimai zümr�l�ri aras�nda alt paltar�n�n geni� yay�lmas�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

XIX �sr Az�rbaycan geyiml�ri tipoloji c�h�td�n �vv�lki yüzilliyin geyiml�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� milli s�ciyy� k�sb etmi� Az�rbaycan geyim d�stinin tipoloji nümun�l�ri �slind� feodalizm dövründ�, xüsusil� d� son orta �srl�rd� t���kkül tapm�� v� xanl�qlar dövründ� xeyli d�r�c� m�h�lli xüsusiyy�t k�sb etmi� olan �n�n�vi libas növl�rinin bir növ davam� idi. Lakin bu dövrün geyim tipl�rind� biçim üsulu v� tiki� texnikas� bax�m�ndan mü�yy�n d�yi�iklik, t�kmill��m� ba� verdiyi n�z�r� çarp�r.6

Geyim d�stinin öyr�nilm�si tarixind�n. Bu vaxtad�k Az�rbaycan�n yeni dövr geyiml�ri elmi �d�biyyatda mü�yy�n q�d�r ara�d�r�lm��d�r. Bunlardan �lav�, Rusiya Xalqlar� Etnoqrafiya Muzeyind�, Gürcüstan Dövl�t Muzeyind�, Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyind�, Az�rbaycan Dövl�t �nc�s�n�t Muzeyind�, h�mçinin, respublikan�n dig�r ��h�r v� k�ndl�rind� yarad�lm�� tarix-diyar�ünasl�q muzeyl�rind� XIX �sr geyiml�rin� aid xeyli faktik material, �halinin müxt�lif zümr�l�rin� v� etnik qruplar�na m�xsus milli geyim nümun�l�ri toplanm��d�r. Onlar�n bir qismi «Az�rbaycan milli geyiml�ri» ad� il� 1972-ci ild� albom hal�nda n�fis ��kild� n��r olunmu�dur.7

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�rin� m�xsus �n�n�vi geyim v� b�z�k

129

nümun�l�rinin toplanmas� i�in� XIX �srin sonu v� XX �srin ibtidas�nda ba�lanm��d�r. Qafqaz cani�inliyinin m�rk�zi olan Tiflis ��h�rind� f�aliyy�t� ba�layan Da�kov Muzeyinin v� Sankt Peterburqdak� Rusiya Xalqlar� Etnoqrafiya Muzeyinin Qafqaz �öb�sinin �m�kda�lar� t�r�find�n toplanm�� geyim komplektl�ri sonralar xeyli d�r�c�d� tamamlan�b z�nginl��dirilmi�dir. Bundan �lav�, h�min muzeyl�rin geyim v� b�z�k kolleksiyalar� �sas�nda haz�rlanm�� r�sm, qrafik ��kil v� cizgi i�l�ri, habel� XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rin� aid fotomateriallar xalq geyiml�ri v� �n�n�vi zin�t nümun�l�rini t�dqiq etm�k üçün möt�b�r m�nb�y� çevrilmi�dir. Bu illüstrasiyalar aras�nda M.Tilkenin sulu boya il� i�l�diyi ki�i v� qad�n geyim d�stl�rin� aid r�sml�r, habel� A.S.Matyaseviç t�r�find�n yen� d� muzey materiallar� �sas�nda natural böyüklükd� ç�kilmi� q�z�l v� gümü� zin�t nümun�l�ri diqq�ti daha çox c�lb edir.8

Bunlardan �lav�, XIX �srd� d�rc olunmu� elmi v� elmi-publisist m�qal�l�rd�, habel� ��xsi kolleksiyalarda saxlan�lan foto��kil v� t�sviri s�n�t nümun�l�ri XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� d�bd� olmu� Az�rbaycan milli geyiml�ri bar�d� mü�yy�n q�d�r t�s�vvür yarad�r. Bu c�h�td�n görk�mli rus ��rq�ünaslar� P.Zubov9, N.Dubrovin10, �.Berezin11, M.Tke�elov12, �.Stepanov13, B.Miller14, Q.Çursin15 v� b. �m�yi xüsusil� diqq�ti c�lb edir.

Az�rbaycanda Sovet hakimiyy�ti qurulandan sonra etnoqrafik bölg�l�rin maddi m�d�niyy�tinin, o cüml�d�n milli geyim v� b�z�kl�rin t�dqiqi intensiv ��kil alm��d�r. Bununla �laq�dar olaraq, etnoqrafik ekspedisiya v� elmi s�f�rl�r zaman� �ld� olunmu� faktik materiallar �sas�nda ayr�-ayr� bölg�l�rin xalq geyiml�ri ara�d�r�lma�a ba�lanm��d�r. Bu c�h�td�n Q.F.Çursin16, �.K.�l�kb�rov17, Q.T.Qaraqa�l�18, Z.A.Kilçevskaya19, �.�.�smay�lova20, E.Q.Torçinskaya21, A.Q.Trofimova22 v� b. ara�d�rmalar� pe��karl�q bax�m�ndan diqq�ti c�lb edir.

XX �srin 60-c� ill�rind�n ba�layaraq xalq geyiml�ri etnoqrafik bölg�l�r (�irvan, G�nc�basar, Qaraba�, ��ki, Quba, D�rb�nd, Mu�an v� b.) üzr� münt�z�m qaydada, z�ngin etnoqrafik çöl materiallar� �sas�nda t�dqiq olunmu�dur.23

Xalq geyiml�rinin tarixi-etnoqrafik bölg�l�r üzr� ara�d�r�lmas� Az�rbaycan geyim m�d�niyy�tinin ümumi (ox�ar) v� m�h�lli (f�rqli) xüsusiyy�tl�rini a�kar etm�y� imkan verm�kl� yana��, h�m d� az�rbaycanl�lar�n qon�u xalqlarla etnom�d�ni �laq�l�rini izl�m�k imkan� yarad�r.

Geyim v� b�z�k materiallar� XIX �srin ilk q�rin�sind� Az�rbaycan�n siyasi v� sosial-iqtisadi h�yat�nda ciddi

d�yi�iklikl�r ba� verm�sin� baxmayaraq, geyim m�qs�di il� h�m yerli, h�m d� k�nardan g�tirilm� parça v� d�ri mallar�ndan istifad� olunurdu. ���aldan bir q�d�r keç�nd�n sonra v�ziyy�t d�yi�m�y� ba�lam��, yerli parça istehsal� t�n�zzül� u�ray�b Rusiya v� Avropa ölk�l�rinin ucuz manufaktura mallar� il� �v�z olunmu�dur. Az�rbaycan�n Rusiya t�r�find�n iqtisadi i��al� XIX �srin 30-cu ill�rind�n etibar�n ba�lanm��d�r.

Rusiya s�nayesinin, xüsusil� toxuculuq manufakturalar�n�n xammala olan t�l�bat�n� öd�m�k üçün çar Rusiyas�n�n hakim dair�l�ri �sas diqq�ti Zaqafqaziyan�n xammal ehtiyatlar�n�n m�nims�nilm�sin� yön�ltmi�dil�r. Bu m�qs�dl� d� xüsusi olaraq «Zaqafqaziya ölk�sind� ip�kçiliyi v� ticar�t s�nayesini inki�af etdir�n kompaniya» t��kil olunmu�dur. �irk�t müst�ml�k�l�rd� yeti�diril�n xammal ehtiyatlar�: ip�k, yun, pamb�q, q�z�lboya m�hsullar�n�n istehsal�n� t��kil edib, inki�af etdirm�y� v� bel�likl� d� Zaqafqaziyan� özunün xammal bazas�na çevirm�y� çal���rd�. Layih�d� deyilirdi ki, Zaqafqaziya ölk�sinin t�bii s�rv�tl�ri o q�d�r r�ngar�ng v� z�ngindir ki, onlar� yaln�z seçm�k v� emal etm�kl� fayda �ld� etm�k s�rf�li olar. Bunlardan �n ba�l�calar� olan ip�k, pamb�q, q�z�lboya, q�rm�z v� s. inki�af etdirilm�si daha çox fayda ver� bil�r. �p�k (barama), xüsus�n c�nub �yal�tl�rind� daha çox istehsal olunur. Onun istehsal�n�n geni�l�ndirilm�si daha faydal� olard�.24

Az�rbaycanda �n�n�vi parça istehsal�n�n v�ziyy�ti 1836-c� ild� çapdan ç�xm�� «Rusiyan�n Qafqaz arxas�ndak� �yal�tl�rinin statistik, etnoqrafik, topoqrafik v� maliyy� bax�m�ndan icmal�»nda �trafl� �ks olunmu�dur.25

�cmallardan b�lli olur ki, Rusiya t�r�find�n i��al olunana q�d�r Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� yerli karxana toxuculu�u h�l� d� qalmaqda idi. «�cmallar»�n Yelizavetpol (G�nc�-red.) dair�sind�n b�hs ed�n hiss�sind� deyilir: «Yelizavetpolda manufaktura istehsal�n�n mühüm

130

istiqam�tini ip�kd�n parça v� yayl�q haz�rlanmas� t��kil edir. �ndi burada toxucu d�zgahlar�n�n say� 200-� q�d�r azald��� halda, Cavad xan�n dövründ� onlar�n miqdar� 375-� çat�rd�»26. Ba�qa sözl� des�k, G�nc� ��h�rind� toxucu d�zgahlar�n�n say� i��al�n ilk vaxtlar�ndak�ndan iki d�f� çox idi. Daha sonra h�min m�nb�d� deyilir: ��h�rd� ip�k karxanalar�ndan �lav�, a� v� q�rm�z� bez (�il�), habel� «c�lamayi» adlanan nazik pamb�q parça istehsal ed�n 30 d�zgah vard�. Ümumiyy�tl�, ��h�rin toxucu mü�ssis�l�rind� h�r il 10.000 �d�d parça, müxt�lif çe�idli 15.000 yayl�q, 2000 �d�d a�, 200 tik� q�rm�z� r�ngli bez (�il�), 400 �d�d c�lamayi haz�rlan�r. Dair�d� h�mçinin, �alvar üçün parça, yundan çul, �al, palaz, xalça toxunurdu.27

H�min m�nb�d�, h�mçinin, parça toxuculu�u i�l�rind� ��h�rin �traf mahallar� aras�nda �n çox Samux sakinl�rinin seçilib f�rql�ndiyi v� onlar�n �la növ parçalar, xüsusil� ip�kqar���q parçalar v� «cecim» adlanan pamb�q parça haz�rlad�qlar� x�b�r verilirdi.28

XIX yüzillikd� ip�kçilik Az�rbaycan �halisinin mühüm m���uliyy�t növl�rind�n biri olaraq qal�rd�. O dövrd� ��ki �yal�ti t�kc� Az�rbaycanda deyil, ümum�n Zaqafqaziyada ip�kçiliyin ba�l�ca m�rk�zi say�l�rd�. ��ki ��h�r �halisinin iqtisadi h�yat�nda ip�kçiliyin ba�l�ca yer tutmas� ��rbafl�q v� onunla ba�l� bir s�ra köm�kçi s�n�t sah�l�rinin-boyaqç�l�q, ��ridçilik (qaytanç�l�q) t�k�lduz tikm� v� s.-nin geni� miqyas almas�na s�b�b olmu�dur. XIX yüzilliyin ortalar�nda ��kid� 14 min� yax�n ail� kümdarl�qla m���ul olurdu. ��ki kümdarlar� il �rzind� 15 min puda q�d�r xam ip�k hasil edirdil�r. Bu bütün Zaqafqaziyada istehsal edil�n ip�yin yar�s�na b�rab�r idi. ��ki ip�yinin bir qismi ölk� hüdudlar�ndan k�nara ixrac edilir, qalan hiss�si yerli ��rbafxanalara s�rf olunurdu. Rusiya v� Q�rbi Avropan�n fabrik m�hsullar� t�r�find�n t�n�zzül� u�rad�lan kustar ip�k parça toxuculu�undan f�rqli olaraq, milli kalorit� malik ornamental b�z�kli k�la�ay� istehsal� ��kid� uzun müdd�t davam etmi�dir.29

Bu dövrd� Az�rbaycan�n q�rb bölg�si �halisinin �sas geyim materiallar� yerli ustalar t�r�find�n üfiqi toxucu d�zgah�nda kustar üsulla toxunmu� «q�l�c�» �aldan, müxt�lif r�ngli ip�k v� pamb�q parçalardan, h�mçinin, a��lanm�� gön v� d�rid�n ibar�t olmu�dur.30

Mu�an �halisinin �sas geyim materiallar�n� �ld�toxunma yun v� pamb�q parçalar t��kil edirdi. Mu�an qad�nlar� c�hr� v� �l iyind� �yrilmi� ipd�n yer hanas�nda �al toxuyard�lar. Mu�anl�lar ip�k parçalar� (tafta, daray�, qanovuz, atlaz v� s.) sat�nalma yolla �ld� edirdil�r.31

�irvanda geyim materiallar� (d�ri, gön, ip�k, yun v� s.) h�r bir ail�nin özünd� haz�rlan�rd�. Az�rbaycan�n ba�qa bölg�l�rind�n f�rqli olaraq, burada yun parça (�al) çox vaxt yer hanas�nda deyil, xüsusi müt�h�rrik �al d�zgah�nda toxunurdu. H�r bir ail� �al d�zgah�nda öz ehtiyac�n� öd�m�kd�n �lav�, «bazar �al�» adlanan yun parça istehsal edirdi.

�al bir qayda olaraq, küz�m yundan toxunurdu. Göyçay q�zas� k�ndl�ri küz�mi �irvan düzünd�n yayla�a qalxan elatlardan, �amax� k�ndlil�ri is� Qobustan t�r�k�m�l�rind�n sat�n al�rd�lar. �irvanda �al istehsal�n� z�ruri ed�n amill�rd�n biri d� burada küz�m ehtiyat�n�n bollu�u olmu�dur. Yun parça «yal�nqat», «�m�l�», «ikiqat» olmaqla, müxt�lif növl�rd� toxunulurdu.32 «�kiqat» toxunmu� �al s�x v� z�rif olub çox vaxt «dügürd» adlan�rd�.

Bir qayda olaraq, xam �al isti suda «bi�irilib» s�xla�d�r�l�rd�. Bu �m�liyyat t�pm� üsulu il� görüldüyünd�n �al�n bu növün� el aras�nda «t�pm� �al» deyilird�. Bundan f�rqli olaraq, yer hanas�nda taxta «q�l�nc» vasit�sil� toxunmu� �al Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «q�l�c� �al» ad� il� tan�n�rd�. Bundan �lav�, keçmi�d� �al parça d�v� yunundan da toxunur v� «dügürd» adlan�rd�.

�al ba�l�ca olaraq ki�i üst geyiml�rinin (çuxa, bürm�, ba�l�q, �alvar, dolaq v� s.) haz�rlanmas�na s�rf edilirdi.

Parça toxumaq üçün t�kc� qoyun yunu deyil, d�v� yunu v� keçi q�zilind�n d� istifad� edilirdi. D�v� yunundan �la növ mahud toxunurdu. Az�rbaycanda mahud istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�rind�n biri �irvan olmu�dur. �amax�da 1865-c� ild� h�l� d� 19 mahud karxanas� i�l�yirdi33.

�irvanda yerli ip�k parça istehsal� xüsusil� geni� yay�lm��d�. Burada ip�k istehsal�n�n ev pe��si v� karxana toxuculu�u olmaqla, iki formas�na t�sadüf edilirdi. �irvanda karxana ��rbafl���n�n �sas m�rk�zl�ri �amax� ��h�ri, Basqal v� Mücü k�ndl�ri idi. Onlar xam ip�yi �amax� k�ndl�rind�n �lav�, ��ki, Qaram�ry�m, B���r, V�ndam, Q�b�l�, �smay�ll�, Ordubad, Kutaisi v� S�m�rq�ndd�n g�tirirdil�r.34

131

Rusiyada ip�k toxuculu�unun inki�af� il� �laq�dar olaraq, Az�rbaycanda xam ip�k hasilat�n�n sür�tl� art- mas� n�z�r� çarp�r. XIX �srin 30-cu ill�rind� Zaqafqaziyada illik ip�k hasilat� 15.000 pud oldu�u halda, h�min �srin ortalar�nda onun miqdar� iki d�f�y� yax�n artaraq, 24-32 min puda çatm��d�.35

Zaqafqaziyada istehsal olunan ip�yin �sas hiss�si diyar�n ba�l�ca ip�kçilik rayonlar� say�lan Az�rbaycan �yal�tl�rinin pay�na dü�ürdü. «Qafqaz» q�zetinin 1854-cü il saylar�n�n birind� veril�n m�lumata gör�, Zaqafqaziya ip�yinin böyük hiss�sini �amax� quberniyas�, xüsusil� onun üç q�zas�: �amax�, �u�a v� Nuxa q�zalar� verirdi.36 Bu dövrd� bütün Zaqafqaziya �razisind�n hasil edil�n xam ip�yin yar�ya q�d�ri, y�ni 15.000 pudu t�kc� Nuxa q�zas�n�n pay�na dü�ürdü.37

Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�kçilik t�s�rrüfat� XIX �srin ikinci yar�s�na u�urla q�d�m qoymu�du. 60-c� ill�rin �vv�ll�rind� o, öz inki�af�n�n �n yüks�k m�rh�l�sin� çatm��d�.38 Bu dövrd� ip�kçilik m�rk�zin� çevrilmi� Nuxa (��ki) ��h�ri Rusiyan�n c�nubunda �n q�z��n istehsal f�aliyy�tin� malik ��h�rl�rd�n biri olmu�du. Burada h�r il 50.000 pud xam ip�k emal edilirdi.39

XIX �srin sonlar�nda Az�rbaycan�n ip�kçilik t�s�rrüfatlar� yen� d� özünün köhn�, �n�n�vi m�rk�zl�rind�: Nuxa, �r��, C�bray�l, Cavan�ir, �u�a, Göyçay, �amax�, Quba, Naxç�van q�zalar�nda v� Zaqatala dair�sind� c�ml��mi�di.40

XIX �srd� C�nubi Az�rbaycan ��h�rl�rind� d� toxuculuq, boyaqç�l�q geni� yay�lm��d�.41 T�brizd� pamb�q emal� üzr� xeyli karxana f�aliyy�t göst�rirdi. Lakin bu dövrd� b�sit �l d�zgahlar�nda toxunmu� pamb�q, yun, ip�k v� s.parçalar Avropan�n müasir texnika �sas�nda i�l�y�n fabrik m�hsullar� il� r�qab�t apara bilmirdi.42

XIX yüzilliyin sonlar�na do�ru C�nubi Az�rbaycan- dan ixrac edil�n �mt�� mallar� xeyli azalma�a ba�lam��d�. �n ba�l�cas� is� pamb�q, yun, barama, gön v� s. kimi m�hsullar ölk�d�n xaric�, �sas�n, xammal ��klind� apar�l�rd�.43

Az�rbaycanda parça istehsal� �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� boyaqç�l�q s�n�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Yerli boyaqç�lar t�bii boyaq �ld� etm�k üçün, ad�t�n, boyaq ver�n bitkil�rin kök, yarpaq, qab�q, oduncaq v� meyv�l�rind�n istifad� edirdil�r. Bu i�l� pe��kar boyaq ustalar� m���ul olurdular.

Qad�n geyim d�sti XIX �sr qad�n geyim d�sti tipoloji c�h�td�n Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��sa da, bir çox

c�h�td�n m�h�lli xüsusiyy�tl�ri il� seçilib f�rql�nirdi. XIX �sr qad�n geyim d�sti yen� d� �yin (alt v� üst paltar�), ba� v� ayaq geyiml�rind�n

ibar�t olmaqla, tipoloji c�h�td�n inki�af etmi� daxili bölgüy� malik idi. Elmi �d�biyyata «�yin libas�» ad� il� daxil olan alt v� üst paltar� öz növb�sind� çiyind�n v� beld�n geyilm� olmaqla iki qism� bölünürdü. Çiyind�n geyinil�n libas növl�ri b�zi bölg�l�rd� «çiyindirikli», bel geyiml�ri is� «k�m�rb�st�» ad� il� t�qsim olunurdu.

�n�n�vi qad�n geyiml�rinin alt v� üst libas növl�rin� ayr�lmas� geyim m�d�niyy�ti tarixind� mühüm ir�lil�yi� ba� verdiyini göst�r�n etnom�d�ni d�y�rl�rd�n biri kimi diqq�ti c�lb edir.

Beld�n ba�lanan alt paltar� «d�yi��c�k» adlanmaqla tarix�n «iç don», «ara tuman�», «dizlik», «��lt�», «alt tuman�», «darbalaq», «ikibalaq», «cütbalaq» v� s. adlarla b�lli olmu�dur. Çiyindirikli alt geyim növü is� is� «alt köyn�yi», «bula�a», «can köyn�yi», yaxud «ara köyn�yi» adlanm��d�r.

Tal��lar v� tatlar aras�nda «�ai», udinl�rd� «qurat», ingiloylarda «peranqi», l�zgil�rd� «per�m» adlanan köyn�k sabiq Qazax q�zas�nda «pir��n» formas�nda qeyd� al�nm��d�r. «Per�m» v� ya «pir��n» istilahlar�n�n fars dilind�n keçmi� «pir�h�n» sözünün t�hrif olunmas� n�tic�sind� yarand��� v� C�nubi Az�rbaycandan miqrasiya etmi� �hali qruplar�na m�xsus oldu�u güman edilir.

Yuxar� zümr�d�n olan imkanl� qad�nlar�n alt geyiml�ri çox vaxt müxt�lif növ ip�k parça material- lar�ndan tikils� d�, biçim üsulu v� tiki� texnikas�na gör� kas�b geyiml�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi.

Alt köyn�yi. Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm�� alt köyn�yi biçim

132

üsuluna gör� bir-birind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. XIX �srd� �irvan qad�nlar�n�n alt köyn�yi h�m �ld�toxunma, h�m d� sat�nalma pamb�q parçalardan tikilirdi. Bu m�qs�dl�, �sas�n, culfa d�zgah�nda toxunmu� bez, qism�n is� midqal, �il�, q�d�k v� s. kimi sat�nalma pamb�q parçalardan istifad� olunmu�dur.

Qad�n alt köyn�yinin �t�yi uzun v� q�sa olmaqla iki biçimd� haz�rland��� n�z�r� çarp�r. Çox vaxt uzun �t�kli köyn�yin yanlar�ndan çap�q qoyulurdu. Etnoqrafik çöl materiallar�ndan göründüyü kimi, uzun �t�kli qad�n köyn�yi Quba bölg�sind� «bula�a» ad� il� m�lum olmu�dur. H�m d� burada «bula�a» istilah� h�m alt, h�m d� üst köyn�yini bildirirdi. Kas�b ail�l�rd� alt v� ya ara köyn�yi b�z�n r�ngli parçalardan da tikilirdi. Bel� halda o, eyni zamanda üst köyn�yini d� �v�z edirdi.44

Alt köyn�yi, ad�t�n, «qatlama» üsulu il� biçildiyind�n onun çiyinl�ri tiki�siz olurdu. Köyn�yin bu növünün qol oyu�u v� qollar� düz biçildiyind�n onun qoltu�unun alt�na �lav� «xi�d�k» qoyulmurdu. Alt köyn�yinin qola�z� bir s�ra bölg�l�rd� «m�c�li», y�ni bil�rzikli biçilib tikildiyind�n onun aras� azca yar�q olub, bir yerd�n düym�l�n�rmi�. Alt köyn�yinin qolunun m�c� il� tamamlanmas� soyuqdan qorunmaq üçün �m�li m�qs�d da�am��d�r. Bununla bel�, alt köyn�yinin qola�z� çox vaxt aç�q qalarm��.

Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan kolleksiyalardan b�lli olur ki, üst köyn�yi kimi, alt köyn�yinin d� boynuna 3 sm hündürlüyünd� dik «boyunluq» tikil�rmi�.

Üst köyn�yi kimi, onun da yaxas� yar�q olub bo�az�n alt�ndan düym�l�nirdi. Köyn�yin yaxas�, ad�t�n 3 �d�d düym� il�, h�m d� sa�dan-sola düym�l�n�rmi�. Dözümlü olmaq üçün köyn�yin yaxas�na öz parças�ndan �lav� olaraq ikinci «qat» tikil�rmi�.45

Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan sabiq G�nc� quberniyas�n�n Bucaq k�ndin� m�xsus dig�r alt köyn�yi yen� d� q�sa �t�kli olub �l il� tikilmi�dir. Gövd�sinin uzunlu�u 63 sm-� q�d�r olan bu köyn�yin yaxa k�siyinin �traf� ensiz zolaq ��klind� qara r�ngli sapla tikm�l�nib b�z�dilmi�dir. Bunun say�sind� köyn�yin yaxa yar���n�n davaml� olmas�n� t�min etm�k mümkün olmu�dur.

Köyn�yin boynuna yen� d� 3 sm enind� dik boyunluq tikilmi�dir. �irvan qad�nlar�n�n köyn�yind�n f�rqli olaraq, onun yaxas� iki �d�d düym� il� düym�l�nmi�, qolunun alt�na is� �lav� «xi�d�k» qoyulmu�dur. Q�sa �t�kli dig�r köyn�kl�r kimi, onun qola�z� m�c�li tikilmi�dir.46

�mkanl� ail�l�rd� b�z�n alt köyn�yi qanovuzdan da tikilirdi. Bir qayda olaraq, �yin� geyinil�rk�n alt köyn�yinin �t�yi tuman�n alt�na sal�n�rd�. Qanovuzdan tikild� o, çox vaxt «ara köyn�yi» kimi geyil�rmi�. Kas�b qad�nlar�n alt köyn�yinin düz biçilmi� yaxa k�siyi nisb�t�n q�sa olub, çox vaxt aç�q qal�rd�. B�z�n alt köyn�yinin yaxa yar��� üçbucaq formada biçilir v� aç�q qal�rd�.

Naxç�van v� �r�van bölg�l�rind� qad�n köyn�yinin �t�yi bir q�d�r uzun tikilirdi. �r�van qad�nlar�n�n alt köyn�yi dizd�n bir q�d�r yuxar� olub, qolu uzun, düz v� «xi�d�k»li tikil�rmi�. Davaml� olmaq üçün alt köyn�yinin yaxas�na bir qar�� enind� ikinci «qat»�n qoyulmas� d�b hal�n� alm��d�r. B�z�n xi�d�k uzun biçildiyind�n qol alt�ndan ba�lay�b �t�y�d�k uzan�r v� bununla köyn�yin gövd�sini geni�l�ndirm�y� imkan verirdi. �r�van qad�nlar�n�n alt köyn�yi çox vaxt a�dan, b�z�n d� güllü çit v� ya k�tandan tikil�rmi�.

Mu�an qad�nlar�n�n «uzunluq» adlanan alt köyn�yi qolsuz, yaxas� üçbucaq ��klind� aç�q olub, yerlil�r aras�nda «sosi» adlanan a�dan tikil�rdi. Qollu tikil�n üst köyn�yind�n f�rqli olaraq, onun �t�yi xeyli uzun olurdu.47

Alt tuman�. Biçim etibar� il� üst tuman�ndan o q�d�r d� f�rql�nm�y�n alt tuman� müxt�lif adlarla Az�rbay- can�n etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r. �irvan qad�nlar�n�n alt paltar� «darbalax» adlanan dizlik il� tamamlanarm��.44

��kid� qad�n alt tuman� biçim etibar� il� üst tuman�na b�nz�r olmu�dur. Gürcüstan Dövl�t Tarix Muzeyind� saxlan�lan v� ��ki qad�nlar�na m�xsus alt tuman� h�r biri 64 sm enind� alt� «taxta»dan ibar�t biçilm�kl� çitd�n tikilmi�dir. Tuman�n uzunlu�u 77 sm, h�r bala��n�n eni 192 sm, bel h�cmi 172 sm-dir. Balaqlar�n�n enli olmas�na baxmayaraq tuman�n paças�na 20x20 sm ölçüd� «miyança» tikilmi�dir.48 Bu tip tuman növü Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rin� d� «genbalaq» tuman ad� il� tan�n�rd�.

133

Naxç�van geyim d�stind� üst tuman� xeyli q�sa oldu�undan buna müvafiq olaraq, «��lt�» adlanan alt tuman� da nisb�t�n q�sa biçilib tikilirmi�. Gen balaql� olmas�na baxmayaraq, ��lt�nin paças�na �lav� «miyança» tikilirdi.

Erm�nistan az�rbaycanl�lar� aras�nda da alt tuman� «��lt�» ad� il� b�lli olmu�dur. Lakin �r�vanda geyinil�n «��lt�» Naxç�van ��lt�sin� nisb�t�n, xeyli uzun olmu�dur. Burada ��lt�, bir qayda olaraq, üst tuman�ndan, t�xmin�n dörd barmaq enind� q�sa tikil�rmi�.

Mu�an qad�nlar�n�n alt bel geyimi �irvan bölg�sind� oldu�u kimi, «dizlik» adlan�rd�.49 Maraql� hald�r ki, �r�van v� Naxç�van bölg�sind�, habel� �imal-��rqi Az�rbaycanda dizlik «i�dan» ad� il� qeyd� al�nm��d�r. Bu sözün etimoloji m�nas� m�n�� etibar� q�dim türkc� «iç don», «i� ton» sözl�rind�n olub, ruslar�n «�tan�» sözü il� ox�arl�q t��kil edir.50

Ara tuman�. �lin f�sill�rind�n as�l� olaraq, müxt�lif bölg�l�rd� say� art�b bird�n ona q�d�r çatan ara tuman� biçim üsulu v� tikili�in� gör� üst tuman�ndan o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Üst tuman�na nisb�t�n o, q�sa biçilir v� az b�z�kli olurdu. Dig�r t�r�fd�n ortabab v� kas�b ail�lid� çox vaxt köhn�lmi� üst tuman� ara tuman� yerin� geyilirdi.

�alvar. �m�li �h�miyy�t k�sb ed�n v� rahat geyim növü olan �alvar müt�h�rrik elat m�i��tin� müvafiq h�yati ehtiyacdan yaranm��d�r. Köç�b� m�i��t t�rzinin minik n�qliyyat� il� ba�l� olmas� bu geyim tipini z�ruri etmi�di. Bu m�nada qad�n �alvar� köç�ri m�i��t t�rzin� m�xsus geyim növü say�l�r.51 Elat qad�nlar� �n�n� olaraq, darbalaq �alvar�n üstünd�n mütl�q tuman gey�rmi�l�r.

Tuman�n uzun �t�yi h�r�k�t� mane olmas�n dey�, elat qad�nlar�, ad�t�n, onun dal �t�yini paçan�n aras�ndan yuxar� ç�kib nif�nin qabaq t�r�fin� sanc�rd�lar. Bel�likl�, gen tuman iki balaq ��klin� dü�ürdü.52 Keçmi�d� �irvan qad�nlar�, xüsusil� padarlar «cütbalaq» adlanan v� h�r bala�� be�-alt� taxtadan ibar�t biçilmi� bu cür �alvar geyin�rmi�l�r.53

Mu�anda da cütbala�� �n çox elat qad�nlar� gey�rmi�l�r. Bu da onlar�n yen� minik vasit�l�rind�n çox istifad� etm�si il� �laq�dar olmu�dur.

Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyind� bir neç� d�st qad�n alt geyimi mühafiz� edilm�kd�dir.54

Qaraba� bölg�sin� aid olan alt köyn�yin uzunlu�u 54 sm, qolunun (e.f.3231) uzunlu�u 62 sm olub gövd�si «qatlama» üsulu il� biçildiyind�n çiyinl�ri tiki�sizdir. Qollar�n�n üstünd� b�z�k m�qs�di güd�n x�rda q�rç�nlar vard�r. Qoltuq alt�na �lav� «xi�d�k» qoyulmu�dur. Köyn�yin yanlar�nda 8 sm hündürlüyünd� «pe�» adlanan çap�q vard�r. Qollar�n�n a�z� v� yaxa k�siyi boyunca bafta tikilmi�dir. Bütün bu ünsürl�ri tipoloji c�h�td�n onu üst köyn�yin� yax�nla�d�r�r. Çox güman ki, onu ara köyn�yi kimi geymi�l�r.

G�nc� bölg�sin� aid olan dig�r bir alt köyn�yi (e.f.7979) qanovuzdan tikilmi�dir. Onun gövd�sinin uzunlu�u 70 sm, qolunun uzunlu�u 65 sm-dir. Qollar� düz biçilib, çiyni tiki�sizdir. Qollar�n�n alt�na «xi�d�k» tikilib. Boynu bafta il� b�z�dilmi�dir.

��ki qad�nlar�na aid olan ba�qa bir alt köyn�yi /e.f.5891/ is� yen� d� qanovuzdan tikilmi�dir. Biçim etibar� il� o, G�nc� köyn�yini xat�rlad�r. Qatlama üsulu il� biçildiyind�n çiyini tiki�siz olub, qol alt�na yen� d� «xi�d�k» tikilmi�dir. Alt köyn�yinin bahal� ip�k parçadan tikilm�si fakt� bir daha onun varl� kübar qad�nlara m�xsus oldu�unu x�b�r verir.

Üst paltar�. Mövcud tarixi-etnoqrafik m�lumatlar, Moskva, Sankt Peterburq, Tiflis ��h�rl�rind�ki dövl�t muzeyl�rind�, habel� Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyi, respublikan�n �yal�t ��h�r v� k�ndl�rind�ki diyar�ünasl�q muzeyl�rinin etnoqrafik fondunda mühafiz� edil�n faktik materiallar�n t�hlili XIX yüzilliy� aid Az�rbaycan qad�n geyiml�rinin biçim üsulu v� tiki� texnikas�n�, onlar�n m�h�lli xüsusiyy�tl�rini mü�yy�nl��dirm�y� imkan verir.

B�hs edil�n dövrd� qad�n üst geyiml�ri köyn�k, l�bbad�, ç�pk�n, nimt�n�, arxal�q, bahar�, kül�c�, e�m�k, kürdü, katibi, don, tuman, cütbalaq, çaxçur olmaqla, tipoloji v� terminoloji c�h�td�n z�ngin geyim d�stind�n ibar�t olmu�dur.

Üst köyn�yi. Varl� qad�nlar�n üst köyn�yi, ad�t�n, qiym�tli ip�k parçalardan (daray�, qanovuz, mov, atlaz), kas�blar�n köyn�yi is� boyal� bez, çit v� ya s�tind�n tikilirdi. Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rin� m�xsus qad�n köyn�kl�rinin t�hlili göst�rir ki, varl� qad�nlar�n üst köyn�yi �sas�n ip�k v� quma�dan, �n çox is� kustar üsulla toxunan qanovuzdan tikil�rmi�. Ad�t�n, varl�

134

qad�nlar�n köyn�kl�rinin qolunun a�z�, yaxa k�siyi, boynu, �t�yi müxt�lif növ b�z�kl�rl� – bafta, çapara, sikk�, «k�sm�» üsulu il� haz�rlanan v� «pil�k» v� ya «p�r�k» ad� il� b�lli olan müxt�lif s�ciyy�li çaxma metal b�z�k düzümü, b�z�n is� gül�b�tin, yaxud t�k�lduz tikm� il� b�z�dilib süsl�n�rdi.

Bir qayda olaraq, qad�nlar�n alt köyn�yi kimi üst köyn�yinin d� yaxas� bo�az alt�nda bir �d�d düym� il�, b�z�n is� s�x tikilmi�, «h�bab�» adlanan q�z�l-gümü� düym�l�rl� düym�l�nirdi. Üst köyn�yinin �t�yinin h�r iki yanlar�nda çox vaxt «çap�q» qoyulurdu. Göz� yax�� çarpmaq üçün çap���n k�nar�, habel�, köyn�yin qabaq �t�yi q�raqlama olmaqla, müxt�lif növ b�z�k nümun�l�ri il� b�z�dilirdi.

Köyn�yin qabaq �t�yini b�z�m�k m�qs�di il� «�t�klik» adlanan ayr�ca ensiz parça üz�rin� b�ndl�nmi� «k�sm�» pil�k v� ya p�r�k düzümü b�nd edilirdi. Varl� qad�nlar�n «�t�kliyi» çox vaxt «arpa» adlanan q�z�l v� gümü� «k�sm�»l�rd�n ibar�t t�rtib edilirdi. Kas�b qad�nlar toy-bayram köyn�yinin �t�yini «q�yqac» adlanan r�ngli parça zolaqlar� il� b�z�yirdil�r.

«�t�klik» çox vaxt c�rg� il� düzülüb parça zola�� üz�rin� b�nd edilmi� «qulaql�» q�z�l v� ya gümü� sikk�l�rd�n, yaxud «k�sm�» adlanan müxt�lif formal� çaxma pil�k v� ya p�r�kl�rd�n ibar�t düz�ldilirdi. Bir qayda olaraq, pil�k v� ya p�r�k k�sm�l�r r�ngli, h�m d� möhk�m parça zola�� üz�rin� b�ndl�nirdi.

H�r�k�ti m�hdudla�d�rmamaq üçün çox vaxt qad�n köyn�yinin qolunun alt�na «xi�d�k» tikilirdi. Faktik materiallar�n t�hlili göst�rir ki, xi�d�k ba�qa parçadan qoyulduqda, ad�t�n o, köyn�yin öz parças�n�n r�ngin� uy�un seçilirdi.

�n�n�vi qad�n köyn�yinin qollar�n�n birl��m�si v� qol yeri, ad�t�n, «düz» biçilib tikilirdi. El� köyn�yin qoltu�unun alt�na �lav� xi�d�k tikilm�si z�rur�ti d� m�hz buradan ir�li g�lmi�dir. T�sadüfi deyil ki, sonralar qad�n köyn�yinin koftaya çevrilm�si prosesind� onun qol yerinin qövsvari ��kild�, «oyma» üsulu il� biçilm�si n�tic�sind� xi�d�k aradan ç�xm��d�r. Xi�d�yin t�tbiqin� ba�qa bir fakt da t�sir göst�rmi�dir. M�lum oldu�u kimi, keçmi�d� kustar üsulla toxunan parçalar�n ensiz olmas� s�b�bind�n «qatlama» üsulu il� biçil�n köyn�yin gövd�sin� �lav� «en» verilirdi. Ensiz parça material�ndan tikil�n köyn�yin gövd�sini enl�ndirm�k m�qs�di il� xi�d�yin a�a�� hiss�sini �t�y�d�k uzatmal� olurdular. Bunun say�sind� köyn�yin gövd�sini gen�ltm�k imkan� yaranm��d�r.

Qad�nlar�n üst köyn�yinin çiynind� çox vaxt nar�n «q�rç�nlar», b�z�n is� bir neç� x�rda «çin» qoyulurdu. Bununla da tipoloji bax�mdan bir-birin� çox yax�n olan ki�i v� qad�n köyn�kl�ri f�rql�ndirilirdi.

Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind� üst köyn�yinin boyu ölçü etibar� il� f�rqli xüsusiyy�t k�sb edirdi:

1) Naxç�van, Bak�, ��ki, Qaraba�, G�nc�, �r�vanda ya�l� qad�n köyn�yinin uzunlu�u yar�m ar��n hüdudunda (45-46 sm-d�n 54 –55 sm-d�k ) olurdu;

2) L�nk�ran qad�nlar�n�n üst köyn�yi nisb�t�n uzun olub dizd�n t�xmin�n dörd barmaq yuxar�da qal�rd�;

3) Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind�, o cüml�d�n Borçal�da geyinil�n uzun �t�kli qad�n köyn�yinin boyu 130-140 sm ölçüd� biçilib tikilirdi. Q�rbi Az�rbaycanda «don» v� ya «gövd�li don» ad� il� b�lli olan bu geyim növü Quba bölg�sind� «bula�a» ad� il� geni� yay�lm��d�;

4) �irvan, Mil, Mu�an düzl�rinin t�r�k�m� qad�nlar� aras�nda, habel� L�nk�ran, S�d�r�k v� �r�vanda d�bd� olan köyn�yin uzun �t�yi, üst tuman�n�n üstünd�n a�a�� burax�larm��.

H�r�k�tin s�rb�stliyini t�min etm�k m�qs�dil� uzun �t�kli üst köyn�yinin yanlar�nda, ad�t�n, «yar�q» qoyulurdu.

Çox vaxt üst köyn�kl�rinin qollar� enli biçildiyind�n çiyin� yax�n hiss�d� q�rç�nlan�rd�. �n�n�vi parçalar�n eni köyn�yin gövd�sin� kifay�t etm�diyind�n onun qollar�n�n alt�ndan

ba�layaraq gövd�nin yanlar� boyunca öz parças�ndan düzbucaql� v� ya trapes formada «calaq» verilirdi. Ba�qa sözl� ona �lav� xi�d�k tikilirdi. Parça material�n�n eni imkan verdikd� köyn�y� «qoltuqalt�» �lav� olunmad��� kimi, «xi�d�k» d� tikilmirdi. Qol üstü q�rç�ns�z tikilmi� köyn�yin qollar�n�n enli olmas�n� v� qollar�n h�r�k�t s�rb�stliyini t�min etm�k m�qs�dil� dirs�kd�n ba�layaraq, qollara dövr�l�m� q�rç�nlanm�� �lav� enli parça tikilirdi. Xalq aras�nda qolun bu

135

hiss�si «yelpaz�» adlan�rd�. Maraql� hald�r ki, «yelpaz�» qol növü t�kc� köyn�kd� deyil, qad�n arxal�qlar�nda da n�z�r� çarp�rd�.

��ki qad�nlar�n�n üst köyn�yinin qoluna dirs�y�d�k �yri x�tt boyunca, sonra is� bil�y� q�d�r düz x�tt boyunca �lav� parça verilirdi. Bunun say�sind� onun qolu yolu qism�n geni�l�ndirilirdi. Köyn�yin bu növü «l�bbad� köyn�k» adlan�rd�.

�r�vanda geyinil�n uzun �t�kli üst köyn�yinin ön t�r�fi 3 hiss� parçadan ibar�t biçilib tikil�rmi�. Köb�yin alt�na q�d�r olan birinci hiss� ensiz, ikinci v� üçüncü hiss�l�rin h�r biri �vv�lkind�n bir q�d�r gen götürül�r�k büzm�l�n�rmi�. Köyn�yin ikinci v� üçüncü tik�l�rini birl��dir�n tiki�in üz�rin�, ad�t�n, «�t�klik» tikil�rmi�. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, keçmi�d� Naxç�van�n Qaraba�lar v� S�d�r�k k�ndl�rind� d� buna b�nz�r üst köyn�kl�ri d�bd� olmu�dur.

Az�rbaycan qad�nlar�n�n �n�n�vi üst geyiml�ri aras�nda «ç�pk�n», «nimt�n�», «l�bbad�», «bahar�», «don» v� «m�ndul�» adlar� il� b�lli olan arxal�q xüsusi yer tutmu�dur. Ba�qa sözl�, adlar� ç�kil�n üst geyim növl�ri tipoloji c�h�td�n arxal���n m�h�lli variantlar�n� t��kil etmi�dir.

Ç�pk�n. Faktik materiallardan göründüyü kimi, çiyindirikli üst geyim tipin� aid olan ç�pk�nin formas� XVIII yüzillikd� oldu�u kimi, heç bir m�h�lli d�yi�ikliy� u�ramadan Ümumaz�rbaycan xüsusiyy�tini saxlam��d�r. �slind�, h�l� erk�n orta �srl�rd� «qaftan» ad� il� tan�nan bu geyim növü biçim üsuluna v� tipoloji xüsusiyy�tin� gör�, Az�rbaycan qad�n üst geyiml�rinin sanki �sas� olmu�dur. Bel� ki, «m�ndul�», «l�bbad�», «bahar�» v� «kül�c�» ad� il� tan�nan m�h�lli s�ciyy�li çiyindirikli geyiml�rinin biçim üsulu, tiki� texnikas�n� v� forma xüsusiyy�tl�rini n�z�rd�n keçirdikd� b�lli olur ki, adlar� ç�kil�n libas növl�ri h�min geyim �sas�nda t���kkül tapm��d�r. Bunlar�n aras�nda t�kc� kül�c� «D�d� Qorqud» dastanlar�ndak� «cübb�-çuxa»n� xat�rlad�rd�.

Bahal� ip�k parçalardan (tirm�, m�xm�r, z�rxara v� s.) tikil�n ç�pk�n «do�rama» biçim üsulu il� k�silmi� dördbucaql� formal� parça tik�l�rind�n haz�rlan�rdi�. Ç�pk�n bir qayda olaraq, astarl� tikilirdi. Bu h�m onun davaml�l���n� art�r�b istifad� müdd�tini uzad�r, h�m d� �l tiki�l�rinin üstünü örtm�kl�, paltar� s�liq�li v� cazib�dar göst�rirdi. Ç�pk�nin bütün k�nar tiki�l�ri boyunca onun üz�rin� b�ndl�n�n müxt�lif növ bafta, z�ncir�, köb� v� ya ha�iy�l�r b�z�k elementi olmaqdan �lav�, h�m d� �l b�xy�l�rinin üstünü örtm�k kimi �m�li m�qs�d güdürdü.

Bel yerin� q�d�r b�d�n� kip biçilib tikil�n ç�pk�nin beld�n a�a�� «omba» hiss�sin� geni�lik verm�k üçün onun �t�yinin h�r iki yan�nda tiki� x�tti boyunca 10-12 sm hündürlüyünd� çap�q v� ç�x�nt� qoyulurdu. Bu da s�b�bsiz deyildi. Keçmi�d�, ad�t�n, üst-üst� geyilmi� çoxsayl� (10-a q�d�r) büzm�li-q�rç�nl� tumanlar�n ba� hiss�si qad�n�n ombas�n� bürüdüyü v� h�cmini böyütdüyünd�n ç�pk�nin beld�n a�a�� hiss�sinin geni�l�nm�sini t�l�b edirdi.

Ç�pk�nin «qondarma» qollar�n�n alt�, ad�t�n, yar�q olurdu. Sonu xüsusi «�lç�k»l� bit�n qolun alt yar�qlar�n�n k�nar�na tiki� x�tl�ri boyunca b�z�kli düym�l�r v� ilg�kl�r tikilirdi. Bu da soyuq v� kül�kli havalarda ç�pk�nin qol yar�qlar�n�n düym�l�nm�sin� v� bel�likl� d� onlar�n bütöv hala dü�m�sin� imkan yarad�rd�. Bay�rl�q-bayraml�q paltar� say�lan ç�pk�nin qondarma qolunun astar� daima göründüyün� gör�, bir qayda olaraq, onlar�n astar�n� da r�ngli ip�k parçalardan tikirdil�r.

Q.T.Qaraqa�l�n�n mü�ahid�l�rin� gör�, Kiçik Qafqaz bölg�sind� ç�pk�n «z�b�n», yaxud «z�v�n�» ad� il� b�lli olmu�dur. O, h�min geyim növünün G�nc� v� onun �traflar�nda da eyni adla geni� yay�ld���n� x�b�r verir.55

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, ç�pk�n, h�mçinin, Bak�, Naxç�van, Qaraba�, �amax�da eyni biçimd� olub, eyni adla qad�n geyim d�stind� mühüm yer tutmu�dur.

Qazaxda ç�pk�n� «arxal�q», sabiq ��ms�ddin mahal�nda is� «m�ndul�» deyilirdi. Burada o, �sas�n, atlazdan tikildiyind�n çox vaxt «atlaz arxal�q» adland�r�l�rd�. Tovuz mahal�nda arxal�q �n çox «m�ndul�» adlanan sat�nalma yun parçadan tikildiyi üçün h�min adla tan�n�rd�.

Ç�pk�n L�nk�ran v� �r�vanda «nimt�n�» sözünd�n t�hrif olunmu� «mint�n�» ad� il� b�lli olmu�dur. Qaraba�da is� bu geyim növü �vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� «nimt�n�» ad� il� tan�n�rd�.

Arxal�q (don). Astarl� çiyin geyimi olub, �sas�n, tirm�, tafta, m�xm�r, atlaz, xara, z�rxara

136

kimi bahal� parçalardan tikilirdi. Lakin kas�b qad�nlar�n arxal��� ucuz pamb�q parçalardan da tikil�rmi�.

Kübar qad�nlar�n arxal�qlar�n�n yaxas�na, bir qayda olaraq, q�z�l v� ya gümü�d�n çaxma-q�lib üsulu il� düz�ltdirilmi� «qoza» düym�l�r tikilirdi. Arxal���n yaxas�na düzülmü� bu böyük ölçülü düym� düzümü daha çox dekorativ b�z�k m�qs�di güdürdü.

Az�rbaycan�n ��rq bölg�l�rind� qad�n arxal��� «don» ad� il� b�lli olmu�dur. Bel k�siyinin formas�na, yaxa v� �t�yinin s�ciyy�sin� gör�, qad�n arxal�qlar� bir-birind�n ayr�l�rd�.

��ki, Bak� qad�nlar� «qolçaq»l� arxal�q (don) gey�rdil�r. Bu qrupa m�xsus arxal�qlar�n qolu çox vaxt dirs�y� q�d�r düz biçilib tikilir, dirs�kd�n ba�layaraq ona qondarma qolçaq �lav� olunurdu. Qondarma qolçaq �m�li �h�miyy�t k�sb etm�yib b�z�k m�qs�di da��y�rd�. Bir qayda olaraq, qolçaq laz�m g�l�nd� «bahar�» adlanan yar�mqol arxal��a �lav� edilirdi.

Qaraba� v� G�nc� qad�nlar�n�n arxal��� «niluf�r» v� ya «yelpaz�» adlanan xüsusi qollara malik olmas� il� seçilirdi. Arxal���n bu tipi �irvanda «yerpaz� arxal�q» adlan�rd�.56

Yaxa k�siyinin formas�na gör� qad�n arxal�qlar�n�n müxt�lif variantlar� qeyd� al�nm��d�r. Naxç�van, �r�van, ��ki, L�nk�ran v� Qazax qad�nlar�n�n arxal�qlar�n�n yaxas� xeyli d�r�c�d� bir-birin� b�nz�yirdi.

Keçmi�d� Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� düzbucaql� v� ya oval formada biçilmi� «aç�q», yaxud «meydan yaxa»l� arxal�qlar daha geni� yay�lm��d�. Bununla bel�, Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� biçim etibar� il� bir-birind�n seçil�n v� müxt�lif adlarla b�lli olan arxal�q variantlar� da mövcud olmu�dur.

Bahar�. �sas�n, s�rin havalarda geyinil�n, s�r�ql� v� astarl� çiyin geyimi olmu�dur. Bel� q�d�r b�d�n� kip tikil�n bahar�ya, ad�t�n, beld�n a�a�� z�rif q�rç�nl� uzun «�t�k» �lav� olunurdu. Bahar�n�n qolu dirs�kd�n yuxar� olub, yaxas� «aç�q» biçilirdi. Bahar� �n çox Qaraba�, Bak� v� L�nk�randa geni� yay�lm��d�. L�nk�ran qad�nlar�n�n bahar�s� biçim etibar� il� Bak� qad�nlar�na m�xsus «don»u xat�rlad�rd�.

Kül�c�. Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm�� mövsümi s�ciyy� da��yan çiyindirikli geyim növü olan kül�c� bahal� parçalardan (xara, z�rxara, m�xm�r v� s.), uzun �t�kli v� astarl� biçilib tikilirdi. Kül�c�nin qolu düz v� dirs�kd�n azca a�a��, yaxas� boyv�boy «aç�q» biçilirdi. Onun yaxa v� �t�yinin k�narlar� boyunca tiki� x�tl�rinin üz�ri m�xm�r v� ya tafta parçadan k�silmi� ha�iy� il� örtülürdü. Kül�c�ni b�z�m�k m�qs�di il�, ad�t�n, gül�b�tin tikm�, m�lil�, bafta, z�ncir�, qaragöz, s�rm�, muncuqlu tikm�, pil�kli doldurma v� s. dekorativ vasit�l�rd�n istifad� edilirdi.

Kül�c� qad�n geyim tipii kimi sabitl��s� d�, keçmi�d� onu kübar ail�l�rd� ki�il�r, xüsusil� g�nc o�lanlar da gey�rmi�l�r.

Kül�c�nin biçim elementl�ri v� forma xüsusiyy�tl�ri D�d� Qorqud dastanlar�nda ad� ç�kil�n «cübb�» v� ya «cübb�-don»u xat�rlad�rd�. H�r iki geyim növünün kübar qad�nlara m�xsus olmas� fakt� da onlar�n vahid m�n��y� malik olub, birinin dig�rind�n tör�diyini söyl�m�y� �sas verir. H�m cübb�, h�m d� kül�c� biçim etibar� il� D�d� Qorqud dastanlar�nda «qaftan» v� ya «ton» ad� il� t�qdim edil�n üst geyim növünü xat�rlad�rd�.

Qaftan yeni eran�n �vv�ll�rind� geni� yay�lm�� üst geyim tipi olub, genbalaq �alvar il� birlikd� q�dim türkl�rin dünya geyim m�d�niyy�tin� verdikl�ri töhf�l�rd�n biridir. Romal�lar, çinlil�r v� bizanslar h�min geyim tipl�rini ilk d�f� onlardan �xz etmi�l�r.57

Kürdü. A��lanm�� x�zd�n tikil�n kürdü çiyindirikli geyim növü olub, daha çox varl� qad�nlar aras�nda d�bd� olmu�dur. Tüklü t�r�fi iç�ri dü�m�kl�, qolsuz biçil�n v� üz�rin� qal�n parçadan «üz» ç�kil�n kürdü mövsümi s�ciyy�li isti geyim növü say�l�rd�. Bir qayda olaraq onun qol yeri, yaxas�n�n h�r iki k�nar�, �t�k v� yan çap�qlar� boyunca ensiz x�z zola�� tikil�r�k b�z�dilirdi. Dövr�l�m� x�z zola�� b�z�k olmaqdan �lav�, h�m d� soyu�u buraxmad��� üçün �m�li m�qs�d da��y�rd�. B�z�n kürdünü qal�n parçadan biçir v� astar� il� üzü aras�na yun qoyub s�r�y�rd�lar. Bu halda, yen� d� onun qol yeri, yaxa v� �t�yinin k�narlar�na x�z ha�iy� tikilirdi. X�z ha�iy�y� paralel olaraq üzlüyün k�nar tiki�l�rinin üstün� çox vaxt bafta b�nd edilirdi.

Kürdünün üz�rin�, ad�t�n, tirm�, xara, m�xm�r v� s. kimi qal�n parçalardan üzlük ç�kilirdi. �mkans�z ail�l�r x�z �v�zin� kürdünün yaxa v� qol oyuqlar�n�n k�narlar�na bafta tik�rmi�l�r.

137

Kürdü b�d�nin ölçüsün� müvafiq kip tikildiyind�n onun yanlar�nda 10-12 sm uzunlu�unda «çap�q» v� «ç�x�nt�» qoyulard�.

E�m�k. A��lanm�� x�zd�n biçilmi� v� üstün� parça üzlük ç�kilmi�, e�m�k mövsümi s�ciyy�li isti geyim növü say�l�rd�. Da� k�ndl�rind� e�m�yin üzü il� astar� aras�na yun qoyub s�r�yarm��lar. Bu s�b�bd�n d� b�zi bölg�l�rd� o, «s�r�ql�» adlan�rd�. E�m�k biçim etibar� il� kürdüy� çox yax�n olub yaln�z yar�m qollu tikilm�si il� ondan f�rql�nirdi.

E�m�yin qolu dirs�y� çatacaq q�d�r q�sa biçilib tikilirdi. Onun qola�z�, yaxa v� �t�yinin k�narlar� kürdüsaya�� x�z ha�iy� il� b�z�dilirdi. Qollar�n s�rb�stliyini t�min etm�k üçün onun qoltuqalt�nda iri «çap�q» qoyulurdu. E�m�yin x�z ha�iy�sinin �traflar� çox vaxt bafta il� b�z�dilirdi.

E�m�yin qaba�� aç�q qald���ndan ilg�-düym�siz tikilirdi. Soyuq vaxtlarda arxal���n alt�ndan geyil�n e�m�k, �sas�n, varl� qad�nlar�n geyim d�stin� daxil idi.

Canl�q (içlik) mövsümi s�ciyy�li qad�n geyimi olub, xüsusil� imkans�z, kas�b ail�l�r aras�nda geni� yay�lm��d�. Biçim etibar� il� kürdü v� e�m�kd�n o q�d�r d� seçilmirdi. Lakin onlardan f�rqli olaraq, canl���n h�m üzü, h�m d� astar� parçadan biçilir v� aras�na yun qoyulub s�r�n�rd�. E�m�kd�n f�rqli olaraq, onun boyv�boy aç�q yaxas�na ilg�-düym� tikilirdi. Canl��� q��da h�m qad�nlar, h�m d� ki�il�r geyinirdil�r. Q�rbi Az�rbaycanda «içlik» («i�dik») ad� il� b�lli olan bu geyim növü Mu�an qad�nlar� aras�nda «y�l» adlan�rd�. Y�l çox vaxt q�rm�z� v� ya ya��l m�xm�rd�n tikilirdi. �mkanl� qad�nlar�n y�li qoza düym�l�rl� düym�l�n�rmi�.58

Bir qayda olaraq, üst paltar�n�n alt�ndan geyil�n canl���n üzü il� astar� aras�na yun qoyulub s�r�nd��� üçün «s�r�ql�» da adlan�rd�.

Tipoloji c�h�td�n çox yax�n olan kürdü, e�m�k v� canl�q (içlik) eyni m�n��d�n, çox güman ki, q�dim dövrün ilk geyim tipl�rind�n olan d�ri bürünc�kd�n tör�mi�dir. Bu geyim növl�rinin h�r üçü düzyaxa olur v� ön qanadlar�n�n aç�q qalmas� il� f�rql�nirdi.

L�bbad� �n çox ��ki, Bak� v� �amax�da geni� yay�lm��, astar adlanan araqat� il� birg� s�r�nm�� üst çiyin geyimi olmu�dur. L�bbad�nin qollar� dirs�y�d�k düz biçilib tikilir, qoltuq alt�nda iri yar�q qoyulurdu. L�bbad�ni h�m yar�m, h�m d� bütöv qollu biçib tikirdil�r. Bu halda onun qolunun qaba��na dekorativ m�qs�d da��yan «qolçaq» �lav� edilirdi. L�bbad� bir �d�d kür�k (arxa), qabaq qanadlar� v� qollar olmaqla, üç hiss�d�n ibar�t biçilib tikilirdi.

L�bbad�nin k�nar tiki�l�ri boyv�boy müxt�lif növ baftalar, z�ncir�l�r tikilirdi. Bundan �lav� onun qabaq qanadlar�n�n k�nar� q�z�l v� ya gümü�d�n düz�ldilmi� «qoza» düym�l�rl� b�z�dilirdi. L�bbad�nin qoluna �lav� edilmi� dekorativ qolça��n�n alt yar���n�n k�narlar�na gümü� asmalar düz�r, yaxas�na is� gümü� «qotaz» ba�layar, çiyinl�rind�n «qu�para» v� ya «z�nq�rovlar» tik�rdil�r.

��ki v� �amax�da varl� qad�nlar�n geydiyi l�bbad�nin qollar�na çox vaxt x�z ha�iy� tikil�r, yan çap���n geni�liyini t�min etm�k üçün onun k�nar�na üçbucaq formal� parça k�sib «ç�x�nt�» �lav� edil�rmi�. Onu xüsusi olaraq tikilmi� «l�bbad� köyn�yi»nin üstünd�n gey�rmi�l�r.

Katibi. �n çox Borçal� qad�nlar�n�n geyim d�stin� daxil oldu�u n�z�r� çarp�r. Üstü butal� atlazdan biçilmi� katibinin �t�yi uzun v� büzm�li olub, dekorativ s�ciyy� da��yan qollar�na alt� yar�q qolçaq �lav� olunar, yaxas�n�n �traf�na is� dövr�l�m� x�z tikil�rdi. Katibinin uzun �t�yinin, yaxas�n�n v� qol yar���n�n k�nar tiki�l�ri boyunca qara s�tind�n «köb�» tikilib b�z�dilirdi. Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan katibinin boyunun çox uzun (�t�kl� birlikd� 124 sm) v� yaxas�n�n aç�q qalmas� q�dim geyim tipii olan «cübb�»ni xat�rlad�rd�. Sabiq Borçal� mahal�n�n Qaracal� k�ndin� m�xsus katibi biçim etibar� il� bundan yaln�z x�z b�z�yin� gör� f�rql�nirdi. Bel� ki, x�z ha�iy� onun �t�yinin �traf�na v� qollar�n�n a�z�na dövr�l�m� tikilmi�dir. Bundan �lav�, Qaraçal� qad�nlar�na m�xsus olan katibinin çiyinl�rin� ilg�kl�r b�ndl�nmi�dir.59 Görünür, katibini geyin�rk�n �lav� asma boyun b�z�kl�rind�n istifad� edildiyi üçün onun yaxas�na x�z qoyulmam��d�r. Qiym�tli metallardan haz�rlanm�� a��r zin�t v� yaxa b�z�kl�ri, ad�t�n, bu ilg�kl�rd�n as�larm��.

Üst tuman�. Faktik materiallar göst�rir ki, keçmi�d� Az�rbaycan qad�nlar� mövsümd�n as�l� olaraq, üst-üst�, çox sayda (10-a q�d�r) tuman gey�rmi�l�r.

Tumanlar�n say� v� uzunlu�u müxt�lif olurdu. Naxç�van, �r�van, T�briz v� Gilan

138

qad�nlar�n�n tumanlar� q�sa olmas� il� f�rql�nirdi. Onlar�n orta uzunlu�u 50 sm-d�n 75 sm-d�k olurdu.

Naxç�van qad�nlar�n�n tumanlar�n�n �t�yi çox z�ngin b�z�dilirdi. Tuman �t�yinin b�z�dilm�sind� muncuqlu tikm�, m�lil�, pil�k, gümü� burmalar, doldurma v� s. tikm� növl�rind�n istifad� edilirdi. Tuman�n �t�yini b�z�m�k imkan� olmayan kas�b qad�nlar onun �t�yin� �lvan r�ngli parçadan bir neç� c�rg� ha�iy�l�r tik�rmi�l�r. �t�kliyin bu növün� «q�yqac» deyilirdi.

Keçmi�d� «genbalaq» tumanlar daha çox d�bd� olmu�dur. Qad�n tumanlar�n�n beli lif�li, yaxud köb�li olub, «qarmanl�» /q�rç�nl�/, yaxud «çimdikli»,

y�ni büzm�li tikilirdi. Mu�an qad�nlar� tuman�n bala��na, ad�t�n, iki cüt «s�r�nma», iki �d�d q�rç�n vururdular. Balaqda olan q�rç�nlar�n aras�na bir �d�d «çapara» qoyulurdu. B�z�n is� çapara �v�zin� gümü�ü bafta da b�nd olunurdu.60

�r�van mahal�nda varl� qad�nlar�n üst tumanlar� topu�a q�d�r uzun olurmu�. 3-4 taxta parçadan tikil�n bu tumanlar büzm�li v� q�rç�nl� olmaqla iki cür tikil�rmi�.

Tuman�n belin� nif� tikilib «belba��» (xonçar) sal�narm��. Belba�� xüsusi ba�toxuma d�zgah�nda toxunarmu�. �irvan bölg�sind� o, «�alab�ndçü», �imal-Q�rbi Az�rbaycanda is� «xoncar d�zgah�» adlanm��d�r.

Meyz�r /önlük/ - etnoqrafik materiallar Az�rbaycanda «meyz�r», «dö�lük», «önlük» ad� il� b�lli olan v� i� paltar� say�lan xüsusi geyim növünü d� t�sbit etmi�dir. �� gör�n zaman onu h�m qad�nlar, h�m d� ki�il�r gey�rmi�. Lakin ölk�nin bir s�ra bölg�l�rind� meyz�r h�m d� qad�n geyim d�stinin z�ruri t�rkib hiss�sin� çevrilmi�di.

Az�rbaycan�n bir s�ra regionlar�nda, o cüml�d�n G�nc�-Qazax bölg�l�rind� dö�lükd�n �lav�, beld�n ba�lanan «önlük» d� geni� yay�lm��d�.

Çaxçur. XX yüzilliyin �vv�ll�rin� q�d�r Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� geni� yay�lm�� çaxçur bay�r geyimi hesab edilirdi. Çaxçur ayr�-ayr�l�qda iki �d�d gen balaqdan ibar�t tikilm�kl�, h�m d� ab�r libas� say�l�rm��. Kül�kli Bak� ��h�rind� küç�y� ç�xan zaman üst paltar�n� kül�k qald�rmas�n dey� qad�nlar çaxçur gey�rmi�l�r.

Çaxçurun balaqlar�n�n ayaq hiss�si büzm�li olub, «topuqluq» v� «üz�ngi» il� tamamlan�rd�. Çaxçurun biçimi cütbalaq tuman v� ya �alvar�n biçimind�n xeyli f�rql�nirdi. Bel� ki, çaxçurun h�r bala�� ayr�l�qda trapes formada k�silib bütöv parçadan tikilirdi.

Çaxçurun balaqlar� torba formas�nda ayr�-ayr�l�qda tikil�nd�n sonra onlar�n ba� hiss�si üçbucaq ��klind� aç�q qal�r v� «künc» �m�l� g�tirirdi. Çaxçurun balaqlar� q�çlara geyinil�nd�n sonra h�min «künc»l�rin ucu tuman�n nif�sin� keçirilib b�rkidilirdi. B�z�n is� çaxçurun küncl�ri �lav� belba�� il� ba�lan�rd�.

Keçmi�d� çaxçur t�kc� Az�rbaycanda deyil, qon�u ��rq ölk�l�rind� d� geyilmi�dir. �randa geyinil�n çaxçurun ölçül�ri Az�rbaycan, xüsusil� Bak� qad�nlar�n�n çaxçurundan f�rql�nirdi.

Ab�eron qad�nlar� uzun tumanlar�n�n �axl���n� pozmamaq üçün çaxçuru daha gen tikirmi�l�r. Naxç�van qad�nlar�n�n tuman� q�sa oldu�u üçün onlar nisb�t�n dar çaxçur geyinirmi�l�r. Çaxçur �yin� geyinildikd�n sonra iki yerd�n, topuqdan v� dizd�n xüsusi ba� vasit�sil� ba�lan�rd�.

Ba� geyiml�ri. XIX yüzillikd� qad�n ba� geyiml�ri tipoloji c�h�td�n �vv�lki yüzillikl�rin ba� geyiml�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi.

Qad�nlar�n �n�n�vi ba� geyiml�ri, örtm�, geym�, tikilm�, sar�nma olmaqla müxt�lif tipoloji qruplara bölünür. Bunlar�n aras�nda örp�k xüsusi yer tuturdu.

Ba� örtükl�ri öz növb�sind� bir neç� qrupa bölünürdü. Bunlar�n aras�nda �al, yayl�q, örp�k, cuna (çikila), q�yqac (q�sab�), k�la�ay� (çarqat) daha çox d�bd� idi.

Ba� v� üz örtükl�ri «ba�lanma» v� «b�ndl�m�» olmaqla, h�mçinin iki qism� ayr�l�rd�. Parça material�na gör� bir-birind�n seçil�n bu tip ba� geyiml�rin�: s�r�ndaz, b�nar�, örp�k (qaz-qaz�, naz-naz�), yayl�q, k�l��ay�, (herat�, çarqat), tülü, cuna (çkila), çadra (çar�ab), ba� �al�, (k��miri �al, tirm� �al), bo�azalt�, l�ç�k, q�yqac, qa�b�nd, x�nab�nd, rüb�nd, niqab, duvaq v� s. daxil idi.

Geym� (tikili) v� sar�nma ba� geyiml�rin�: çutqu (tülü), t�s�k, araxç�n, külah (s�bkülah),

139

çalma, ding�, düym�ç� v� s. daxil idi. Çutqu (tülü). ��ki, Quba, �amax� v� Bak�da geni� yay�lm�� çutqu qad�n�n saçlar�n� y��cam

saxlayan xüsusi saç torbas� rolunu oynay�rd�. Bu s�b�bd�n d� onun ölçüsü h�r k�sin ba��n�n dövr�sin� çata bil�c�k v� hörükl�rin boyuna müvafiq ölçüd� götürülürdu. ��ki bölg�sind� daha çox «tülü» ad� il� b�lli olan cutqu h�r iki ucu aç�q torban� xat�rlad�rd�. Tünd r�ngli ip�k parçalardan, h�m d� astarl� tikil�n çutqunun h�r iki ucuna b�z�k vurulurdu.

Çutqunun ba� t�r�fi ax�rad�k tikilm�yib bir qar�� ölçüd� qulaqc�q formas�nda s�rb�st burax�l�rd�. Çutqunu ba�da saxlamaq üçün qulaqc�qlar�n uclar�na uzun «qatma» (��rid, qaytan) tikilirdi. Qatmalar ba� �traf�na dolanandan sonra boyunun arxas�nda bir-birin� ba�lan�rd�.

Çutqunun k�narlar� b�z�kli olsa da, ba�a geyil�rk�n onun önün� «çutquqaba��» v� ya «al�nqaba��» (al�nl�q) adlanan ba� b�z�yi tutulurdu.

Araxç�n (t�s�k) t�rgötür�n vasit� kimi �m�li v�zif� da��mas�na baxmayaraq, ona müxt�lif r�ngli ip�k v� ya gül�b�tin sapla al-�lvan b�z�k vurulurdu. Çutqu v� ya tülüd�n f�rqli olaraq, araxç�n�n ön t�r�fd�n göz� çarpmas� eyib say�lm�rd�. Bel� halda, araxç�n, eyni zamanda, çutquqaba��n� �v�z edirdi. Araxç�n, ad�t�n, «bo�azalt�» v� ya z�ncir�li q�z�l, yaxud gümü� «qarmaq» vasit�sil� ba�a b�ndl�nib b�rkidilirdi. Sonra b�z�kli ba� sancaqlar� vasit�sil� örp�k, k�l��ay� v� s. ona b�nd edilirdi. Bunun say�sind� s�r�ndaz tipli ba� geyiml�rinin sürü�üb ba�dan dü�m�sin� yol verilmirdi.

T�s�k. Ad�t�n, g�linl�r toy günü ba�lar�na qiym�tli qal�n materialdan haz�rlanm�� t�s�k qoyurdular. �d�biyyat m�lumatlar�ndan göründüyü kimi, onun üz�rin� çox vaxt iki s�ra sikk� pul b�nd edilir v� bununla da g�linin al�n� b�z�dilirdi.61

Duvaq. Toy günü bir qayda olaraq, g�linin ba��na duvaq salard�lar. Bu bar�d� bir bayat�da deyilirdi: «Duvaq sal�n üzün�, g�lm�sin göz� dilb�r». 62

Örtm� v� ba�lama ba� geyiml�ri s�rb�st halda istifad� olunmaqdan ba�qa, çox vaxt tikili ba� geyiml�rinin üstünd�n örtülürdü. Bu qrup ba� geyiml�ri Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� müxt�lif cür ba�lan�rd�.

Qaraba�da araxç�n�n üstünd�n örtül�n k�l��ay� q�y�ac� qatlanandan sonra ortas� al�n�n üstün� dü�m�k ��rtil�, onun h�r iki ucu bo�az alt�nda qar��-qar��ya g�tiril�r�k, sa� ucu sol çiyind�n arxaya at�l�r, sol ucu is� sa� çiyind�n geri qatlan�r.

�irvan bölg�sind� qad�n araxç�n� çox vaxt «t�s�k» adland�r�l�rd�.63 �mkanl� ail�l�rd� araxç�n v� ya t�s�y� b�nd edilmi� qiym�tli ip�k örp�kl�r ba�a sal�nandan

sonra onun qanadlar� s�rb�st ��kild� kür�yin arxas�na at�l�rd�. �amax�da çutqunun üstünd�n q�y�ac� qatlanm�� ip�k yayl�q örtm�k d�b hal�n� alm��d�.

Yayl��� ba�a örtm�k üçün onun ortas� al�na dü�m�k ��rtil�, uclar� arxaya apar�l�b hörükl�rin alt�ndan çal-çarpaz keçirilirdi. Daha sonra yayl���n qanadlar� qaba�a qaytar�l�r v� önd� h�r bir qanad� geriy� dönd�rilm�kl�, yenid�n boyunun ard�nda bir-birin� ba�lan�rd�.

Soyuq vaxtlarda ba�a k�l��ay�n� çalma ba�layandan sonra onun üstünd�n �lav� �al örtürdül�r.

Q.Qaqarinin 1840-c� ild� ç�kdiyi «�amax�l� r�qqas�» r�smind� çutqunun üstünd�n sal�nan örp�yin uclar� s�rb�st burax�lm��d�r.

�p�k toxuculu�unun q�dim v�t�ni olmaq etibar� il� �irvan bölg�sind� qad�n ba� geyiml�rinin müxt�lif tipoloji növl�ri (s�r�ndaz, alafa, b�nar�, k�la�ay� v� s.) qeyd� al�nm��d�r.

��dd�. Keçmi�d� L�nk�ran�n da� k�ndl�rind� qad�nlar ba�lar�nda «��dd�» qururmu�lar. ��dd� dörd �d�d müxt�lif r�ngli yayl�qdan düz�ldilirdi. Bunun üçün �vv�lc� kiçik ölçülü birinci yayl�q q�yqac� qatlan�b ortalama al�n�n üstünd� �ll� tutulur, ikinci böyük ölçülü yayl�q onun üstünd�n çalmasaya�� ba�lan�rd�. H�min ölçüd�, lakin ba�qa r�ngd� üçüncü yayl�q yen� d� q�yqac� qatlanaraq, ortas� al�n�n üstün� dü�m�kl�, uclar� �vv�lki saya�� saç�n alt�ndan qaba�a qaytar�l�b g�tirilir v� çal-çarpaz v�ziyy�td� birinci çarpaz�n arxas�nda düyünl�n�nirdi. Sonra onun uclar� �vv�lki örp�k qatlar�n�n aras�nda gizl�dilirdi. �n n�hay�t, ax�rda birinci yayl���n �ld� saxlan�lan uclar�n� geriy� dönd�r�r�k b�z�kli formada ba��n arxas�nda, saçlar�n üstünd� düyünl�yirdil�r. Bölg� �halisi aras�nda bu tip ba�lama geyim növü «��dd�» adlan�rd�. ��dd�nin sabit qalmas� üçün onun üstünd�n bir ucunda qarmaq, dig�r ucunda ilg�k olan ba�ba�� sar�n�b

140

b�rkidilirdi. Daha sonra onlar�n üstünd�n �lav� daha bir iri yayl�q örtülürdü. Bel� mür�kk�b qurulu�lu ba�lama ba� geyiml�rind�n f�rqli olaraq, ��h�r qad�nlar� aras�nda

ba�a iki yayl�q örtm�k d�b hal�n� alm��d�. H�tta imkanl� ail�l�rd� alt yayl���n� çox vaxt araxç�n �v�z edirdi.

Qa�b�nd. Naxç�vanda kas�b qad�nlar ba�lar�na «qa�b�nd» adlanan çarqat ba�layandan sonra onun üstünd�n k�l��ay� örtürdül�r. Qa�b�nd, ad�t�n, h�r iki ucunda qarmaq olan «bo�azalt�» vasit�si il� ba�a b�rkidilirdi. Qa�b�ndin üstünd�n ba�lanan k�l��ay� v� ya saçaql� ip�k yayl�q (örp�k) q�yqac� qatlan�b, ortas� ba��n t�p�sin� dü�m�k ��rtil�, uclar� qo�ala�d�r�l�rd�. K�l��ay� v� ya yayl���n sa� ucu qulaqdan a�a�� hiss�d� kiçik «qat» �m�l� g�tirm�kl�, sol çiyinin üstünd�n geri a��r�l�rd�. Bu halda burun alt�ndan onun �m�l� g�tirdiyi «qat» ya�maq m�qs�di da��y�rd�. Örp�yin sol ucu geri qay�tmaqla, sa� ucun mövqeyini möhk�ml�dir v� onu dayan�ql� edirdi. Bu m�qs�dl� d� örp�yin sol ucu sa� çiyind�n geri ç�kil�nd�n sonra yenid�n ön� qaytar�l�rd�.

�mkanl�, kübar ail�l�rd� b�z�kli araxç�n v� ya ba�l���n üstünd�n ba�lanan yayl�q xüsusi ba� sanca�� vasit�sil� ona b�ndl�nib b�rkidilirdi. Çox vaxt bo�aza ayr�ca yayl�q dolay�rd�lar. B�z�n onu q�z�l bo�azalt�n�n asma silsil�l�ri il� �v�z edib örtürdül�r. Bu halda ba�l�q v� ya araxç�na b�rkidilmi� z�rif örp�yin uclar� s�rb�st halda arxaya t�r�f at�l�rd�.

��kid� tülü üstünd�n örtülmü� k�l��ay� sürü�m�sin dey�, onun üstünd�n «ba� ba��» adlanan xüsusi ba� ba�lan�rd�.

Ding�. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sin� m�xsus ba� geyiml�ri (t�s�k, araxç�n, çalma) aras�nda ding� xüsusi yer tutmu�dur. Ding� üzüm t�n�yi v� ya iyd� çubu�undan düz�ldilmi� «ç�nb�r» üz�rin� xüsusi qaydada �al v� ya qal�n ip�k örp�k sar�maqla düz�ldil�rmi�. Ding�d�n f�rqli olaraq, çalma t�s�yin (araxç�n�n) üz�rin� sar�narm��.

Kiçik ölçülü örp�kl�r, o cüml�d�n yayl�q, cuna, l�ç�k, qa�b�nd v� s. nazik pamb�q parça v� ya ip�kd�n b�z�kli, yaxud b�z�ksiz olmaqla, saçlar� bir yer� y���b sabit saxlamaqdan �lav�, bunlar�n üstünd�n geyinil�n qiym�tli ba� geyiml�rini t�rd�n qorumaq m�qs�di güdürdü. Dördkünc formal� ba� örp�kl�ri q�yqac� qatlan�b al�n�n qabaq t�r�find�n ba�a dolan�r, sonra uclar� arxada, saç�n alt�ndan keçiril�r�k çarpaz hal�nda qar��-qar��ya g�tirilir v� düyünl�nirdi.

Yuxar�da sadalanan ba� geyiml�ri saç� yad n�z�rd�n, ba�� is� soyuq v� ya istid�n mühafiz� edir, yaxud onlar�n sürü�üb dü�m�sinin qar��s�n� almaq kimi �m�li m�qs�dl�r da��y�rd�.

�al (ba� �al�). Qad�n ba� geyiml�ri aras�nda yun �al mühüm yer tutmu�dur. Bununla yana��, varl� qad�nlar «xara �al», h�tta o dövrd� m��hur olan K��mird�n g�tirilm� «k��miri �al» ört�rmi�l�r.

�al�n bu növü bayat�lar�m�zda da öz �ksini tapm��d�r: «K��miri �al�n ollam, üzünd� xal�n ollam»64 K�nd qad�nlar� ba� �al�ndan h�m d� «bel �al�» kimi istifad� edirdil�r. Soyuq vaxtlarda bel�

kip dolanm�� �al�n ara qatlar� �m�li m�qs�d da��maqla onlardan cib kimi istifad� edilirdi. L�ç�k. �mkans�z, kas�b ail�d�n olan qad�nlar ba�lar�na güllü l�ç�k ba�lamaqla

kifay�tl�nirdil�r. Örp�k. Q�zlar v� g�nc qad�nlar, ad�t�n, ba�lar�na a� r�ngli örp�k ört�rdil�r. Örp�yin

müxt�lif r�ng çalarlar� mövcud olmu�dur. Qara r�ngli ba� örp�yi keçmi�d�, �sas�n, yas m�rasiml�rind� örtül�rmi�.65

Rüb�nd v� niqab �slam dininin yay�lmas�ndan sonra üzü yad, nam�hr�m n�z�rl�rd�n gizl�tm�k üçün ba�l�ca vasit� say�l�rd�. Keçmi�d� niqab� b�z�n ki�il�r d� üzl�rin� tutarm��.66

Çadra (çar�ab). Keçmi�d� qad�nlar, xüsusil�, ��h�r qad�nlar� küç�y� ç�xark�n geyim d�stinin üstünd�n, ad�t�n, ba�lar�na çadra örtürdül�r. Çadra qad�n�n t�kc� ba��n� v� sif�tini deyil, bütün �ndam�n� örtüb yad n�z�rd�n gizl�dirdi. �slam dini ehkamlar�na gör�, müs�lman qad�nlar�, dünyan�n haras�nda ya�ay�rsa, ya�as�n �l, üz v� ayaqdan �lav�, h�m d� b�d�nl�rini bütünlükl� örtm�li idil�r.67 ��ri�t� gör�, müs�lman qad�nlar�n�n yad, nam�hr�m n�z�rd�n ya��nmas� «satr» v� «hicab» il� ba�l� olmu�dur. Bel� ki, «satra» gör�, qad�n �rind�n ba�qa, atas� v� o�lu da daxil olmaqla, bütün ki�il�rd�n ya��nmal� idi. «Hicaba» gör� is�, qad�n�n yax�n ki�i qohumlar� nam�hr�m say�lm�rd�. Ona gör� d�, qad�na ancaq yax�n ki�i qohumlar�ndan ya��nmama�a icaz�

141

verilirdi. �slam ehkamlar�na gör�, yad n�z�rd�n ya��nmaq üçün qad�nlar ya�maq, çadra, rüb�nd,

niqab v� s.-d�n istifad� ed�rmi�l�r. Keçmi�d� h�tta b�z�n ah�l ki�il�r d� üzl�rini nigabla ört�rmi�l�r. D�d� Qorqud dastanlar�nda bu ad�t ayd�n izl�nilir.

Çadra, ad�t�n, yar�mdair� v� düzbucaql� formada olmaqla iki cür biçilirdi. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind�, �n çox is� Ab�eron k�ndl�rind� ya�l� qad�nlar aras�nda ab�r-h�ya v� m�rasim geyimi kimi, çadra v� çar�ab bu gün d� özünün �m�li �h�miyy�tini saxlamaqdad�r.

Keçmi�d� bütün müs�lman al�mind� çadra qad�n geyiminin vacib ünsürü say�l�rd�. Maraql� hald�r ki, Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� çadra (çar�ab) qad�n�n ancaq üzünü gizl�tm�si üçün örtük vasit�si idi, onun ayaqlar�n�n aç�q qalmas� is� eyib say�lm�rd�. Keçmi�d� dig�r müs�lman qad�nlar� kimi, Az�rbaycan qad�nlar� da çox vaxt ictimai yerl�r� qara çadraya bürünüb ged�rmi�l�r.

Bak� v� Bak� �traf� k�ndl�rd� çadra qara r�ngli atlazdan, dama-dama ip�k parçadan, Naxç�van v� onun k�ndl�rind� is� a� güllü, z�rif ip�k parçalardan tikil�rdi. Bak� ��h�ri kül�kli oldu�una gör�, b�z�n çadran�n belind�n onu xüsusi belba�� il� ba�lanmas� fakt�na da t�sadüf edilirdi.

Kas�b qad�nlar�n çadras� pamb�q parçalardan, h�tta boyaqxanada boyanm�� bezd�n («q�d�k») düz�ldilirdi.

Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan, ��kiy� m�xsus çadra a� bezd�n, h�m d� yar�moval formada iki tik� parça material�ndan haz�rlanm��d�r. Maraql� hald�r ki, çadran�n üstünd�n yen� d� h�min materialdan nisb�t�n kiçik ölçülü ba�qa bir parça k�siyi tikilmi�dir.68 Bundan �lav� çadran�n k�narlar�na q�rm�z� v� mavi r�ngli parçadan zolaq ��klind� ha�iy� tikildiyi n�z�r� çarp�r.

Az�rbaycan�n elat k�ndl�rind� o cüml�d�n azsayl� xalqlar� aras�nda bir qayda olaraq, çadra örtülm�mi�dir. K�nd t�s�rrüfat� i�l�rind� f�al i�tirak ed�n k�nd qad�nlar�n�n m�i��t h�yat� çadra v� çar�ab� istisna edirdi.

Sosialist inqilab�n�n ilk ill�rind� Az�rbaycanda ��h�r qad�nlar� aras�nda «R�dd olsun çadra!» �üar� alt�nda qad�n h�r�kat� ba�lanm��d�r. Bu i�d� t�z�c� yarad�lm�� «qad�nlar �uralar�» f�al rol oynam��d�r. Az�rbaycan�n o zamanki ictimaiyy�tçi qad�nlar� çadran� m�d�niyy�tsizlik, gerilik r�mzi hesab etdiyind�n kütl�vi yerl�rd�, klublarda çadran� at�b, onu adi ba� yayl��� il� �v�z etm�y� ba�lam��d�lar.

Ayaq geyiml�ri. Qad�n ayaq geyimi �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� yun v� ya ip�k corab, onun üstünd�n geyinil�n ba�maq, n�leyin v� ya çustdan ibar�t idi. Bütün bunlardan �lav�, k�nd qad�nlar� aras�nda çar�q gey�nl�r d� olurdu. Kübar qad�nlar, xüsusil� d� at belind� g�zm�yi xo�layan varl� elat qad�nlar� aras�nda «qunclu» (uzunbo�az) ç�km� d�b hal�n� alm��d�.

Corab. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� yun, iplik v� ya keçid�n toxunmu� r�ngar�ng nax��l� qad�n corablar� d�bd� olmu�dur. Corablar�n nax��lar� çox vaxt h�r bir bölg�nin xalça v� tikm� nax��lar� il� ox�arl�q t��kil edirdi.

Ba�maq. �irvanda geyinil�n qad�n ba�ma��n�n üzlüyü mü�kü v� ya tumacdan, alt� is� a��l� gönd�n olurdu.69 Bu dövrd� keyfiyy�t etibar� il� «sa�r� ba�maq» yen� d� m��hur olub yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Qad�n ba�maqlar�n�n üzü çox vaxt parçadan olub tikm�, o cüml�d�n muncuqlu tikm� üsulu il� b�z�dilirdi.

Keçmi�d� Ab�eron k�ndl�rind� qad�n ba�ma�� «z�man� ba�maq» ad� il� geni� yay�lm��d�r. ��t�l. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rd�, xüsusil� d� ��h�r �halisinin m�i��tind� ev ayaq

geyimi kimi «��t�l» geni� yay�lm��d�. N�leyin. ��h�r qad�nlar� evd�, ad�t�n, n�leyin geyinirdil�r. N�leyinin daban� ba�ma�a

nisb�t�n xeyli alçaq olur, üstü çox vaxt parçadan olub tikm� il� b�z�dilirdi. Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan az�rbaycanl�lara m�xsus geyim d�stl�rind� yun

corab v� ba�maqlar mühüm yer tutur. Ç�km�. Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyind� mühafiz� olunan etnoqrafik materiallardan

(e.f.2623) ayd�n olur ki, �vv�ll�r oldu�u kimi, bu dövrd� d� kübar qad�nlar uzunbo�az ç�km� geyirmi�l�r. G�nc� qad�nlar�na m�xsus ç�km�l�r m�xm�rd�n tikilm�kl�, üstü t�k�lduz, gül�b�tin

142

tikm� v� s. il� b�z�dilmi�dir Tufli. XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n ��h�r qad�nlar� aras�nda

«qondara», «dikdaban», «qu�keçm�z» v� s. adlarla b�lli olan sat�nalma tufli d�b dü�mü�dür. Bununla �laq�dar olaraq, �n�n�vi ayaq geyiml�rii: ba�maq v� n�leyin s�x��d�r�l�b m�i��td�n ç�xar�lma�a ba�lam��d�r.

Çar�q. Keçmi�d� k�nd yerl�rind� çöl-t�s�rrüfat i�l�rind� i�tirak ed�n qad�nlar aras�nda h�l� d� çar�q gey�nl�r� t�sadüf edilirdi. Elat qad�nlar� aras�nda çar�q gey�n kas�b ail�l�r daha çox idi.

�n�n�vi qad�n geyim d�stin� daxil olan libas növl�ri tipoloji c�h�td�n, biçim üsulu v� tiki� texnikas� bax�m�ndan Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��sa da, bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�rd�n d� xali deyildi. Geyim d�sti v� geyim d�bl�rind� göz� çarpan m�h�lli f�rql�r is� h�r bir etnoqrafik bölg�nin sosial-iqtisadi inki�af s�ciyy�si, etnom�d�ni durumu, istehsal (t�s�rrüfat) m�i��ti xüsusiyy�tl�ri il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Göst�ril�n amill�rin t�siri alt�nda n�inki bütöv m�d�ni t�s�rrüfat tipi v� inzibati-�razi vahidl�ri üzr�, habel� onlar�n daxilind�ki mahal, ��h�r v� k�ndl�rin �halisin� m�xsus geyim d�bl�ri aras�nda f�rqli m�h�lli xüsusiyy�tl�r yaranm��d�r. H�m d� m�h�lli �lam�tl�r özünü �n çox qad�n geyim v� b�z�kl�rind� biruz� verirdi. Bu da t�sadüfi deyildi. M�lum oldu�u kimi, keçmi�d� ki�il�r� nisb�t�n qad�nlar daha çox gu��ni�in h�yat keçirm�kl�, ömürl�ri boyu ya�ad�qlar� yerd�n k�nara ç�xm�rd�lar. Bu s�b�bd�n d� onlar�n �n�n�vi geyim v� b�z�kl�ri xeyli d�r�c�d� mühafiz�karl��� il� seçilirdi. Bundan f�rqli olaraq, ki�il�r daha çox g�z�rgi m���uliyy�t sah�l�ri (al��-veri�, çarvadarl�q, sövd�g�rlik, çovdarl�q, mövsümçülük, da�-aran köçü v� s.) il� ba�l� olduqlar�ndan onlar�n müt�h�rrik h�yat t�rzi �n�n�vi geyim d�bind� �xzetm�l�ri art�rm��, ümumi ox�ar c�h�tl�rini gücl�ndirmi�dir. Ona gör� d� ki�i geyim d�stind� m�h�lli �lam�tl�r çox erk�n silinib aradan ç�xd��� halda, Bak�, Naxç�van, �r�van, G�nc�, Qaraba�, Qazax, Borçal�, ��ki, �irvan, Tal��, Quba qad�nlar�n�n geyim v� b�z�kl�rind� m�h�lli f�rql�r ayd�n n�z�r� çarp�rd�.

Ki�i geyiml�ri Az�rbaycanl�lar�n XIX �sr ki�i libas�na daxil olan geyim növl�rinin �ks�riyy�ti �vv�lki

dövrl�rin �n�n�vi geyim tipl�rinin davam� olub biçim üsulu v� tiki� texnikas�na gör� Ümumqafqaz v� Ümum��rq s�ciyy�si da��y�rd�. Qafqaz xalqlar� aras�nda tarix�n yaranm�� m�d�ni-iqtisadi �laq�l�r maddi m�d�niyy�tin ba�qa sah�l�rind� oldu�u kimi, xalq geyiml�rind� d� qar��l�ql� t�masa v� bunun n�tic�si olaraq, bir s�ra ümumi ox�ar c�h�tl�rin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Bununla bel�, bu xalqlar�n h�r birinin �n�n�vi geyimi özün� m�xsus spesifik milli v� m�h�lli xüsusiyy�tl�rd�n d� m�hrum deyildi. Geyim sah�sind� b�zi f�rqli c�h�tl�r, h�tta ayr�-ayr� etnik qruplar v� geni� areala malik etnoqrafik bölg�l�r aras�nda d� n�z�r� çarp�rd�. Az�rbaycan ki�i geyim d�stind� lokal f�rql�r biçim üsulu v� tiki� texnikas�nda deyil, daha çox geyim terminl�rind� özünü büruz� verirdi.

�yin geyiml�ri. Az�rbaycan�n bir çox bölg�l�rind� ki�i alt paltar� «d�yi��k», yaxud «adnal�q» adlan�rd�. Keçmi�d�, ad�t�n, h�ft�d� bir d�f� çimib alt paltar�n� d�yi�dirirdil�r. Bu çox vaxt «ad�na» günün� t�sadüf etdiyind�n alt d�yi��yi bu cür adlan�rd�.

�n�n�vi ki�i alt paltar� �ks�r hallarda ucuz pamb�q parçalardan ( a�, bez, �il�, q�d�k, çit v� s.) tikil�n «can köyn�yi» v� «dizlik»d�n ibar�t olmu�dur. Bu geyim növl�ri müxt�lif adlarla (alt köyn�yi, a� köyn�k, can köyn�yi, �t köyn�yi, �alvaralt�, ki�i tuman�, dizlik, a� tuman v� s.) Az�rbaycan�n, dem�k olar ki, bütün bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r.

XIX �srin birinci rübün� q�d�r Az�rbaycan�n h�r yerind� alt paltar� culfa d�zgah�nda toxunmu� pamb�q parçalardan tikilirdi. Lakin XIX �srin ortalar�ndan etibar�n Rusiya v� Avropadan g�tirilm� ucuz fabrik m�hsullar� t�dric�n yerli pamb�q parça istehsal�n� m�hdudla�d�rm��d�r. XIX �srin ikinci yar�s�nda M�rk�zi Rusiyada, xüsusil� Moskvada toxuculuq s�nayesinin gur inki�af� Az�rbaycan�n kustar parça toxuculu�unu, o cüml�d�n pamb�q parça istehsal�n� t�n�zzül� u�ratm��d�r. Dig�r t�r�fd�n XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n ölk�d� pamb�q parçaya olan z�ruri t�l�bat n�tic�sind� Az�rbaycanda yerli toxuculuq s�nayesi inki�af etm�y� ba�lam��d�r. Bu, bir t�r�fd�n ucuz fabrik m�hsullar�n�n �halinin m�i��tin� geni� sur�td� daxil olmas�na s�b�b olmu�sa, dig�r t�r�fd�n d� �n�n�vi geyim

143

formalar�n�n biçim üsulunda mü�yy�n d�yi�iklik yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bel� ki, �ld�toxuma parçalar ensiz oldu�undan ki�i can köyn�yi, ad�t�n, «qatlama» biçim üsulu il� haz�rlan�rd�. Bu halda onun yanlar�na �lav� «qoltuqalt�» calaq verm�k laz�m g�lirdi. Fabrik parçalar� nisb�t�n enli oldu�undan bu sayaq cala�a ehtiyac qalmad���ndan v� köyn�k çox vaxt «k�sm�» biçim üsulu il� haz�rlanma�a ba�lam��d�r. Fabrik m�hsulu olan enli pamb�q parçalar �halinin m�i��tin� daxil olmas�na baxmayaraq, Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� «qatlama» biçim üsulu son zamanlara q�d�r �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

�n�n�vi ki�i alt köyn�yi gövd�, qol v� qoltuqalt� olmaqla üç hiss�d�n ibar�t biçilib tikilirdi. Bunun üçün �vv�lc� köyn�yin gövd�si biçilib onun ön tay�nda boyun v� yaxa yar��� aç�l�rd�, sonra qollar� v� qoltuqalt� ona calaq edilirdi.

Köyn�yin gövd�si h�r k�sin boyuna müvafiq ölçülüb biçilirdi. Bir qayda olaraq, alt köyn�yinin �t�yi dizliyin nif�sinin alt�na sal�nd���ndan buna müvayfiq sur�td� onun gövd�si nisb�t�n uzun biçilirdi. Köyn�yin gövd�sini biçm�k üçün parçan� iki qatlay�b onun t�n ortas�ndan bo�az v� yaxa yar��� aç�l�rd�. Bu sayaqla alt köyn�yinin gövd�si çiyind� tiki�siz qal�rd�.

Az�rbaycan�n �ks�r etnoqrafik bölg�l�rind� «düzyaxa» köyn�k növü geni� yay�lm��d�. Bu forma haz�rda yen� d� d�bd�dir. Lakin keçmi�d� bundan �lav�, «yanyaxa» köyn�k formas�na da t�sadüf olunurdu.

Çox vaxt köyn�yin boyun v� yaxa yar���n�n �traf�na h�min parçan�n özünd�n ensiz köb� tikilirdi. B�z�n is� alt köyn�yinin boynuna dik dayanan ensiz boyunluq tikilirdi. Alt köyn�yinin yaxas� ilg�k-düym�, yaxud qaytan il� ba�lan�rd�.

Alt köyn�yinin qol yeri düz v� oyma olmaqla iki formada biçilirdi. Qoca d�rzil�rin söyl�diyin� gör�, qol yerinin oyma variant�, xüsusil� Avropa modas�nda tikilmi� haz�r paltarlar �halinin m�i��tin� daxil olandan sonra d�b dü�mü�dür.

Köyn�yin qolu gövd�y� «düz» biti�dirildikd� qolun alt� ya aç�q qal�r, ya da «qoltuqalt�»n�n üçbucaq formal� ba��na calan�rd�. B�z�n is� alt köyn�yinin qoltu�una xi�d�k qoyulurdu. Bununla da qollar�n s�rb�st h�r�k�ti t�min edilirdi.

Alt köyn�yinin qollar� düzbucaql�, yaxud trapez formada olmaqla, iki cür biçilib tikilirdi. Düzbucaql� formada biçilmi� qolun bil�yi, bir qayda olaraq, aç�q qal�rd�. Trapez formada biçilmi� v� uca do�ru getdikc� daralan qollar�n is� bil�yin� çox vaxt «m�c�» adlanan bil�rzik tikilirdi. Köyn�yin qollar�n�n bil�yi aç�q qald�qda, ya onun özünün ucu bil�yin alt�na qatlan�r, ya da bil�yin k�nar�na «bil�ka�z�» adlanan �lav� köb� tikilirdi.

S�rb�st h�r�k�t etm�k üçün b�zi etnoqrafik bölg�l�rd� alt köyn�yinin �t�yinin h�r iki yan�nda «pe�» adlanan 10-15 sm ölçüd� yar�q düz�ldilirdi. Sökülm�m�k üçün pe�in k�narlar�n� ya özünün alt�na qatlay�r, ya da onun �traf�na ensiz köb� tutulurdu.

Keçmi�d� alt paltar�n�, ad�t�n, h�r bir ail�d� qad�nlar özl�ri biçib tikirdil�r. M�hz bu s�b�bd�n d� ana v� n�n�l�r q�z u�aqlar�na körp� ya�lar�ndan z�rif tiki� növl�rini öyr�dirdil�r. Keçmi�d� q�zlar bütün istedad v� bacar�qlar�n� tikm�, hörm�, toxuma v� s. kimi xüsusi m�har�t t�l�b ed�n ev i�l�rind� t�zahür etdirirdil�r.

Mexaniki tiki� ma��n�n�n �halinin m�i��tin� gec daxil olmas� fakt� da bu i�d� mühüm rol oynam��d�r.70

Köyn�yin ayr�-ayr� hiss�l�ri bir-birin� müxt�lif növ �l tiki�i il� calan�rd�. Bir qayda olaraq, köyn�yin hiss�l�ri �vv�lc� astar üzd�n kökl�nir, sonra «q�y�q» tiki�71 il� bir-birin� s�r�n�b birl��dirilirdi. �l tiki�inin bu növü möhk�m olmaqla yana��, h�m d� tez v� asan icra olunurdu. Calaqlar�n k�narlar� sökülm�m�k üçün çox vaxt «a��rma» tiki�l� bir-birin� b�nd edilirdi. B�z�n is� calaqlardan birinin k�nar� azca art�q götürül�r�k dig�r hiss�nin üz�rin� qatlan�b «basd�rma» tiki�l� basd�r�l�rd�. B�z�n d� köyn�yin �t�yinin v� bil�yinin k�narlar� «t�k b�xy�» adlanan sad� tiki� növü il� b�xy�l�nirdi. B�z�kli dü�m�k üçün çox vaxt yaxa köb�sinin üz�ri «iyn�dal�» v� ya «su tiki�i» adlanan «qo�ab�xy�», yaxud «doldurma b�xy�»72 il� tikilirdi. Keçmi�d�, xüsusil� ni�anl� o�lanlar üçün «b�y köyn�yi» bu qayda il� tikilib b�z�dilirdi.

Ki�i alt paltar� � il� tamamlan�rd�. Biçim üsulu v� tiki� texnikas� c�h�td�n dizlik nif�li �alvar il� tipoloji ox�arl�q t��kil edirdi. Bunlar�n h�r ikisi ba� t�r�fd�n yar�qs�z olub �lav� nif� il�

144

tamamlan�rd�. Onlar�n beld� saxlanma t�rzi d� eyni olmu�dur. Onlar�n h�r ikisi nif�y� keçirilmi� tumanba�� (belba��, �alab�nd, xoncar) vasit�sil� beld�n ba�lan�rd�. Dizlik yaln�z parça material�n�n növün� v� r�ngin� gör� �alvardan f�rql�nirdi.

Dizlik, ad�t�n, h�r k�sin imkan�ndan as�l� olaraq a�, bez, b�z�n çit, s�tin, �il�, q�d�k v� s. kimi pamb�q parça növl�rind�n tikilirdi. Onun balaqlar�n�n aras� «paça» yerin� q�d�r müst�qil tikildikd�n sonra ba� hiss�d� bir-birin� biti�dirilirdi.

Dizliyin balaqlar� trapez formada olub a�a�� getdikc� nazilirdi. Bu s�b�bd�n d� onun balaqlar�n�n aya��nda iç t�r�fd�n 10-15 sm ölçüd� «yar�q» qoyulurdu. �m�li m�qs�d da��yan h�min yar�qlar h�m dizliyin geyinib-soyunmas�n� asanla�d�r�r, h�m d� soyuq havan�n b�d�n� daxil olmas�na mane olurdu. Bu m�qs�dl� yar�qlar�n h�r iki qula��na qaytan tikir v� h�min qaytanlar vasit�sil� onu bald�ra kip ba�lay�rd�lar.

Dizliyin paças�na, bir qayda olaraq, �lav� miyança qoyulurdu. B�zi bölg�l�rd� buna «k�lööz», «a�», yaxud «narvan» da deyilirdi.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�rind� miyançan�n müxt�lif formalar�na t�sadüf olunur. Bunlar�n aras�nda kvadrat v� romb ��killi miyança növü çoxluq t��kil edirdi. B�zi etnoqrafik bölg�l�rd� miyança nif�y� çatacaq q�d�r böyük ölçüd� biçilirdi. Bu halda miyançan� iki qatlay�b trapez formas�nda biçirdil�r.

Dizliyin «boy yeri» adlanan ba� hiss�si yar�qs�z (bütöv) tikildiyind�n onu h�r iki t�r�fin� gey� bilirdil�r. Bu hal dizliyin istifad� müdd�tinin uzanmas�na imkan verirdi.

Dizliyi beld� saxlamaq üçün onun ba��na 10-15 sm enind� ayr�ca nif� tikilirdi. Onun h�m qabaq, h�m d� arxa t�r�find� xüsusi «ba� yeri» qoyulurdu.

Üst geyimi. Ki�i üst geyim komplektin� �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� üst köyn�yi, �alvar, arxal�q, içlik, çuxa, kürk, qur�aq, k�m�r (t�kb�nd), yap�nc� v� s. daxil idi.

Üst köyn�yi. Ki�i üst köyn�yi «qatlama» v� «do�rama» (k�sm�) olmaqla iki biçim üsulu il� haz�rlan�rd�. Bu c�h�td�n o, qad�n köyn�yini xat�rlad�rd�. Qad�n köyn�yind�n o, �t�yinin q�sa olmas� v� çiyninin q�rç�ns�z tikilm�si il� seçilirdi. Bundan �lav�, güllü parçalardan tikilmi� qad�n köyn�yind�n f�rqli olaraq o, yekr�ng parçalardan biçilib tikilirdi.

Ki�i köyn�kl�rinin qollar� «m�c�li» v� «m�c�siz» olmas� il� d� bir-birind�n seçilirdi. Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� ki�i üst köyn�yinin «düzyaxa» növü geni� yay�lm��d�.

Çiyind�n düym�l�n�n «yanyaxa» («ç�pyaxa») köyn�y� çox nadir hallarda t�sadüf edilirdi. Ki�i üst köyn�yi qal�n parçadan (m�xm�r, �al, mahud, cecim v� s.) tikildikd� ona «dö�

cibi» qoyulur v� bil�ka�z� «m�c�» il� tamamlan�rd�. Köyn�yin bu növü a��qlar aras�nda yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.

Nazik parçalardan tikilmi� v� �t�yi �alvar�n nif�sinin alt�na sal�nan köyn�kd�n f�rqli olaraq, �al v� ya mahud köyn�yin �t�yi �alvar�n üstünd�n s�rb�st burax�l�rd�. Bel� halda köyn�yin belin� k�m�r v� ya qur�aq ba�lan�rd�.

Arxal�q (don) ki�i üst geyiml�rinin �n kütl�vi növü olmu�dur. Ki�i arxal�qlar� «önürlü» v� «önürsüz» (tayyaxa) olmaqla iki cür biçilib tikilirdi. Bu c�h�t öz �ksini bayat�larda da tapm��d�r, «Arxal���n cüt yaxa, yaxana yar gül taxa».73

Arxal�q bir qayda olaraq, astarl� tikilir, b�z�n onun kür�k hiss�sin� h�nd�si ornamentli tikm� b�z�k sal�n�rd�.

Ki�i arxal�qlar�n�n biçimind� v� b�z�k t�rtibat�nda bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�r n�z�r� çarp�rd�. L�nk�ran arxal��� Bak� donundan xarici görk�min� gör� az f�rql�nirdi. H�r iki arxal���n qollar� düz biçilm�kl� bil�y� do�ru getdikc� daral�rd�. H�r iki arxal�q beld�n «k�sm�» olub, bel x�ttind�n ba�layaraq 1 sm q�rç�nlanm�� �lav� �t�kl� tamamlan�rd�. H�r iki arxal���n qabaq qanadlar� önd� qaytanla ba�lan�rd�.

Bunlardan f�rqli olaraq, çox vaxt G�nc� arxal��� «önürlü», y�ni a��rma (cütyaxa) biçilib, boynuna 4 sm enind� dik «boyunluq» qoyulurdu. Arxal���n bu növünün �t�yi q�rç�nl� deyil, «kah» adlanan 7-9 �d�d trapez formal� parça tik��ind�n ibar�t biçil�rmi�. Bel� biçim� malik arxal�q növü �irvan bölg�sind� «kahl� arxal�q» adlan�rd�. «D�st�çin �t�kli» arxal�qlardan f�rqli olaraq, G�nc� arxal���n�n �t�yinin qabaq qanadlar�, ad�t�n, gövd� il� birlikd� bütöv biçil�rmi�. Kahl� �t�k olnun bel k�siyind�n a�a�� arxa yanlar�n� �hat� etmi�dir.

145

Quba, Borçal�, Qazax v� ��m��ddin arxal�qlar� bir-birin� çox b�nz�s� d�, �t�yinin geni� v� uzun biçimi il� dig�r bölg�l�r� m�xsus arxal�qlardan xeyli f�rql�nirdi. Bu qrup arxal�qlar�n uzun �t�yinin ön taylar�nda çox vaxt yar�q qoyulurdu. Bu da onlar�n qatlan�b qur�a�a ili�dirilm�sin� xidm�t edirdi. Bu arxal�qlar�n qollar� düz v� uzun biçilm�kl�, qola�z� «qolçaq»la tamamlan�rd�. Qolçaqlar bil�kd� düym� il� ba�lan�rd�. Mülayim havalarda arxal�q üst libas� kimi s�rb�st geyilirdi.

Soyuq havalarda çuxan�n alt�ndan geynil�n arxal���n uzun �t�yini i� gör�n zaman qatlay�b k�m�r� sancarm��lar.

Dö�lük (içlik) yaxas� ba�l�, qolsuz, �yin� kip tikilmi� geyim növü olub soyuq vaxtlarda köyn�yin üstünd�n, arxal���n alt�ndan geyinilirdi. Dö�lüy� �n çox �r�van az�rbaycanl�lar�n�n geyim d�stind� rast g�linir. Çox vaxt q�d�kd�n tikil�n dö�lüyün sa� çiyini yar�q olarm��. Rahat geyinm�k v� soyu�u buraxmamaq üçün dö�lüyün sa� çiynind� 3-4 �d�d ilg�k-düym� düz�ldilirdi.

Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� bu geyim növünü «canl�q» («i�dik») �v�z edirdi. Bunlar�, �sas�n, ara geyimi kimi geyirdil�r.

Canl�q. B�zi bölg�l�rd� buna «i�dik», «içlik», «s�r�ql�» da deyilirdi. Astarl� biçilib tikil�n içliyin iç�risin� yun dö��m�kl�, ara qat� il� birg� s�r�m��lar. Mövsümi s�ciyy�li isti geyim növü olub, qolsuz v� qaba�� aç�q tikilirdi. Kas�b ail�l�rd� çox vaxt o, kürkü �v�z edirdi. Bu geyim növünd�n, �sas�n, çöl-bay�r libas� kimi, h�m d� üstünd�n arxal�q geyinm�kl� istifad� edirdil�r.

Hörm� köyn�k. Q��da ki�il�r b�z�n canl�q �v�zin� «hörm� köyn�k» adlanan v� metal mil vasit�sil� haz�rlanm�� yun köyn�k geyirdil�r. Keçmi�d� ni�anl� q�zlar çox vaxt toyqaba�� öz adaxl�lar�na yun köyn�k hör�rdil�r.

Qur�aq – XIX �sr ki�i geyim komplektind� mühüm yer tutan qur�aq imkandan as�l� olaraq, müxt�lif növ parça material�ndan düz�ldilirdi. �r�van az�rbaycanl�la- r�n�n geyim d�stind� eni 62 sm, uzunu 242 sm olan q�rm�z� r�ngli, a�-qara çiç�kli çitd�n qatlanm�� qur�aq mühüm yer tutmu�dur.74 Qur�a��n qatlar�ndan, ad�t�n, cib kimi istifad� olunurdu. Keçmi�d� a� v� dig�r yekr�ng qur�aqlar daha geni� yay�lm��d�. Laz�m g�l�nd� ondan süfr�, örtük, k�f�n kimi d� istifad� ed�rmi�l�r.

Bir qayda olaraq, arxal�q s�rb�st halda geyildikd� onun belin�, ad�t�n, qur�aq ba�lanard�. Keçmi� m�i��td� xüsusil� ip�k v� ya keci qur�aq d�b olmu�dur. Ab�eron k�ndl�rind� v� Bak� ��h�rind� varl� ki�il�r bell�kin� d�v� yunundan toxunma «dügürd» parçadan qur�aq ba�layarm��lar. «Dügürd qur�aq» h�m d� �n�n�vi geyim d�stind� sosial zümr� f�rql�rinin mühüm göst�ricil�rind�n biri idi. �ynin� mahud paltar (�alvar, köyn�k, arxal�q, çuxa) gey�n, ba��na sür papaq qoyan, ayaqlar�na sa�r� ba�maq, yaxud «qunclu» uzunbo�az ç�km� gey�n ki�il�r bell�rin�, ad�t�n, dügürd qur�aq ba�layard�lar.

Qur�aq, xüsusil� ruhani ��xsl�r, tacir, baqqal, ar��nmalç� v� b. aras�nda geni� yay�lm��d�. K�m�r (t�kb�nd, toqqa, qay��). Kas�blar, ad�t�n, t�kb�nd �v�zin� arxal���n belin� toqqa v�

ya qay��, varl� ki�il�r is� q�z�l v� ya gümü� t�kb�nd ba�layard�lar. Bu m�nada t�kb�nd bir növ ictimai zümr�l�r aras�nda sosial f�rqin göst�ricisin� çevrilmi�dir. K�m�r çox vaxt arxal���n b�z�n d� çuxan�n belin� ba�lanar, q�l�nc v� ya x�nc�ri asmaq üçün �m�li m�qs�d güd�rmi�.

�alvar (nif�li �alvar) k�m�rb�st� üst geyimi olmaqla, forma v� biçim etibar� il� dizlikd�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Dizlik kimi o, da iki balaqdan, miyança v� nif�d�n ibar�t biçilib tikilirdi. Bunlar�n aras�nda �sas f�rq parça material�nda n�z�r� çarp�rd�. Bu m�qs�dl� mahud, birr�ng ip�k, �al parçalardan istifad� edilirdi. �alvar�n ba��, bir qayda olaraq, ba�qa parçadan nif�li tikilirdi. Nif�nin arxa v� qabaq t�r�find�n «ba� yeri» qoyulurdu. Ona gör� d� «nif�»li �alvar� h�r iki t�r�fin� geym�k olurdu. Bu is� onun tez da��l�b korlanmas�n�n qar��s�n� almaqla istifad� müdd�tini uzatma�a imkan verirdi.

Fiziki i�l� m���ul olanlar �alvar�n bala��n� corab�n bo�az�na sal�r v� üstünd�n dolaq il� sar�y�rd�lar. Ba�maq gey�n ki�il�rin �alvar�n�n balaqlar� s�rb�st burax�l�rd�.

Çuxa. Soyuq havalarda arxal���n üstünd�n, ad�t�n, çuxa geyinilirdi. Çuxa çox vaxt evd� toxunma «�l �al�»ndan v� ya mahuddan tikilirdi. Çuxan�n m�n�� etibaril� orta �srl�rd� türk xalqlar� aras�nda geni� yay�lm�� «cübb�» v� ya «bürm�»d�n tör�diyi güman olunur. Biçim

146

üsuluna gör�, çuxan�n üç tipoloji növü z�man�miz� g�lib çatm��d�r. Birinci qrup çuxalar�n qabaq «taxta»lar� birba�a bütöv biçilir, kür�k v� yanlar� «k�sm�»

�t�kl� tamamlan�rd�. Bu q�bild�n olan çuxalar�n �t�yinin yan v� arxa taylar� bir neç� «kah»dan biçilib s�x büzm�l�nirdi. Kahl� çuxan�n yaxas�n�n sa� v� sol taylar� bir-birin� çatmay�b aral� qal�rd�. Bu tip çuxalar�n qolu oyma formada gövd�y� birl��m�kl�, çox uzun, h�m d� alt� yar�q olurdu. Bu s�b�bd�n d�, el aras�nda o, çox vaxt «atmaqol çuxa» adlan�rd�.

�kinci tip çuxalar�n gövd�si biçim etibar� il� «atmaqol» çuxalardan seçilmirdi. Qolunun enli, düz v� bil�y� q�d�r uzanmas� v� yar�qs�z olmas� il� f�rql�nirdi. Bu tipd�n olan çuxalar�n b�zil�rinin dö�ünün h�r iki tay�nda v�zn�l�r qoyulurdu. Ona gör� d� el aras�nda o, «v�zn�li çuxa» adlan�rd�. V�zn�siz çuxalar�n «düz» biçilmi� yaxas� aç�q qal�rd�.

Üçüncü tip çuxalar �vv�lkil�rd�n kür�k biçimi, qolunun a�a��ya do�ru gen�lm�si v� dik boyunlu�a malik olmas� il� f�rql�nirdi. Bu q�bild�n olan çuxalar�n dig�r f�rqli xüsusiyy�ti qabaq t�r�fd� beld�n ç�kilib ba�lanmas� idi. Çox vaxt bu çuxalar�n da sin�sin� v�zn� tikilirdi.

�n�n�vi çuxa növl�rinin müqayis�si göst�rir ki, biçim üsuluna gör� onlar bir-birin� yax�n olmu�lar

«Atmaqol» çuxalar�n ham�s�n�n gövd�sinin qabaq qanadlar� �t�kl� birlikd�, boyv�boy bütöv biçilirdi. Arxada v� yanlarda ona x�rda v� s�x q�rç�nlanm�� �lav� «�t�k» birl��dirilirdi. Bak�, �u�a, Quba çuxalar�nda qollar�n formas� eyni olub, �lav� «qolçaq» il� bitirdi. «Qolçaql�» çuxalar�n qola�z� dem�k olar ki, �lin üstünü bütünlükl� örtürdü.

Qazax çuxalar�n�n qol k�siyi düz v� ya oval formada olub bil�y� do�ru xeyli geni�l�nirdi. Ön t�r�fd� çuxa be� �d�d düym� il� düym�l�nirdi. Bu çuxalar�n gövd�sinin yaxa k�siyi üçbucaq ��killi olub, sin�si v�zn� il� b�z�dilirdi.

G�nc� çuxas� dig�r çuxalardan yaxa k�siyin� gör� f�rql�nirdi. Onun boyun hiss�si 3 sm hündürlüyünd� dik boyunluqla �hat� olunurdu. Çuxan�n bel k�siyin� q�d�r yaxas�n�n k�nar�na 2 sm enind� �lav� «köb�» tikilirdi. T�z�toylu g�ncl�rin «b�y çuxas�», ad�t�n, a� r�ngd� olurdu. Q�z evind�n o�lan evin� gönd�ril�n h�diyy�l�r aras�nda mütl�q bu cür a� çuxa olmas� �n�n�y� çevrilmi�di.

Ruhani ��xsl�r �yinl�rin� çuxa �v�zin� «�ba», «q�ba», d�rvi�l�r is� «xirq�» gey�rdil�r. Orta �srl�rd� «bürm�» adlanan v� monqol i��allar� dövrünün x�l�tini xat�rladan uzun �t�kli üst geyimi d� xeyli müdd�t d�bd� olmu�dur.

Kürk. Ki�i üst geyimi say�lan kürk isti libas növü olub soyuq vaxtlarda geyilirdi. A��lanm�� qoyun d�risind�n tikil�n kürk xüsusil� maldar elatlar�n m�i��tind� mühüm yer tutulmu�dur. Biçim üsuluna gör�, kürkün «kaval» v� «geym�» olmaqla, iki tipoloji növün� t�sadüf olunur.

9-10 qoyun d�risind�n biçilib tikil�n kaval kürkün dekorativ qollar� topu�a q�d�r uzun olub �m�li m�qs�d güdmürdü. Z�vvar v� çarvadarlar s�f�r zaman� ondan h�m d� yatacaq kimi istifad� edirdil�r.

Kaval kurk, �sas�n, çiyin� al�n�rd�. Keçmi�d� Xorasan v� �rd�bild� haz�rlanan kürkl�r geni� �öhr�t qazanm��d�.75 Az�rbaycan�n q�rb bölg�l�rind� ona «sallama», yaxud «salma» kürk d� deyilirdi. Keçmi�d� imkanl� ail�l�rd� kürk �v�zin� isti libas növü kimi b�z�n «x�z-�z�mi» gey�nl�r d� olurdu.

XIX �srin sonunda t�kc� Salyanda kürk istehsal� il� 35 n�f�r s�n�tkar m���ul olurdu.76 B�z�kli görünm�k üçün imkanl� ki�il�rin kürkü müxt�lif tikm� növl�ri il� b�z�dil�rmi�.

Keçmi�d� kürk �n qiym�tli h�diyy� kimi görk�mli ��xsl�r� ba���lanar, yaxud h�diyy� gönd�ril�rmi�.

Yap�nc� pe�� s�ciyy�li geyim növü olub, maldarl�qla m���ul olan elat �halisi aras�nda geni� yay�lm��d�. Yap�nc� t�pm� (basma) üsulu il� «h�llac» adlanan pe��kar s�n�tkarlar t�r�find�n haz�rlan�rd�. Yap�nc�n�n «saçaql�» v� «saçaqs�z» olmaqla, iki tipoloji növü d�bd� olmu�dur. Saçaql� yap�nc� sat�nalma yolu il� �ld� olunur, saçaqs�z yap�nc� is� sifari�l� k�ndb�k�nd g�z�n h�llaclara düz�ltdiril�rmi�.

Q�dim dövrl�rd�n b�lli olan yap�nc�ya �vv�ll�r «k�p�n�k» d� deyilirdi. Mu�an bölg�sind� yap�nc�n�n geyilm� t�rzi n�z�r� al�naraq o, «bürünm�» adlan�rd�.77 Yap�nc�n�n qola geyil�n növü Naxç�van v� D�r�l�y�zd� «x�ll�x» adlan�rd�.

147

Çopoz. Az�rbaycan�n �imal-q�rb bölg�sind� geni� yay�lm�� v� kürkü �v�z ed�n isti geyim növü olmaq etibari il� çopoz saya keç�d�n düz�ldilirdi. Yar�m qollu çopozu kas�blar q��da �yin� geyirdil�r. Çiyin� at�lan yap�nc�dan f�rqli olaraq çopoz x�ll�x saya�� �yin� geyilirdi.

Ba� geyiml�ri. �n�n�vi ki�i ba� geyiml�ri d�ri, keç�, parça v� s-d�n olmaqla üç növd� haz�rlan�rd�.

Papaq. XIX �sr ki�i ba� geyiml�ri iç�risind� a��l� qoyun d�risind�n tikilmi� papaq xüsusi yer tuturdu. �mkanl� ki�il�r, �sas�n, «qaragül» d�risind�n sür papaq tikdir�rdil�r. Keçmi�d� qaragül d�risini k�nardan, �n çox Orta Asiya v� �randan g�tirirdil�r. Buna gör� d� ona «Buxara», yaxud «�irazi» papaq da deyilirdi. Yerli d�rid�n tikil�n papaqlar�n forma etibaril� bir neç� tipoloji növü yaranm��d�r:

�i� papaq konusvari formada olub, h�mçinin, «Z�rn�va papa��», «Molla papa��», «Q�b�l� papa��», «Züll� papaq» da adlan�rd�.

��l� papaq forma etibar� il� azca domba olub gen sa�ana�a malik idi. Ona «yast� papaq», «çoban papa��», «yapba papaq», «motal papaq», «kopan papaq» da deyirdil�r.

Çapma papaq qiym�tli (q�vr�m tüklü) sür d�rid�n tikil�rmi�. Bu papa��n ortas� uzunsov ��kild� çök�k hala sal�n�rd�. Papa��n bu növü «sür papaq» da adlan�rd�.

Daqqa papa��n sa�ana�� qaragül d�risind�n, üst qapa�� is� mahuddan tikilirdi. B�zi bölg�l�rd� ona «üstlü», yaxud «qapaql�» papaq da deyilirdi. Ümumiyy�tl�, qaragül d�risind�n tikil�n sa�anaql� papaqlar�n ham�s� «börk» v� ya «sür papaq» adlanard�.

Qalm��� papaq yen� d� qaragül d�risind�n olub sa�ana��n�n yuxar�s� gen, a�a��s� dar olurdu. Buna «ç�rk�zi», «l�zgi», «no�ay» papa�� da deyilirdi.

Sar�q papaq. Keçmi�d� M�kk�, M��h�d, K�rb�laya ziyar�t� gedib qay�danlar ilk vaxtlar ba�lar�na «sar�q papaq» qoyarm��lar. Bu m�qs�dl� onlar börkl�rinin yar�dan a�a�� hiss�sini dövr�l�m� t�nzif v� ya a� parça zola�� il� sar�td�rarm��lar. Bu �lam�td�n onlar�n ziyar�td�n yenic� qay�td�qlar� b�lli olarm��. Ona gör� d�, onlar�n qaba��na üzb�sur�t ç�xan adamlar «ziyar�tin q�bul olsun» - deyib onu t�brik ed�rmi�l�r.

Q�l�mi papaq çox hündür («züll�») olmaqla, q�vr�m tüklü d�rid�n tikilirdi. Varl� ki�il�r� m�xsus olan bu papa�a «�ikar�», «qacar�», «qoçu papa��» da deyilirdi.

�n�n�vi ki�i ba� geyiminin �n vacib elementi say�lan papaq keçmi�d� �m�li v�zif� da��maqla yana��, h�m d� qeyr�t, namus, ��r�f v� igidlik r�mzin� çevrilmi�di. Xüsusil� sür d�rid�n tikilmi� börk gey�n ki�il�r n�inki �dal�tsiz bir i� görm�yi özl�rin� r�va bilm�z, h�tta ba�qalar�n�n haqs�z �m�lin� dözm�yib, onu c�zas�z buraxma�� öz qeyr�tl�rin� s����d�rmazd�lar. M�hz bu s�b�bd�n d� keçmi� m�i��td� qeyr�t v� hün�r r�mzi say�lan papaq (börk) s�h�r tezd�n gec� yatana q�d�r ki�il�rin ba��nda qalard�. H�tta süfr� �traf�nda çör�k yey�n zaman ki�il�r onu ba�lar�ndan ç�xar�b k�nara qoymazm��lar. Tarix boyu davam ed�n �n�n�y� gör�, yaln�z gec� yata�a girib yatan zaman papaq ba�dan ç�xar�lard�. H�tta ah�l v� qoca ki�il�r gec�l�r yatan zaman ba�lar�na papa�� �v�z ed�n t�s�k v� ya külah (��bkülah) qoyard�lar.

D�ri papaqlar formas�na v� geyilm� t�rzin� gör� m�h�lli v� zümr� xüsusiyy�ti da��y�rd�. Papa��n formas�na �sas�n onun sahibinin hans� zümr�y� m�nsub olmas�n� v� hans� bölg�d� ya�ad���n� bilm�k olurdu. D�ri papaqlar habel� r�ngin� gör� d� f�rql�ndirilirdi.

Papa��n ba�a qoyulma t�rzi, habel� parça material�n�n r�ngi d� onu gey�nin hans� zümr�y�, yaxud hans� m�h�lli �raziy� m�nsub oldu�unu bildirirdi. M�s�l�n, m�lum oldu�u kimi, ya��l r�ng müs�lman al�mind� müq�dd�s r�ng hesab edilirdi. El� bu s�b�bd�n d� seyidl�r ba�lar�na «ç�ltari» adlanan ya��l r�ngli papaq geyirdil�r.

Parçadan tikilm� ba� geyiml�ri aras�nda araqç�n (t�s�k), ç�ltari, külah, ba�l�q v� s. xüsusi yer tutmu�dur. Bunlar�n h�r biri d� müxt�lif m�qamlarda geyinilirdi.

T�s�k, ad�t�n, qiym�tli d�rid�n tikilmi� börkü t�rd�n qorumaq m�qs�di il� geyilirdi. Ona gör� d� onu, �sas�n, t�r ç�k�n pamb�q parçadan tikdir�rmi�l�r. T�s�yin üz�ri, ad�t�n, müxt�lif s�ciyy�li tikm� nax��larla b�z�dilirdi.

Ba�l�q. Soyuq, �axtal� havalarda bay�ra ç�xan zaman geyinilirdi. Astarl� tikil�n ba�l���n ba�a geyil�nd�n sonra onun qo�a qulaqc�qlar� h�r biri bo�az�n alt�ndan f�rlad�l�b çiyinin arxas�na at�l�rd�. Ba�l�q mahud v� ya «dügürd» adlanan yum�aq d�v�yunu �al�ndan tikilirdi.

148

Külah. Qoca v� ah�l ki�il�r gec� yatanda ba�lar�na külah geyirdil�r. Bu s�b�bd�n d� o, «s�bkülah», y�ni «gec� papa��» da adlan�rd�. Onu �n çox ya�l� v� qoca ki�il�r ba�lar�na gey�rdil�r.

Sar�q. Ki�il�r i�l�y�n zaman, ad�t�n, ba�lar�na sar�q ba�lay�rd�lar. Sar�q, bir qayda olaraq, pamb�q parçadan tikilirdi. B�z�n qad�nlar�n ba� yayl��� sar�q m�qs�di il� ba�a ba�lan�rd�.

F�s. XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n ziyal�lar aras�nda ba�lar�na f�s qoyanlara tez-tez t�sadüf edil�rmi�. Onu �n çox Türkiy�d� t�hsil al�b qay�dan ziyal�lar ba�lar�na qoyard�lar.

Araqç�n. �sti vaxtlarda varl� ki�il�r ba�lar�na araqç�n v� ya ��bkülah qoyar, yaxud «sar�q» ba�lay�rd�lar.

Ayaq geyiml�ri. XIX �sr ki�i ayaq geyiml�ri �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� yun corab, bad��, dolaq, patava, onun üstünd�n geyinil�n çar�q, ba�maq, n�leyin, uzunbo�az ç�km�, çust, m�st v� s.-d�n ibar�t idi.

�n�n�vi ayaq geyiml�ri material�na v� haz�rlanma üsuluna gör�, gön v� d�rid�n tikilmi� ayaqqab� v� hörm�-toxuma m�mulat� (corab, bad��, dolaq, patava, ayaq �al�) olmaqla, tipoloji c�h�td�n iki qism� bölünür. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� bunlar�n h�r birin� t�sadüf olunurdu.

Corab. Hörm� ayaq geyiml�rinin �n kütl�vi növü olmaq etibar� il� corab h�m ��h�r, h�m k�nd, h�m d� elat �halisi aras�nda geni� yay�lm��d�. Onu h�r bir ail�d� qad�nlar özl�ri toxuyurdular. Corab, ad�t�n, müxt�lif r�ngl�r� boyanm�� yun ipl�, b�z�n is� keci v� ya iplikl�, «mil» adlanan 5 �d�d xüsusi corab iyn�si il� hörülürdü.

Kas�blar çox vaxt onu öz t�bii r�ngind�, boyaqs�z ip v� ya iplikd�n hör�rdil�r. �halinin tavanal� hiss�si h�m günd�likd�, h�m d� toy-düyünd� nax��l� corab geyin�rdi.

Corablar nax��lar�n s�ciyy�sin�, burun v� daban ç�x�nt�s�n�n formas�na, �n n�hay�t, bo�az�n�n uzun, yaxud q�sa, bo�mal� v� ya bo�mas�z toxunmas�na gör� bir-birind�n f�rql�nirdi. Ad�t�n, corab nax��lar� al-�lvan boyal� ipl�rd�n hörülm�kl�, çox vaxt h�r bir bölg�nin xalça nax��lar�n�n b�z�k elementl�rini t�krar edirdi. Bu c�h�td�n ki�i corablar� qad�n corablar�ndan o q�d�r d� seçilmirdi. Ki�il�r, xüsusil� k�nd yerl�rind� t�s�rrüfat i�l�ri il� m���ul olanlar �alvar�n bala��n� bir qayda olaraq, corab�n bo�az�n�n alt�na sal�b, üstünd�n «dolama» üsulu il� xüsusi corab ipi ba�lay�b b�rkidirdil�r.

Bad��. Keçmi�d� çöl-t�s�rrüfat i�l�ri il� m���ul olan ki�il�r soyuq vaxtlarda, xüsusil� q�� aylar�nda corabdan �lav�, bald�rlar�na topuqdan yuxar� olmaqla, «bad��» adlanan, al-�lvan r�ngli ipl�rl� hörülmü� bo�azl�q gey�rdil�r. Corab�n bo�az hiss�sini xat�rladan bad�� «ayaqs�z» olub nisb�t�n gen hörülürdü. Elat ki�il�ri çox vaxt onu patavan�n üstünd�n geyirdil�r. Bu m�qs�dl� aya�a dolanm�� patavan�n ucunu topuqdan yuxar� bald�ra sar�yandan sonra, aç�lmamaq üçün onun üstünd�n bad�� geyirdil�r. �alvar�n bala��, yaxud patavan�n dola�� bad���n alt�na sal�nandan sonra onun üstünd�n «bad�� ba��» dolay�b ba�lay�rd�lar.

Dolaq. Çox vaxt keci sapdan, b�z�n is� yal�nqat nazik yun ipd�n toxunan dolaq (eni 10 sm, uzunu 1,5 m) topuqdan yuxar� bald�ra dolanmaqla, bad�� �v�zin� �alvar�n bala��n� bükülü v�ziyy�td� sabit saxlay�rd�. Dola��n sar��s� aç�lmamaq üçün onun ucuna b�nd edilmi� uzun «dolaq ba��» il� üstü sar�n�rd�.

Patava. Maldarl�qla m���ul olan elat �halisi üçün s�ciyy�vi ayaq geyimi say�lan patava bir ç�r�k (15-18 sm) eni v� 2 m-� q�d�r uzunu olan yun parça (�al) zola��ndan ibar�t olurdu. Onu qad�nlar yer hanas�nda, çox vaxt is� ipin t�bii öz r�ngind� (boz, qonur, qara) toxuyurdular. Patava corab� �v�z etdiyind�n onu aya��n ucundan ba�lay�b bald�rad�k xüsusi qaydada dolayandan sonra üz�rind�n «patava ba��» il� ba�lay�rd�lar.

Dolaq kimi, patava da k�nd �halisi aras�nda daha geni� yay�lm��d�. Aya�a v� bald�ra kip sar�nmalar� s�b�bind�n çöl t�s�rrüfat i�l�ri üçün onlar�n rolu xüsusil� böyük idi.

Ayaq �al�. Haz�rlanma üsulu, forma v� ölçül�rin� gör�, tipoloji c�h�td�n patavan� xat�rladan ayaq �al� yen� d� yer hanas�nda, lakin ondan bir q�d�r enli (20 sm) v� qal�n toxunurdu. Patavadan f�rqli olaraq, ayaq �al� ikiqat, h�tta b�z�n üçqat bükd�rilmi� ipd�n toxunmaqla, s�rf mövsümi s�ciyy� da��yan ki�i ayaq geyimi say�l�rd�. Bilavasit� aya�a dolanan patavadan f�rqli olaraq, onu ayaqqab�n�n üstünd�n dolay�rd�lar. �axtal� havalarda çöl-t�s�rrüfat

149

i�l�rini görm�k üçün evd�n bay�ra ç�xan zaman aya�a su keçib soyuq olmas�n dey�, çar���n üstünd�n mütl�q ayaq �al� sar�y�rd�lar.

��t�l. ��h�r m�i��ti üçün daha s�ciyy�vi ayaq geyimi olan ��t�l bir qayda olaraq, evd� geyinilirdi. ��t�l bo�azs�z hörülmü� corab� xat�rlad�rd�. Lakin corabdan f�rqli olaraq, onun alt hiss�si xeyli qal�n hörülürdü. B�z�n ��t�lin istifad� müdd�tini uzatmaq üçün onun alt�na tumacdan �lav� «altl�q» tikilirdi.

M�lum oldu�u kimi, keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind�, o cüml�d�n ��h�r m�i��tind� ev� ayaqqab� il� daxil olmaq q�bah�t say�l�rd�. H�tta bu m�qs�dl� eyvanda, yaxud evin kandar�nda «ba�maq ç�xan» adlanan xüsusi yer düz�ldilirdi. Ail� üzvl�ri, yaxud qonaq ev� daxil olmaq üçün toz-torpaq bula�m�� ayaqqab�n� soyunub ��t�l geyinirdi. Yaln�z bundan sonra onlar xalça-palaz dö��nmi� t�miz ota�a keç� bilirdi. Az�rbaycanda bu ad�t indi d� qalmaqdad�r.

Bundan �lav�, Alazan vadisind� ��t�lin uzun bo�azl� yun corab� xat�rladan �lahidd� bir növün� d� t�sadüf edilmi�dir. Altl�ql� keçi q�zilind�n hörül�n ��t�li çox vaxt ç�km� �v�zin� geyirdil�r.

Çar�q. Ki�i ayaq geyiml�rinin �n q�dim v� geni� yay�lm�� kütl�vi növü olmaq etibar� il� çar�q daha çox k�nd, xüsusil� d� elat �halisi üçün s�ciyy�vi ayaq geyimi say�l�rd�. �vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� çar�q h�m xam, h�m d� a��l� gönd�n tikilirdi. Kas�blar bir qayda olaraq, onu xam gönd�n tikib geyin�rdil�r.

Çar�q, �sas�n, iribuynuzlu heyvanlar�n, �n çox is� s���r gönünd�n tikilirdi. S���r gönü cam�� gönünd�n nazik olsa da, ona nisb�t�n daha qaim, möhk�m v� bu s�b�bd�n d� davaml� olurdu. Yeri g�ldikd� cam��, at, d�v�, h�tta uzunqulaq gönünd�n d� çar�q tik�nl�r olurdu. At gönü �n çox a��lanm�� halda istifad� olunurdu. A��l� gönün keyfiyy�t etibar� il� �n yüks�k növü say�lan sa�r� m�hz at gönünd�n, xüsusil� onun «sa�r�» hiss�sind�n haz�rlan�rd�.

Xam çar�qdan f�rqli olaraq, a��l� gönd�n haz�rlanan çar��� pe��kar çar�q ustalar� tikirdi. Keçmi�d� ��h�rl�rd�ki çar�qç� dükanlar�ndan �lav� iri k�ndl�rd� d� pe��kar çar�qç�lar f�aliyy�t göst�rirdi. Mü�t�ril�r a��l� çar�q üçün onlara müraci�t edirdil�r.

A��l� çar���n �sas mü�t�risi olan varl� ki�il�r d�, h�mçinin, q�� mövsümünd� «xam çar�q» geym�li olurdular. Çünki ya�murlu havalarda, bataql�q ��raitind� a��l� çar�q suyu öz m��zin� hopdurub aya�a keçirdiyi halda, xam gönün çar��� su buraxm�rd�. Dig�r t�r�fd�n is� xam çar�q yayda quruyub aya�� incitdiyi halda, a��l� çar�q yum�aq qald���ndan isti mövsüm üçün �n münasib, h�m d� yara��ql� ayaqqab� növü say�l�rd�.

K�nd ��raitind�, o cüml�d�n elat m�i��tind� çar���n kütl�vi ayaqqab� növün� çevrilm�sind� maldarl�q t�s�rrüfat�n�n inki�af� v� onu h�r k�sin özünün biçib tik� bilm�si fakt� mühüm rol oynam��d�r.

Qurulu� etibar� ki�i v� qad�n çar�qlar� bir-birin� b�nz�s� d�, tiki� qaydas�na v� üstünün formas�na gör�, çar�qlar�n müxt�lif tipoloji növün� t�sadüf olunurdu. Buna müvafiq olaraq, ki�i çar�qlar� müxt�lif adlarla tan�n�r v� bir-birind�n f�rql�ndirilirdi.

�atr� çar�q. �irvan�n da� k�ndl�rind� o, «Sulut çar���», K�lb�c�r rayonunda «�irmayi çar�q» ad� il� tan�n�rd�. Ab� v� ya b�növ��yi r�ngli iplikl� tikil�n �atr� çar��� varl�lar günd�liy�, kas�blar is� xeyir i� zaman� geyirdil�r. �atr� çar�q xüsusi olaraq e�ilib mumlanm�� «çar�q ipi» vasit�sil� tikilirdi. Bunun üçün çar���n üçbucaql� formada biçilmi�, «çitm�» adlanan burnundan ba�lay�b bütün dövr�si boyunca bir c�rg�d�n ibar�t müxt�lif ölçülü «göz�k»l�r tikir v� ona xüsusi «çar�qba��» keçirirdil�r.

�irazi çar�q. Biçim etibar� il� �atr� çar��a b�nz�yir, lakin tikilm� qaydas� ondan f�rql�nirdi. A��l� gönd�n tikil�n �irazi çar���n göz�kl�ri iki c�rg�d�n ibar�t düzülürdü. Çar���n bu növünün p�nc� göz�kl�rin� s�x düzülüb keçirilmi� çar�qba�� onun üst hiss�sini �m�l� g�tirirdi. Çar�q aya�a geyil�nd�n sonra çar�qba��n�n qalan hiss�si çar���n yan v� daban göz�kl�rind�n çal-çarpaz v�ziyy�td� keçirilm�kl�, �vv�lc� aya�a, sonra is� topu�a dolan�rd�.

�irazi çar�q yara��ql� oldu�u üçün, ad�t�n, toy-bayram libas� il� geynilirdi. Kalman� çar�q. Mumlanm�� iplikl� tikil�n �atr� çar�qdan f�rqli olaraq, kalman� çar�q gönün

özünd�n ç�kilmi� «kö��» il�, h�m d� xam gönd�n tikilirdi. Bu c�h�t onun ad�nda da öz �ksini tapm��d�. «Xam» sözünün sinonimi olan «kal» istilah� a��lanmam�� gönün xam (kal) v�ziyy�tini

150

dürüst �ks etdirdiyind�n ondan tikilmi� çar�q da, öz ad�na müvafiq olaraq «kalman�» adlanm��d�r. Kalman� çar���n göz�kl�ri e�ilmi� kö�� il� tikildiyi üçün ona b�z�n «e�m� çar�q» da deyilirdi. Dig�r çar�q növl�rind�n f�rqli olaraq, kalman� çar���n çitm�si yuxar�ya do�ru azca qatlan�rd�.

Q�lbüzm� çar�q. Keçi q�zilind�n �yrilmi� q�l «e�m�»si il� tikil�n b�sit çar�q növü olub, �sas�n, kas�blar aras�nda yay�lm��d�. Çar���n bu növünün ba�� da çox vaxt q�ldan, y�ni keçi q�zilind�n haz�rlanarm��.

Üstlü çar�q. Çar���n bu növü iki cür tikilib haz�rlan�rd�. Birinci halda çar���n üstü öz gönünd�n olurdu. Bu m�qs�dl� düzbucaql� formada biçilmi� gönün qabaq küncl�rini öz üz�rin� qatlama yolu il� «üst» �m�l� g�tirilir v� onlar�n k�narlar� bir-birin� tikilirdi. Sonra çar���n yanlar�na v� daban�na «göz�k»l�r düz�ldilib b�rkidilirdi.

Üstlü çar���n ikinci növünün burnu üçbucaq formada biçilib «çitm�» �m�l� g�tir�nd�n sonra ona tumac v� ya kosaladan �lav� «üzlük» tikilirdi. Tumac üzlüklü çar�q, bir qayda olaraq, a��l� gönd�n tikilirdi. Onu ba�l�ca olaraq varl� maldarlar gey�rdi.

Ba�maq. A��l� d�ri (kosala, tumac, �tvi, mü�kü) v� gönd�n tikil�n ba�ma��n yaln�z p�nc� hiss�sinin üstü örtülü olurdu. Onun çitm�si dik olub azca geriy� qatlan�r, arxas� is� aç�q qal�rd�. Hündürdaban ayaqqab� növü olan ba�ma��n daban�na a�acdan xüsusi olaraq «dabanl�q» b�rkidilir v� nal vurulurdu. Keçmi�d� ba�maq «z�nan�» (qad�n) v� «m�rdan�» (ki�i) olmaqla iki növd� haz�rlanarm��. Biçim üsulu v� tiki� texnikas� bax�m�ndan bunlar bir-birin� çox yax�n olsalar da, b�z�k t�rtibat�na v� z�rifliyin� gör�, qad�n ba�maqlar� seçilib f�rql�nirdi. Qad�n ba�ma��n�n üstü çox vaxt m�xm�rd�n tikil�r�k müxt�lif tikm� növl�ri il� b�z�dildiyi halda ki�i ba�maqlar�na b�z�k vurulmurdu.

Böyük, orta (miyan�) v� kiçik olmaqla, üç ölçüd� tikil�n ki�i ba�maqlar�n�n �n yüks�k növü sa�r� ba�maq olmu�dur. El aras�nda ona çox vaxt «sa�r� ba�maq» deyilirdi.

Az�rbaycanda sa�r� ba�maqlar�n istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �amax�, ��ki, G�nc� il� yana��, �u�a qalas� da mühüm yer tutmu�dur. M�hz bu s�b�bd�n d� Qaraba� v� onun �traf mahallar�nda sa�r� ba�ma�a «Qala ba�ma��» da deyilirdi. Sar��dan tikil�n Qala ba�ma�� keyfiyy�t etibar� il� adi gönd�n tikil�n ba�maqdan f�rql�nir v� üstün tutulurdu.

XIX �srin ortalar�nda Az�rbaycanda ba�ma�a t�l�bat�n böyük oldu�unu bel� bir faktdan da ayd�n görm�k olur ki, XIX �srin 50-ci ill�rind� ölk�nin 8 ��h�rind� (Bak�, G�nc�, L�nk�ran, Quba, Nuxa, �amax�, �u�a, Naxç�van) 579 n�f�r ba�maqç� f�aliyy�t göst�rirdi.78

Az�rbaycan�n o zamank� Ba�maq istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda �amax� v� Nuxa (��ki) ��h�rl�ri xüsusil� f�rql�nirdi. 1849-cu ild� t�kc� �amax�da 227 n�f�r ba�maq ustas� çal���rd�.79 Ba�maq istehsal�nda sonrak� yerl�ri ��ki v� �u�a ��h�rl�ri tuturdu. 1848-ci ild� ��kid� 147 n�f�r,80 �u�ada is� 84 n�f�r81 ba�maqç� i�l�yirdi. Az�rbaycan Rusiya t�r�find�n i��al olunandan sonra Avropa geyim nümun�l�rinin t�dric�n yerli �halinin m�i��tin� siray�t etm�sin� baxmayaraq, ölk�d� milli geyim d�bi qald�qca ba�ma�a olan t�l�bat da azalmaq bilmirdi.

Uzunbo�az ç�km�. Altl��� a��l� gönd�n, ayaql��� kosaladan, «qunc» adlanan uzun bo�az� tumac v� ya mü�küd�n tikilirdi. Çitm�si geriy� do�ru qatlan�b �yilmi� uzunbo�az ç�km�ni, �sas�n, at belind� g�z�n varl�-hall� ki�il�r gey�rdil�r. Uzaq yol ged�n zaman at� mahm�zlamaq üçün çox vaxt ç�km�nin daban�na «mahm�z» keçir�rdil�r. Uzunbo�az ç�km� xüsusil� maldar elatlar�n yuxar� t�b�q�l�ri aras�nda geni� yay�lm��d�r.

Qunclu ç�km�nin D�d�-Qorqud dastanlar�nda ad� ç�kil�n «soqm�»d�n tör�diyi güman olunur.

Quncundan (bo�az�ndan) tutulub yuxar� «ç�km�k» (dartma) üsulu il� geyildiyi üçün, görünür, ona «ç�km�» deyilirdi.

XIX �srd� Az�rbaycan�n ç�km� istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda G�nc� ��h�ri xüsusi yer tuturdu. 1849-cu ild� burada 75 n�f�r ç�km� ustas� çal���rd�.82 1859-cu ild�, z�lz�l�d�n az sonra quberniya m�rk�zinin Bak� ��h�rin� köçürülm�sin� baxmayaraq, �amax�da h�l� d� 30 n�f�r ç�km�çi i�l�yirdi. Lakin yerli «�yriburun» ç�km�l�r t�dric�n rus v� Avropa modas�nda tikilmi� v� nisb�t�n ucuz ba�a g�l�n ç�km�l�rl� �v�z olunma�a ba�lam��d�.83 M�hz bunun say�sind� XIX �srin 80-c� ill�rind� �amax� q�zas�n�n malakanlar ya�ayan M�r�z� k�ndind� 12 n�f�r yeni moda

151

il� düz çitm�li ç�km� tik�n usta-ç�km�çi f�aliyy�t göst�rirdi.84 Çust. �n�n�vi ayaqqab�lar�n �n kütl�vi növü olub, k�nd �halisi aras�nda geni� yay�lm��d�r.

Alt� a��l� gön, üzlüyü tumac v� ya kosaladan tikilm�kl�, günd�likd� geyil�n yüngül ayaqqab� növü say�l�rd�. Ba�ma�a nisb�t�n ucuz ba�a g�l�n çust xüsusil� k�nd ��raiti üçün �m�li c�h�td�n daha s�rf�li ayaq geyimi idi. M�hz bu s�b�bd�n d� onu �halinin butun t�b�q�l�ri �ld� edib gey� bilirdi. Da� k�ndl�rind� çust qoca ki�il�rin aya��nda yax�n zamanlarad�k qalmaqda idi. Xüsusil� ya�murluq ��raitind�, bataql� k�nd yollar�nda çust arxas� aç�q ba�maqdan üstün tutulurdu.

Çust yerli �halinin m�i��tin� çox gec, Az�rbaycan�n Rusiya t�r�find�n i��al�ndan sonra, ticar�t �laq�l�ri n�tic�sind� «çuvyak» ad� il� daxil olsa da, �m�li c�h�td�n s�rf�li oldu�una gör� çox tezlikl� kütl�vi istehsal s�ciyy�si da��yan ayaq geyimin� çevrilmi� v� bütün bölg�l�rd� geni� yay�lm��d�r. Quba bölg�sind� o, «kal��» ad� il� tan�n�rd�. Çustu, ad�t�n, corab�n üstünd�n geyirdil�r.

M�st. �bad�tl� ba�l� ayaq geyimi oldu�undan m�sti �n çox namaz q�lan ki�il�r v� ibad�tl� m���ul olan din xadiml�ri (molla, axund, müfti, seyid, mü�zzin v� b.) ev ��raitind� gey�rdil�r. Keçmi�d� m�st t�kc� Az�rbaycanda deyil, dig�r müs�lman xalqlar� aras�nda da geni� yay�lm��d�.

M�stin h�m alt�, h�m d� üstü tumacdan tikilirdi. Namaz q�lan ki�il�r h�r d�f� namazdan �vv�l ayaqlar�n� yuyub, «m�s ç�km�» �m�liyyat�n� icra etm�k m�cburiyy�tind� qalmamaq üçün ayaqlar�na yum�aq d�rid�n m�st geyib islaq barmaqlar�n� onun üz�rin� ç�km�kl� kifay�tl�nirdil�r. Bir qayda olaraq, evd�n bay�ra ç�xan zaman m�stin üstünd�n ayaqqab� geyilirdi. Bay�rdan qay�d�b ev� daxil olark�n ayaqqab�n� ç�xarandan sonra m�sti soyunmaq laz�m g�lmirdi. Corab�n üstünd�n geyilmi� m�st gec� yatana q�d�r çox vaxt ayaqda qal�rd�.

�n�n�vi zin�t v� b�z�kl�r Az�rbaycan �halisinin geyim m�d�niyy�tind� tarix�n b�z�k v� zin�tl�r xüsusi yer

tutmu�dur. H�m d� «süs» adlanan n�cib metal v� qiym�tli da�-qa�lardan (cavahiratdan) düz�ldilmi� zin�t növl�rind�n f�rqli olaraq, b�z�k vasit�l�ri çox geni� yay�lmaqla kütl�vi s�ciyy� k�sb etmi�dir. B�z�k t�kc� insan�n özünü deyil, onun m�i��tini d� b�z�yib yara��ql� hala sal�rd�. Ona gör� d� b�z�k �eyl�rin� q�z�l-gümü� zin�t v� l�l-cavahiratdan �lav� insan�n geyimini v� ev m�i��tini b�z�yib yara��ql� ed�n tikm�, a�lab�nd m�mulat� (bafta, çapara, �ahp�s�nd, ��ms, qaragöz, s�rm� v� s.), habel� kosmetik vasit�l�r (�nlik, kir�an, h�na, sürm�, v�sm�) d� daxil idi.

B�z�k �eyl�rinin etnoqrafik m�na çalarlar�n�n, ba�qa sözl�, tipoloji növl�rinin bu q�d�r geni� v� z�ngin olmas� s�b�bind�n onlar�n haz�rlanmas� il� müxt�lif pe�� sahibl�ri: z�rg�r, gümü�b�nd, cavahirsaz, a�lab�nd, m���at� (b�z�kçi) m���ul olurdu.

Adlar� ç�kil�n b�z�k növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus xammal növü, istehsal texnologiyas� v� t�tbiq sah�si mövcud olmu�dur.

Zin�tl�r. �n�n�vi b�z�kl�r aras�nda pe��kar z�rg�r v� gümü�b�nd ustalar t�r�find�n haz�rlanan zin�t ��yalar� ba�l�ca yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda zin�t istehsal�n�n tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r. Arxeoloji abid�l�rd�n (Ming�çevir, Yaloylut�p�, Xocal�, Q�b�l�, X�n�sl�, �smay�ll�,

Qarat�p� v� s.) a�kar edilmi� qiym�tli b�z�k m�mulatlar� Az�rbaycan �razisind� zin�t istehsal�na çox q�dim zamanlarda ba�land���n� söyl�m�y� �sas verir. Ming�çevir v� Xosal�dan tap�lm�� 3 min il bundan �vv�l� aid b�z�kli tunc k�m�r, Ziviy� mahal�ndan a�kar edimis e.�. YII �sr� aid q�z�l dö�lük �n�n�vi z�rg�rlik s�n�tinin nadir nümun�l�ri olub ölk�mizd� zin�t istehsal�n�n inc� zövq v� yüks�k b�dii s�viyy�y� çatm�� m�h�lli m�rk�zl�rind�n soraq verir.

Antik dövrd� ellinizm �n�n�l�rin� söyk�n�n Az�rbaycan z�rg�rliyi u�urla davam etdirilmi�dir. Erk�n orta �srl�rd� feodal münasib�tl�rinin inki�af�, q�z�l v� gümü� sikk�l�rin ticar�t dövriyy�sin� geni� sur�td� daxil edilm�si zin�t istehsal�n�n sonrak� inki�af�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Yurdumuzun q�dim sakinl�ri m�d�ni t�r�qqinin ilk ça�lar�ndan etibar�n r�ngb�r�ng x�rda da�, di�, sümük, bal�qqula�� v� s. ��yalardan b�z�k m�qs�di il� istifad� etm�y� ba�lam��lar. Onlar bu xo�a g�limli t�bii materiallardan muncuq düzüml�ri haz�rlay�b boyun, qulaq, bil�k,

152

topuqlar�n� b�z�mi�, yara��ql� görünm�y� çal��m��lar. Az�rbaycan �razisind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� müxt�lif materifllardan düz�ldilmi� xeyli muncuq a�kar edilmi�dir.

Erk�n metal dövrü abid�l�rind�n ba�layaraq muncuq v� pil�k (p�r�k) tipli b�z�k növl�rinin mis v� tuncdan düz�ldildiyi n�z�r� çarp�r. Q�z�l v� gümü�ün istehsal xüsusiyy�tl�rinin m�nims�nilm�sind�n sonra b�z�k ��yalar�n�n haz�rlanmas� zin�t istehsal� s�ciyy�si k�sb etmi�dir. Bununla da spesifik istehsal texnologiyas�na malik olan z�rg�rlik s�n�tinin tarixi ba�lanm��d�r. Arxeoloji abid�l�rd�n a�kar olunmu� q�z�l v� gümü� s�r�a, üzük, bil�rzik, qolba�, ç�l�ng, tac, sancaq, boyunba��, silsil�, düym�, toqqa, müxt�lif növ asma v� b�ndl�m� b�z�k növl�ri (pil�k, p�r�k) �srl�r boyu insan m�i��tini b�z�yib süsl�mi�dir.

Z�man�miz�d�k �n�n�vi zin�t istehsal�n�n döym�, çaxmaq�lib (q�libkarl�q), qarasavad, minalama (minasazl�q), aynalama (pardaxlama), çaxma (xat�mkarl�q), ��b�k� (torlama, h�dd�l�m�) v� s. olmaqla olduqca z�ngin texnoloji üsullar� g�lib çatm��d�r. Adlar� ç�kil�n texniki üsullar�n h�r birinin özün�m�xsus t�tbiq sah�si v� m�mulat növü yaranm��d�r. Qarasavad �n çox gümü�karl�qda t�tbiq olunurdu. Soyuq silahlar�n (q�l�nc, x�nc�r, q�m�, behbud v� s.) q�n�, yaxud d�st�yi, odlu silahlar�n qunda��n�n gümü� b�z�kl�ri çox vaxt qarasavad üsulu il� i�l�nib yara��ql� hala sal�n�rd�. Yaxud s�r�a, bil�rzik, üzük, k�m�r toqqas� v� s. zin�t növl�rinin haz�rlanmas�nda çox vaxt ��b�k� üsulundan istifad� olunurdu. Xat�mkarl�q üsulu il� x�nc�r, q�l�nc q�n�, onlar�n a�ac v� ya sümük d�st�yi, habel� müxt�lif növ ev avadanl�qlar� b�z�dilirdi. Minasazl�q üsulu il� q�z�l v� ya gümü� zin�tl�rin üz�rind� oyulmu� r�sm v� ya nax��lar�n içi mina madd�si il� doldurulandan sonra bi�irilib b�rkidilirdi. Bu texniki üsul �n çox x�nc�r v� q�l�nc q�n�n�n, s�r�a, bil�rzik v� s. zin�t növl�rinin b�z�dilm�sind� t�tbiq olunurdu.

Bütün bunlardan �lav�, bir s�ra �n�n�vi zin�t növl�rinin b�z�dilib yara��ql� hala sal�nmas�nda l�l-c�vahiratdan (inci, mirvari, k�hraba, s�d�f, almaz, yaqut, �qiq, brilyant v� s.-d�n) istifad� edilmi�dir. Ona gör� d� �n�n�vi z�rg�rlik s�n�tind� cavahirsazl�q çox vaxt müst�qil pe�� növü kimi f�aliyy�t göst�rirdi.

Zin�t istehsal� sah�sind� orta �srl�rd�n ba�lanan s�n�tdaxili ixtisasla�ma XIX �srd� d� davam etmi�dir. M�hz bunun say�sind� zin�t istehsal� z�rg�rlik, gümü�b�ndlik v� c�vahirsazl�q olmaqla, müxt�lif ixtisas sah�l�rin� ayr�lm��d�r. H�tta z�rg�rl�r aras�nda minasaz, ��b�k�çi (toplamaç�), q�libkar v� aynalama m�mulat� haz�rlayan r�ngkar ustalar�n i�i texnoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�nirdi.

XX �srd� zin�t isthesal�, yen� d�, �sas�n, ��h�rl�rd� c�ml��mi�di. Bak�, �amax�, ��ki, G�nc�, �u�a, Quba, L�nk�ran, Salyan, Naxç�van, Ordubad v� b. ��h�rl�r ölk�nin ba�l�ca z�rg�rlik m�rk�zl�ri say�l�rd�. Bu dövrd� sür�tl� böyüyüb neft s�lt�n�tin� çevril�n kapitalist Bak�s� XIX �srin sonlar�na do�ru Az�rbaycan z�rg�rliyinin �n böyük m�rk�zin� çevrilmi�di. 1900-cü ild� burada 130 n�f�r qeydiyyatdan keçmi� zin�t ustas� v� 89 n�f�r �agird çal���rd�. Z�rg�rl�rin say�na gör� sonrak� yerl�ri tutan G�nc� ��h�rind� 33, �amax�da 25, ��kid� 22, Salyanda 13, �u�a v� Quba ��h�rl�rinin h�r birind� 12 n�f�r z�rg�r i�l�yirdi.85

Statistik materiallardan göründüyü kimi, Bak� ��h�ri il� �laq�l�rin gücl�nm�si say�sind� �yal�t ��h�rl�rind� zin�t ustalar�n�n say� xeyli azalm��d�. Buna �min olmaq üçün t�kc� bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, 1832-ci ild� �amax� ��h�rind� 40 n�f�r yaln�z gümü�b�nd çal���rd�.86

Orta �sr ��h�rl�rind� zin�t m�mulat�na t�l�bat�n böyük olmas� s�b�bind�n çoxsayl� z�rg�r dükanlar� ��h�rin m�rk�zi küç�l�rind� �lahidd� c�rg� (çar��) t��kil edirdi. Vaxt� il� T�briz v� �rd�bil ��h�rl�rind�ki qeys�riyy�l�rd� z�rg�r dükanlar�n�n �m�l� g�tirdiyi ta�l� c�rg�l�rd� (çara� v� ya çar��larda) istehsal olunub sat�lan zin�t mallar�n�n z�ngin çe�idi Avropa s�yyahlar�n� (Qemelli Karyeri, Adam Oleari, Korneli de Bryuin, �arden, Tavernye v� b, heyran qoymu�dur.87

Z�rg�r dükanlar�nda zin�t istehsal� bir s�ra kimy�vi proses v� texniki �m�liyyatlardan ibar�t oldu�undan �sas xammal növl�ri (q�z�l, gümü�, l�l-cavahirat) il� yana��, bir s�ra yard�mç� vasit�l�rd�n (mis, �ora, na�at�r, t�n�kar, göyda�, bürünc, qur�u�un, sar� gil, q�z�l ya�� v� s.) istifad� olunmu�dur. Bunlar�n bir qismi a�qar m�qs�di il� i�l�nmi�dir. M�lum oldu�u kimi, zin�t istehsal�nda q�z�l v� gümü� xalis halda i�l�n� bilmirdi. Ona gör� d� onlar� yum�ald�b elastik hala salmaq laz�m g�lirdi. Bunun üçün �vv�lc� q�z�l v� gümü�ün liqatur t�rkibd� �rintisi haz�rlan�rd�.

153

Bununla da onlar�n istehsal xass�si gücl�ndirilir, bel�likl�, döyülüb yaymalanark�n parçalan�b zaya getm�sinin qar��s� al�n�rd�. Bir qayda olaraq, �rinti qat����� yüks�k �yarl� q�z�l v� ya gümü�� �lav� olunurdu. Çünki a�a�� �yarl� q�z�la mis v� ya gümü� qatd�qda onun �yar� daha da a�a�� dü�ür, bel�likl� d� m�mulat özünün d�fin� d�y�rini itirirdi. El� bu s�b�bd�n d� zin�t ustalar� �rintinin liqatur t�rkibini haz�rlayark�n ata-babadan mü�yy�n olunmu� qat���q nisb�tl�rin� ciddi �m�l edirdil�r. M�s�l�n, �u�a z�rg�rl�ri 82 �yarl� q�z�l� 56 �yara endirib �rinti haz�rlamaq üçün q�z�l�n h�r bir misqal�na 9 noxud a��rl���nda mis, 3 noxud gümü� qat�rd�lar.88

Zin�t istehsal�, bir qayda olaraq, xammal�n �ridilib müvafiq q�libl�r� bölünm�si, �rintinin zindan üz�rind� döyülüb yast�lanmas�, onun do�ran�b zolaqlanmas�, h�dd�l�m�, burma, e�m�, de�m�, oyma, c�zma, lehiml�m�, tara�lama (aynalama) v� s. kimi mür�kk�b prosesl�rl� ba�l� oldu�undan z�rg�r dükanlar�nda olduqca geni� çe�idd� �m�k al�ti v� istehsal l�vazimat�ndan istifad� olunurdu. Bunlar�n aras�nda z�rg�r kür�si, z�rg�r körüyü, zindan, ç�kic, k�lb�tin, qayç�, m�ng�n�, tutacaq, gir�, h�dd�, simke�, z�rr�din, z�rr�bin, q�l�m, biz, sünb�, b�çaq, matqab, maqqa�, buta, q�lib, r�c�, hövn�, pufk�, yey�, sürtg�c, l�k a�ac�, asma t�r�zi, ç�ki da�lar�, m�h�kda�� v� s. mühüm yer tuturdu. Göründüyü kimi, Az�rbaycan�n �n�n�vi zin�t istehsal�n�n dig�r sah�l�rinin heç birisind� bu q�d�r sayda müxt�lif növ �m�k al�tl�rind�n istifad� edildiyi qeyd� al�nmam��d�r.

Bu fakt özlüyünd� yüks�k istehsal m�d�niyy�tind�n soraq ver�n olduqca d�y�rli etnoqrafik göst�rici idi. Bel� d�y�rl�ri yaradan el s�n�tkarlar�n�n istedad v� s�n�t m�har�ti qibt� do�urmaya bilmir.

�stifad� m�qam�na, ba�qa sözl�, g�zdirilm� t�rzin� gör�, �n�n�vi zin�tl�r ba�-qulaq, boyun-yaxa, bil�k-barmaq, be, ayal v� b�ndl�m� b�z�kl�r olmaqla, müxt�lif tipoloji qruplara bölünür. Bu qruplara daxil olan zin�t növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus istehsal texnologiyas�, forma v� qurulu� xüsusiyy�tl�ri yaranm��d�r. Bütün bunlardan �lav�, �n�n�vi z�rg�rlik m�rk�zl�rind�n as�l� olaraq, h�r bir bölg�nin özün� m�xsus s�ciyy�vi b�z�k növü d� t���kkül tapm��d�r. «Ç�çik», «qarabatdaq» boyunba��lar Naxç�vanda, piyal�-z�ng s�r�alar �amax�, Bak� v� G�nc�d�, «döym�-babaxan�» v� ya «ay-ulduz» adlanan aynalama yaxal�q �u�ada, h�may�l, heyk�l Quba, ayp�r�k Qazax, m�jdiyy� Salyan z�rg�rliyind� geni� yay�lm��d�r.

Tarix�n insan�n geyim v� m�i��tin� göz�llik ver�n b�z�k m�mulatlar� aras�nda z�r-ziv�r, xüsusil� qad�n zin�tl�ri ba�l�ca yer tutmu�dur. Zin�t ustalar� tarix boyu qad�nlar üçün bir-birind�n yara��ql� müxt�lif növ z�r-ziv�r, b�z�k nümun�l�ri yaratm��lar.

Qad�n zin�tl�ri aras�nda ba� b�z�kl�ri (süs, c��c��a) üstün yer tutmu�dur. Qulaq v� saç b�z�kl�ri d� çox vaxt bu qrupa aid edilir. Az�rbaycanda tarix�n ba� b�z�kl�rinin çox z�ngin tipoloji çe�idl�ri yaranm��d�. Bunlar�n aras�nda ayr�-ayr� m�h�lli z�rg�rlik m�rk�zl�rind� müxt�lif adlarda z�man�miz�d�k g�lib çatm�� tac v� ya ç�l�ng �n arxaik b�z�k növü olmaq etibar� il� diqq�ti c�lb edir.

A��r v� bahal� zin�t növü olmaq etibar� il� tac, �sas�n, a�a-b�y zümr�sind�n olan varl� kübar qad�nlar aras�nda d�bd� olmu�dur. Keçmi�d� tac, h�mçinin, hakimiyy�t r�mzi kimi, hökmdar libas�n�n z�ruri t�rkib hiss�sin� çevrilmi�dir. �n�n� hal�n� alm�� r�smi qaydaya gör�, hökmdar hakimiyy�t taxt�na ç�xark�n, h�m d� hökm ver�n zaman onun ba��na mütl�q tac qoyulmal� idi.

Haz�rda tac öz ad� il� t�kc� �imal-Q�rbi Az�rbaycanda qalm��d�r. Qazaxda o, «ding�», G�nc� v� Mu�an bölg�sind� «c��c��a» ad� il� xat�rlan�r.

Zaqatala tarix-diyar�ünasl�q muzeyinin fondunda saxlan�lmaqda olan tac d�bilq�ni xat�rlad�r. Da�-qa�la b�z�dilmi� q�z�l tac�n �sas b�z�k elementl�ri onun ön v� yan t�r�fl�rind� c�ml��dirilmi�di.

�n�n�vi z�rg�rlik s�n�tind� b�z�k dekorunun t�kmill��dirilm�si �n�n�si sonralar bu tipd�n olan zin�tl�rin «al�nl�q», «qabaql�q», (Q�rbi Az�rbaycan), «çütqaba��» (�irvan, Ab�eron), «tülüqaba��» (��ki), «al�nl�q» (Naxç�van), «ara�q�n» (Ordubad), «t�s�kqaba��» (L�nk�ran) v� b. adlarda b�lli olan v� mü�yy�n q�d�r m�h�lli xüsusiyy�t k�sb ed�n tipoloji çe�idl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Tacdan f�rqli olaraq, adlar� ç�kil�n ba� b�z�kl�ri, �sas�n, al�n�n üstünü v� gicgahlar� �hat�

154

etdiyind�n ya arxa t�r�fd�n qaytanla ba�a ba�lan�r, ya da ensiz parça, yaxud bafta üz�rin� b�nd edil�r�k çutqu v� ya araqç�n�n (t�s�yin) ön hiss�sin� b�nd edilirdi. �irvan v� Ab�eron qad�nlar� bir qayda olaraq, çutqaba��n� çutqunun önün� b�nd edirdil�r.

Al�nl�q (qabaql�q) ayr�-ayr� z�rg�rlik m�rk�zl�rind� «pil�k», «p�r�k» («p�r�ng»), «gülp�r�k», «k�sm�» v� s. adlarla b�lli idi. Al�nl�q iki cür, ya q�libkarl�q üsulu il� haz�rlanm�� z�ngin b�dii dekora malik zin�t ünsürl�rind�n, yaxud k�nar�na qulp b�nd etdirilmi� q�z�l v� ya gümü� sikk� düzümünd�n ibar�t t�rtib edilirdi. M�hz bu s�b�bd�n d� al�nl�q (qabaql�q) el aras�nda h�min b�z�k ünsürl�rinin ad�na müvafiq qaydada adland�r�l�rd�. «Pil�k al�nl�q», «p�r�k» v� ya «gülp�r�k qabaql�q» buna misald�r. �silzad� kübar qad�nlar�n «k�sm�» al�nl���, ad�t�n, l�l-cavahiratla b�z�dil�rdi. Al�nl��� z�nginl��dir�n da�-qa� aras�nda brilyant mühüm yer tutmu�dur. Daha çox Bak� z�rg�rl�ri brilyant qa� düz�ltm�y� üstünlük ver�rmi�l�r.

Qulplu sikk�l�rd�n düz�ldil�n al�nl�q hans� ölk�nin sikk� növünd�n haz�rlan�rd�sa, h�min adla da tan�n�rd�. M�s�l�n, «��r�fi» v� ya «imperial al�nl�q», «bacaql� qabaql�q», yaxud «m�cidiyy�» (m�jdiyy�) bunu ayd�n göst�rirdi.

«��r�fi» Misir m�mlük sultan� ��r�f Seyf�ddin t�r�find�n 1422-ci ild�n k�sdirilm�y� ba�lam��d�r. S�f�vil�r dövründ� h�min ç�kid� (3,45q) k�silmi� q�z�l sikk�l�r d� «��r�fi» adlanm��d�r.89

«�mperial» rus q�z�l sikk�si olub nominal d�y�ri 10 gümü� manata b�rab�r pul vahidi say�l�rd�. 1755-ci ild�n k�silm�y� ba�lam�� h�min sikk�nin t�rkibind� 11,65 q q�z�l var idi.90 Rus i��al�ndan sonra Az�rbaycanda geni� yay�lm�� imperial ç�kisin� gör� dig�r sikk�l�rd�n üstün tutulurdu. «Bacaql�» XIX �srin �vv�ll�rind�n Az�rbaycanda i�l�dil�n Niderland q�z�l dukat�n�n ad� olmu�dur. H�tta Avstriya q�z�l sikk�l�ri, habel� F�t�li �ah dövründ� �randa eyni ç�kid� k�sil�n q�z�l sikk�l�r d� «bacaql�» adlanm��d�r.91

«M�cidiyy�» Türkiy�d� Sultan �bdülm�cid t�r�find�n 1844-cü ild�n k�sdiril�n q�z�l v� gümü� sikk�l�r idi. Az�rbaycanda o, «m�jdiy�» ad� il� yay�lm��d�r. Ç�kisi 7,2 q, nominal d�y�ri 100 quru�a b�rab�r olan bu q�z�l sikk�l�r «Osmanl� lir�si» kimi d� tan�n�rd�.92

K�nar�na qulp b�nd etdirilmi� h�min sikk�l�ri qad�nlar özl�ri d� sap v� ya qaytana düzüb «al�nl�q», «yaxal�q», «belba��», yaxud «�t�klik» düz�ld� bilirdil�r.

«K�sm�» adlanan paxlava formal� b�z�k ünsürl�rind�n ibar�t q�z�l silsil� d� ba� b�z�kl�ri siras�ndan idi. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind�, o cüml�d�n Quba bölg�sind� silsil� «h�mail», yaxud «heyk�l» ad� il� m��hur idi.

Alazan vadisi �halisi aras�nda silsil�ni «mumasan» adlanan ard�c�l qaydada bir-birin� b�nd edilmi� z�ncir� v� pil�k düzüml�rind�n ibar�t b�z�k növü �v�z edirdi.

Qad�n ba� b�z�kl�ri aras�nda q�libkarl�q üsulu il�, müxt�lif b�z�k ünsürl�rind�n, �n çox is� «p�r�k» v� ya «gülp�r�k» düzüml�rind�n ibar�t haz�rlanm�� cutquqaba�� xüsusi yer tutmu�dur. Çutqunun önün� tutulan bu z�rif ba� b�z�yi keçmi�d� Az�rbaycan�n ��rq bölg�l�rind� xüsusil� geni� yay�lm��d�r.

Kiçik tac� xat�rladan çutquqaba�� çox vaxt q�z�ldan, b�z�n d�, xüsusil� kas�blar üçün gümü�d�n düz�ldil�rdi. Varl� �silzad� qad�nlar üçün haz�rlanm�� q�z�l çutquqaba�� h�m d� da�-qa�la b�z�dilirdi.

R.�f�ndiyevin yazd���na gör�, aypara ��klind� ç�l�ngi xat�rladan çutquqaba��n� XVIII �srd� araqç�n�n qaba��na tuturmu�lar.93 Görünür, el� m�hz bu s�b�bd�n d� Ordubadda bu tip ba� b�z�yi «ara�q�n» adlan�rd�.

�n�n�vi ba� b�z�kl�rinin bir qismi, m�s�l�n, qarmaq, sancaq v� s. çalma v� örp�kl�ri (b�nar�, s�r�ndaz, alafa, tor) b�nd edib b�rkitm�k, mü�yy�n hiss�si (telbasan, qüllaba, �rca) is� qad�n saçlar�n�n hörüy� g�lm�y�n c��a v� birç�kl�rini y���b s�liq�y� salmaq m�qs�di güdürdü. «H�babi» adlanan yaxa bu düym�l�ri, qu�para v� çarpaz da b�ndl�m� zin�tl�r qrupuna daxil idi.

Z�ncir�li q�z�l qarmaq, �sas�n, �rli qad�nlar�n geyim d�stin� daxil olan ba� b�z�yi say�l�rd�.94 Çünki keçmi�d� bahal� ba� örp�kl�rini, ba�l�ca olaraq, �rli, h�m d� varl� qad�nlar ört�rdil�r. Bel� örp�kl�r is� ba�a qarmaq vasit�sil� b�rkidilirdi.

Qulaq b�z�kl�ri etnoqrafik �d�biyyatda çox vaxt ba� zin�tl�ri s�ras�nda t�snif olunsalar da, t�tbiq m�qam�na gör� ayr�ca tipoloji qrup t��kil edirdi. Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind�

155

«s�r�a», «tana» («t�n�»), «gu�var�» v� s. kimi sinonim istilahlarla geni� yay�lm�� bu b�z�k növünün tipoloji c�h�td�n müxt�lif çe�idl�ri yaranm��d�r. Az�rbaycanda �n q�dim s�r�a nümun�si q�dim Ming�çevird�n, tunc dövrün� aid kurqandan tap�lm��d�r.95

Erk�n orta �sr abid�si olan D�d�-Qorqud dastanlar�nda s�r�a «küp�» («altun küp�») ad� il� t�qdim olunmu�dur.96 H�m d� dastandan b�lli oldu�u kimi, altun küp�ni t�kc� qad�nlar deyil, adl�-sanl� ki�il�r d� qulaqlar�na tax�rm��lar. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� �ziz-x�l�f o�lan u�aqlar�n�n qula��n�n bir tay�na «heyd�ri» s�r�a taxmaq ad�ti yax�n keçmi��d�k davam etmi�dir.

S�r�an�n zaman-zaman forma v� qurulu� etibar� il� çoxsayl� tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Onlar�n bir qismi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Bunlar�n aras�nda «piyal�-z�ng», «sat�l», «�arl�» («lolo»), «minar�», «badam�», «gilas�», «üçdüym�», «dörddüym�», «be�düym�», «q�rxdüym�» s�r�alar, habel� «halqa» v� «asmal�» s�r�a v� s. h�l� d� d�bd�n dü�m�mi�dir. B�z�n, s�r�alar�n üz�rin� qiym�tli da�-qa� �lav� etm�kl� z�nginl��dirilir v� bel�likl� d� m�mulat�n d�fin� d�y�ri art�r�l�rd�. Bunlardan f�rqli olaraq, «minar�» s�r�an�n �t�yi silsil�li düz�ldilm�kl�, bir növ «piyal�-z�ng»i xat�rlad�rd�.

Boyun-sin� (yaxa) b�z�kl�ri müxt�lif materiallardan (q�z�l, gümü�, l�l-cavahirat, �ü��, m�rcan, k�hraba v� s.) düz�ldilm�kl�, müxt�lif növ boyunba��larla t�msil olunurdu. Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� boyunba�� «xirtd�klik», «bo�azl�q», «yaxal�q», «imar�t» d� adlan�rd�. Bu istilahlar sinonim kimi i�l�ns� d�, vahid tipoloji qrup t��kil ed�n h�min b�z�k növl�ri haz�rland��� material�n s�ciyy�sin�, qurulu� v� formas�na gör� mü�yy�n q�d�r f�rqli xüsusiy�tl�r� malik idi. Bu bax�mdan Naxç�van bölg�si üçün s�ciyy�vi olan ç�çik v� qarabatdaq tipoloji c�h�td�n dig�r boyun b�z�kl�rind�n seçilirdi.

�n�n�vi boyun b�z�kl�rinin �n q�dim növü muncuq boyunba�� olmu�dur. Müxt�lif materiallardan (mirvari, inci, m�rcan, brilyant, r�ngli �ü��, bal�qqula�� v� s.) haz�rlanan muncuq düzüml�ri il� yana��, q�z�ldan düz�ldilmi� «arpa», «hil», yaxud «gülp�r�k» boyunba�lar da d�bd� olmu�dur. «S�dd�» adlanan mirvari boyunba�� 9-10 c�rg� topa muncuq düzümünd�n ibar�t haz�rlan�rd�. Çox vaxt ��dd� bir cüt «arpa» v� ya «hil» muncuq vasit�sil� tamamlan�rd�.

�stehsal texnologiyas�n�n spesifik s�ciyy� da��mas� s�b�bind�n muncuq boyunba��lar�n�n haz�rlanmas� il� cavahirsazlar m���ul olurdular.

Z�rg�r dükanlar�nda haz�rlanan zin�t m�mulatlar� aras�nda q�z�l boyunba��lar tipoloji z�nginliyin� gör� xüsusil� f�rql�nirdi. Forma, qurulu� v� n�q� xüsusiyy�tl�rin� gör� seçil�n q�z�l boyunba��lar�n h�mail, heyk�l (Quba, �amax�, ��ki), ayp�r�k (Qazax), hil, arpa (Bak�), aral�q (�u�a, ��ki, �irvan, G�nc�), ç�çik, qarabatdaq (Naxç�van), xirtd�klik (C�nc�, Naxç�van) v� s. olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri qeyd� al�nm��d�r.

H�nd�si v� astar motivli n�q� ünsürl�ri il� z�ngin olan aral���n ayr�-ayr� z�rg�rlik m�rk�zl�rind� f�rqli adlarla b�lli olan «ay-ulduz», «��ms», «qütt�» («qübb�»), «paxlava» v� s. kimi növl�ri t���kkül tapm��d�r.

Q�z�l boyunba��lar�n sikk� düzümünd�n ibar�t t�rtib olunmu� tipoloji növl�ri ayr�ca bir qrup t��kil edirdi. H�m d� sikk� boyunba��lar müxt�lif ölk�l�r� m�xsus q�z�l v� gümü� pullardan düz�ldildiyind�n f�rqli adlarla tan�n�rd�. «Bacaql�», «imperial», «��r�fi» boyunba��, yaxud «m�jdiyy�» (m�cidiyy�) yaxal�q bu q�bild�n olan boyun-yaxa zin�tl�rin� daxil idi.

Çox vaxt boyun v� yaxa (sin�) b�z�kl�ri bir-birini �v�z edib tamamlay�rd�. «Arpa» boyunba��n�n aras�na b�z�n z�ngin n�q�l�rl� b�z�dilmi� dair�vi b�z�k ünsürü, yaxud 6 v� ya 8 gu��li ulduz, onun alt�na is� aypara b�nd edilirdi.97

«H�mail» çox vaxt da�-qa�la, xüsusil� d� zümrüd v� ya z�b�rc�dl� b�z�dilib yara��ql� hala sal�n�rd�. Z�rg�rlik s�n�tind� o, çox vaxt «z�b�rc�d h�mail» aldlan�rd�. Yaqut, inci, brilyantla b�z�dilmi� h�maili çox vaxt q�z�l qarmaqla arxal�q v� ya l�bbad�nin çiyinl�rin� b�nd edirdil�r. B�z�n h�mailin �t�yi 4 c�rg� q�z�l sikk� il� t�rtib olunub tamamlan�rd�. H�mailin bu növü «sin�b�nd» adlan�rd�.

Qol, bil�k v� barmaq b�z�kl�ri müxt�lif növ qolba�, bil�rzik v� üzük il� t�msil olunurdu. Bu qrupdan olan zin�t növl�ri aras�nda qa�l� v� qa�s�z üzükl�r, qism�n d� bil�rzik daha kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r.

«Bazub�nd» adlanan v� �ks�r hallarda l�l-cavahirl� b�z�dilmi� q�z�l v� ya gümü�

156

qolba��lar, �sas�n, ki�i zin�ti say�lmaqla, ba�l�ca olaraq çox m�hdud dair�d� yay�lm�� v� hakim zümr�l�r� m�xsus olmu�dur.

Keçmi�d� kübar qad�nlar aras�nda halqa qolba�, muncuq qolba� daha çox d�bd� idi. Bazub�ndd�n f�rqli olaraq, bil�rzikl�rin daha çox tipoloji növü yaranm��d�r. «Halqa»,

«burma», «y��ma», «h�siri», «h�ncam�», «gül» bil�rzik növl�ri uzun müdd�t d�bd�n dü�-m�mi�dir. Kübar qad�nlar�n «gül» bil�rziyin�, ad�t�n, yaqut v� ya zümrüd qa� qoyulurdu.

Barmaq b�z�kl�ri aras�nda «barmaqçal�q», «�yrimç�» v� ya «halqa» adlanan qa�s�z üzükl�r daha q�dim tarix� malik olmaqla, uzun müdd�t xatirc�mlik, ni�an üzüyü kimi i�l�nmi�dir. Bunlar�n �sas�nda sonralar qa�l� üzükl�rn müxt�lif tipoloji növl�ri peyda olmu�dur. Qa� material�ndan, habel� qa��n formas�ndan as�l� olaraq, bu qrupdan olan üzükl�r müxt�lif adlarla (yaqut, zümrüd, brilyant, mivari, paxlava qa�l� v� s.) tan�n�rd�.

Bel b�z�kl�ri k�m�r, belba�� v� t�kb�nd il� t�msil olunurdu. Minal�, ��b�k�li, yaxud sallamal� saltoqqa vasit�si il� tamamlan�b qabaq t�r�fd�n ba�lanan q�z�l v� ya gümü� k�m�rl�rin müxt�lif tipoloji növün� t�sadüf olunurdu.

Qad�n v� ki�il�r� m�xsus k�m�rl�r b�z�k ünsürl�rinin b�nd edilm� üsuluna gör� «körpülü», «b�ndl�m�» v� «keçirtm�» olmaqla üç cür haz�rlanm��d�r. Körpülü k�m�rl�rin «k�sm�» b�z�k ünsürl�ri bir-birin� keçiril�n b�ndl�yici «körpü»l�r vasit�si il� ba�lan�rd�. Bu tipd�n olan «k�sm�» k�m�rl�rin sallama v� ya z�ngir�l�ri onun ön t�r�find�, xüsusil� toqqan�n �t�yind� c�ml��irdi.

Bundan f�rqli olaraq, «b�ndl�m�» k�m�rl�rin qulplu sikk�l�rd�n ibar�t olan b�z�k ünsürl�ri qay�� üz�rin� b�ndl�nirdi. «K�sm�» p�r�kl�rd�n ibar�t düz�ldilmi� minal� «gül» belba��lar�n b�z�k-n�q� ünsürl�ri d� çox vaxt b�ndl�m� üsulu il�, lakin tünd r�ngli parça (sürm�yi, zo�al�, ya��l v� ya qara m�xm�r) üz�rin� b�nd edilirdi.

Bunlardan f�rqli olaraq, ki�il�r� m�xsus zin�t növü say�lan t�rkb�ndin b�z�k ünsürl�ri «keçirtm�» üsulu il� qay�� üz�rin� düzülüb b�rkidilirdi.

B�z�n z�rg�rl�r t�r�find�n düz�ldil�n v� «k�m�rb�nd» adlanan k�sm� «gül belba��»dan f�rqli olaraq, sikk� k�m�rl�ri h�r k�s özü d� düz�ld� bilirdi. Bunun üçün z�rg�r� t�qdim edil�n q�z�l v� ya gümü� sikk�l�r� qulp döydürm�k v� toqqa sifari� etm�k kifay�t edirdi.

Libaslara b�ndl�m� zin�tl�r b�z�k növü olmaqdan �lav�, h�m d� onlar�n bir qismi �m�li m�qs�d da��maqla, yaxa v� bil�k yar�qlar�n� düym�l�yib ba�lamaq m�qs�di güdmü�dür. Q�z�l v� gümü�d�n k�silmi� «h�bbab�», «böyr�yi», «qoza» düym�l�r m�hz bu m�qs�dl� istifad� olunmu�dur.

Bu qrupdan olan b�ndl�m� zin�tl�rin �n tipik nümun�si say�lan �t�klik iki tipoloji növd� haz�rlanm��d�r. «Sikk� �t�klik» q�z�l v� gümü� sikk�l�rd�n (bacaql�, ��r�fi, m�cidiyy�, imperal, çervon v� s.) t�rtib olunmaqla daha geni� yay�lm�� v� kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. Sikk� �t�klikd�n f�rqli olaraq, q�z�l v� gümü�d�n k�silm� «pil�k» v� ya «p�r�k» �t�klik çox vaxt mina il� b�z�dilirdi. Ona gör� d� minasazlar �t�kliyin bu növünü çox vaxt «gül» v� ya «gülp�r�k» adland�r�rd�lar.

Bütün bunlardan �lav�, keçmi�d� kübar qad�nlar�n �t�kliyi h�m d� cavahiratdan düz�ldilirdi. Keçmi�d� kübar qad�nlar� aras�nda «mirvari» �t�klik daha geni� yay�lm��d�.

Bir qayda olaraq, dig�r b�ndl�m� zin�t növl�ri kimi, �t�kliyin d� b�z�k ünsürl�ri çox vaxt bafta üz�rin� düzülüb b�nd edil�nd�n sonra tuman v� ya dig�r üst geyiml�rinin �t�yin� b�ndl�nib b�rkidilirdi.

B�ndl�m� zin�tl�r b�z�n sapa düzül�nd�n sonra paltara b�nd edilirdi. «H�bbab�» v� ya «qoza» düym�l�rd�n ibar�t yaxal�q buna �yani misald�r.

Pil�k v� ya p�r�k �t�klik qad�n tuman�ndan ba�qa, üst köyn�yinin �t�yin� d� vurulurdu. «Oyma» yaxal� arxal�qlar�n yaxas�n�n �traf�, ad�t�n, q�z�ldan düz�ldilmi� «böyr�yi», yaxud

«h�bbab�» düym�l�rd�n ibar�t b�z�k düzümü il� süstl�ndirilirdi. Libaslara b�nd edil�n b�z�kl�rin dig�r qrupunu a�lab�nd m�lumatlar�: z�ncir�, bafta,

çapara, h�r�mi, qaragöz, s�rm�, ��ms, �ahp�s�nd, qotaz, purçüm, pitik v� s. t��kil edirdi. Hörm� v� toxuma üsullar� il� haz�rlanan h�min b�z�kl�r qad�n üst geyiml�rinin �t�yin�,

qol yar�qlar�na, bil�k a�z�na, belin�, yaxas�na b�ndl�nirdi. Qotaz, pürçüm, pitik is� b�z�kli

157

görünm�k üçün tumanba��, çutqu qaytan�, meyz�r ba��n�n uclar�na �lav� edilirdi. Üst geyiml�ri bütün bu b�z�k növl�rind�n �lav�, tikm� usulu il� d� b�z�dilir, yara��ql� hala

sal�n�rd�. Tikm� b�z�kl�r, �sas�n, müxt�lif r�ngl�r� boyam�� keci sap, yaxud gül�b�tinl� icra

olunurdu. Tikm� nax��lar müxt�lif növ b�xy�l�rl� - qo�as�r�q, �yrim-üyrüm, qayç�qulpu, çalkeçir, qu� cayna��, dördüym�, doldurma v� s. tiki� texnikas� il� sal�n�rd�.

Tikm� nax��lar�n geni� yay�lm�� tipoloji növl�rind�n biri d� muncuqlu tikm� idi. T�kb�t�k, yaxud düzüm hal�nda istifad� olunan r�ngb�r�ng muncuqlar� mü�yy�n n�q� motivi üzr� m�mulat üz�rin� b�nd etm�kl�, laz�mi b�z�k növü �ld� edib onu yara��ql� hala sal�rd�lar. Muncuqlu tikm� texnikas� il� �n çox qad�n ba�maqlar�, pul v� t�nb�ki kis�si, möhür, daraq, qayç�, sürm� qab� v� s. b�z�dilirdi. Muncuqlu tikm� habel�, araqç�n, çutqu, düym�ç� kimi ba� geyiml�rinin b�z�dilm�sind� d� istifad� edilirdi.

Tikm� nax��larla keçmi�d� bir s�ra ki�i geyiml�rin� d� b�z�k vurulurdu. Kaval kürkün yaxas�, boynu, kür�yi, bil�yi v� �t�yi, �ban�n qabaq qanadlar�n�n �traflar�, qol yeri, yaxa köb�sinin yanlar� müxt�lif s�ciyy�li nax��larla b�z�dilirdi. Bunlardan �lav�, qad�nlara m�xsus çutqu, araqç�n, t�s�k v� üst köyn�yi, h�mçinin, tikm� nax��larla b�z�dilib yara��ql� hala sal�n�rd�.

Qad�n b�z�kl�rinin xüsusi bir qrupunu yana�a, qa�a, göz� ç�kil�n boyalar, yaxud �l-ayaq barmaqlar�na yax�lan h�na t��kil edirdi. Keçmi�d�, ad�t�n, «m���at�» adlanan pe��kar b�z�k ustalar� toy günü g�lin köç�n q�zlar�n, yaxud varl� evl�rind� kübar qad�nlar�n üz-gözünü b�z�yib geyindir�rdil�r. «B�z�kçi» qad�nlar bir qayda olaraq, maqqa� v� s�kkizvari ilg�k hal�na sal�nm�� sap vasit�sil� qad�n�n üz-qa��n� al�b t�mizl�y�ind�n sonra kosmetik boya madd�l�ri (�nlik, kir�an, v�sm�, sürm�, h�na, rü�ül) il� b�z�yib yara��ql� hala sal�rd�lar. Kosmetik b�z�k vasit�l�rinin bir qismini, o cüml�d�n rü�ül, daban da�� v� h�nan� h�r k�s özü d� �ld� edib istifad� ed� bil�rdi.

Bir qayda olaraq, v�sm� qa�a, sürm� göz� ç�kilir, �nlik, kir�an is� yanaqlara yax�l�rd�. H�na �l-aya�a, saç-saqqala yax�l�rd�.

M���at� saç�n hörük, c��a v� birç�kl�rini daray�b s�liq�y� salandan sonra gülab, �nb�r v� dig�r �tirli mayel�r çil�yib qad�n saç�n� rayih�l�ndir�rdi.

Kosmetik vasit�l�ri, ad�b�n, �ttar dükan� v� �czaxanalardan, yaxud ç�rçi v� cama��rxanalardan sat�nalma yolu il� �ld� edirdil�r. 1 Az�rbaycan�n Rusiya il� birl��dirilm�si v� onun müt�r�qqi iqtisadi v� m�d�ni n�tic�l�ri.B.,1956, s.50-51. 2 Yen� orada, s.54. 3 S.S.Dünyamal�yeva. Az�rbaycan geyim m�d�niyy�ti tarixi. B., 2003, s. 133. 4 Yen� orada, s. 133-134. 5 Yen� orada, s. 134. 6 Yen� orada. 7 "�{�����<��? �� ��� �� ���������. ��<��+. .,1972. 8!..]��$���%�?. ���%�? �� ��� �� ��������{ � XIX –��$�� ww �. �� �������J ��������� ���>� �-� ? !���>��\�� "������ &&&'. -w��?����� � +�� ����<��? %��<���� ������� /��%��� � XIX -XX ��.�[�. I, .,1971; �..]��\�+���. ����� %��� %{�� �� ��[ ������� �� ��������� ��������� ���>� �� ? ����� �+. �%��. &.".�����=��.- Yen� orada. 9 }.|����. /������ /��%���%�>� %��?. &}�.,1834. 10 ".@.��������. *�����? ����[ � ����[$ ���� ����%�# �� /��%�� . ]. I, II, %�., 1,2. &}�.,1871. 11 *.� � ���. }�� = ���� �� ��> ����� � |�%��%��<J. /����<,1850. 12 .]% = ���. �� ���������%� �����[.- &�����% +�� ������ �� W���>��\�� ��� ��=%���%�+ +�� . ]._, .,1888. 13 *.&� �����. |�%����<�%�� �%��>.- &�����% +�� ������ ��? �������? + ������ � � �� + � /��%���. ^[�. wI, ]�\���,1891. 14 �.��� �. }� ������ �<�[� ��$ � � �� ��% � ]��[= � ��+ 1925 >. 15 .������. ]��[=� (W���>��\�$ �%� ��+ �%�).-«*��./��%���%�>� ������%�-��# ���>�$ �%�>� ���������», �.IY,]�\.,1926. 16 Q.F.Çursin. Göst.�s�ri. 17 �./.�� %� ���. � ��%�? �� ��� �� ���������.-*��� ������? �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� �������-��.�.,1960.

158

18/.]./���%�=�[. � ��%�? �� ��� ��� � ��? ���>� /��%��� XIX-��$��� ww �.-«�� ���������%�� W���->��\�$ �%�� ������%», �[�.1, �.,1964; Yen� onun: �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��-�����$��� � { �����<��� ��� ���>� /��%���. �.,1964. 19|.�./��$ ��%�?. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� � �. ��� % w������%�>� ������. - �� -����<��? %��<���� �� ���������, �, },�.,1961; Yen� onun: �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� /�����#�. - ^�����[ W���>��\�� /��%���. ]�.,1952. 20 �.�.*�+������. � �������� �� �� ��� � ��? J>�-�����$�[# ������� �� ���������. - «*��. �" �� ��.&&'».�.,1964, �4; Yen� onun: � ��%�? �������? �� ��� |�>����<�%�� ���[ � %��{ XIX – ��$�� ww �.-«*��.�" �� ��.&&'»,�.,1974»,�4: Yen� onun; � �������� �� �� "�#�$ ����%�� ���[ � XIX-��$. ww �.-«*��.�" �� ��.&&'»,�.,1981,�2. 21!..]��$���%�?. ���%�? �� ��� �� ��������{ � XIX – ��$��� ww �.�� �������J ��������� ���>� +�-� ? W���>��\�� ������� &&&'. - «w��?����� � +�� ����<��? %��<���� ������� /��%��� � XIX-ww ��.», �[�, 1, .,1971; Yen� onun: � ��%�? �����{�����? �� ��� ������� �� ��������� � �� ��������{ � ��> ����� �� �������J ��������� ���>� +�� ? W���>��\�� ������� &&&'.-����� �� W���$ �%�# ���{ ���� � ��-+?���%�# �[����� %��<���[. �., 1984. 22�..]��\�+���. ����� %��� %{�� �� ��[ ������� �� ��������� ��������� ���>� �� ? ����� �+.�%��. &.".�����=�� - «w��?����� � +�� ����<��? %��<���� ������� /��%��� � XIX-ww ��.», �[�.1, ., 1971. 23 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1976, s.60-69; Yen� onun: �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005, s.115-155; H.A.H�vilov. �nsan, m�i��t, m�d�niyy�t. B., 1981, s. ; �.".����?� �� ���������%�? �������? �� ��� %��{� XIX – ��$��� XX �. (}� +�� �����+ /���#�%�� ���[). ., 1967; /..*���>�+��. �� ����<-��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ XIX –��$�� XX �. �., 1982, �.18-21; *.._�#�����. �� ����<��? %��<���� ������� _�#��>�%�� >����[. �., 1981, �.12-15; ".�.�������. &��� + ���? +�� ����<��? %��<���� �� ��������{ � ��> �����. ., 1989, �.12-15; �.�."�������. ]����{�����? � ���� + ���? +�� ����<��? %��<���� �� ��������{ � �������J��# � �����. �., 1991, �.16-19; H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2001, s.72-91; �.H.�liyev. �ngiloylar. B., 2001, s.20-21; !..�?��\���. *������%� ���������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �.,2001, �. ; �.�.�sayev. �imal-��rqi Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005, s.17-20 v� b. 24 Az�rbaycan tarixi üzr� qaynaqlar.B.,1989,s.191-192. 25 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. �.1-IY,&}�.,1836. 26 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+.$. II, &}�., 1836, �.387. 27 ������ ����<�%�� �%��>. - �'^|/, $. },&}�.,1836,�.389. 28 Yen� orada. 29 A.N.Mustafayev. ��ki s�n�tkarlar diyar�d�r.B.,1987,s.41-44. 30 @.*.^ �� �. �� ����<��? %��<���� �������� ���[ �� ��������� � XIX-��$. ww �.,�.,1999. 31 H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat), B., 2001, s.76. 32 A.N.Mustafayev. XIX �srd� �irvanda �altoxuma d�zgah�. - «Az�rb. SSR EA X�b�rl�ri» (Tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�), 1968, �4. 33 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �. �.,1964,�.61 34 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti, B.,1977,s.64-65. 35"."._�����. �$ �% = �%�������� � |�%��%����.-&��� +�� ������ �� ���$ ��J W%���+�$ �%�>� �[�� >�-�������� ��[# %� ��<?� |�%��%���%�>� %��?.�.IX,]�\.,1888,�,161-165 36 «Qafqaz» q�zeti,1854, �53. 37".}�� #��. _ �%�������� _ +�#���%�� >�� ���� � ���-�����%�? =%���. - «^ ����% ���+[=� ������», .,1860,�.#,�10,�.2. 38 N.N.�avrov. Göst. �s�ri, s.166. 39 Yen� orada, s.170. 40 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda ��rbafl�q s�n�ti.B.,1991,s.40. 41 C�nubi Az�rbaycan tarixi oçerkl�ri.B.,1985,s.52. 42 Yen� orada, s.62. 43 Yen� orada, 44 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti.B.,1977, s.84. 45 �..]��\�+���.Göst.�s�ri, s.157. 46 Yen� orada, s.165-166. 47 H.B.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (avtoref.), s.12. 44 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s. 78. 48 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s.163. 49 H.N.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.11. 50 �.'.�+ ���. "������ �� ��[ � �� ���������%�+ ?�[% (����� \.). �.,1992,�.14. 51 ".*.�> �-]���. / + ����% ���$ ��? �� ��[ � W���>��\��. - &!, 1934, - � 3-4, �.122;. Q.T.Qaraqa�l�.Göst.�s�ri,s.130-133. 52 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.87.

159

53 Yen� orada. 54 Bax: S.S.Dünyamal�yeva. Az�rbaycan geyim m�d�niyy�ti tarixi. B., s.141-190. 55 Q.T.Qaraqa�l�. Göst. �s�ri, s.136. 56 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.88. 57 Bax: �.".�+�� �. ��%�[�� w������. ., 1966, �. 56. 58 H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti.B.,2001,s.86 59 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s.174-175,177-178. 60 H.N.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.85. 61 M.�.Tke�elov. Göst. �s�ri, s.103. 62 Bayat�lar, B., 1960, s.65. 63 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.91. 64 Bayat�lar, �kinci n��ri, B.,1960, s.72,94. 65 Yen� orada, s.61. 66 Kitabi D�d� Qorqud. B., 1962, s. 67 Q.M.K�rimov. ��ri�t v� onun sosial mahiyy�ti.B.,1987, s.13. 68 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s.157. 69 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.94. 70 Qoca d�rzil�rin verdiyi m�lumata gör� «Zinger» markal� �l v� ayaq ma��nlar� Az�rbaycanda XIX �srin 70-ci ill�rind�n t�tbiq olunma�a ba�lam��d�r. 71 �irvanda tiki�in bu növü «x�rdas�r�q» adlan�rd�. 72 Buna b�z�n «t�s�k tiki�i» d� deyilir. Çünki t�s�yin üstü �n çox bu tiki� növü il� b�z�nirdi. 73 Bayat�lar, II n��ri, B., 1960, s. 21. 74 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s. 182. 75 A.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.78. 76 &�����% +�� ������ ��? �������? + ������ � � �� + � /��%���. ^[�. wI. ]�\.,1891, �.146. 77 H.N.M�mm�dov. Göst.�s�ri, s.12 (nam.dis.avtoref. ). 78 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �.�., 1964, �.108. 79 A.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.53. 80 Yen� orada. 81 Yen� orada, s.55. 82 Yen� orada, s.108. 83 SMOMPK, XI bur., s.72. 84 Yen� orada, s.155. 85 ^./.|>� ��{%��. /������� ������������ �����[# � � � ��?�[# ��� ��� � ��%���%�+ ����� � ��> ���� � �� �����>� +[ + �[ ��? ����?��$ ��? � �������? ���>�. – «]���[ } ���>� �� ��� � ?� � � �� %�����-�[# ���+[=� ������ /��%���. ]�\., 1902, �.60, 64 86 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.171 87 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.220-221 88 �u�a z�rg�ri Cahangir Rüst�m o�lu �liyevin m�lumat�. 89 Az�rbaycan sovet ensiklopediyas�. IVc, B., 1980, s.261 90 Yen� orada, s.443 91 ASE, II s., B., 1977, s.47 92 ASE, VI, s., B., 1982, s.545 93 R.�f�ndiyev. Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri, B., 1960, s.30-31 94�./��$ ��%�?. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� � �� ����% w������%�>� ������. –�� ����<��? %��<���� �� ���������. T.II, B., 1951, s.196 95 ..�������, '..^�����, .*.*�� . �� ���� ��> $���, �., 1959, �.114 96 Kitabi-D�d� Qorqud, B., 1962, ç.40 97 R.�f�ndiyev. Göst. �s�ri. s.32

167

M�TB�X M�D�N�YY�T�: YEM�KL�R V� �ÇK�L�R

�rzaq m�hsullar� �nsan h�yat�n�n �b�di bioloji olan qida çiy hal�ndan emal edilib bi�iril�n�d�k çox böyük

t�kamül yolu keçmi�dir. Qidalanman�n m�d�niyy�t s�ciyy�si k�sb etm�si d� m�hz qida m�hsullar�n�n emal edilm�si, �rzaq m�hsuluna çevrilm�si v� yem�li hala sal�nmas� il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

T�bi�tin b�x� etdiyi qida m�hsullar�n�n t�darük edilib �rzaq hal�na sal�nmas� çox q�dim tarix� malik olub, y���c�l�q v� ibtidai ovçulu�un yaranmas� dövrün� gedib ç�x�r. Insan�n özünün yaranmas� il� h�mya��d olan qida t�darükü, istehsal t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�si il� yeni m�zmun k�sb etmi�dir. �slind� bu keçid n�tic�sind� �rzaq-qida t�minat� sah�sind� �sasl� dönü� yaranm��d�r. �kinçilik v� maldarl���n meydana g�lm�si, ba�qa sözl�, istehsal t�s�rrüfat�n�n yaranmas� bu tarixi dönü�ün iqtisadi �sas�n� t��kil etmi�, qida t�minat� c�h�td�n insan�n t�bi�td�n as�l�l���n� xeyli d�r�c�d� azaltm��d�r.

Az�rbaycan �razisinin t�bii ��raiti dünyada mövcud olan 11 iqlim qur�a��ndan 9-na malikdir. Land�aft amill�rinin bel� z�nginliyi onun flora v� fauna al�min� ciddi t�sir göst�rm�kl�, qida ehtiyat�n�n bollu�una �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Yem�kl�r, onlar�n t�rkibi, növ v� çe�idl�ri ilk növb�d� ölk�nin t�bii qida ��raiti v� �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Yem�k öyn�sind� �sas yer tutan ba�l�ca qida m�hsullar�n�n t�rkibin� bu amill�rin t�siri tarixi inki�af�n müxt�lif m�rh�l�l�rind� heç d� eyni olmam��d�r. Az�rbaycan�n q�dim sakinl�rinin qida m�hsullar� il� t�min olunmas�nda ölk�nin t�bii ��raiti, onun ba�l�ca rol oynam��d�r. Ba�qa sözl�, m�nims�m� t�s�rrüfat�n�n (y���c�l�q v� ibtidai ovçulu�un) h�l� d� hakim mövqe tutdu�u Neolit dövrün� q�d�r, Az�rbaycan�n q�dim �halisini t��kil ed�n ibtidai q�bil� icmalar�n�n qida ehtiyat�nda t�bi�tin haz�r m�hsullar�- yem�li yaban� bitkil�r, onlar�n meyv�si, kökü, b�zil�rinin gövd�si, ilbiz, h���rat v� cücül�r, ov heyvanlar�, ov qu�lar�, bal�q v� suda ya�ayan dig�r canl�lar ba�l�ca yer tuturdu.

�stehsal t�s�rrüfat�na keçil�nd�n sonra �halinin qida ehtiyatlar� il� t�min olunmas�nda t�dric�n �kinçilik v� maldarl�q m�hsullar� üstün yer tutma�a ba�lam��d�r. Bununla da �halinin qida m�hsullar�, ba�qa sözl�, �rzaq il� t�minat�nda sosial-iqtisadi amill�r t�bii-co�rafi ��raitd�n ir�li g�l�n amill�ri üst�l�mi�, lakin onu tamam yox ed� bilm�mi�dir.

�n�n�vi yem�kl�r� sosial-iqtisadi inki�afla yana��, dig�r amill�r, xüsusil� etnoslararas� �laq�, tarixi �n�n� v� dini yasaqlar da mü�yy�n t�sir göst�rmi�dir. Buna gör� d�, xalq�n etnik xüsusiyy�tl�ri onun m�tb�x m�d�niyy�tind� daha ayd�n �ks olunur.

�n�n�vi yem�kl�r maddi m�d�niyy�tin z�ruri t�rkib hiss�si kimi, h�m d� mü�yy�n sosial funksiya da��y�r. Yem�k süfr�si özünün m�rasim yem�kl�ri il� etnoslar� bir-birin� yax�nla�d�rsa da, p�hriz v� yem�k yasaqlar� il� onlar� bir-birind�n ay�r�r.1

Bununla bel�, maddi m�d�niyy�tin dig�r sah�l�rin� nisb�t�n yem�kl�r daha mühafiz�kar olub q�dim �n�n�l�ri uzun müdd�t qoruyub saxlam��d�r. �btidai çör�kbi�irm� üsul v� vasit�l�rinin bir qismi yax�n keçmi��d�k yaylaq mövsümü zaman� çobanlar�n m�i��tind� qalmaqda idi. Yaxud «qovura» adlanan arxaik yem�k növü d�nli bitkil�rd�n istifad�nin �n b�sit v� q�dim üsulu kimi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Yem�kl�r� xas olan mühafiz�karl�q �tli xör�kl�rd� d� n�z�r� çarp�r. Köz üz�rind� bi�iril�n �i�lik (kabab), ocaq h�nirtisind� haz�rlanan «f�rlama», qora basd�rma yolu il� d�ri aras�nda bi�iril�n «çoban k�l�f�r�», yaxud alovda q�zard�lan «ç���rtma» q�dim �n�n�l�rin müasir dövr� g�lib çatm�� q�lp�l�ridir. Yem�kl�rin bi�irilm�si sah�sind�ki bu q�dim üsul v� v�rdi�l�r uzunömürlü �m�li t�crüb�y� çevril�r�k, n�sild�n-n�sl� ötürülm� yolu il� m�tb�x m�d�niyy�tind� z�man�miz�d�k mühafiz� olunub saxlanm��d�r.

Xalq m�tb�xinin t���kkülünd� psixoloji t�lqin amili il� ba�l� etiqad qada�alar� da az rol oynamam��d�r. Zaman keçdikc� psixoloji t�lqin b�zi �rzaq m�hsullar�na qar�� imtinan�n �m�l� g�lm�si il� n�tic�l�nmi�dir. M�s�l�n, Az�rbaycanda �slam etiqad� yay�landan sonra donuz �ti, b�zi bal�q növl�ri (ilanbal���, a� bal�q, köp�k bal���), �t yey�n qu�lar�n v� göv��m�y�n heyvanlar�n �ti «murdar» hesab olunaraq yasaq edilmi�dir. Qida m�hsullar�n�n b�zi növl�rind�n imtina dini yasaqdan �lav� h�m d�, tarixi-etnik �n�n�l�r� söyk�nirdi. M�s�l�n, �slam� q�bul etmi� türkdilli xalqlar�n bir qismi at südünd�n (q�m�s) susuzlu�u d�fedici içki, yaxud yavanl�q kimi istifad� etdiyi

168

halda, az�rbaycanl�lar aras�nda bel� fakta t�sadüf olunmur. Yaxud, Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� d�v� �ti yeyilm�diyi halda, vaxtil� Ab�eron �halisi aras�nda o, �n l�ziz yem�k növü say�l�rd�. Bu bölg�d� �n �ziz qona�a m�z� yem�yi kimi d�v� �tinin qutab�n� t�klif etm�k böyük ��r�f say�l�rd�. Göründüyü kimi, qida mühafiz�karl��� m�s�l�sind� tarixi �n�n�l�r d� mühüm rol oynam��d�r.

Qida m�hsullar�n�n b�zi növl�rind�n psixoloji imtina etm� m�s�l�sind� tarixi �n�n�l�rin h�lledici rol oynad���n� vaxtil� Tal��-L�nk�ran bölg�sind� yem�k süfr�sin� çör�k �v�zin� daha çox düyü xör�kl�rinin verilm�si fakt�ndan da ayd�n görm�k olur. Bu bölg�nin t�s�rrüfat m�i��tind� tarix�n ç�ltikçiliyin üstün yer tutmas� üzünd�n yerli �halinin günd�lik v� m�rasim süfr�l�rind� düyüd�n haz�rlanan bi�mi�l�r mühüm yer tutmu�dur.2 Ba�qa sözl�, psixoloji qida �ng�li fizioloji imtinaetm�ni ��rtl�ndirmi�dir. Bu �n�n� bölg�d� ç�ltikçiliyin l��v olunmas�na q�d�r davam etmi�dir.

Bel�likl�, ölk�nin ekoloji v� t�s�rrüfat xüsusiyy�tl�rini dol�un ��kild� �ks etdir�n �n�n�vi yem�kl�r t�rkib etibar� il� iki qism� bölünür: bitki m�n��li (n�bati) yem�kl�r v� heyvan m�n��li (�tli v� südlü) qida m�hsullar�. Bunlar�n h�r biri z�ngin tipoloji növ� malik olub t�darük qaydalar�na, emal üsuluna v� süfr�y� verilm� t�rzin� gör� bir-birind�n f�rql�nmi�dir. Bundan f�rqli olaraq yem�kl�rin böyük �ks�riyy�ti qat���q t�rkibli olub h�m n�bati, h�m d� heyvanat m�hsullar�ndan haz�rlanm��d�r.

Yem�kl�rin etnoqrafik t�snifat�nda, h�r �eyd�n önc�, onlar�n s�ciyy�si ba�l�ca yer tutur. Bu c�h�td�n �n�n�vi yem�kl�r günd�lik (öyn�lik), ziyaf�t v� m�rasim süfr�si olmaqla üç qism� bölünür.

N�bati qida m�hsullar� t�darük üsuluna gör�, bec�rm� v� yaban� olmaqla, iki qrupa ayr�l�r. H�r iki q�bild�n olan qida növl�ri yaln�z t�darük edilib emal olunandan sonra �rzaq m�hsuluna çevrilirdi.

�rzaq t�darükü tarix boyu insanlar�n ba�l�ca, �z�li qay��lar�ndan olmu�dur. Xüsusil� keçmi�d� ictimai ia��, o cüml�d�n çör�kxana mü�ssis�l�rinin, z�if inki�af etm�si üzünd�n h�r bir ail�nin uzun müdd�tli �rzaq t�darükü qay��s�na qalmas�n� h�yati z�rur�t� çevrilmi�dir. Öt�n �srl�rd� �rzaq t�darükünün ba�l�ca s�b�bl�rind�n biri d� natural t�s�rrüfat�n uzun müdd�t hakim rol oynamas� il� ba�l� olmu�dur. Natural t�s�rrüfat ��raitind� �mt��-pul münasib�tl�rinin z�if inki�af� üzünd�n h�r bir ail� qida (�rzaq) ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün ba�l�ca istehlak m�hsullar�n� özü istehsal etm�y� m�cbur idi. Bundan �lav�, onlar istehsal etm�dikl�ri bir s�ra �rzaq m�hsullar�n� natural mübadil� yolu il� �ld� edirdil�r. Bazar �laq�l�rinin z�if inki�af etdiyi bel� ��rait h�r bir ail�nin növb�ti m�hsul yeti��n�d�k illik v� ya yar�millik azuq� ehtiyat�n� �vv�lc�d�n t�darük etm�sini t�l�b edirdi. Xüsusil� k�nd yerl�rind� sat�� bazar�n�n çat��mamas� uzun müdd�t üçün �rzaq t�darükünü z�ruri etmi�dir.

�rzaq ehtiyat�n�n �vv�lc�d�n t�darük edilm�sinin dig�r s�b�bl�rind�n biri d� qida m�hsullar�n�n yeti�m� müdd�tinin müxt�lif olmas� v� onlar�n t�darükünün mövsümi s�ciyy� da��mas� il� ba�l� olmu�dur. Ölk�nin bu v� ya dig�r bölg�sind� h�min m�hsullar�n bir qisminin çat��mamas�, ilin isti f�sill�rind� onlar�n bol ehtiyata malik olmas�, soyuq q�� aylar�nda is� bu ehtiyat�n tük�nm�si adamlar� vaxt�nda azuq� t�darükü qay��s�na qalma�a vadar etmi�dir. Yaylaq mövsümü zaman� qidal� alp ç�m�nlikl�rind� b�sl�nmi� ev heyvanlar�n�n pay�za dön�nd� h�dsiz d�r�c�d� kök olmas� v� q��da yem çat��mamazl��� üzünd�n onlar�n «�tini töküb» ar�qlamas�, yaxud döl mövsümü dövründ� ar�qlam�� heyvanlar�n k�silm�sinin s�rf�li olmamas�, q��laqdan yaylaq� v� köçü dövründ� mübadil�nin q�z��n ��kil almas� il� ba�l� yaranan ucuzla�ma v� s. amill�r d� uzun müdd�t üçün �vv�lc�d�n azuq� t�darükünü labüd etmi�dir.

H�l� m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ� ibtidai insanlar�n qida öyn�sind� yem�li yaban� bitkil�r, mühüm yer tutmu�dur. Lakin q�� mövsümü yax�nla�anda qida �h�miyy�ti k�sb ed�n yaban� bitkil�rin ehtiyat� azal�b, tük�nir v� n�tic�d� insanlar acl�q, qida çat��mazl��� qar��s�nda qal�rd�. Bel� ��rait ibtidai insanlar� soyuq q�� aylar� üçün yeti�mi� bitki v� meyv�l�ri y���b qurutmaq qay��s�na qalma�a vadar etmi�dir. Bel�likl�, �rzaq t�darükü bar�d� ilk b�sit anlay��lar t���kkül tapm��d�r. Zaman keçdikc� t�darük olunmu� qida m�hsullar�n� korlan�b xarab olmaqdan qorumaq üçün bir s�ra s�m�r�li üsul v� vasit�l�r axtar�l�b tap�lm��d�r.

�stehsal t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�sind�n sonra da y���c�l�q, yem�li yaban� bitkil�rin toplan�b saxlanmas� t�crüb�si özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bu �m�li s�yl�rl� ba�l�

169

�n�n�l�rin bir qismi n�inki müasir dövr�d�k g�lib çatm��, h�tta indi d� davam etdirilm�kd�dir. �v�lik, �l�y�z, yarp�z, nan�, k�kotu, çayotu, itburnu, göb�l�k, qazaya��, unnuca, t�r�, sozu, p�rp�töyün, unnuca, �omu, tur��ng, qazaya��, k��, cac�x, �al�am, �l�y�z, quzuqula��, göb�l�k, qulançar, t�r�, yarp�z, sözü, da� ke�ni�i, �v�nköm�nci (balva), cincilim, yolotu v� s. yem�li yaban� bitkil�rin t�darükü buna �yani misal ola bil�r.

Bec�rm� yolu il� hasil olunan �rzaq m�hsullar�n�n �sas�n� d�nli bitkil�r (tax�l, ç�ltik, dar�, n�rinc, m�rci, noxud), qism�n is� ba�, bostan, t�r�v�z bitkil�ri t��kil etmi�dir.

Q�dim zamanlardan ba�layaraq �halinin qida rasionunda �kinçilik m�hsullar�, xüsusil� d�nli bitkil�r üstün yer tutmu�dur. Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� a�kar olunmu� m�d�ni bu�da, çovdar, arpa, p�rinc, dar� qal�qlar� �halinin qida ehtiyat�nda q�dim zamanlardan d�nli bitkil�rin mühüm yer tutdu�unu �ks etdirir.

Neolit dövründ� meydana g�l�n toxa �kinçiliyinin sonrak� inki�af�, xüsusil� �um �kinçiliyin� keçilm�si il� �laq�dar olaraq tarlaç�l�q t�s�rrüfat�n�n yaranmas� qida ehtiyat�nda d�nli bitkil�rin rolunu xeyli d�r�c�d� art�rm��d�r.

Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� d�nli bitkil�rd�n müxt�lif formada - d�n�v�r, yarma v� un hal�nda olmaqla, üç cür istifad� olunmu�dur. Görünür, bu üsullardan �n q�dimi say�lan d�n� hal�nda istifad� �halinin günd�lik qida rasionunda ba�l�ca yer tutmu�dur.

�rzaq m�hsullar�ndan d�n�v�r formada istifad�nin arxaik üsullar�n�n bir qismi (h�dik, sütül, qovur�a,çilov, plov v� s.) z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. �kinçilik m�hsullar�ndan d�n�v�r formada istifad�nin geni� yay�lm�� s�m�r�li üsulu Az�rbaycan süfr�sinin �n l�ziz xör�k növün� çevril�n plov olmu�dur. Do�rudur, dig�r tax�l növl�rin� nisb�t�n ç�ltik Az�rbaycan xalq�n�n t�s�rrüfat m�i��tin� nisb�t�n gec daxil olmu�dur. Bununla bel�, haz�rlanma üsuluna v� «xuru�» adlanan a�qaras�n�n s�ciyy�sin� gör�, Az�rbaycan plovlar�n�n çox z�ngin tipoloji növ v� çe�idl�ri yaranm��d�r. Onlar�n çoxu müasir dövr�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan süfr�sini b�z�y�n l�ziz plov v� a�lar�n bir-birind�n dürlü müxt�lif çe�idl�rinin yaranmas�nda ölk�mizd� says�z-hesabs�z ç�ltik növl�rinin yeti�dirilm�si fakt� da mühüm rol oynam��d�r. Vaxtil� Az�rbaycanda yeti�dirilmi� 50-d�k ç�ltik növünün ad� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.3 Bunlar�n aras�nda s�dri, �nb�rbi, akül�, xan düyüsü, s�rili v� s. xüsusil� f�rql�nirdi. Dig�r d�n�v�r bitkil�r - p�rinc, m�rci, noxud, lobya, ma� v� s. çox vaxt ba�qa xör�kl�r� qat���q m�qs�di güdmü�, nadir hallarda onlar�n b�zisind�n ayr�l�qda xör�k bi�irilmi�dir.

Arxeoloji abid�l�rd�n Neolit v� Eneolit dövrl�rin� aid müxt�lif formal� d�n da�lar�n�n a�kar edilm�si fakt� bü dövrd�n etibar�n Az�rbaycanda d�nli bitkil�rin yarma, yaxud un hal�na sal�nd���n� söyl�m�y� �sas verir.

Az�rbaycanda d�nüyütm�nin tarixini mü�yy�nl��dirm�k üçün arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� olunmu� qay�qvari formaya malik d�n da�lar� müst�sna �h�miyy�t k�sb edir.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� gird� formal� kirkir� v� su d�yirmanlar�n�n yaranmas�na, bel�likl� d� d�nüyütm� vasit�l�rinin t�kmill��m�sin� s�b�b olmu�dur. Bununla �laq�dar olaraq, �halinin yem�k öyn�sind� yarma xör�kl�ri v� unlu yem�kl�rin nisb�ti d�yi�mi�dir.

Yarma soyuq mövsümd� haz�rlanan bir s�ra xör�kl�rin: yayma (s�y�q), ç�km� v� �orba növl�rinin ba�l�ca komponentin� çevrilmi� v� XX �srin ortalar�na q�d�r, ba�qa sözl�, vermi�el, makaron v� s. kimi un m�mulatlar�n�n s�naye üsulu il� kütl�vi istehsal�nad�k Az�rbaycan m�tb�xind� ba�l�ca yer tutmu�dur. Da� k�ndl�rind� yarma özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.

Az�rbaycan m�tb�xind� geni� yer tutan d�nli bitkil�rd�n un hal�nda istifad� olunmu�dur. Su d�yirmanlar� meydana ç�xana q�d�r Az�rbaycanda �n m�hsuldar d�nüyütm� vasit�si �ll�

f�rlad�lan kirkir� say�l�rd�. XIX �sr mü�llifl�rind�n birinin yazd���na gör�, o dövrd� kirkir� dem�k olar ki, h�r bir k�ndli

evind� var idi.4 Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� «�l d�yirman�» ad� il� tan�nan kirkir�l�r t�kc� forma v� qurulu�una gör� deyil, habel� i�l�m� prinsipin� gör� d� su v� ya qo�qu, («h�ngli»)d�yirmanlar�ndan seçilmirdi. Ölk�nin da�l�q v� da��t�yi m�skunla�ma bölg�l�rind� geni� yay�lm�� su d�yirman- lar�ndan f�rqli olaraq, üst da�� qo�qu qüvv�si (at, d�v�, ulaq) vasit�sil� f�rlad�lan «h�ngli» d�yirmanlar çay v� arx ��b�k�sind�n m�hrum �razil�rd�, �n çox is� Ab�eron yar�madas�nda geni� yay�lm��d�r.

170

Kül�kl�r v�t�ni say�lan Ab�eronda kül�yin istiqam�ti (x�zri-gilavar) tez-tez d�yi�diyind�n burada kül�k d�yirmanlar� o q�d�r d� geni� yay�lmam��d�r. Bunun müqa bilind� Ab�eron k�ndl�rind� «h�ngli» d�yirmanlar kütl�vi d�nüyütm� vasit�si kimi üstün yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda geni� yay�lm�� Asiya tipli, alt çarxl� su d�yirmanlar� il� yana��, i��aldan sonra buraya ruslar�n köçürülm�si il� �laq�dar olaraq, XIX �srin ortalar�ndan etibar�n yan çarxl� «malakan» d�yirmanlar� da peyda olma�a ba�lam��d�r.

Bitki m�n��li yem�kl�r Az�rbaycan�n q�dim �halisinin qida ehtiyat�n�n �sas�n� yem�li yaban� v� m�d�ni bitkil�r t��kil

etmi�dir. �n�n�vi bitki m�n��li qida m�hsullar� aras�nda d�nli bitkil�r, xüsusil� tax�l ba�l�ca yer

tutmu�dur. Ba�qa sözl�, ölk� �halisinin yem�k öyn�sinin �sas�n� tax�l m�hsullar�ndan haz�rlanan xör�k v� çör�kl�r t��kil etmi�dir.

Unlu yem�kl�r haz�rlanma üsuluna v� s�ciyy�sin� gör� çör�k, q�nnad� m�mulat� v� x�mir xör�kl�ri olmaqla üç qrupa bölünür.

�n�n�vi çör�k növl�ri. Az�rbaycanda çör�kbi�irm� t�crüb�sinin tarixi d�qiq b�lli deyil. Arxeoloji materiallar (d�n da�lar�, gil saclar, müxt�lif növ t�ndirl�r) bu m�s�l�y� ayd�nl�q g�tirm�k üçün möt�b�r m�nb� say�l�r. H�min materiallara �saslan�b Eneolit dövründ� Az�rbaycanda art�q çör�k bi�irilm�y� ba�land���n� söyl�m�k olar.

Çör�kbi�irm� vasit�l�rinin (ocaq, sal da�, gil sac, t�ndir, metal sac, kür�, f�rn�, x�r�k v� s.) tipoloji növl�ri art�b t�kmill��dikc� bu�da unundan bi�iril�n ac�tmal� (mayal�, balat�l�, x�r�li, xa�l�) v� ac�tmas�z (mayas�z, kal) çör�k növl�ri d� çoxalm��d�r.

�m�li t�crüb�d� çox vaxt çör�kbi�irm� vasit�sinin növün� gör�, çör�kl�r sac çör�yi, t�ndir çör�yi, x�r�k çör�yi, kür� (s�ng�k) çör�yi, f�rn� v� s. olmaqla müxt�lif qruplara bölünür. Öz növb�sind� bunlar�n h�r birinin d� f�rqli tipoloji növl�ri: yuxa (f�tir, nazik), lava�, qal�n, dasdana, xamral�, yanlama, bozlamac, s�ng�k, x�r�k, çitqa, somu v� s. yaranm��d�r.

X�mirin haz�rlanmas�nda müxt�lif növ �m�k al�t v� vasit�l�rind�n: t�kn�, tabaq, �l�k, yamake�, f�rç�n (duvaq), oxlov, v�rd�n�, �rsin, sat�l, dolça v� s.) istifad� olunmu�dur. Bunlardan �rsin, sat�l v� dolça istisna olmaqla, yerd� qalanlar�n�n ham�s� a�acdan, pe��kar a�ac ustalar� t�r�find�n haz�rlan�rd�.

�ctimai çör�kxanalar�n mövcud olmad��� k�nd yerl�rind� adlar� ç�kil�n x�miryo�urma vasit�l�rinin, dem�k olar ki, ham�s� h�r bir ail�d� indi d� qalmaqdad�r.

Çör�k v� q�nnad� m�mulat�n�n haz�rlanmas�nda h�m kal (mayas�z) v� ac�tma (mayal�) x�mird�n istifad� olunmu�dur. X�mir xör�kl�ri, bir qayda olaraq, kal x�mird�n bi�irilirdi.

X�mirin kal v� ya ac�tmal� (acx�mr�li) yo�rulmas� onun keyfiyy�tin� �sasl� t�sir göst�rm�kl� yana��, çör�k m�mulat�n�n uzun müdd�t yum�aq qalmas� v� qidal�l�q m�ziyy�tini saxlamas� üçün d� t�minat yarad�rd�. Bütün bunlar� n�z�r� alaraq x�mir mayas�n�n haz�rlanmas� v� saxlanmas� qaydas�na �m�li t�crüb�d� xüsusi diqq�t yetirilmi�dir.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� x�mir mayas� müxt�lif üsullarla haz�rlan�rd�. �lk x�mir mayas�n� �ld� etm�k üçün Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si k�sb ed�n üsullardan biri

tur�umu� boyat qat��a un qar��d�r�b, onu bir müdd�t isti yerd� saxlamaqdan ibar�t olmu�dur. H�rar�t n�tic�sind� s�y�q x�mir q�cq�r�b yeti�ir maya keyfiyy�ti k�sb edirdi. Onu �l�nmi� una qatmaqla ac�tmal� x�mir yo�rulurdu. Sonrak� d�f�l�rd� t�z� maya haz�rlamaq laz�m g�lmirdi. Bunun üçün ac�tmal� x�mird�n bir künd� boyda k�sib x�rda qabda saxlay�r v� onu q�cq�rd�rd�lar. Növb�ti d�f� x�mir yo�urark�n onu t�kn� v� ya taba�a �l�nmi� una qar��d�r�rd�lar.

Az�rbaycan�n da�l�q v� da��t�yi bölg�l�rinin çoxunda ilk x�mir mayas� «maya otu» adlanan tur� taml� bitkid�n haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan�n c�nub-��rq bölg�sind� ilk x�mir mayas� haz�rlamaq üçün qat��a �ncir yarpa��, az sonra is� ona un qat�b bir müdd�t q�cq�rma�a qoyurdular.

�irvan bölg�sind� «maya otu»ndan �lav� ilk x�mir mayas�n� ayran, alça qurusu v� gicitk�n vasit�sil� d� haz�rlay�rd�lar. Bunun üçün ayrana qar��d�r�lm�� t�z� x�miri bir h�ft� isti yerd� saxlay�b q�cq�rd�rd�lar. Maya haz�rlamaq q�dim üsullardan biri d� soyuq suya alça qurusu, gicitk�n v� mismar sal�b 2-3 gün saxlamaqdan ibar�t idi.

171

Tur�umu� qat�q, ayran, alça v� gaval� qurusu vasit�sil� d� x�mir mayas� haz�rlan�rd�. Bu üsul G�nc�, Qazax, Qaraba� v� Naxç�van bölg�l�rind� xüsusil� geni� yay�lm��d�. Bu üsullarla haz�rlanan x�mir mayas�na Qaraba�da «balat�», Naxç�vanda «xamra» («x�mr�»), Qazaxda «ac�tma» v� ya «xa�», Mu�anda «acx�mr�» deyilirdi.

Ab�eronda ilk x�mir mayas�n� �n çox q�cq�rd�lm�� qat�q v� ya qat�q suyuna un qat�b yo�urmaqla haz�rlay�rd�lar. B�z�n is� x�mir t�kn�si v� ya taba�a yap��m�� köhn� x�mir qal�qlar�n� �rsin il� qaz�y�r, sonra ona isti su v� un qat�b x�mir yo�ururdular. Daha sonra onu künd� edib yeti�m�y� qoyurdular. Künd� «g�lib» yeti��nd�n sonra onu �l�nmi� una qat�b x�mir yo�ururdular.5

Az�rbaycanl�lar�n inam�na gör�, Novruz bayram� �r�f�sind� evd� h�r �ey yuyulub paklan�r v� t�z�l�nirdi. Bu bax�mdan maya, o cüml�d�n, x�mir mayas� da t�z�l�nirdi.

Az�rbaycanda çör�kbi�irm� vasit�l�rinin növünd�n v� m�h�lli çör�kbi�irm� �n�n�l�rind�n as�l� olaraq müxt�lif növ çör�k m�mulat� haz�rlanm��d�r. Forma v� qal�nl�q s�ciyy�sin� gör�, �sas�n, nazik (yuxa, f�tir) v� qal�n olmaqla tarix�n iki cür çör�k bi�irilmi�dir. �kinci qrup çör�kl�r qal�nt�h�r (lava�, çitqa) v� qal�n (xamral�, bozlamac, f�rn�, somu, t�ndir çör�yi, dasdana, s�ng�k çör�yi, x�r�k çör�yi, tap�, kömb�, qulan, beysuman v� s.) olmaqla iki cür haz�rlanm��d�r.6

Mayal� x�mird�n bi�iril�n çör�kl�r xeyli müdd�t qurumay�b yum�aq qald��� üçün onun bi�irilm�sin� h�mi�� üstünlük verilirdi.

Çör�k, �sas�n, yüks�k keyfiyy�tli xalis bu�da unundan, nadir hallarda, xüsusil�, kas�b ail�l�rd� ona arpa v� ya dar� unu, son vaxtlar is� qar��dal� unu qatmaqla x�mir yo�urub bi�irirdil�r. Bu�da ununa arpa unu qat�b bi�irilmi� çör�k «k�rdiyar», dar� unu qat�lm�� çör�k is� «dar�qat�����» adlan�rd�. Xalis arpa unundan bi�iril�n çör�k «k�l�c�», dar� v� qar��dal� ununun çör�yi is� «cad» adlan�rd�. Qar��dal� unundan bi�iril�n çör�k Mu�anda «lökü» ad� il� tan�n�rd�.

Çör�k çe�idl�rinin z�nginliyin� gör� d� Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�ri bir-birind�n seçilirdi. Bu c�h�td�n Naxç�van bölg�si xüsusil� f�rql�nirdi. Keçmi�d� burada nazik, f�tir, qal�n, tap�, dasdana, ç�rpba, kök�, bombi, somu, kömb�, qulan, beysuman v� s. olmaqla, çox z�ngin çe�idd� çör�k m�mulat� bi�iril�rdi. H�tta burada f�tirin «kalaf�tir», «çoban f�tiri», «d�yirman f�tiri» v� s. olmaqla, müxt�lif çe�idl�rin� t�sadüf edilir.

Naxç�van bölg�sind� çör�kbi�irm�nin bir xüsusiyy�ti d� uzun müdd�t üçün çör�k t�darük etm�kd�n ibar�t idi. Bu �n�n� �r�van az�rbaycanl�lar�n�n da ev m�i��ti üçün s�ciyy�vi hal alm��d�.

Az�rbaycan�n �imal-��rq bölg�sind� çör�kbi�irm� vasit�l�ri kimi, çör�kl�rin d� müxt�lif tipoloji növ v� çe�idl�ri yaranm��d�. Burada bozlamac, kal, f�tir, lava� (yayma), t�ndir çör�yi, x�r�k çör�yi, ç�tqa, c�r çör�k (c�r kal), cad v� s. yem�k süfr�l�rinin �n l�ziz nem�tin� çevrilmi�di.

Ab�eronda bunlardan �lav�, yayma v� bozlamac, Qazaxda xamral�, f�tir, lava�, f�rn�, Qaraba�da qal�nca, çap�rtma, yuxa geni� yay�lm��d�.

�n�n�vi çör�k çe�idl�rinin az olmas� bax�m�ndan C�nub-��rqi Az�rbaycan, xüsusil� ç�ltikçiliyin geni� yay�ld��� Tal�� bölg�si xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi. Burada t�ndir çör�yind�n �lav�, nazik, zir�k, habel� düyü unundan çör�yi �v�z ed�n çanduri v� lökü d� bi�iril�rdi.

Az�rbaycanl�lar�n yem�k süfr�sind� ba�l�ca yer tutan çör�k h�m t�z�, h�m d� boyat halda yeyilirdi. Süfr�y� isti, t�z� çör�k qoymaq h�r ail�d� evdar qad�nlar�n �z�li qay��lar�ndan say�l�rd�. M�hz bu s�b�bd�n d�, Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� ölçü etibar� il� f�rql�n�n bir neç� t�ndir quruldu�u, h�tta b�z�n onlar�n yan�nda sac da qoyuldu�u n�z�r� çarp�rd�. Kiçik ölçülü t�ndird� 1-2 günlük, b�z�n 3-4 öyn�lik çör�k bi�irilirdi. Bunun müqabilind� b�zi bölg�l�rd�, o cüml�d�n, Naxç�vanda uzun müdd�t üçün, 2-3 ayl�q çör�k t�darükü görülürdü.

Boyat çör�k süfr�d� müxt�lif formalarda istifad� olunmu�dur. Yuxa, xüsusil� d� uzun müdd�t üçün t�darük olunmu� lava� yem�k süfr�sin� verilm�zd�n �vv�l, ad�t�n, su çil�m� üsulu il� islad�l�b yum�ald�l�r, sonra süfr�y� qoyulurdu. Duru xör�kl�rin, xüsusil� bozba�, piti v� �orbalar�n yan�nda süfr�y� qoyulduqda onu �ll� do�ray�b x�rda tik� hal�na salandan sonra xör�y� qat�b qa��q v� ya barmaqla yeyirdil�r.

Boyat çör�yi b�z�n d� x�rda tik�l�r� do�ray�b ondan so�ança bi�irm�kl� isti çör�k hal�na sal�b yeyirdil�r. Boyat çör�yi qaynanm�� süd, qat�q v� ya b�km�z (do�ab) qat�lm�� qat��a da do�ray�b yey�nl�r olurdu. Yayda çox vaxt boyat çör�yi ovdu�a do�ray�b «do�ramac» adlanan yem�k növü haz�rlamaqla onu yem�li v� asan h�zm edil�n yum�aq hala sal�rd�lar. Formas�na v� qal�nl�q s�ciyy�sin� gör� Az�rbaycan süfr�sin� gird�, oval, uzunsov, yast�, domba, nazik, qal�n v� s. kimi

172

müxt�lif çör�k növl�ri ç�xar�lm��d�r. Yuxa (nazik, f�tir). Kal x�mir künd�si yaymake� üz�rind� oxlov il� yay�l�b sacda bi�irilir v�

süfr�d� çox vaxt x�rda «dürm�k» hal�na sal�n�b yeyilirdi. Bunun üçün onun aras�na k�r� ya�, pendir v� ya �or qoyulandan sonra dürm�kl�yirdil�r. B�z�n hüzür (yas) yerind� halvan� yuxan�n aras�na büküb dürm�k düz�ldirdil�r. Çox vaxt quymaq, halva, pendir, ya�-�or v� s. kimi a�art� m�hsullar� bu qayda il� dürm�k edilib yeyilirdi. H�tta bu m�qs�dl�, y�ni halva v� quymaq bükm�k üçün xüsusi olaraq sac as�b yuxa bi�ir�rdil�r.

T�z� (isti) çör�k süfr�d�, �sas�n, yavanl���n yan�nda qoyulurdu. T�z�c� bi�irilmi� isti xamral� (bozlamac), f�rn�, t�ndir v� ya s�ng�k çör�yini, h�mçinin, do�ray�b ya�a qatmaqla «döym�nc» adlanan yüks�k kalorili v� tez ba�a g�l�n yem�k növü haz�rlan�rd�.

�n�n�y� gör�, süfr�y� çör�yi bütöv halda qoyar v� onu �ll� do�ray�b yey�rdil�r. Xalq inam�na gör�, b�r�k�t r�mzi olan çör�yin b�çaqla do�ranmas� ail�d� ruzunun «k�silm�si» kimi d�y�rl�ndiril�rdi.

H�tta b�zi xör�kl�ri yem�k üçün xüsusi çör�k növü bi�irilib haz�rlan�rd�. M�s�l�n, ��h�r m�i��tind� pitini s�ng�k çör�yi il� yem�k d�b hal�n� alm��d�. Yaxud toy-ni�an m�rasiminin ziyaf�t süfr�si üçün sac çör�yi (yuxa) bi�irm�k d�b hal�na çevrilmi�di. Keçmi�d� ehsan süfr�si üçün d� çox vaxt yuxa (f�tir) bi�ir�rdil�r.

Çör�k v� x�mir xör�kl�rin bi�irilm�sind� un hal�nda istifad� olunan d�nli bitkil�rin t�rkibind� zülal, karbohidrogen, mineral duzlar v� vitaminl�r bol oldu�undan onlar insan orqanizminin fizioloji t�l�bat� üçün mühüm �h�miyy�t k�sb edir.

Az�rbaycan m�tb�xind� düyüd�n müxt�lif növ plovlar haz�rlanmaqla yana��, düyü unundan firni d� bi�irilirdi. Firni yem�k süfr�sin� ehsan yem�yi kimi qoyulurdu.

Ya�l� çör�kl�r v� q�nnad� m�mulat�. Az�rbaycan m�tb�xinin özün� m�xsus bir s�ra �n�n�vi ya�l� çör�k növl�ri yaranm��d�r. Bunlar�n bir qismi Ümumaz�rbaycan, mü�yy�n bir hiss�si is� m�h�lli s�ciyy� da��m��d�r. Kömb� (sacaras�), küllü kömb� (külç�), f�s�li, qatlama v� s. dem�k olar ki, Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� yay�lm��d�r. Bununla bel�, h�r bölg�nin özün� m�xsus spesifik s�ciyy� da��yan m�h�lli ya�l� çör�k v� q�nnad� m�mulat� da t���kkül tapm��d�r. Mu�anda külç�, zireyni, ya�lama, lay-lay, bi�i, yayma, �yird�k v� s. kimi z�ngin çe�idd� ya�l� yem�kl�r bi�irilirdi.

Ya�l� çör�kl�r h�m bayram, toy-düyün, yas m�rasiml�ri münasib�ti il�, h�m d� s�f�r zaman� (h�cc ziyar�ti, da� v� aran köçü v� s. hallarda) bi�irilib haz�rlan�rd�. Ya�l� çör�kl�r yüks�k kaloriy� malik olub insan� xeyli müdd�t tox saxlamaqdan v� xör�k bi�irm�k intizar�ndan azad etm�kd�n �lav�, h�m d� adi çör�y� nisb�t�n gec ç�nl�yib bar ba�lamad��� üçün qida keyfiyy�tini yax�� qoruyub saxlay�rd�.

Ya�l� çör�kl�rin bir qismi m�h�lli s�ciyy� da��sa da, sonralar t�dric�n onlar dig�r bölg�l�r� d� yay�lm��d�r. Qazax qatlamas�, Qazax f�s�lisi, Quba t�xmas�, b�yim çör�yi, kal, G�nc�nin d�md�m halvas�, qoz halvas�, ��ki halvalar�, bamiy�, bi�i v� paxlavalar�, Bak� v� L�nk�ran�n ��k�rbura, �orqo�al v� ��k�rçör�yi, Qaraba��n sacaras�, küllü kömb�si, �irin qo�al�, Zaqatalan�n ovma, k�t�, maxara v� c�zdaql� çör�yi qar��l�ql� m�d�ni-ticar�t �laq�l�rinin geni�l�nm�si say�sind� dig�r bölg�l�r� d� yay�lm��d�r.

Az�rbaycan m�tb�xi z�ngin q�nnad� m�hsullar� il� yana��, müxt�lif növ baqqaliyy� m�mulat� haz�rlanmas� il� d� seçilib f�rql�nirdi. Bunlar�n bi�irilm�sind� düyü v� ya �la növ bu�da unu ba�l�ca komponent say�l�rd�.

Ail� ��nlikl�ri, toy-ni�an, milli bayramlar, yas m�rasiml�rinin h�r birinin özün� m�xsus süfr�si, s�ciyy�vi q�nnad� m�mulat�, spesifik ya�l� çör�kl�ri yaranm��d�r.

K�nd toylar� �r�f�sind�, xüsusil� toyqaba��, ad�t�n, f�s�li, qatlama, ��h�r ��nlikl�rinin ziyaf�t süfr�si üçün, ad�t�n, ��k�rbura, ��k�rçör�yi, paxlava, düyü firnisi bi�iril�rdi. Toy-ni�an m�rasiml�rinin ziyaf�t süfr�sin� �n çox d�bd� olan ��k�rbura, qo�al v� paxlavadan �lav�, ��k�rçör�yi, badambura, müt�kk�, bi�i ç�xaranlar da olurdu.

Orucluq v� Novruz bayramlar�n�n da öz hüsnü, özün� m�xsus q�nnad� süfr�si var idi.7 Novruz bayram�nda süfr�y� s�m�ni halvas� bi�irib qoymaq h�r bir ��h�r v� k�nd ail�sinin �z�li bayram qay��lar�ndan say�l�rd�. Ç�r��nb� ax�amlar�, xüsusil� hicri-q�m�ri t�qvimi üzr� ilin son ç�r��nb�si bayram süfr�si il� qeyd olunard�. �lax�r ç�r��nb�si süfr�sin� l�ziz düyü xör�kl�ri il� yana��, dadl�-taml� q�nnad� m�mulat� düzül�rdi.

173

Yas m�rasiml�rind� (m�rhumun d�fn günü, 3-ü, 7-si, 40-�, ili v� dig�r anma günl�rind�) ehsan yem�yi kimi, �tli v� düyü xör�kl�ri il� yana��, halva, qo�al v� f�s�li d� bi�irilirdi. H�m d� f�s�li v� halva bükümü (dürm�k) q�bir üstün� apar�lar, x�rda nimç�l�r� ç�kilmi� halva v� qo�al is� yas (�za) süfr�sin� düzül�rdi.

El-oba yayla�a köç�nd�, yaxud da�dan-arana qay�danda yorucu yollarda tox qalmaq üçün yen� d� xüsusi olaraq, yüks�k kaloriy� malik ya�l� yem�kl�r (f�s�li, qatlama, �irin qo�al, �or qo�al) bi�irilirdi.

X�mir xör�kl�ri. Bitki m�n��li yem�kl�r aras�nda x�mir xör�kl�ri üstün yer tutmu�dur. Az�rbaycan m�tb�xinin özün� m�xsus z�ngin çe�idd� x�mir xör�kl�ri v� x�mirqat���q yem�kl�ri yaranm��d�r. Tipoloji z�nginliyin� gör�, Az�rbaycan süfr�sin� qoyulan isti yem�kl�r aras�nda x�mir xör�kl�ri (tutmac, mür�ss�, x�ng�l, xa��l, quymaq, umac, �ri�t�li a�, sülfüllü, löyünb�löyün halvalar v� s.) xüsusi yer tutmu�dur.

Yüks�k növ bu�da unundan bi�iril�n x�mir xör�kl�rinin böyük �ks�riyy�ti günd�lik yem�k süfr�si üçün haz�rlan�rd�. X�mir xör�kl�ri �halinin �kinçilikl� m���ul olan qismi aras�nda xüsusil� düz�nlik v� da��t�yi bölg�l�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Ölk�miz t�kc� d�nli bitkil�rin deyil, habel� bir s�ra paxlal� bitkil�rin (noxud, l�rg�, m�rci, lobya, paxla, ma� v� s.) v�t�ni say�l�r. Az�rbaycan süfr�sind� paxlal� bitkil�r h�m xalis halda, h�m d� dig�r bitkil�rd�n bi�iril�n xör�kl�rin t�rkibind� istifad� olunmu�dur.

N�bati qida m�hsullar� aras�nda yem�li yaban� bitkil�r d� mü�yy�n yer tutmu�dur. H�m d� «ala» v� ya «afar» adlanan, vitaminl�rl� z�ngin olan v� ucuz ba�a g�l�n bu qida növü �halinin yem�k rasionunda �vv�ll�r daha çox yer tutmu�dur. Sonralar bec�rm� yolu il� �ld� edil�n m�d�ni qida m�hsullar�n�n miqdar� v� çe�idi artd�qca �halinin yem�k rasionunda yem�li yaban� bitkil�rd�n haz�rlanan yem�kl�rin nisb�ti azal�b m�hdudla�m��d�r.

Az�rbaycan�n yerüstü t�bii s�rv�tl�ri aras�nda qida �h�miyy�ti k�sb d�n yeyinti m�hsullar� aras�nda tarix�n müxt�lif növ meyv�l�r mühüm yer tutmu�dur. �st�r yaban� (c�r), ist�rs� d� bec�rm� yolu il� yeti�diril�n m�d�ni meyv�l�rd�n müxt�lif üsullarla istifad� olunmu�dur. H�min üsullar�n xeyli qismi z�man�miz� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Tumlu, ç�yird�kli, l�p�li meyv� növl�ri, habel� gil�meyv�l�r �n çox t�z� (t�r) halda yeyilmi�dir. Bu m�qs�dl� h�min meyv�l�r tam yeti��nd�n sonra onlar� d�rib, yaxud ç�rp�b y���r v� t�mizl�yib süfr�y� verirdil�r. T�r meyv�l�ri çox vaxt ç�r�z m�qs�dil� dig�r yem�kl�rin yan�nda süfr�y� verm�k d�b hal�n� alm��d�. Süfr� m�d�niyy�tinin mühüm t�rkib hiss�si olan bu �n�n� daha çox ��h�r �halisinin m�i��ti üçün s�ciyy�vi olmu�dur.

Az�rbaycanl�lar�n �n�n�vi yem�k öyn�sind� t�r�v�z, gil�meyv� (üzüm, moruq, çiy�l�k, qara�at), l�p�li meyv�l�rin (qoz, f�nd���n) rolu böyük olmu�dur. Bu m�hsullar h�m t�z� halda, h�m d� qurudularaq duru v� quru xör�kl�rin haz�rlanmas�nda qat���q kimi istifad� olunmu�du.

Meyv�l�ri uzun müdd�t saxlama��n müxt�lif texnoloji üsul v� vasit�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan�n müxt�lif etnoqrafik bölg�l�rind� yerli floran�n s�ciyy�sind�n, ba�ç�l���n t�mayülünd�n, onun inki�af s�viyy�sind�n, habel� �halinin m�tb�x �n�n�l�rind�n as�l� olaraq, meyv� t�darükü v� onun saxlanmas� t�crüb�sin�n bir s�ra s�m�r�li üsul v� vasit�l�ri yaranm��d�r.

Meyv� t�darükünün �n q�dim v� b�sit üsulu s�rm� yolu il� onlar�n gün�� �üalar� alt�nda qurudulmas�ndan ibar�t olmu�dur. Bu üsul il� �n çox alma, armud qax�, yaxud alça, gaval�, iyd�, innab qurusu, axta zo�al v� s. t�darük olunurdu.

Qax �ld� etm�nin �n optimal üsulu Quba bölg�sind� «ginn�» ad� il� b�lli olan qablara y���lm�� meyv�ni t�ndir h�nirtisind� qurutmaqdan ibar�tdir. T�ndir vasit�sil� qax istehsal� ba�ç�l���n geni� yay�ld��� bölg�l�rin ham�s�nda, xüsusil� d� Ordubad v� Quba-Xaçmaz bölg�sind� geni� yay�lm��d�r. H�tta burada qax haz�rlamaq üçün böyük ölçülü xüsusi «meyv� t�ndiri» düz�ldilirdi. T�ndir vasit�sil� qax t�darükün� diqq�t xüsusil� XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n meyv�çiliyin �mt�� s�ciyy�si k�sb etm�si il� �laq�dar olaraq xeyli d�r�c�d� artm��d�r. Bu i�d� Zaqafqaziya d�mir yolunun ç�kilm�si (1883-cü il), xüsusil� d� Bak�-Mahaçqala x�ttinin i�� sal�nmas� il� �laq�dar Rusiya bazar�na r�van yol aç�lmas� müst�sna �h�miyy�t k�sb etmi�dir.

Keçmi�d� Ab�eron bölg�sind� �ncird�n pisk�nd� haz�rlay�b ç�r�z m�qs�dil� q�� üçün t�darük etm�k d�b hal�n� alm��d�. �ncir qurusu t�kc� ç�r�z v� ya m�z� deyil, h�m d� müalic� �h�miyy�tli

174

qida m�hsulu say�l�rd�. �mkans�z ail�l�r, h�tta, �ncir qurusu il� q�nd �v�zin� çay içm�k üçün iç�rmi�l�r.

Tur� meyv�l�r çox vaxt axtalama üsulu il�, b�z�n is� bi�irilib lava�a hal�na sal�nma yolu il� t�darük edilirdi. Bundan �lav�, ��h�r m�tb�xind� tur� meyv�l�rd�n bi�irm� yolu il� m�t hal�nda tur�u (alça tur�usu, b�hli, yaxud zo�al tur�usu) haz�rlan�rd�.

Bütün bunlarla yana��, bi�irm� üsulu il� meyv�l�rd�n müxt�lif növ mür�bb�, do�ab (b�km�z), riçal, urub, nar��rab, narda�a v� s. kimi qida m�hsullar� haz�rlan�b t�darük edilir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi d�n�v�r yem�kl�ri aras�nda düyü xör�kl�ri mühüm yer tuturdu. Düyü h�m d�n�v�r, h�m yarma, h�m d� un hal�nda müxt�lif növ xör�k v� q�nnad� m�mulat�n�n bi�irilm�sin� s�rf olunurdu. Düyüd�n �n çox plov bi�irilirdi. Az�rbaycan plovlar� bütün Qafqazda m��hur idi. Az�rbaycanda h�l� erk�n orta �srl�rd� t���kkül tapan ç�ltikçilik t�s�rrüfat� sonralar da u�urla davam etmi�dir.

XIX �srin �vv�ll�rind� ç�ltikçilik Tal��, ��ki, �irvan, Quba, Car-Balak�n �yal�tl�rind� daha çox inki�af etmi�di. XIX �srin sonunda Bak� quberniyas�nda ç�ltikçiliyin �n iri m�rk�zl�rind�n biri L�nk�ran q�zas� say�l�rd�. Az�rbaycanda ç�ltiyin 50-d�n çox növünün mövcud oldu�u mü�yy�nl��dirilmi�dir. Bunlar�n aras�nda �nb�rbu, akül�, rasimi, s�dri, çampo, a�q�lç�q, qaraq�lç�q kimi m�hsuldarl��� seçil�n yüks�k keyfiyy�tli ç�ltik növl�ri daha geni� yay�lm��d�.8

Ab�eron �halisi üçün s�ciyy�vi ç�ltik (düyü) növü akul� v� s�dri (xan düyüsü) idi. Onlardan sonra �nb�rbu, mövlayi, çilayi, yaxud Quba düyüsü g�lirdi. Ab�eron �halisi aras�nda �n çox sevil�n düyü növü akül� idi. Toyuqplov, paxlaplov, südlü plov, döym� dö��m�, parça dö��m�, quzu plov m�hz bu düyü növünd�n bi�irilirdi.

«S�dri» adlanan düyü növünd�n qovurma çilov, m�rci çilov, lobya çilov v� s. plovlar haz�rlan�rd�. Bir qayda olaraq yan�nda «xuru�»u olan plovlar� s�dri düyüsünd�n bi�irirdil�r. Bunlardan �lav� düyü, h�mçinin, d��d�my�, �v�likçilov, �orba, dov�a, dolma, küft� kimi xör�kl�r� d� «qat» edilib i�l�nilir.9

D�n�v�r xör�kl�rin bi�irilm�sind� düyü il� yana��, m�d�ni bitkil�r: lobya (a� lobya, ma�, paxla), l�rg�, noxud, m�rci, qar��dal� da mühüm yer tutmu�dur. D�nli bitkil�rin bu qrupu çox vaxt ba�qa xör�kl�r� «qat���q» m�qs�di il�, b�z�n d� s�rb�st halda bi�irilib süfr�y� verilirdi. Bu tip xör�kl�r aras�nda h�dik xüsusi yer tuturdu.

Ad�t�n, h�diyi 7 növ d�nli bitkid�n: bu�da, noxud, qar��dal�, l�rg�, m�rci, x�rda v� iri lobyan�n qat�����ndan bi�irirdil�r. Bu yem�k növü h�m d� m�rasim s�ciyy�si da��y�rd�. Onu �n çox m�h�rr�m ay�nda v� körp� u�aqlar ilk d�f� di� ç�xaran zaman haz�rlayard�lar. Di� ç�xarma münasib�til� bi�iril�n «di� h�diyi» qon�ulara, qohumlara paylan�rd�. �nsan orqanizminin zülal madd�l�r� olan t�labat�n�n xeyli hiss�si m�hz paxlal� bitkil�r hesab�na öd�nilirdi.

Az�rbaycan m�tb�xind� paxlal� v� qab�ql� bitkil�r (noxud, lobya) h�m duru (�orba), h�m d� quru xör�kl�rin haz�rlanmas�na s�rf olunurdu. Ad� ç�kil�n qida m�hsullar� h�m günd�lik, h�m d� bayram yem�kl�rind� istifad� olunurdu.

�nsan orqanizmi üçün çox �h�miyy�tli olan meyv�, t�r�v�z (göy-göy�rti) v� bostan bitkil�rinin b�zi qismi ni�asta, b�zisi zülal, dig�rl�ri is� – ��k�r (qlükoza) m�nb�yidir. Bitki yem�kl�rinin t�rkibind� olan tur�ular, yem�kl�r� tam verm�kd�n �lav�, h�m d� h�zmetm�y� köm�k edir. So�an v� sar�msa��n t�rkibind� olan müalic�vi �h�miyy�tli mineral madd�l�r orqanizm� dü��n x�st�liktör�dici mikrob v� viruslar�n m�hv olunmas�na köm�k edir.

Bütün bunlardan �lav�, t�r�v�z qrupundan olan bitki m�hsullar�ndak� b�zi tur�u xass�li madd�l�r m�d�y� dü��n qidan� h�zm etm�y� xeyli d�r�c�d� köm�k edir.

Qoz, f�nd�q, püst�, badam, �abal�d, f�st�q v� s. kimi l�p�li meyv�l�rin t�rkibind� orqanizm üçün faydal� olan mü�yy�n ya�lar vard�r. Ona gör� d� l�p�li meyv� ç�r�z kimi istifad� olunmaqdan �lav�, h�m d� onlar� döyüb q�nnad� m�mulat�na «qat» edilirdi.

M�lum oldu�u kimi, bir s�ra qida m�hsullar�n�, o cüml�d�n çör�k, düyü, �t, bal�q, pendir, yumurta v� s.-ni yedikd� insan orqanizmind� z�r�rli tur�ular �m�l� g�lir. Meyv� v� t�r�v�zd� olan mineral duzlar is� bu cür tur�u madd�l�rini z�r�rsizl��dirm�y� köm�k edir. Buna gör� d� az�rbaycanl�lar�n yem�k öyn�sind� bu m�hsullar özün�m�xsus ön�mli yer tutur. Bundan �lav�, meyv�, t�r�v�z, habel� dig�r yem�li yaban� bitki növl�ri insan orqanizmi üçün z�ruri olan bir s�ra d�y�rli vitaminl�r� malikdir. Bu vitaminl�rin çat��mamas� insan orqanizmind� f�sadlar �m�l�

175

g�tirir, yaxud onu z�ifl�dib x�st�l�nm�y� qar�� müqavim�tini azald�r. Müasir tibb elmi göst�rir ki, vitamin çat��mazl��� insanda madd�l�r mübadil�sinin pozulmas�na, onun h�yat f�aliyy�tinin a�a�� dü�m�sin�, tez hals�zla�mas�na, ümumi z�ifliy�, ayr�-ayr� x�st�likl�r� meylin artmas�na s�b�b olur.10

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, �vv�ll�r oldu�u kimi, t�dqiq olunan dövrd� d� Az�rbaycan �halisinin yem�k öyn�sind� insan orqanizmi üçün mühüm �h�miyy�t k�sb ed�n m�d�ni v� yaban� meyv� növl�ri ön�mli yer tutmu�dur.

Meyv�l�rin bir qismind�n, �n çox is� üzümd�n q�cq�rtma üsulu il� abqora v� sirk� düz�ldilm�si �n�n�vi olaraq bu gün d� davam etdirilm�kd�dir. Az�rbaycanda �slam dini yay�lana q�d�r üzümd�n h�m d� ��rab (çax�r) haz�rlanm��d�. Bununla yana��, gil�meyv�l�rd�n b�km�z (do�ab) v� mür�bb� haz�rlanmas� �n�n�si uzun müdd�t davam etdirilmi�dir.

Bostan-t�r�v�z bitkil�ri mövsümi s�ciyy�li qida m�hsullar� olmaqla, �sas�n, t�z� halda yem�k süfr�sin� verilirdi. Onlar�n bir qismi h�m d� tutma (sirk�y�qoyma), �oraba, yaxud qurutma üsullar� il� q�� mövsümü üçün t�darük olunurdu. Bu �n�n�l�r indi d� davam etm�kd�dir.

Bostan-t�r�v�z bitkil�rinin (so�an, sar�msaq, balqabaq, nan�, reyhan v� s.) qurutma üsulu il� t�darükü daha geni� yay�lm��d�. Bu m�hsullar�n bir qismi s�rm�, bir qismi is� asma yolu il� qurudulurdu. Tal�� bölg�sind� bu m�qs�dl� «ciy�b�nd» adlanan xüsusi asma vasit�si düz�ldilirdi. Eyvan, l�m� v� t�ndirxanalarda ciy�b�nd asmalarda il boyu balqabaq (kudu), pay�z aylar�nda is� qarp�z, yemi� saxlan�lard�.

T�r�v�z bitkil�rinin bir qismind�n bi�irm� yolu il� s�bz�vat yem�kl�ri (kükü, s�xma, s�bzi-qovurma v� s.) haz�rlanmas� �n�n� hal�nda indi d� davam etm�kd�dir.

H�r f�slin özünün meyv�, gil�meyv� v� göy�rtisi oldu�undan onlar �sas�n, t�z� halda yem�kl�r� qat�l�r, yaxud q�� f�sli üçün t�darük edilib saxlan�l�rd�.

Meyv� v� gil�meyv�d�n, ad�t�n, mür�bb�, riçal, m�t, do�ab, lava�ana bi�irilir, alana, sucuq v� püsk�nd� düz�ldilirdi. Gaval�, heyva, albal�, gilas, göy�m, zo�al, �ncir, çiy�l�k, qays�, �aftal�, moruqdan bi�iril�n mür�bb�l�r �srl�r boyu çay süfr�sinin b�z�yi olmu�dur. B�zi meyv�l�rd�n, xüsus�n ki�mi�i üzümünd�n aç�q havada qurutma yolu il� ç�r�z m�qs�di il� ki�mi� qurusu haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan m�tb�xind� ç�r�zin müxt�lif növü (ki�mi�, gaval�, xurma, albuxara, qays�, alça qurusu, lava�ana, axta zo�al v� s.) i�l�nmi�dir. Heyva, zo�al, nar bir s�ra milli xör�kl�rin haz�rlanmas�nda geni� istifad� olunurdu. Bel� ki, bozba� v� k�l�m dolmas�na heyva, müs�mmaya zo�al, küft�y� alça qurusu, fisincana nar v� ya nar qovurmas� «qat» etm�kl�, xör�k l�ziz hala sal�n�rd�.

Az�rbaycanl�lar�n �n�n�vi qida rasionunda m�d�ni bitkil�rl� yana��, yaban� bitkil�r, meyv� v� gil�meyv�l�r d� mühüm yer tutmu�dur. L�nk�ran v� Zaqatala bölg�sind� �zgil, xurma, nar, f�nd�q, Quba-Xaçmaz bölg�sind� alça, yemi�an, alma, armud, G�nc�-Qazax bölg�sind� is� zo�al, armud me��l�ri indi d� mövcuddur. �hali bu meyv�l�rd�n keçmi�d� oldu�u kimi, indi d� m�tb�xind� gen-bol istifad� edir.

�tburnu, heyva, alça, �zgil, göy�m, zo�al, �rik, albal�, nar h�m d� müalic�vi �h�miyy�t k�sb etdiyind�n ��h�r v� k�nd �halisi onlar�n t�darükün� xüsusi diqq�t yetirmi�dir.

Az�rbaycanda ba�ç�l�q v� bostanç�l�q h�l� q�dim zamanlardan inki�af etmi�, XIX �srd� is� daha geni� yay�lmaqla t�s�rrüfat formas�na çevrilmi�dir. Çox vaxt �mt�� s�ciyy�si k�sb ed�n bu t�s�rrüfat sah�l�ri �halini meyv�, t�r�v�z m�hsullar� il� t�min etmi�dir. Az�rbaycan m�tb�xind� t�r�v�z (xiyar, bad�mcan, bib�r, so�an, sar�msaq) v� kökü meyv�li bitkil�r� (yerkökü, çu�undur, q�rm�z� v� a� turp) üstünlük verilmi�dir. Bununla yana��, ke�ni�, �üyüd, v�z�ri, �omu, reyhan, tur��ng, nan�, k�v�r, t�rxun, k�r�viz, c�f�ri v� s. kimi göy�rti növl�ri az�rbaycanl�lar�n milli m�tb�xind� xüsusi yer tutmu�du.

Etnoqrafik çöl materiallar�ndan ayd�n oldu�u kimi Az�rbaycan m�tb�xind� i�l�n�n göy�rtil�r üç qism� bölünür. Onlar�n bir qismi (ke�ni�, �üyüd, k�v�r, so�an, tur��ng, �omu, c�f�ri) h�m s�rb�st halda süfr�y� qoyulur, h�m d� isti xör�kl�r� «qat» edilirdi. �kinci qrupp yem�li yaban� göy�rtil�r (ya�l�t�r�, da� �v�liyi, da� nan�si, cincilim, qulançar, �l�y�z, p�rp�r�ng (qutab otu), c��-c��a, pi�ik d�rna��, �m�k öm�çi, çobanyast���, p�rp�töyün, qazaya��, unnuca, yolotu v� s. müst�qil xör�k (yem�k) bi�irm�k üçün istifad� olunurdu. Bu qrup göy�rtil�r ya s�xma edilib ya�-so�anla bi�irilir,

176

ya da onlardan qutab (afar) haz�rlan�rd�. Üçüncü qisim t�r�v�zl�r (q�rm�z� v� a� turp, t�rxun, göy so�an, sozu, k�v�r, reyhan v� s.) xör�k yan�nda süfr�y� verilirdi.

Yaz-yay mövsümünd� t�r�v�zd�n göb�l�k ç���rtmas�, bad�mcan q�zartmas� bi�irilib süfr�y� verilirdi. Göy�rtil�rd�n kükü, göy qutab� (k�t�) bi�irilir, balqabaqdan müxt�lif növ xör�kl�r - q�ly� qutab�, balqabaq soyutmas�, balqabaq q�zartmas� v� s. haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan m�tb�xind� meyv� v� t�r�v�z m�hsullar�n�n bir qismi (xiyar, pomidor, bib�r, k�l�m, sar�msaq, bad�mcan, zirinc, x�rda so�an, �zgil, göy�m v� s.) duza v� sirk�y� qoyma yolu il� «tutma» v� ya «�oraba» düz�ldilib q�� mövsümü üçün t�darük edilirdi. Bunlardan �lav�, t�r�v�z m�hsullar�ndan «h�ft�-bec�r» düz�ldilirdi. �zilmi� sar�msa�� qat�q v� ya sirk�y� qar��d�r�b bir çox ya�l� xör�kl�rin yan�nda süfr�y� verilirdi. K�hrik azmaya qar�� t�sirli vasit� olan v� ya�l� xör�kl�rin h�zm olunmas�n� asanla�d�ran sar�msa��n insan orqanizmi üçün h�m d� müalic�vi �h�miyy�ti oldu�unu müdrik qocalar yax�� bilirdil�r.

Az�rbaycanl�lar�n ziyaf�t süfr�l�rind� möhk�m yer tutan q�nnad� v� �irniyyat m�mulat�na «�dva» adlanan müxt�lif növ �dviyyat (qara istiot, sar�kök, z�f�ran, darç�n, cir�, razyana, xa�-xa�, ke�ni� tumu, hil, qoz l�p�si, mix�k, nan� qurusu v� s.) qat�l�rd�. �dva q�nnad� m�mulat�na dad-tam g�tirirdi. Bütün bünlar Az�rbaycan xalq�n�n m�tb�x m�d�niyy�tinin �n yüks�k m�ziyy�tl�rind�n olub, h�m d� onun q�dim v� z�ngin ��rq m�tb�xi il� üzvi �laq�sind�n soraq verirdi. T�sadüfi deyil ki, keçmi�d� bu �dvalar�n bir qismi karvan ticar�ti vasit�si il� ��rq ölk�l�rind�n g�tirilirdi.

Etnoqrafik bax�mdan mühüm m�na k�sb ed�n vacib bir c�h�t d� bundan ibar�tdir ki, �dval� bi�mi�l�r daha çox ��h�r m�d�niyy�ti il�, xüsusil� d� onun elitar qisminin m�tb�xi il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

Heyvan m�n��li yem�kl�r Az�rbaycan�n z�ngin faunas� v� q�dim tarix� malik olan maldarl�q t�s�rrüfat� �halinin yem�k

rasionunda �t v� süd m�hsullar�na üstünlük verilm�sini ��rtl�ndirmi�dir. Ov heyvanlar�, ov qu�lar�, d�niz, çay v� göll�rin tük�nm�z bal�q s�rv�tl�ri q�dim zamanlardan �halinin �tli yem�kl�r� olan t�l�bat�n� öd�m�k üçün bol qida ehtiyat� yaratm��d�r.

Az�rbaycan ovlaqlar� q�dim zamanlardan tük�nm�z qida m�nb�yi olmu�, onun �halisini «ov �ti» il� t�min etmi�dir. H�tta vaxtil� �ahlar, hökmdarlar Az�rbaycan ovlaqlar�na �yl�nc� m�qs�di il� ceyran-cüyür ovuna g�l�rmi�l�r.

Az�rbaycanda kollektiv («sür�k») v� f�rdi ovetm�nin bir s�ra s�m�r�li üsullar� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Heyvan v� qu� ovunun q�dim üsullar� olan sur�k, böyr�k, la��m, quyu, çap�rtma, c�l�, tor, ni�analma, �l qu�u (t�rlan ovu) v� s. XIX �sr� q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Bununla bel�, heyvanlar�n �hlil��dirilm�sind�n sonra qida ehtiyat�nda ov �tinin nisb�ti xeyli d�yi�mi�dir.

Heyvanlar�n �hlil��dirilm�si v� onun s�rf�li t�s�rrüfat m���uliyy�tin� çevrilm�si Neolit dövründ�n ba�layaraq, Az�rbaycan�n q�dim sakinl�rinin qida ehtiyat�nda ciddi t�b�ddülata s�b�b olmu�dur. Ev heyvanlar�n�n artmas�, xüsusil� qoyunçuluq t�s�rrüfat�n�n sonrak� inki�af� qida ehtiyat�n� etibarl� etm�kl� yana��, h�m d� yem�k rasionunun t�rkibini yeni qida növl�ri – süd v� süd m�hsullar� il� z�nginl��dirmi�dir. Görünür, Neolit v� Eneolit abid�l�- rind�n a�kar olunmu� saxs� m�mulat�n�n bir qismi m�hz süd m�hsullar�n�n emal� v� saxlanmas� il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. H�tta sonralar süddan biçimli, a�z� süzg�cli v� lül�li qablardan ibar�t xüsusi növ saxs� m�mulat� m�hz bu m�qs�dl� yaranm��d�r. Eneolit abid�l�rind�n tap�lm�� nehr�l�r, tunc dövrünün godu� v� xeyr�l�ri d�, h�mçinin, a�art� m�hsullar�n�n emal� il� �laq�dar meydana g�lmi�dir.

Maldarl�q t�s�rrüfat�n�n geni�l�nm�si v� ya� hasilat�n�n artmas� il� �laq�dar olaraq, saxs�, d�ri (tuluq, çalxar) v� a�ac (arx�d) nehr�l�r yaranm��d�r. Nehr�l�rin bu tipoloji növl�ri �halinin oturaq v� köç�b� m�i��t t�rzi il� ba�l� olub XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r. Oturaqla�ma prosesinin gücl�nm�si v� elat m�i��tinin m�hdudla��b aradan ç�xmas� n�tic�sind� tuluq nehr� («çalxar») vasit�si il� ya� hasiletm� üsulu özünün �m�li �h�miyy�tini itirmi�dir.

Süd m�hsullar� v� südlü yem�kl�r. Günd�lik yem�k süfr�sind� ba�l�ca yer tutan süd v� a�art� m�hsullar� h�m s�rb�st halda yavanl�q növü kimi i�l�nmi�, h�m d� ba�qa xör�kl�rin yan�nda süfr�y� qoyulmu�dur. Bundan �lav� o, bir s�ra südlü xör�kl�rin z�ruri t�rkib hiss�sin� çevrilmi�dir.

177

T�bii qida m�hsulu olmaq etibaril� ev heyvanlar�n�n (in�k, cam��, qoyun, keçi) südü11 k�miyy�t v� keyfiyy�t etibaril� bir-birind�n f�rql�nmi�dir.

Keçi südünün yararl�q d�r�c�si a�a�� oldu�undan ondan �n çox p�hriz v� müalic� m�qs�di il� istifad� olunmu�dur. Xüsusil�, ana südünd�n kasad qalan süd�m�r körp�l�r� bir qayda olaraq, keçi südü �mizdirirdil�r. Qidal�l�q �msal�na gör�, keçi südü in�k südün� yax�n olsa da, bioloji t�rkibi vitaminl�rl� z�ngin oldu�undan ondan xeyli üstun tutulurdu.12 Cam�� südü, bundan f�rqli olaraq, daha ya�l� v� dadl� oldu�undan çox vaxt süfr�d� yeyilm�k üçün istifad� edilirdi. Qat�q, xüsusi masqura qat��� çox vaxt cam�� südünd�n çal�n�rd�. Cam�� südünd� ya�l�l�q v� zülal�n t�rkibi in�k südünd�n iki d�f� çox oldu�u mü�yy�n edilmi�dir.13

�stifad� m�qs�dl�rind�n as�l� olaraq in�k, cam�� v� qoyun südü bir-birind�n f�rql�ndirilirdi. �n�k südü, �sas�n, ya� hasil etm�k, habel� bir s�ra südlü xör�k v� ya�l� çör�kl�r bi�irm�k m�qs�di il�, qoyun südü is� pendir tutmaqdan ötrü s�rf olunurdu. Bununla bel�, v�ziyy�td�n as�l� olaraq, ev heyvanlar�n�n südü bir-birini �v�zl�y� bilir, h�tta qat��d�r�laraq istifad� olunurdu.

T�z� do�mu� qaramal�n «a��z» (k�l�k�, k�t�m�z) adlanan ilk südünd�n spesifik yem�k növü – a��z (�an-�an), bulama («k�l�k�»), �an-�an, qoyux, qoysara v� s. bi�irilirdi. «A��z» xalis halda, bulama is� ona süd qatma yolu il� bi�irilirdi. Heyvan�n yelinind� uzun müdd�t y���nt� hal�nda qalm�� «a��z» südü h�dsiz d�r�c�d� ya�l� v� q�liz olmas� il� seçilir.

�srl�rd�n b�ri davam ed�n el ad�tin� müvafiq olaraq, ail�d� b�r�k�ti mühafiz� etm�k niyy�ti il� «a��z südü»nü qon�uya verm�z, ba�qas�na satmazd�lar. B�r�k�ti evd� saxlamaq niyy�ti il� onu h�r k�s öz ail�sin� s�rf ed�rdi.

Heyvan�n a��z südünd�n sonrak� sa��m öyn�l�ri dig�r m�qs�dl�r üçün s�rf olunurdu. Ondan xör�k bi�irm�k, a�art� m�hsullar� emal edilirdi.

Südd�n bi�iril�n isti xör�kl�rin bir s�ra tipoloji növl�ri �ullu, südlü a�, südlü umac, südlü �ri�t�, düyü s�y��� (yayma), yarma s�y���, q�nd� v� s. z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Bir qayda olaraq, südlü xör�kl�ri �n çox soyuq mövsüml�rd� bi�irir v� �sas�n, günd�lik yem�k süfr�sin� verirdil�r. Düyü s�y��� (x�r-x�r yayma), yarma s�y���, südlü plov («da�ma») s�h�r süfr�sinin çox xo�lan�lan l�ziz xör�kl�ri say�l�r.

Süd m�hsullar�n�n emal� v� saxlanmas� mü�yy�n �m�li v�rdi�l�r t�l�b edirdi. Südü çiy halda uzun müdd�t saxlamaq mümkün olmad���ndan ondan müxt�lif növ a�art� m�hsullar� (qat�q, qaymaq, çiy�, xama, ya�, pendir, �or, nor, lor, ayran, k�smik, süzm�, qurut v� s.) haz�rlan�rd�. Südd�n �n çox qat�q çal�n�rd�. Görünür, qat�q ilk vaxtlar südün t�bii q�cq�rmas� say�sind� üyü�üb �m�l� g�lmi�, sonralar is� ona maya (çalas�) qatma yolu il� �ld� olunmu�dur. Çalas� vasit�sil� qat�q üyü�dürm� üsulu özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.

K�nd �halisinin yem�k süfr�sind� üstünlük t��kil ed�n qat�q ba�l�ca yavanl�q növü v� s�rinl��dirici içki (do�ramac, ovdux, atlama, kör�m�z) olmaqdan �lav�, h�m d� xör�k bi�irm�k (dov�a, a�so�laq, qat�qa��), süzm� v� qurut hasil etm�k, habel� ya� çalxamaq m�qs�dil� istifad� olunurdu. Qat�q süzm�sin� göy�rti qatmaqla ondan, h�mçinin, süzm� �oru düz�ldilirdi.

Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� qat�q süzm�sind�n, h�mçinin, qurut haz�rlamaq v� bu yolla onu uzun müdd�t, b�z�n 1-2 il saxlamaq d�b hal�n� alm��d�. Süd m�hsullar�n� uzun müdd�t saxlama��n �n s�m�r�li üsullar�ndan biri olan quruta «yo�urd» ad� il� h�l� D�d� Qorqud boylar�nda rast g�linir. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind�, xüsusil� ��xl� camaat� aras�nda qat�q süzm�sin� indi d� «yo�urd» deyilir.

Südd�n �m�li sur�td� istifad�nin �n s�m�r�li yollar�ndan biri ondan ya� hasil etm�k olmu�dur. Ya� h�m qat�qdan, h�m d� çiy (çiy�, xama) v� ya bi�mi� süd üzünd�n (qaymaqdan) hasil olunurdu. Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� bu üsullar�n bu v� ya dig�ri üstünlük t��kil etmi�dir.

Ya� çalxama vasit�l�ri (saxs� nehr�, arx�d, çalxar) bax�m�ndan Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�ri aras�nda f�rq n�z�r� çarp�rd�.

«K�r�», yaxud «�it ya�» adlanan t�z� nehr� ya�� h�m yavanl�q kimi i�l�n�r�k, süfr�d� pendir v� ya bal�n yan�nda qoyulur, h�m d� ondan müxt�lif növ xör�kl�r bi�irilirdi. Lakin xör�k bi�irm�k m�qs�dil� çox vaxt ya�� duzlay�r, yaxud �ridib saxlay�rd�lar. Duzlanm�� k�r�ya�� çox vaxt t�mizl�nib emal olunmu� qoç v� ya dana qarn�nda saxlan�l�rd�. «Qar�n ya��», �sas�n, yaylaq mövsümünd� t�darük olunar v� q��da istifad� edil�rdi. Ad�t�n, qar�n ya��n� g�miricil�rd�n qorumaq üçün «yaxdan» («ya�dan») adlanan a�ac sand�qda saxlan�l�rd�.

178

Ya�� uzun müdd�t qoruyub saxlama��n �n s�m�r�li üsulu onu �ridib küp�, b�rni v� qalqalara y��maqdan ibar�t idi. K�r� ya�dan f�rqli olaraq, �rinmi� ya� yavanl�q m�qs�dil� süfr�y� verilmir, ondan bilavasit� xör�k v� ya çör�k bi�irm�k üçün istifad� olunurdu. H�min �n�n�l�r bu gün d� davam etm�kd�dir.

Ya� hasil edilib nehr�d�n ç�xar�landan sonra onun içind� qalan ayran müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. T�z� ayran ilk növb�d� s�rinl�dici v� i�tahaçan içki növü kimi içilirdi. Ondan dov�a, ayrana�� v� s. xör�kl�r bi�irilirdi. Bütün bunlardan �lav�, ayran torbaya tökülüb ac� suyu (z�rdab) ç�xar�l�r v� süzm� hal�na sal�n�rd�.

Süzm�d�n qurut düz�ldib onu uzun müdd�t istifad�y� yararl� halda saxlay�rd�lar. X�ng�l bi�irm�k üçün qurut ba�l�ca komponent olmu�dur. Bu m�qs�dl� onu suda �ll� ovu�durmaqla �zib s�y�q hala salandan sonra m�cm�yi, sini v� ya bo�qablara ç�kilmi� x�ng�lin üz�rin� �lav� edirdil�r. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� qurutlu x�ng�l �n çox xo�lanan x�mir xör�kl�rind�n olmu�dur.

Qurut �zm�sind�n b�z�n müalic� �h�miyy�tli p�hriz yem�yi kimi, «a�so�laq» v� «qurutlu �ri�t�» istisi bi�ir�nl�r d� olurdu.

Ayrandan, habel� ocaq üstünd� çürütm� üsulu il� �or haz�rlan�rd�. �or kas�b süfr�sinin dir�yi, onun ba�l�ca yavanl�q növü say�l�rd�. Duzlanm�� �oru motal v� ya saxs� qablara doldurub saxlay�rd�lar. «�or motal�» Az�rbaycan�n aran rayonlar�nda yavanl�q növü kimi azuq� ehtiyat�nda mühüm yer tuturdu.

Bunlardan �lav�, ayrandan k�smik �ld� edib ondan k�t� (qutab) bi�irir, yaxud onu k�t� göy�rtisinin için� qat�rd�lar.

T�z� sa��lm�� südd�n, �n çox is� qoyun südünd�n pendir tutulurdu. Az�rbaycanda tarix�n üzlü v� üzsüz olmaqla pendirin iki növü haz�rlanm��d�r. Bunlar�n h�r ikisi eyni üsulla: ilinmi� süd� maya qatma yolu il� hasil olunurdu. Bunun hasil etm�k üçün mayalanm�� süd d�l�m� hal�na dü��nd�n sonra onu torbalara tökür v� burub suyunu süzm�kl� bir müdd�t b�rkim�y� qoyurdular. Pendir özünü tutub b�rkiy�nd�n sonra onu duzlay�b c�l�� v� ya küp�l�r� y���rd�lar.

Pendiri uzun müdd�t yax�� saxlama��n �n s�m�r�li üsullar�ndan biri onu motala basmaq idi. Pendiri duzlu suda saxlama üsulu keçmi�d� Az�rbaycanda az yay�lm��d�. Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�rind� tarix�n t���kkül tapm�� pendir tutma �n�n�l�rind�n as�l� olaraq, motal pendirinin iki tipoloji növü - pendir motal� v� �or motal� geni� yay�lm��d�. Quru motal, �sas�n, üzlü qoyun pendirind�n tutulurdu. �n yüks�k pendir növü is� «axtarma» südd�n hasil edilirdi. Qoyun sa��m� mövsümünün sonunda tutulmu� v� h�dsiz d�r�c�d� ya�l� olan bu pendir növü «axtarma motal» adlan�rd�. «Axtarma» pendiri, ad�t�n, s�rk�r çoban öz ail�si üçün tutar, yaxud el-oban�n �n hörm�tli a�saqqallar�na h�diyy� ed�rdi. Elat camaat� aras�nda bu �n�n� uzun müdd�t davam etmi�dir.

Üzlü südün d�l�m�sini torbaya töküb süz�nd�n sonra d�l�m� suyunu qaynatma üsulu il� «çürüdüb» nor hasil edir v� k�r� ya�la qar��d�r�b yavanl�q m�qs�dil� süfr�y� qoyurdular. B�z�n d�l�m�ni qazana töküb qaynatmaqla «k�smik» düz�ldirdil�r. K�smik südd�n d� haz�rlan�rd�. Bunun üçün t�z� süd� azca qat�q töküb qaynatmaqla onu «çürüdüb» k�smik hal�na sal�rd�lar.

�tli yem�kl�r. Heyvan m�n��li yem�kl�rin dig�r qrupunu yüks�k kaloriy� malik �t v� �tli yem�kl�r t��kil etmi�dir. Az�rbaycan �halisinin �t ehtiyat� �vv�ll�r, m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ� ovçuluq v� bal�qç�l�q m���uliyy�ti hesab�na öd�nilmi�dir. �stehsal t�s�rrüfat�na keçil�nd�n sonra bu ehtiyaclar ev heyvanlar�, �sas�n, qoyun, keçi, in�k, cam��, habel� ev qu�lar� saxlamaq hesab�na t�min olunmu�dur. Ab�eron bölg�sind� bunlardan �lav�, d�v� �ti d� yeyilmi�di. Bununla bel�, ov �ti v� bal�q uzun müdd�t �halinin yem�k rasionundan tamam ç�xmam��d�r. Ceyran, cüyür, da� k�li (tur, ar�al�) il� yana��, qu� ovu (turac, tora�ay, qa�qaldaq, bildirçin, qarabatdaq, q�rqovul, kol toyu�u, çöl qaz�, durna, b�zg�k, örd�k v� s.) bir s�ra bölg�l�rd� vaxt� il� �halinin qida rasionunda n�z�r� çarpacaq yer tutmu�dur. El aras�nda çöl heyvanlar�n�n �ti «qaçar», çöl qu�lar�n�n �ti is� «uçar �ti» ad� il� bir-birind�n f�rql�ndirilmi�dir. H�m d� ceyran v� turac �ti tam�na v� l�taf�tin� gör� çox yüks�k qiym�tl�ndirilmi�dir. �n �ziz qona��n süfr�sin� ceyran v� ya turac �tind�n kabab qoymaq el-obada yüks�k ��raf�t say�l�rd�.

Tarix�n Az�rbaycan m�tb�xind� qoyun (davar), h�m d� erk�k �tin� üstünlük verilmi�dir. Fizioloji bax�mdan mal �ti, xüsusil� s���r �ti orqanizm üçün s�rf�lilik bax�m�ndan yüks�k m�ziyy�tl�r� malik olsa da, o, qoyun �tind�n a�a�� tutulmu�dur. Bu bax�mdan cam�� �ti ç�tin h�zm olundu�undan çox nadir hallarda k�silib yeyiliridi. Asan h�zm olunma v� orqanizm üçün faydal�l�q

179

bax�mdan Az�rbaycan�n bir s�ra da�l�q v� da��t�yi bölg�l�rind� keçi, xüsusil� d�b�r �tin� üstünlük verildiyi mü�ahid� olunur.

�stifad� t�rzin�, ba�qa sözl�, bi�irilm� üsuluna gör� �tli yem�kl�r bütöv c�md�k, do�rama (tik�l�m�) v� qiym�l�m� olmaqla üç qaydada bi�irilib haz�rlanm��d�r.

C�md�k bütöv halda buryan v� f�rlama (h�rl�m�) olmaqla ocaq (t�ndir) h�nirtisind� iki cür bi�irilirdi. �n geni� yay�lan üsul is� do�rama (tik�l�m�) �t olmu�dur.

Mal c�md�yi do�ran�b müxt�lif hiss�l�r� ayr�landan sonra onlar�n h�r birind�n müvafiq xör�k növü haz�rlan�rd�. �lk növb�d� qoyunun «içalat�» c�md�kd�n ayr�l�b ayr�ca do�ran�r, sonra onun quyru�u k�silib götürülürdü. �tli xör�yi taml� etm�k üçün, bir qayda olaraq, ona quyruq tik�si �lav� olunurdu. Heyvan �tind�n istifad�nin üç ba�l�ca üsulu: t�z� k�silmi� �t, qaxac, qovurma z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan xalq�n�n qida ehtiyat�nda tarix boyu qoyun �tin� üstünlük verilm�si elmi �d�biyyatda da öz �ksini tapm��d�. Ba�qa heyvanlar�n �tin� nisb�t�n qoyun �tind� bir s�ra faydal� madd�l�rin bol olmas� onun daha asan h�zm olunmas�na z�min yaratm��d�r. Ona gör� d� ulu babalar�m�z ömürl�ri boyu, �sas�n, qoyun �ti yem�kl� sa�lam v� uzunömürlü olmu�lar.14

Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind�, xüsusil� Ab�eron �halisinin yem�k öyn�sind� d�v� �tinin özün� m�xsus yeri olmu�dur. D�v� �ti Qaraba� bölg�sind� keçmi� elat m�tb�xinin d� �n l�ziz yem�yi say�lm��d�r. Ab�eron k�ndl�rind� d�v� �tinin qutab� v� d�v� �tinin kabab� spesifik yem�k növün� çevrilm�kl�, �n�n�vi �tli yem�kl�rin tac� say�lm��d�r.15

Dad v� tam�na gör� d�v� �ti keyfiyy�t etibar� il� qoyun �tin� b�rab�r tutulurdur.16 Heyvan�n c�md�yi do�ranan zaman onun 7 tik�si (dö� f�q�r�sinin ucundak� g�mirc�k, qabaq

qollar�n qurtaraca��ndak� g�mirc�kl�r, boyunun k�silmi� hiss�sind�ki «it yem�z» adlanan f�q�r�, ür�yin h�r iki qulaqc�qlar� v� dalaq) haram say�laraq k�silib at�l�rd�.17 Lakin qan azl���ndan �ziyy�t ç�k�n, s�hh�ti z�ifl�mi� x�st�l�r� p�hriz yem�yi kimi, dala�� ya�da q�zard�b, yaxud köz üz�rind� bi�irib verirdil�r.

Tik� �t bi�irilm� t�rzin� gör�, bilavasit� köz üz�rind� (közl�m�, �i�l�m� kabablar), qarabasd�rma (çoban qovurmas�) v� ocaq (t�ndir) h�nirtisind� (tavada) olmaqla müxt�lif üsullarla bi�irilmi�dir.

Heyvan c�md�yinin müxt�lif hiss�l�ri �n�n� olaraq müvafiq xör�k növl�rinin bi�irilm�sin� s�rf olunurdu.

Keçmi�d� Ab�eron bölg�si �halisinin m�tb�xind� qoyun c�md�yinin müvafiq hiss�l�rind�n a�a��dak� �tli yem�kl�r haz�rlanard�:

Kabab: a) Tik� kabab qab�r�a, can �ti, a� v� qara ciy�r, ür�k, xaya (a� �t) v� qar�ndanköz üz�rind� haz�rlan�rd�; b) Lül� (döym�) kabab qiym� do�ranm�� can �ti v� quyruqdan közd� bi�iril�rdi; v) Tava kabab da bu hiss�l�rd�n, lakin ocaq üz�rind� tavada q�zard�l�rd�. Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� bu «taskabab» adlan�rd�;

Qovurma – bud v� qab�r�an�n yum�aq �tind�n tavada bi�irilirdi; Q�zartma – can �tinin ya�l� tik�l�rind�n tavada, ocaq üstünd� haz�rlan�rd�; Piti – c�md�yin dö� v� qab�r�a tik�l�rind�n, habel� maça v� qol �tind�n dopu v� ya küv�cd�

bi�irilirdi; Küft� (bozba�) – can �tinin yum�aq, xüsusil� budun yuxar� hiss�l�rind�n tavada haz�rlan�rd�;

«Küft� q�r-q�r» adlanan spesifik xör�k növü d� bud �tinin yum�aq, ya�l� tik�l�rind�n tavada bi�iril�rdi.

�orba – �sas�n, dö� v� maça �tind�n bi�irilirdi; Qutab – budun ya�l�, yum�aq hiss�sind�n, yaxud qar�n �tind�n haz�rlan�rd�; X�ng�l, plov qaras� (xuru�, a�qara – qab�r�a v� can �tinin x�rda tik�l�rind�n bi�irilirdi; X�mira�� – budun yum�aq tik�l�rind�n bi�irilirdi; Dü�b�r� – qol �tind�n v� c�md�yin miyant�n hiss�l�rind�n haz�rlan�rd�; Dolma – c�md�yin yum�aq v� ya�l� yerl�rind�n qiym� yarpaq bükülür, yaxud bad�mcan,

bib�r v� ya pomidora dolduralaq edilib bi�irilirdi; Parça-dö��m� – �sas�n, quzu �tind�n haz�rlan�rd�; h�m d� quzu c�md�yi bütöv halda t�ndir

h�nirtisind� bi�irilir, yaxud onun bud �tind�n dö��m�lik ç�xar�l�rd�; Seyf�lmülük – quyruq, a� ciy�r, qara ciy�r, ür�kd�n do�ran�b tavada bi�irilirdi;

180

���andaz – c�md�yin yum�aq hiss�l�rind�n haz�rlanar- d�; Fisincan – qab�r�a tik�l�rind�n v� budun yum�aq hiss�l�rind�n do�ranm�� tik�l�rd�n

bi�irilirdi. �ç qovurmas� c�z-b�z – �irin ba��rsaq, a� v� qara ciy�rd�n bi�irilirdi; Dil – qoyunun dilind�n do�ran�b ya�da qovrulurdu; K�ll�-paça – qoyunun ba�-aya��ndan vam yanan kür�d� bi�irilirdi.18 Bundan �lav�, Mu�anda qoyunun içalatdan «sacüstü», «c�z-b�z», �irin ba��rsaqdan is� köz

üz�rind� «çöz» adlanan �tli xör�kl�r bi�irilirdi. Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� tik� �td�n tavadan bozartma, pörtl�m�, q�zartma, soyutma,

bu�lama, k�l�fir, y�xni v� s. olmaqla müxt�lif üsullarla qonaq-qara yola ver� bil�c�k bir s�ra «üz a�ardan» l�ziz �tli xör�k növl�ri bi�irilib süfr�l�r� verilir.

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, keçmi�d� Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� mal �tind�n �lav�, «qu� �ti» d� (ov v� ev qu�lar�) t�darük olunub q�� üçün saxlan�l�rd�. Quba bölg�sind� ov qu�lar�, xüsusil� çöl örd�yi kütl�vi ��kild�, tor vasit�sil� ovlanaraq küpl�m� üsulu il� q�� üçün mövsümü t�darük olunurdu.19 ��ki bölg�sind� is� ev qu�lar�n�n, xüsusil� toyuq �tinin asma üsulu il� qaxac edilib saxlanmas� �n�n� hal�n� alm��d�. Pay�z�n sonlar�nda, d�n q�tl��� yaranan vaxtlarda toyuqlar�n bir qismini k�sir, yolub t�mizl�y�nd�n sonra düzlay�r v� ayaqlar�ndan ipl� ba�lay�b çardaq, yaxud eyvandan as�rd�lar. Bu üsulla t�darük olunmu� toyuq �ti «müs�mb�» adlan�rd�.20 Soyuq q�� aylar�nda albuxara, ki�mi� v� qays� qurusu qatmaqla, ondan müs�mma bi�irib ail� üçün �tli xör�k haz�rlay�rd�lar. Müs�mma, h�mçinin, bu qayda il� qoyun �tind�n d� bi�irilir.

Az�rbaycan m�tb�xind� ov qu�lar�n�n (q�rqovul, turac, tora�ay, k�klik, qarabatdaq, çöl qaz�, çöl örd�yi v� s.) �tind�n geni� çe�idd� �tli xör�k (ç���rtma, q�zartma, fisincan, kabab) haz�rlan�rd�.21

Az�rbaycan�n bol su tutarlar�na malik olan bir s�ra bölg�l�rind� su qu�lar� v� bal�q ehtiyat� �halinin �tli yem�kl�r� olan t�l�bat�n�n xeyli hiss�sini öd�yirdi.

Qida rasionunda mühüm yer tutan ba�l�ca qida növl�rind�n biri olmaq etibar� il� �tli yem�kl�rin köm�yi il� insan orqanizmin� g�r�k olan xeyli miqdarda zülal, müxt�lif növ vitaminl�r, bir s�ra duzlar daxil olurdu.

Günd�lik yem�k öyn�sind� �tli yem�kl�rd�n istifad� bax�m�ndan ��h�r v� k�nd m�tb�xi bir-birind�n f�rql�nirdi. K�nd �halisinin bilavasit� heyvandarl�qla m���ul olmas�na baxmayaraq, ��h�r �halisinin günd�lik yem�k süfr�sind� �tli yem�kl�r daha çox i�l�nirdi. Bunun �sas s�b�bl�rind�n biri ��h�rl�rd� sallaqxana v� q�ssabxanalar�n mövcud olmas� il� ba�l� idi. ��h�r sakinl�ri h�r gün, yaxud güna��r� ail�nin bir öyn� yem�yin� kifay�t ed�c�k q�d�r az miqdarda, bir neç� girv�nk� �t almaq imkan�na malik idi. K�nd m�i��tind� bu cür �lveri�li ��rait olmad���ndan f�rdi t�s�rrüfatdan h�r d�f� heyvan k�sm�k iqtisadi c�h�td�n s�rf�li deyildi. Bunun üçün onlar birl��ib ya al��ma etm�k m�cburiyy�tind� qal�r, ya da özl�rinin f�rdi t�s�rrüfatlar�nda mal-qaran�n h�r hans� bir t�sadüf üzünd�n t�l�f olmas�n� gözl�m�li olurdular. Ona gör� d� k�ndli m�tb�xind� mal �tin� olan ehtiyac qu� �ti (toyuq, hindqu�u, qaz, örd�k, ov qu�lar� v� s.) il� öd�nilir, yaxud süd m�hsullar� il� �v�z olunurdu.

�halinin �t m�hsullar�na olan t�l�bat� t�kc� t�z� k�silmi� heyvan �ti il� deyil, h�m d� t�darük olunmu� �t hesab�na öd�nilmi�dir. Z�man�miz�d�k �t t�darükünün bir s�ra s�m�r�li sullar� g�lib çatm��d�r. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� pay�z f�slind� ev heyvan� h�l� «�tini töküb» ar�qlamam�� onu k�sib qovurma, qaxac v� ya dolma (doldurma) düz�ltm� yolu il� kifay�t q�d�r �t m�hsulu t�darük etm�k �n�n� hal�n� alm��d�.

Q�� azuq�si kimi �t t�darükünün m�hdud yay�lm�� üsullar�ndan biri d� su qu�lar�n�n ovlan�b küpl�m� üsulu il� saxlanmas� olmu�dur. Bu yolla �n çox örd�k �ti t�darük edilirdi. Bu m�qs�dl� h�r bir ail� «ni��» adlanan su tutarlar�ndan tor vasit�si il� ovlad��� örd�kl�ri yolub t�mizl�y�nd�n sonra duzlay�b küpl�r� y���r v� q�� azuq�si t�darük edirdi. S�rin yerd� saxlan�lan, yaxud yer� basd�r�lan küpl�rd� duza tutulmu� örd�k �tini xeyli müdd�t, istil�r dü��n�d�k, b�z�n 5-6 ay saxlamaq olurdu. «Küpl�m� �t»d�n müxt�lif növ xör�k v� xuru� haz�rlan�rd�.

Qaxac haz�rlam�q üçün heyvan c�md�yinin iri tik�l�ri duzlan�b «asma» üsulu il� qurudulurdu. C�md�yin yum�aq hiss�l�ri qiym�ke�l� kötük üz�rind� «qiym�» do�ran�b, t�mizl�nmi� heyvan ba��rsa��na doldurulmaqla, ondan «dolma» haz�rlan�rd�. Mal �tinin «dolma» (doldurma) üsulu il� saxlanmas� Az�rbaycan�n �imali-q�rb bölg�sind� daha geni� yay�lm��d�r. Alazan vadisi �halisinin

181

m�tb�xind� «dolma» v� qaxac �tind�n bir s�ra spesifik xör�kl�r haz�rlan�rd�. «Qovurma» h�m d� �ti uzun müdd�t saxlama��n s�rf�li üsulu olmu�dur. Qovurma üsulu il� �t

t�darükü G�nc�-Qazax v� Naxç�van bölg�l�rind� daha geni� yay�lm��d�r. Bu üsulun üstün c�h�ti ondan ibar�t idi ki, kök heyvan �ti öz ya��nda tam qovrulub bi�irildiyind�n tam�n� d�yi�mirdi. Dig�r t�r�fd�n is� öz ya��nda yax�� qalan qovurman� yavanl�q kimi bilavasit� süfr�y� verm�kd�n �lav�, onu h�m d� ba�qa �tli xör�kl�rin haz�rlanmas�nda istifad� ed� bilirdil�r olunurdu. S�ciyy�vi hald�r ki, qovurma üsulunun geni� yay�ld��� bölg�l�rd� «qaxac», xüsusil� d� «dolma» üsulundan istifad� olunmam��d�r.

Az�rbaycan m�tb�xind� haz�rlanan �tli xör�kl�r duru (sulu) v� quru olmaqla ��rti olaraq iki qrupa bölünür. Duru xör�kl�r� müxt�lif növ �orbalar, piti, bozba�, küft�, xa�, k�ll�-paça, k�l�f�r, pü�d�m�, bozlama, dü�b�r� v� s. daxildir. Bu xör�kl�r d�rin bo�qab v� ya kasalarla, f�rdi qaydada süfr�y� verilm�kl�, �sas�n, qa��qla yeyilirdi. Bir qayda olaraq, duru xör�kl�ri çömç� il� qazandan birba�a bo�qablara ç�kirdil�r, ümumi qabda süfr�y� duru xör�k verilm�si qaydas� Az�rbaycan�n ��h�r v� k�nd m�tb�xind� uzun müdd�t d�b dü�m�mi�dir. Keçmi�d� Avropa m�d�niyy�tin� meyilli b�zi kübar ail�l�r istisna olmaqla, Az�rbaycan süfr�si üçün eyni vaxtda yem�k öyn�sin� «birinci» (duru) v� ikinci (quru) xör�k verm�k �n�n�si s�ciyy�vi olmam��d�r. �st�r ��h�r, ist�rs� d� k�nd �halisinin günd�lik yem�k süfr�l�rind� çör�kl� yana��, �sas�n, t�kc� bir növ - ya duru, ya da quru xör�k qoyulurdu.

H�r bir ail� iqtisadi imkan�ndan, mövsümd�n, habel� yerli ��raitd�n as�l� olaraq, xör�yin yan�nda süfr�y� t�r�v�z, (v�z�ri, k�v�r, göy so�an, nar �ir�sin� do�ranm�� ba� so�an, t�rxun, bib�r, turp v� s.), t�z� meyv�, bostan bitkil�ri (qarp�z, yemi�, xiyar), müxt�lif növ tutmalar, habel� �or, pendir, soyutma yumurta v� s. qoyma�a çal��m��d�r.

�td�n haz�rlanan quru xör�kl�r - kabab (tik�, lül�, ciy�r, ba��r, böyr�k, taskabab v� s.), soyutma, q�zartma, bozartma, pörtl�m� (k�l�f�r) bi�irilmi� mal, qoyun, bal�q v� ya qu� �ti günd�lik yem�k süfr�sind�n �lav�, ziyaf�t m�clisl�rind� d� yem�k süfr�sinin �sas�n� t��kil etmi�dir. Qu� �ti ç���rtma bi�irilm�kl� yana��, ziyaf�t m�clisi üçün çox vaxt ondan l�v�ngi haz�rlan�rd�. L�v�ngi habel�, toyuq, bal�q v� ya çöl qu�lar�ndan da bi�irilirdi. Bundan �lav�, Az�rbaycan süfr�sind� ciy�r il� yana��, içalatdan haz�rlanan c�zb�z, can �tind�n ba��r-öfk� kabab� müxt�lif növ dolmalar mühüm yer tutur. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti ziyaf�t süfr�l�rinin ba�l�ca xör�kl�ri say�l�r. Xeyir-��r m�clisl�ri bu sayaq l�ziz �tli xör�kl�rsiz keçinmirdi.

Ziyaf�t süfr�l�rinin �n l�ziz xör�yi plov (a�) olmu�dur. Az�rbaycan m�tb�xind� 40-dan çox a� (plov) növü mövcud olmu�dur. Onlar bir-birind�n

düyü çilovuna �lav� olunan «a�qara» («xuru�») növl�rin� gör� f�rql�nirdi. Plov üçün a�qara çox vaxt qoyun v� ya quzu �tind�n, b�z�n d� ev v� çöl qu�lar�n�n �tind�n

qovurma, yaxud c���rtma üsullar� (tur�u-qovurma, s�bzi –qovurma, küft�-q�r-q�r, almüs�mma, nar qovurmas�, mur�u-tur�, qiym�-qovurma, ����ndaz, fisincan, ba��rsaq qovurmas� («c�z-b�z», seyf�lmülük v� s.) il� haz�rlan�rd�. Bundan �lav�, lobya çilov, m�rci çilov, �üyüd çilov, bad�mcan çilov v� s. vasit�si il� a��n çe�idl�ri, dem�li, h�m d� tam� d�yi�dirilirdi.

Az�rbaycan m�tb�xind� bir s�ra dolma növl�ri: yarpaq (t�n�k, heyva) dolmas�, k�l�m dolmas�, alma dolmas�, so�an dolmas�, bad�mcan dolmas�, xiyar dolmas� geni� yer tutmu�dur. Xiyar v� alma dolmas� son zamanlar pomidor v� bib�r dolmas� il� �v�z olunma�a ba�lam��d�r.

Bir s�ra spesifik xör�k növl�rinin haz�rlanmas�nda istifad� olunan qaxac v� ya dolma �ti, qovurmadan f�rqli olaraq, mü�yy�n q�d�r emaldan keç�nd�n sonra bi�irilirdi.

Az�rbaycan�n q�rb v� �imal-q�rb bölg�l�rind� heyvan �ti t�z� halda qovrulub bi�irilm�kd�n �lav�, h�m d� uzun müdd�t saxlamaq m�qs�di il� t�darük olunurdu. Burada qaxac, dolma (ba��rsaq dolmas�) v� c�zdaq üsullar� il� �t t�darükü geni� yay�lm��d�.22

Az�rbaycan m�tb�xind� haz�rlanan isti xör�kl�rin böyük �ks�riyy�ti qat���q t�rkib� malik olmaqla, bitki v� heyvan m�n��li qida m�hsullar�ndan bi�irilmi�dir. Bunlar�n aras�nda gürz�, dü�b�r�, müs�mb�, dolma, küft�-bozba�, parça-bozba�, qutab, s�bzi-qovurma, tur�u-qovurma, fisincan, piti, müt�nc�m, q�ly� v� s. xüsusi yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda ba�l�ca olaraq, t�z� �td�n, müxt�lif növ l�ziz xör�kl�r haz�rlanm��d�r. Bu m�qs�dl� mal v� ya qoyun �ti bütöv c�md�k, do�rama (tik�), qiym� v� qism�n d� döym� hal�nda olmaqla, müxt�lif formalarda istifad� olunmu�dur. Buna müvafiq olaraq tarix�n Az�rbaycanda �tli

182

yem�kl�rin müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. H�r bir xör�k növünün d� özün�m�xsus s�ciyy�vi bi�irm� üsul v� vasit�l�ri vasit�l�ri (�i�, tava, çölm�k, dopu, küv�c, manqal v� s.) v� yaranm��d�r.

�tli yem�kl�rin �n b�sit növü onu bilavasit� köz üz�rind� tik�, yaxud lül� (qiym�) hal�nda bi�iril�n kabab olmu�dur. H�m d� tik� kabab (�i�lik) �tli yem�kl�rin �n q�dim, arxaik növlü say�l�r. Görünür, tik� kabab heyvan c�md�yini bütöv halda, «f�rlama» yolu il� bi�irm� üsulunun sonralar t�kmill��m�si n�tic�sind� meydana ç�xm��d�r. Çünki, h�r nec� yax�� bi�irils� d�, f�rlama üsulunda bütöv c�md�yin alaçiy yerl�ri qal�rd�. Bu s�b�bd�n d� c�md�yi do�ray�b x�rda tik�l�r� ay�rmaq yolu il� bi�irm�k daha s�rf�li say�lm��d�r. X�rda do�ranm�� �t tik�l�ri köz h�nirtisind� tam bi�diyi üçün taml� olmaqdan �lav�, h�m d� yax�� h�zm olunurdu. Bil�vasit� köz üz�rind� �t bi�irm� üsulunun �n arxaik formas� olan «közl�m� kabab» z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycanda tarix�n kabab�n tik� (�i�lik), lül�, ba��r-öfk�, ba��rsaq, qar�n-qursaq, ciy�r, böyr�k, a� �t v� s. olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti qoyun v� quzu �tind�n, b�z�n is� çöl heyvanlar�n�n (ceyran, cüyür, tur v� s.) �tind�n bi�irilirdi. Dil, yaxud «a� �t»in kabab� süfr�d� «m�z�» yem�yi say�l�rd�.

�tli yem�kl�rin ocaq h�nirtisind� (alov) v� ya onun istisind� bi�irilm�si üsulu da q�dim tarix� malikdir. Heyvan c�md�yini a�aca keçirib ocaq üz�rind� arams�z olaraq f�rlatmaqla onun h�r t�r�fi vam bi�irilirdi. Haz�rda Ba� Qafqaz�n c�nub bölg�l�rind� qu� �tind�n t�ndir h�nirtisind� bi�iril�n «f�rlama» m�hz h�min arxaik üsulun davam� kimi d�y�rl�ndirilir.

�tli yem�kl�rin bütöv c�md�k hal�nda bi�irilm� üsullar�ndan biri d� l�v�ngi «içli», yaxud «doldurma», olmu�dur. Az�rbaycan�n X�z�ryan� bölg�l�rind� geni� yay�lm�� l�v�ngi h�m ev, h�m d� ov qu�lar�ndan bi�irilirdi. Tal��-L�nk�ran v� Ab�eron bölg�sind� bunlardan �lav�, l�v�ngi h�m d� bal�qdan bi�irilmi�dir. Bu m�qs�dl� kütüm, x���m, ziyad bal��� daha s�rf�li say�lm��d�r.

�tli xör�kl�rin böyük �ks�riyy�ti tarix�n aç�q ocaq, t�ndir v� ya manqal bilavasit� od üz�rind� bi�irilmi�dir. Lakin ��h�r m�tb�xind� bu m�qs�dl� xüsusi ocaq qur�ular�ndan- m�tb�x kür�si, kiran�, keç�n �srd�n etibar�n is� neft plit�si v� t�n�k� sobadan istifad� olundu�u n�z�r� çarp�r. Xör�k bi�irm�k üçün xüsusi ocaq qur�ular�n�n t�tbiq olunmas� yanaca�a q�na�t v� istilik enerjisind�n s�m�r�li istifad� etm� bax�m�ndan olduqca s�rf�li idi.

Ocaq üz�rind� bi�iril�n �tli xör�kl�r xalis v� qat���q olmaqla iki növ� ayr�l�r. Xalis �tli xör�kl�r q�zartma, pörtl�m� (k�l�f�r), soyutma, bu�lama, qovurma olmaqla müxt�lif üsullarla bi�irilmi�dir.

Qat���q t�rkibli �tli xör�kl�r (bozba�, küft�-bozba�, parça-bozba�, piti, �orba, sürfüllü, qa��q x�ng�li v� s.) �n çox mis v� ya saxs� qazanda (çölm�k), yaxud dopu v� ya küv�cd� bi�irilmi�dir. Saxs� qablar h�rar�ti t�nziml�yib yem�yi vam bi�irdiyind�n onun xör�yi dig�r qablarda bi�iril�n xör�kl�rd�n taml� olmas� il� seçilirdi.

X�z�r d�nizi, Kür v� Araz çaylar�, onlara qovu�an çoxsayl� çay ��b�k�si v� su tutarlar�n�n (göl, çala, axmaz) mövcud olmas� s�b�bind�n Az�rbaycan tarix�n tük�nm�z bal�q ehtiyat�na malik olmu�dur. El� bu s�b�bd�n d�, bal�q �ti onun �halisinin qida rasionunda mühüm yer tutmu�dur. Özün� m�xsus dad-tama malik olan v� asan h�zm edil�n bal�q �tinin t�rkibi insan orqanizmi üçün z�ruri olan zülal, fosfor, kalsium, maqnezium, yod v� s. madd�l�rl� z�ngindir.

Az�rbaycan m�tb�xind� ba�l�ca olaraq, pulcuqlu (axçal�) bal�qlar üstün yer tutmu�dur. �slam dini pulcuqsuz bal�qlar�n �tin� yasaq qoydu�undan uzun müdd�t ilan bal���, a� bal�q, n�r� uzunburun bal�q v� dig�rl�ri müs�lmanlar�n m�tb�xin� yol tapa bilm�mi�dir.

Az�rbaycan m�tb�xind� bal�q, �sas�n, t�z� halda, qism�n d� qurudulmu� («qaxac», «c�r�m», «nicar») v� «küpl�m�» olmaqla üç cür yeyilmi�dir. Quru bal�q t�darükü, �sas�n, d�niz v� iri çaylar�n sahill�rind� m�skunla�m�� �hali aras�ndageni� yay�lm��d�r. �halinin bu qisminin yem�k öyn�sind� bal�q m�hsullar�, o cüml�d�n kürü mühüm yer tutdu�undan onun t�dakürün� xüsusi diqq�t yetirilmi�dir.

T�z� bal�q istifad� t�rzin� gör� q�zartma, kabab, soyutma, l�v�ngi, s�rda, müt�nc�m olmaqla müxt�lif üsullarla bi�irilib süfr�y� verilir.

X�z�ryan� k�nd v� ��h�rl�rd� d�niz bal�qlar�, çayk�nar� q�raqbasar k�ndl�rd� is� çay bal�qlar�n� t�z� halda ya�da bi�irib yem�k �n�n�si geni� yay�lm��d�r. Az�rbaycanda, xüsusil� Ab�eronda �n çox çapaq, ç�ki, siy�n�k, kütüm, x���m, �amay�, ziyad bal���, naqqa, n�r�, q�z�lbal�q, durna bal�q v� s. yeyilmi�dir.23

183

Az�rbaycan m�tb�xind� bal�q �ti �n çox kabab, q�zartma, durma (l�v�ngi) üsullar� il� bi�irilmi�dir. Bundan �lav�, b�zi bölg�l�rd� bu�lama (müt�nc�m) v� soyutma bal�q bi�irm� üsullar� da geni� yay�lm��d�. Soyutma üsulu il� ba�l�ca olaraq x�rda çay bal�qlar� bi�irilmi�dir.

Bal���n qaxac üsulu il� uzun müdd�t üçün t�darükü Kür v� Araz çaylar�n�n a�a�� axar� boyunda v� X�z�r sahili �yal�tl�rd� geni� yay�lm��d�r. Q�z�lbal�q «c�r�mlama» üsulu il� quruduldu�undan onun qaxac� «c�r�m» adlan�rd�. Bir s�ra bal�q növl�ri - çapaq, külm�, ziyad, siy�n�k, �amay� v� s. his�verm� yolu il� alov h�nirtisind� qurudulurdu.

X�rda çaylar�n bal��� çox vaxt «n�m�ko» adlanan duzlu suda qaynatma üsulu il� bütöv halda bi�irilir, sonra soyudulub süfr�y� verilirdi. Ona gör� d� el aras�nda o, «soyutma bal�q» adlan�r.

�ri bal�qlar, bir qayda olaraq, b�çaqla do�ran�b tava v� ya sap�lcada q�zartma üsulu il� bi�irilirdi. �mkanl� ail�l�r bal�q �tind�n köz üz�rind� kabab bi�irirdi. L�nk�ran bölg�sind� bal���n iç�risini doldurub t�ndird� l�v�ngi haz�rlamaq d�b hal�n� alm��d�r. Bal�q l�v�ngisi Az�rbaycan�n ��rq bölg�l�rind�, o cüml�d�n, �irvanda geni� yay�lm��d�. Bal�qdan, habel� «s�rda» (l�mbic) bi�irilirdi.

Ab�eronda öz d�mind� bi�irilmi� quru bal��� müxt�lif xör�kl�rin yan�nda süfr�y� verm�k ad�ti d�b hal�n� alm��d�. A� il� �n çox kütüm bal��� yeyil�rdi. Quru bal���, ad�t�n, s�rin v� quru yerd� saxlay�rd�lar. Buxarda bi�irilmi� quru bal�q bir s�ra a� növl�rinin- paxla plov, südlü plov, l�rg� çilov, �v�lik plov, yarma çilov v� s.yan�nda süfr�y� veril�rdi. Quru bal�qdan, h�mçinin, kükü d� haz�rlan�rd�.

Keçmi�d� Ab�eronda v� dig�r X�z�ryan� bölg�l�rd� kütüm, x���m, çapaq bal�qlar�n�n kürüsünd�n kükü haz�rlamaq d�b olmu�dur. Bal�q kürüsü qidal�l���na v� dad-tam�na gör�, �v�zsiz qida m�hsulu olmu�dur. Buna gör� d� t�z� bal�q kürüsü yuyulub qaba qoyulandan sonra b�çaqla ehmalca qar��d�r�l�r v� üz p�rd�l�ri götürülürdü. Sonra onun üz�rin� qaynar su tökülür v� 10 d�qiq�d�n sonra suyu süzülürdü. Bu yolla kürünün ac�l��� götürülürdü. Bundan sonra ona ya�da q�zard�lm�� so�an, yumurta, qara istiot qat�l�r v� tavaya tökülüb ya�da bi�irilirdi. Ab�eronlular kükünü, h�mçinin, x�rda do�ranm�� quru bal�qdan da haz�rlay�rd�lar. Kükünün bu növü h�m s�rb�st halda çör�kl�, h�m d� a� il� yeyilirdi.

�tli yem�kl�rin tipoloji t�snifat�na yekun vurark�n xa� (d�rnaq), k�ll�-paça, içalat, qar�n-qursaq, ciy�r-ba��rsaq c�zb�z� v� �t qutablar� kimi spesifik yem�k növl�rini d� qeyd etm�k laz�m g�lir.

Bir s�ra g�tirilm� bitkil�r (qar��dal�, kartof, k�l�m, pomidor, çay v� sitrus bitkil�ri) az�rbaycanl�lar�n m�tb�xin� nisb�t�ngec daxil olmu�dur. Haz�rda bu nem�tl�r h�m ��h�r, h�m d� k�nd m�tb�xind� geni� yer tutmaqdad�r.

�dviyyat, ç�r�z v� tur�ular. �n�n�vi yem�kl�rin dad-tama g�lm�si üçün ��h�r v� k�nd �halisinin yuxar� t�b�q�l�rinin m�tb�xind� �dviyyat növl�rind�n istifad� olmu�dur. T�tbiq m�qam�na gör�, onlar iki qrupa bölünür: a) �rzaq m�hsullar�n�n emal� v� bi�irlm�si zaman� «qat» m�qs�di il� i�l�n�n �dv�l�r: tur�ular (alça, zo�al, albuxara qurusu, yaxud axtas�), bib�r, istiot, sar�kök, hil, mix�k, darç�n, z�nc�fil, nan�, �üyüd, ke�ni�, razy�n�, c�f�ri, v� s.) xör�kl�rin yan�nda süfr�y� qoyulan �dv�l�r: abqora, sirk�, nar��rab, alça v� b�hli m�ti, sumaq, tutma (xiyar, sar�msaq, bad�mcan pomidor), turp, k�v�r, reyhan, v�z�ri, t�rxun, göy so�an v� s.

Bundan �lav� bir s�ra göy�rti t�r�v�z m�hsullar�: �tli xör�kl�rin yan�nda süfr�y� tutma, yaxud �oraba qoymaq q�dim zamanlardan ad�t hal�n� alm��d�r. Bununla da ya�l� xör�kl�rin orqanizm� z�r�rli t�siri azald�l�r v� h�zmetm� prosesi qism�n asanla��rd�. H�tta bu m�qs�dl� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� ya�l� xör�kl�rin yan�nda k�hriyin azmas�na imkan verm�y�n qat�q, yaxud sar�msaql� qat�q qoyulurdu. Yax�n keçmi��d�k �irvan bölg�sind� xüsusi olaraq bunun üçün «masqura» adlanan x�rda ��rb�ti v� ya piyal�l�rd� piyal�l�rd� ayr�ca qat�q çal�n�r v� süfr� �traf�nda �yl���nl�rin h�r birisin� ayr�ca «kasamas», y�ni kasa qat��� t�klif olunurdu.

Bütün bunlardan �lav�, ziyaf�t xüsusil� d� bayram süfr�sin� m�z�, ç�r�z m�qs�dil� imkan daxilind� bir s�ra qida m�hsullar�: qoz, f�nd�q, badam l�p�si, ki�mi�, innab, iyd�, xurma, l�bl�bi, xirnik qurusu, müxt�lif növ meyv� qaxlar�, �ncir qurusu (pisk�nd�) v� s. kimi xü�kbar düzm�k �n�n� hal�n� alm��d�r.

Tarixi faktlardan göründüyü kimi, �rzaq m�hsullar�n�n bu v� ya dig�r qisminin yem�k rasionunda nisb�ti t�kc� h�r bir bölg�nin t�bii ��raiti v� t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n ir�li g�lm�yib,

184

habel�, �halinin sosial v� �mlak v�ziyy�ti il� d� xeyli d�r�c�d� ba�l� idi. Az�rbaycanl�lar�n �n�n�vi yem�kl�ri qida t�rkibinin müxt�lif olmas�na, yüks�k kaloriliyin�,

l�ziz tam�na gör� seçilir. Az�rbaycan t�bi�ti insan�n normal h�yat f�aliyy�ti üçün g�r�k olan yüks�k qida keyfiyy�tl�rin� malik h�r cür nem�tl�r yeti�dirir. Lakin ölk�nin bütün bölg�l�rind� v� �halinin bütün sosial qruplar� h�r gün bu taml� yem�kl�rl� eyni d�r�c�d� qidalana bilm�mi�dir. Da� k�ndl�rind� yem�k süfr�sin� meyv�-t�r�v�z qoymaq h�mi��, ham�ya müy�ss�r deyildi. Keçmi�d� ��k�r tozu, no�ul, �irni, nabat kimi �irniyyat v� müxt�lif mür�bb� növl�ri kas�b ail�l�rin süfr�sin� o q�d�r d� müy�ss�r deyildi.. Köç�b� elat ail�l�rin� g�linc�, qeyd etm�k laz�md�r ki, onlar bu m�hsullardan istifad� etm�k imkan�ndan m�hrum idil�r. Kas�b v� ortabab k�ndlil�r sat�nalma yolla �ld� ed� bilm�dikl�ri h�min m�hsullar� çox vaxt bal, b�km�z (do�ab), meyv� qurusu, çayotu, k�kotu, itburnu v� s. il� �v�zl�yirdil�r. �halinin yoxsul t�b�q�l�rinin yem�k süfr�sind� �sas yer tutan ba�l�ca qida növü yavan çör�kd�n (bu�da �pp�yi, arpa k�l�c�si, k�rdiyar, dar� cad� v� s.) ibar�t idi. Günd�lik yem�k süfr�sind� çör�yin yan�nda pendir v� ya �orun olmas� yoxsul ail�l�r üçün �n ümd� ist�k v� arzu idi. Onlar nec� yem�k haqq�nda deyil, n�s� tap�b yem�k bar�d� daha çox dü�ünür v� bunun u�runda �ll��irdil�r. Yüks�k qida m�d�niyy�tin� xas olan z�ngin çe�idli, löyünb�löyün l�ziz yem�kl�r keçmi�d� �halinin elitar zumr�l�rinin süfr�sin� m�xsus idi.

Yem�k öyn�si. Az�rbaycanda tarix�n üç öyn�li qidalanma rejimi t���kkül tapm��d�r. S�h�r yem�yi, günorta nahar� v� �am yem�yinin onlar�n h�r birinin özün� m�xsus yem�kl�ri var idi. Yaln�z oruc tutanlar bu qaydadan k�nara ç�x�b günd� iki d�f�: «imsak» («oba�danl�q») v� «iftar» yem�yi yeyirdil�r.

Az�rbaycan yem�kl�ri günd�lik, m�rasim, ziyaf�t (toy, bayram, ad günü) v� p�hriz yem�kl�ri olmaqla bir neç� tipoloji qrupa ayr�l�r. �halinin ayr�-ayr� sosial qruplar�n�n iqtisadi v�ziyy�tind�n as�l� olaraq günd�lik v� ziyaf�t süfr�l�ri bir-birind�n k�skin sur�td� f�rql�nirdi. Bunun müqabilind� m�rasim, xüsusil� yas m�rasimi, dini v� mövsümü bayram süfr�l�ri, habel� p�hriz yem�kl�ri tipoloji c�h�td�n �halinin sosial qruplar�n�n süfr�l�ri bir-birind�n bir o q�d�r d� seçilmirdi. Qurban, Orucluq, Mövlud bayramlar� üçün aç�lm�� süfr�l�rin timsal�nda bu c�h�t ayd�n izl�nilir. H�mçinin, p�hriz yem�kl�ri bilavasit� insan�n s�hh�ti il� ba�l� oldu�undan ham� üçün eyni tipoloji t�rkib� malik idi.

Yuxar�da sadalanan �tli, südlü v� bitki (n�bat�t) yem�kl�ri Az�rbaycan m�tb�xind� tarix�n t���kkül tapm�� xör�kl�rin tam siyah�s� deyildir. �n�n�vi yem�kl�rin haz�rlanmas� sah�sind� h�r bir elin, h�r oban�n özün� m�xsus m�h�lli qidalanma xüsusiyy�tl�ri, spesifik üsul v� vasit�l�ri, h�tta tamamil� f�rqli, m�h�lli s�ciyy� da��yan xüsusi xör�k növl�ri mövcud olmu�dur. Bütün bu xüsusiyy�tl�rl� yana��, eyniadl� xör�k növünün ��h�r v� k�nd�lrimizd� müxt�lif qaydada haz�rlanmas� faktlar� da a�kar olunmu�dur.

�n�n�vi yem�k v� içkil�r maddi m�d�niyy�tin n� q�d�r mühafiz�kar ünsürü olsa da, tarixi t�r�qqi v� sosial-iqtisadi ir�lil�yi�l� �laq�dar olaraq, m�tb�x m�d�niyy�tind� bir s�ra t�r�qqi meyll�ri, mü�yy�n d�yi�m� v� t�kmill��m� hallar� da ba� vermi�dir. Vaxtil� Az�rbaycanda at �ti, q�m�s, donuz �tind�n istifad� olundu�u halda, sonralar, xüsusil� �slam dininin yasaqlar� il� �laq�dar olaraq, bu qida m�hsullar� t�dric�n Az�rbaycan m�tb�xind�n ç�xma�a ba�lam��d�r. Bir s�ra türkdilli xalqlarda, o cüml�d�n, noqay, qumuq, Kr�m tatarlar�, kalm�klar aras�nda at �tind�n istifad� yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi. Az�rbaycanl�lar�n bu xalqlarla etnik yax�nl���, xüsusil� onun t���kkülünd� mü�yy�n rol oynam�� q�pçaqlar�n at �ti yem�si fakt� bu tarixi h�qiq�ti bir daha t�sdiq edir. Lakin Az�rbaycan m�tb�xind� at �tind�n imtinan�n hans� amill�rin t�siri alt�nda v� n� vaxt ba� verdiyini q�ti söyl�m�k ç�tindir. Görünür, bu m�s�l�d� Az�rbaycanda m�skunla�m�� q�pçaq tayfalar�n�n yerli �halinin m�d�ni t�siri alt�na dü�m�si fakt� xeyli d�r�c�d� mühüm rol oynam��d�r. M�hz bu t�sir n�tic�sind� eyni dini etiqada riay�t ed�n bu etnik qruplar�n ad�t-�n�n�l�ri bir-birin� yax�nla�d�qca onlar�n m�d�ni h�yat�n�n b�zi arxaik ünsürl�ri t�dric�n aradan ç�xm��d�r. Orta Asiya, Qazax�stan v� Volqaboyunda ya�ayan türkdilli xalqlar�n çoxunun m�i��tind� bu cür qar��l�ql� t�sirin güclü olmamas� üzünd�n onlar�n müasir m�tb�xind� at �ti v� q�m�s yen� d� mühüm yer tutur.

Az�rbaycan m�tb�xi qon�u Qafqaz v� Yax�n ��rq xalqlar�n�n �n�n�vi yem�kl�ri il� bir s�ra ox�ar v� ortaq c�h�tl�r� malikdir. �i�lik, bozba�, halva, dolma, plov, ç���rtma, qovurma, x�ng�l, �ri�t�li a�, �orba, basd�rma, ��rb�t, b�km�z v� s. Qafqaz xalqlar�n�n bir çoxunun mü�t�r�k yem�kl�ri s�ras�na daxil olmaqla, onlar�n aralar�nda q�dim zamanlardan mövcud olmu� m�d�ni-tarixi �laq�l�ri

185

�ks etdirir. Dig�r t�r�fd�n, Az�rbaycan xalq�n�n etnik öz�yinin formala�mas�nda türkdilli tayfalar�n h�lledici rol oynamas� fakt� onun m�tb�x m�d�niyy�tin� az t�sir göst�rm�mi�dir. Bu s�b�bd�n d�, Az�rbaycan�n �n�n�vi yem�kl�ri dig�r türkdilli xalqlar�n - tatar, qazax, özb�k, q�r��z, türkm�n, uy�ur, osmanl� türkl�rinin yem�k v� içkil�ri il� bir s�ra ortaq tipoloji v� terminoloji ox�arl��a malikdir.

Az�rbaycan m�tb�xi, habel� tarix�n qon�u �randilli xalqlar�n m�tb�xi il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Bu yax�nl�q h�min xalqlar�n tarixi �laq�l�rind�n, ilk növb�d� is�, onlar�n, fasil�l�rl� d� olsa, eyni dövl�t qurumlar�n�n t�rkibind� olmalar�ndan v� eyni dini etiqada (bütp�r�stlik, at��p�r�stlik, �slam etiqad�na) riay�t etm�l�rind�n ir�li g�lmi�dir.

Qon�u v� qohum xalqlarla min ill�r boyu davam ed�n qar��l�ql� m�d�ni-tarixi �laq� v� t�mas n�tic�sind� Az�rbaycan m�tb�xi t�dric�n z�nginl��mi� v� qon�ular�n�n m�tb�xini d� z�nginl��dirmi�dir. Az�rbaycan m�tb�xinin h�mi�� xo�lanan l�ziz yem�kl�ri olan bozba�, dolma, �i�lik, plov, qovurma, x�ng�l, halva, �orba, basd�rma v� s. h�mçinin, cüzi s�s d�yi�m�sin� u�-rayaraq eyni adla gürcü m�tb�xinin d� sevimli yem�k növün� çevrilmi�dir. Az�rbaycan süfr�sind� f�xri yer tutan t�rxun, reyhan, so�an, ��rb�t, b�km�z v� s. gürcü süfr�l�rin� d� eyni adla ç�xar�l�rd�. Son iki �srd� Az�rbaycan m�tb�xi bor�, sup, �i, kotlet, kartof, k�l�m, pomidor, vermi�el, makaron, kolbasa, sosiska v� s. kimi rus v� Avropa xalqlar�na m�xsus yem�kl�rl� z�nginl��mi�dir.

Bel�likl�, Az�rbaycan m�tb�xi bütövlükd� ölk� �halisinin öt�n tarixi keçmi�i �rzind�, onun qida m�d�niyy�ti sah�sind�ki �m�li s�yl�ri n�tic�sind� yaran�b t�kmill��mi�dir. Bu m�d�ni s�rv�t özün�m�xsus xüsusiyy�tl�r� malik olub, �sas�n, yerli �n�n�l�r z�minind� inki�af etmi�dir. Dig�r t�r�fd�n, az�rbaycanl�lar�n tarix boyu qon�u Qafqaz v� ��rq xalqlar� il� s�x m�d�ni �laq� v� qar��l�ql� t�mas ��raitind� ya�amas� fakt� da onun �n�n�vi qida m�d�niyy�tin� az t�sir göst�rm�mi�dir.

�n�n�vi içkil�r Az�rbaycan süfr�sinin özün� m�xsus �n�n�vi içkil�ri t���kkül tapm��d�r. H�mçinin h�r

�eyd�n önc�, alkoqolsuz v� çoxçe�idli olmas� il� diqq�ti c�lb edirdi. H�r bir etnoqrafik bölg�nin t�bii-co�rafi ��raitind�n v� m�h�lli-etnik xüsusiyy�tl�rind�n, h�mçinin, �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�tinin t�mayülünd�n as�l� olaraq, burada tarix�n müxt�lif içki növl�ri yaranm��d�r. Ona gör� d�, etnoqrafik bölg�l�r �n�n�vi içkil�rin haz�rlanma üsullar� v� istifad� qaydas�na gör�, mü�yy�n q�d�r m�h�lli xüsusiyy�tl�ri il� seçilirdi. Buna baxmayaraq, �n�n�vi içkil�rin �ks�riyy�ti n�inki Ümumaz�rbaycan, eyni zamanda Ümum��rq ox�arl���na malikdir.

Az�rbaycan süfr�sind� istifad� olunan alkoqolsuz içkil�rin bir qismi (çay, s�hl�b, q�hv�, meyv� ��rb�tl�ri, ayran, atlama, kör�m�z, ovdux v� s.) gümrahla�d�r�c� v� s�rinl��dirici xüsusiy-y�tl�r� malik olmu�dur. Bunlar ya�l� xör�kl�ri yax�� h�zm etm�k üçün faydal� oldu�u kimi, insan orqanizmind� madd�l�r mübadil�sin� köm�k etm�k bax�m�ndan da s�rf�li içki növl�ri idi.

XIX �srd� Az�rbaycanda olmu� �cn�bi mü�llifl�r yerli �halinin m�i��tind� bilavasit� mü�ahid� etdikl�ri �n�n�vi içkil�rd�n, öt�ri d� olsa, b�hs etmi�l�r.24 Vaxtil� Az�rbaycanda olmu� rus h�rbi tarixçil�rind�n biri yaz�rd� ki, az�rbaycanl�lar «içki m�qs�di il�, �sas�n, su, �n isti vaxtlarda is� ayran (suda qar��d�r�lm�� qat�q) q�bul edirl�r, varl�lar is� ��rb�t içirl�r.25

Ba�l�ca h�yat m�nb�yi olmaq etibar� il� içm�li saf suya Az�rbaycan�n h�r yerind� t�l�bat böyük olmu�dur. Xüsusil�, quru, subtropik v� yar�ms�hra iqlim� malik düz�nlik m�skunla�ma �razil�rind� (�irvan, Mu�an, Mil, Qaraba�, �abran düzü v� s.) çay ��b�k�si v� yeralt� su m�nb�l�rinin çat��mamas� üzünd�n �it suya ehtiyac daha böyük idi. Ona gör� d� m�sk�nsalma zaman� içm�li v� i�l�tm�li su m�nb�yin� yax�nl�q ba�l�ca amil kimi mühüm �h�miyy�t k�sb etmi�dir.

Az�rbaycanda bulaq (qaynama), quyu, ovdan, k�hriz, çay (arx) suyu olmaqla, tarix�n müxt�lif su m�nb�l�ri yaranm��d�r. Safl�q v� ��ffafl�q bax�m�ndan bunlar�n h�r biri özün� m�xsus istifad� m�ziyy�tl�rin� malik idi.

Az�rbaycan�n düz�n rayonlar�nda su t�minat� q�na�tb�x� halda olmad���ndan �hali içm�li suyu bilavasit� çay (Kür, Araz, Alazan, Samur v� s.) v� ya onlardan ç�kilmi� arxlardan götürürdü.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, Zaqafqaziyada qeyd� al�nm�� 182 çay�n 131-i Az�rbaycan �razisind�n ax�r.26 Az�rbaycan�n �amax�, Göyçay, Qazax, Yelizavetpol (G�n- c�), �r��, Nuxa

186

(��ki), Cavan�ir, �u�a, C�bray�l, Z�ng�zur, Naxç�van, ��rur-D�r�l�y�z q�zalar�nda ba�l�ca içm�li su m�nb�l�rini Kür, Araz çaylar� v� onlar�n çoxsayl� qollar� t��kil edirdi.27

Çayk�nar� ya�ay�� m�sk�nl�rind� h�r bir ail� f�rdi h�y�tind� hovuz (höyüt) qaz�b, x�rda arx vasit�sil� onu çay suyu il� doldururdu. Aran k�ndl�rinin �halisi suya olan t�l�batlar�n� bu yolla öd�m�y� çal���rd�. Çox vaxt su hovuzu qo�a qaz�l�rd�. Lilli, bulan�q su �vv�lc� birinci hovuzda qism�n durulandan sonra ikinciy� ax�d�l�rd�. B�z�n d� arx suyu da�dan hörülmü� su anbar�na y���l�b qism�n duruldulandan sonra su da�� vasit�si il� süzülürdü. Çox vaxt arx suyu z�y vasit�sil� duruldulurdu. Bel� halda içm�li suyun t�hlük�siz v� z�r�rsiz olmas�n� t�min etm�k üçün onu qaynad�b içirdil�r.

B�hs edil�n dövrd� Az�rbaycan�n da� v� da��t�yi k�ndl�rinin �halisi, �sas�n bulaq suyu il� t�min olunurdu. Da� k�ndl�rinin çoxu bulaq �traf�nda yerl��irdi. K�ndl�rin �ks�riyy�tinin iç�risind� bir v� ya bir neç� bulaq olurdu. K�nd bulaqdan k�narda yerl��dikd�, onun suyu saxs� tüng vasit�sil� k�nd� g�tirilirdi. Su k�m�ri ç�kili�ind� tüngl�rd�n �lav� q�stab v� paylay�c� bulaq gözü v� s. vasit�l�rd�n istifad� olunurdu.

�çm�li suyu s�rin saxlamaq üçün, ad�t�n, kölg� yerd� saxs� küp basd�r�lard�. Küp suyu bir neç� gün s�rin saxlay�rd�. �çm�li suyun s�rin saxlanmas� v� süzülüb t�mizl�nm�si üsullar�ndan biri d� xüsusi q�sam�li da� növünd�n yonulub haz�rlanm�� su da�� olmu�dur. Su da��na t�l�bat aran k�ndl�rind� daha çox idi.

Az�rbaycan �razisi mineral su m�nb�l�ri il� z�ngin olmas�na baxmayaraq, günd�lik yem�k süfr�sind� o, az yer tuturdu. Da�l�q �irvanda onlarca «b�dö» ad� il� m�lum olan� kükürdlü bulaqlar�n suyu, �sas�n, müalic� m�qs�dil� içilirdi.28

Axar su m�nb�l�rind�n kasad olan da��t�yi v� düz�n k�ndl�rin �halisi k�hriz v� quyu suyu i�l�tmi�dir. Ab�eron üçün s�ciyy�vi su m�nb�l�rind�n bir d� yeralt� sular�n topland��� ovdan olmu�dur. Su m�nb�yin� pill�kan vasit�si il� enil�n ovdandan f�rqli olaraq, su quyular�ndan suvarma suyu dol-ba�ara vasit�si il� ç�xar�l�rd�. Dolu dartmaq üçün ad�t�n, qoyunun ba��nda «badara» adlanan �r qarx� düz�ldilirdi.

Az�rbaycan �halisi tarix�n susuzlu�u �n çox isti içkil�r vasit�sil� ram etmi�dir. �n�n�vi isti içkil�rin �n geni� yay�lm�� növü olmaq etibaril� susuzlu�un yat�r�lmas�, yor�unlu�un aradan qald�r�lmas� üçün �n t�sirli vasit� çay say�lm��d�r. Çay h�m d� ür�k-damar sistemin� müsb�t t�sir göst�rir, �s�bl�ri sakitl��dirir v� insan�n �m�k qabiliyy�tini b�rpa edib art�r�r. Ümumiyy�tl�, h�m keçmi�d�, h�m d� indi ��rqin inki�af etmi� ölk�l�rind�n biri olmaq etibar� il� Az�rbaycan�n günd�lik v� ziyaf�t süfr�sini çays�z t�s�vvür etm�k mümkün deyildir.

Çay içm�k üçün suyu �vv�ll�r qazan v� ya aftafada qaynad�rd�lar. Keçmi�d� çay� ��rq ölk�l�rind�n g�tirilm� çay yarpa�� il� yana��, çayotu, k�klikotu, quluncan, z�nc�fil, darç�n, mix�k, itburnu, hil v� s. bitkil�rl� d�ml�yib iç�rmi�l�r. Kiçik Qafqaz�n �imal-��rq v� m�rk�zi bölg�l�rind� ya�ayan ayr�mlar d�m m�qs�di il� qurudulmu� gil�meyv�, sar� çiç�k (qant�p�r), q�rm�z� moruq, k�kotu d�ml�yib iç�rdil�r.29

Da� k�ndl�rind� müalic� �h�miyy�tli yerli bitkil�rd�n d�ml�nmi� çaylardan zök�m, soyuqd�ym� v� s. x�st�likl�r zaman� t�rl�dici vasit� kimi istifad� edilm�si �n�n� olaraq indi d� davam etdirilm�kd�dir. Keçmi�d�, türk�çar� h�kiml�r zök�m� tutulmu� x�st�ni k�klikotu, itburnu çay� içirib, isti halda unlu xör�kl�r yedirtm�k yolu il� t�rl�dib müalic� edirdil�r. Mu�an bölg�sind� q�zd�rma x�st�liyin� tutulanlar� «�iv�ran» adlanan otun tumunu suda t�miz yuyub d�ml�y�r v� s�h�rl�r ac qar�na x�st�y� içir�rdil�r.30

Keçmi� m�i��td�, ad�t�n, çay� üzüm riçal�, gülq�nd (gül l�ç�yind�n bi�iril�n mür�bb�), bal, do�ab, ki�mi�, imkan� olanlar is� k�ll� q�ndl� iç�rmi�l�r.

�n�n�vi isti içkil�rin aras�nda müalic�vi içki növü say�lan s�hl�b mühüm yer tuturdu. �sti halda içil�n s�hl�b �irvan bölg�sind� daha geni� yay�lm��d�r. Onu Ba� Qafqaz s�ra da�lar�nda bit�n s�hl�b bitkisinin kökünd�n d�ml�yirdil�r. Bunun üçün qurudulmu� s�hl�b kökünü h�v�ngd� nar�n döy�r�k bir litr suya 15-20 qram nisb�ti il� qat�b qaynad�rd�lar. Al�nan m�hlulu 4-5 litr qaynar südün iç�ris�n� töküb üz�rin� bir q�d�r q�nd �lav� elirdil�r.31 S�hl�b, ad�t�n, s�h�r süfr�sind� içilirdi. O, h�m d� soyuqd�ym�nin, bo�az a�r�s�n�n, öskürm�nin qar��s�n� almaq üçün xalq aras�nda � �?� – \����� «���», «����+����» �J�{��?�, «�» ��? ������[� �?�?\\{�{��? «��» (��) +?���[�[ ������+?%�? «��� >�#��� ��» � +?%���.

187

türk�çar� vasit� hesab edilirdi.32 S�hl�b isti halda içildiyi üçün onu misd�n düz�ldilmi�, ortas�nda odlu�u olan xüsusi s�hl�b

çaydan�nda saxlay�rd�lar. Keçmi�d� ��h�r bazarlar�nda �lind� s�hl�b çaydan�, yaxas�ndan as�lm�� quturda piyal� v� ya st�kan g�zdirib mü�t�ril�r� s�hl�b çay� satan pe��kar s�hl�bçil�r f�aliyy�t göst�r�rdil�r.

�sti içki növü kimi i�l�n�n qaynad�lm�� süd maldar köç�b� �halinin m�i��tind� geni� yer tutmu�du. Az�rbaycanda, �sas�n, in�k, cam��, qism�n is� qoyun v� keçi südü qaynad�l�b içilmi�dir. Qaynanm�� süd, h�mçinin, p�hriz yem�yi kimi, soyuqd�ym�, zök�m, öskür�k zaman� sin�ni yum�aldan t�sirli müalic�vi vasit� say�l�rd�. Xalq t�bab�tind� habel�, d�v� südü nadir hallarda türk�çar� vasit� kimi içilmi�dir. T�bab�td� ciy�r-bo�az x�st�likl�rinin (v�r�m, t�n�ffüs orqanlar�n�n iltihab�, t�ngn�f�slik v� s.) müalic�sind� d�v� südünd�n istifad� olunarm��.33

Az�rbaycanda süfr� içkil�rinin haz�rlanmas�nda, el�c� d�, xalq t�bab�tind� «araq» adlanan müxt�lif növ mey növl�rind�n istifad� olunard�. Bunlar�n haz�rlanmas�nda boymad�r�n, züfa, k�klikotu, nan�, �aht�r�, pi�pi�� (b�dmü�k) v� b. bitkil�rin yarpaq v� çiç�kl�rind�n istifad� edilirdi. 34 Az�rbaycan�n �n�n�vi «araq»lar� alkoqolsuz olub t�klikd� içki növü kimi süfr�d� s�rb�st halda içilmirdi. Onlar halda yaln�z müalic� m�qs�dil� s�rb�st içilirdi.35 Az�rbaycan araqlar�, �sas�n, qat���q m�qs�di il�, ��rb�tl�rin haz�rlanmas�nda istifad� olunurdu.

Pe��kar mey ç�k�nl�r «mey» adlanan xüsusi cihazdan istifad� etmi�l�r. Lakin xalq empirik t�crüb�sind� adi m�i��t qablar� vasit�si il� d� «mey» ç�kilirdi. Bunun üçün �tirli bitkinin gövd�, çiç�k v� ya yarpa��n� qazan�n ortas�na q�d�r doldurub üz�rin� t�miz su tökürdül�r. Sonra onun için� badiya yerl��dirirdil�r. Badiy� qazan�n dibin� tam oturmaq üçün onun için� a��r çayda�� qoyulurdu. Bu halda badiy�nin a�z� qazandak� suyun s�thind�n bir q�d�r yuxar�da qal�rd� ki, su qaynayark�n p�qq�lday�b bady�nin için� tökülm�sin. Bundan sonra qazan�n için� t�rsin� çevrilmi� s�rpu� qoyulurdu. ��rpu�un sivri ucu bady�nin ortas�nda qal�r, a�z� is� qazan�n a�z� il� dodaq-doda�a kip dayan�rd�. Qaynama prosesind� buxar�n k�nara ç�xmamas� üçün s�rpu�un k�nar� il� qazan�n a�z�n�n aras�na �ski parças� t�xan�b x�mirl�nirdi. Qazan vam yanan ocaq üz�rind� qaynad�qca ondan qalxan �tirli buxar ��rpu�un soyuq gövd�sin� toxunub su damç�lar�na çevrilir v� ax�b badyaya dolurdu. ��rpu�un s�thi daima soyuq qalmaq üçün onun içind�ki su tez-tez d�yi�dirilirdi.

Bu minvalla 2-3 saat �rzind� qazandak� çiç�kli su buxarlan�b �tirli mayey�, ba�qa sözl� «ara�a» çevrildi. B�zi bölg�l�rd� buna «mey» d� deyilirdi. Mey ç�kilib haz�r olandan sonra dar bo�azl� gülabz�nl�r� süzülüb a��z� t�xacla möhk�m ba�lan�r v� x�mirl�nirdi.36

Az�rbaycan�n floras� olduqca z�ngindir. Ölk� �razisind� yeti��n bir çox meyv�, gil�meyv� va �tirli bitkil�rd�n (nar, �rik, üzüm, q�z�lgül, alma, �zgil, armud, heyva v� s.) keçmi�d� müxt�lif növ ��rb�tl�r haz�rlan�r, bayram, m�i��t m�rasiml�rind� v� ziyaf�t m�clisl�rind� plov v� �tli xör�kl�rin yan�nda süfr�y� verilirdi.

��rb�tl�r meyv�, h�mçinin, �tirli otlar v� onlar�n toxumlar�n� «q�ndab» adlanan ��k�r qat�lm�� suda qaynatma yolu il� haz�rlan�rd�. ��rb�t s�rinl�dici, gümrahland�r�c� v� i�tahaçma xüsusiyy�tl�rin� malik olub h�zmetm� prosesini asanla�d�r�r. �n q�dim dövrl�rd�n bu gün�d�k ��rb�t Az�rbaycan süfr�sinin �n l�ziz içki növü olaraq qalmaqdad�r. Ab�eronda o, çox vaxt «ov�ala» adlan�rd�.

Keçmi�d� Az�rbaycanda q�ndab, xo�ab, ov�ala, heyva ��rb�ti, �zgil suyu, üzüm �ir�si, isk�nc�bi, gülab ��rb�ti, araqnan�, b�dmü�k v� s. olmaqla, süfr�y� müxt�lif ��rb�t növl�ri qoyulurdu.

Q�z�lgül ��rb�tini haz�rlamaq üçün �vv�lc� q�z�lgülün l�ç�kl�rini soyuq suda yuyub, qazana tökür, sonra onun üstün� su �lav� edib qaynad�rd�lar. Qat���q tam qayna�a dü��nd� onu ocaqdan götürürdül�r. Soyuyandan sonra onu süzüb, «gülab» �ld� edirdil�r. Gülab�n üz�rin� ��k�r tozu, �lav� edib qar��d�r�rd�lar. Bununla da q�z�lgül ��rb�ti haz�r olurdu.

�sk�nc�bi tur�m�z� içki növü olub, ya�l� xör�kl�rin yan�nda süfr�y� veril�rdi. Onu haz�rlamaq üçün bir litr abqora v� ya üzüm sirk�sin� I kq q�nd qat�r v� t�nzif� ba�lanm�� az miqdarda quru nan� �lav� edib, uzun müdd�t qaynad�rd�lar. Qat�la��b do�ab h�ddin� çatm�� m�hlul «isg�nc�bi cövh�ri» adlan�rd�. �stifad� zaman� yar�m st�kan isg�nc�bi cövh�rin� bir st�kan su qar��d�r�b içirl�r.

Q�ndab. Az�rbaycan süfr�sind� d�bd� olan içkil�rd�n biri d� q�ndab idi. S�rinl�dici v� i�tahaç�c� keyfiyy�t� malik olan q�ndab� haz�rlamaq üçün q�nd v� ya bal ��rb�tinin iç�risin� �tirli ot

188

v� çiç�kl�rd�n (boymad�r�n, nan�, züfa v� s.) ç�kilmi� cövh�r suyu �lav� edilirdi. Qat����a azaca gülab da qat�l�rd�. Q�ndab tez xarab oldu�undan onu uzun müdd�t saxlamaq olmurdu. Ad�t�n, onu bir öyn�lik süfr� üçün haz�rlay�rd�lar. Q�ndab plovun v� dig�r ya�l� xör�kl�rin i�tahla yeyilm�sin� v� asan h�zm olunmas�na köm�k edirdi. O, eyni zamanda, müalic�vi �h�miyy�t� d� malik idi. Bu s�b�bd�n d�, q�ndabdan xalq t�bab�tind� qan azl���na v� ba� gic�ll�nm�sin� qar�� müalic� m�qs�dil� istifad� edilirdi. Az�rbaycan�n ziyaf�t m�clisl�rind�, xüsus�n plov süfr�sind� q�ndab içm�k �n q�dim zamanlardan d�bd� olmu�dur. Toy zaman� o�lan evin� g�lin aparma�a g�l�nl�r� q�ndab ��rb�ti verm�k ad�t hal�n� alm��d�.

Xo�ab. Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm�� bu içki növünü gil�nar, alça, �aftal�, �rik (qays�) v� s. meyv�l�rin qurusundan haz�rlay�rd�lar. Bunun üçün meyv� qurusunu (qax�) yuyub, suya tökür v� qaynad�rd�lar. N�tic�d� meyv� qax�n�n tam� suya keçirdi. Soyuduqda xo� �tirli, tur�m�z� içki növü �ld� edilirdi. Xo�ab� daha da taml� v� xo�ag�limli etm�k üçün ona b�z�n azca gülab v� ya gül suyu qat�l�rd�.37

B�z�n xo�ab� adi ��rb�t� bu v� ya dig�r meyv� qax� qat�b azca qaynatma yolu il� d� �ld� edirdil�r.

�zgil suyu Quba-Xaçmaz bölg�sind� s�rinl�dici v� meyxo� taml� içki növl�rind�n biri kimi geni� yay�lm��d�r. �zgil suyunu haz�rlamaq üçün onu t�mizl�yib yuyur v� küpl�r� doldururdular. Yar�yacan dolandan sonra küpün a�z�na çatana q�d�r t�miz su �lav� edirdil�r. �zgil bu halda bir ay müdd�tind� suyun içind� qal�b öz tam�n� suya burax�rd�.

Gülab. Az�rbaycanl�lar�n �tirli v� taml� içkil�rind�n biri olan gülab q�z�lgülün l�ç�kl�rini suda qaynatma yolu il� onun buxar�ndan �ld� edilirdi. Gülab q�z�lgülün yaln�z mü�yy�n növünd�n ç�kilirdi. Bu m�s�l�y� vaxtil� dahi Nizami G�nc�vi «Xosrov v� �irin» �s�rind� xüsusi diqq�t yetirmi�dir:

«O gül yax��d�r ki, ondan gülab ç�kilsin, Gülab ç�k�n gülü d�rm�s�, solub tökül�r».38 ��rb�t haz�rlayark�n bir qayda olaraq, gülabdan istifad� edilirdi. B�z�n halvaya �ir� qaynadan

zaman �tirli tam verm�k üçün ona gülab tökürdül�r. Gülab ç�km�k üçün �vv�lc� q�z�lgülün l�ç�kl�rini ar�tlay�b mey qazann�a tökür v� üz�rin� su

�lav� edirdil�r. Sonra qazan� oca��n üz�rin� qoyub a�z�na günb�z formal� lül�kli qapaq qoyulurdu. Qazanda yaranan buxar h�min lül�y� keçirilmi� qar��, yaxud metal boru vasit�sil� d�rin çalaya sal�nm�� güyüm� ax�d�l�rd�. Boruya daxil olan buxar�n soyuyub mayey� çevrilm�si boru soyuq sudan keçirilirdi.

Q�z�lgülün l�ç�kl�rini qazana y���b üstün� su tök�nd�n sonra meyi qazan�n a�z�na qoyub onlar�n aralar�n� x�mir vasit�sil� tutur v� bir-birin� yap��d�r�rd�lar. Bundan sonra qazan�n alt�nda ocaq yand�r�l�rd�. Su qaynad�qca �m�l� g�l�n buxar, gülün qoxusunu özün� ç�k�r�k meyin yuxar�s�na qalx�r v� mayey� çevril�r�k mis boru vasit�si il� ax�b Bel�likl�, buxar t�dric�n mayey� çevrilib gülab olurdu.39

Gül suyu. Q�z�lgülün l�ç�kl�rind�n buxar vasit�sil� �m�l� g�tiril�n gülabdan ba�qa, gül suyu da haz�rlan�rd�. Gül suyu t�klikd� içki kimi içilmirdi. Dig�r içkil�ri, xüsusil� ��rb�tl�ri �tirli, xo� iyili etm�k üçün «qat�q» m�qs�di il� onlara qat��d�r�l�rd�.

Gül suyu haz�rlamaq üçün q�z�lgülün l�ç�kl�rini bir qaba y���b üz�rin� il�q su tök�nd�n sonra azca limon duzu �lav� edirdil�r. Bu onun r�ngini tündl��dirm�kl� yana��, h�m d� tam�n� tur�m�z� edirdi. Sonra qab�n a�z�n� kip qapay�b 4-5 gün s�rin yerd� saxlay�rd�lar. N�tic�d� q�z�lgülün l�ç�kl�rinin �tri v� r�ngi suya keçirdi. Bundan sonra onu süzüb puçal�n� ç�xar�r, hasil olan gül suyunu �ü�� v� ya saxs� gülabdana töküb a�z�n� möhk�m ba�layrd�lar. Laz�m g�l�nd� ondan t�l�b olunan q�d�r töküb ��rb�t haz�rlay�rd�lar.

Ov�ala. Ab�eron, �irvan v� Quba bölg�l�rind� geni� yay�lm�� bu içki növünü haz�rlamaq üçün q�nd ��rb�tin� gül suyu (gülab) qat�l�rd�. Qat�����n nisb�ti 2 girv�nk� q�ndd�n haz�rlanm�� «q�ndab»a bir st�kan gülab hesab� il� götürülürdü. Ov�ala, ad�t�n, bayram, toy-ni�an, qonaql�q v� dig�r ziyaf�t süfr�l�rind� ya�l� xör�kl�rin yan�nda verilirdi.

Keçmi�d� kübar ail�l�rin sifari�i il� misg�r dükanlar�nda xüsusi olaraq böyük ov�ala badyas� düz�ltdirilirdi. Ov�alan� süfr�y� x�rda piyal� v� ya ��rb�til�rd� paylay�rd�lar. H�tta kübar m�clisl�rind� yara��ql� a�ac çömç� (ov�ala çömç�si) vasit�si il� ov�alan� piyal� v� ya masquralara

189

paylay�rd�lar. Araqnan� müalic� �h�miyy�tli içkil�rd�n biri olmaq etibaril� onu nan� bitkisind�n

gülabsaya�� �ld� edirdil�r. M�d�-ba��rsaq x�st�likl�rinin müalic�sind� t�sirli türk�çar� vasit� olan araqnan� indi d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Xo� iy� v� tama malik olan araqnan�ni çox vaxt gülab qat�lm�� s�rin suya qar��d�randan sonra q�ndab v� dig�r ��rb�tl�r� �lav� edib içirdil�r.

S�rinl��dirici içkil�r. Az�rbaycan süfr�sind� ayran, atlama, kör�m�z kimi s�rinl�dici içkil�r isti mövsümd�, çöl-t�s�rrüfat i�l�rini gör�n zaman daha çox i�l�nirdi. Az�rbaycan�n aran k�ndl�rind� havalar xeyli isti oldu�undan burada s�rinl�dici içkil�r� daha çox üstünlük verilmi�dir. Yay aylar�nda, dem�k olar ki, çox vaxt çay �v�zin� a�art�dan haz�rlanm�� müxt�lif növ s�rinl�dici içkil�r içilirdi.

K�nd �halisi isti yay mövsümünd� yem�k süfr�sind� qat�q, ayran, atlama, kör�m�z v� ovdu�a üstünlük ver�rdi. Xüsusil� tax�l, ot biçini, döyüm, y���m v� s. zaman� ayran v� atlama �v�zsiz s�rinl��dirici içki növü say�l�rd�.

Ayran, ad�t�n, nehr� çalxan�b ya�� götürül�nd�n sonra yerd� qalan tur�m�z� suyu müxt�lif m�qs�dl�rl�, o cüml�d�n susuzlu�u aradan qald�ran s�rinl�dici içki növü kimi içilmi�dir. Xarab olmamaq üçün çox vaxt ayran� torbaya töküb suyunu süz�r�k süzm� edirdil�r. Laz�m g�ldikd� süzm�y� su qataraq, onu yenid�n ayran hal�na sal�b içirdil�r.

Atlama �n çox boyat qat�qdan haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� iri qaba mü�yy�n q�d�r qat�q v� su töküb qa��qla at�lay�b qar��d�r�rd�lar. Suda h�ll olunmu� qat�q Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «atlama», Naxç�vanda «qat�q ayran�»40 adlan�rd�. L�nk�ran v� Mu�an bölg�l�rind� «ovduq», Bak� v� Qubada «odu�», G�nc�d� «avd��» adlanan ayrana x�rda do�ranm�� xiyar v� göy�rti d� qar��d�r�l�rd�. Taml� olsun dey�, içilm�zd�n �vv�l ona bir q�d�r duz vurulurdu.

Keçmi�d� maldar elatlar köç yollar�nda sudan korluq ç�km�m�k üçün çoxlu atlama ehtiyat� gör�rmi�l�r. Qocalar�n söyl�diyin� gör�, keçmi�d� Qazax mahal�nda çox miqdarda atlama düz�ltm�k üçün tulu�a qat�q v� su doldurub atl� bir cavan o�lan�n t�rkin� yükl�y�rmi�l�r. O, at� o t�r�f bu t�r�f� çap�rdarm��. Bunun say�sind� tuluq çalxalanar v� qat�q suda yax�� h�ll olunarm��.41 Vaxtil� köç�b� maldarlar yaylaqdan q��la�a, q��laqdan yayla�a köç�rk�n kifay�t q�d�r ayran t�darükü gör�rmi�l�r.42 Qaraba� maldarlar�, h�mçinin köç zaman� ovduq düz�ltm�k üçün qat��� tulu�a y���b yüklü heyvan�n belind�n asar, ist�dikl�ri vaxt ona su v� duz qat�b iç�rdil�r.43

�irvan elatlar� qat�q süzm�sind�n haz�rlanm�� atlamaya daha çox üstünlük ver�rdil�r.44 Mu�an �halisi ovduq haz�rlamaq üçün iri qabda qat�qla suyu qar��d�randan sonra, onun üz�rin� bir q�d�r nan� v� yarp�z do�ray�rd�. Sonra ona azca duz vurub içir v� bu yolla susuzlu�u yat�r�rd�lar.45

Kör�m�z. �n�n�vi s�rinl�dici içkil�rin az t�sadüf edil�n tipoloji növl�rind�n biri d� süd� qat�q qar��d�rmaq yolu il� haz�rlanan kör�m�z olmu�dur. Tur�m�z� tama malik olan v� bir növ m�z� içkisi say�lan kör�m�z, �sas�n isti yay aylar�nda düz�ldilib içilirdi. Kör�m�z Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� daha geni� yay�lm��d�.

«D�d� Qorqud dastanlar�nda «q�m�z»dan b�hs edils� d�,46 Az�rbaycan �halisinin XIX �sr m�i��tind� d�bd� olmu� �n�n�vi içkil�r aras�nda q�m�zdan istifad� fakt� qeyd� al�nmam��d�r.

Ölk�d� islam dini sabitl��ib möhk�ml�n�nd�n sonra spirtli içkil�r �halinin m�i��tind�n tamamil� ç�xm��d�r. Bunun �v�zin� süfr�y� s�rinl�dici v� i�tahaçan alkoqolsuz içkil�r (ayran, atlama, kör�m�z, ov�ala, q�ndab, xo�ab, isk�nc�bi, ��rb�t v� s.) veril�rdi. Sovet hakimiyy�ti ill�rind� sosialist bayramlar�, t�nt�n�li günl�r, beyn�lmil�l toylar v� s. d�b dü��nd�n sonra Az�rbaycan�n ziyaf�t süfr�l�rin� spirtli içkil�r yol açma�a ba�lam��d�r.

Alkoqollu içkil�r (çax�r, araq, konyak, piv� v� s.) uzun müdd�t Az�rbaycan �halisinin yem�k süfr�sind� yer tutmam��d�r. Kakao, q�hv� v� s. kimi ��rq süfr�sin� m�xsus içkil�r d� keçmi�d� k�ndli ail�l�rinin m�i��tin� siray�t etm�mi�dir. �stisna kimi, ��h�rin kübar ail�l�rind� ziyaf�t süfr�sind� q�hv� içilirdi.

T�dqiq edil�n dövrd� Az�rbaycan�n xristian �halisinin m�i��tind� spirtli içkil�r, o cüml�d�n, xristian ingiloylar�n günd�lik yem�k öyn�si v� m�rasim süfr�l�rind� çax�r v� «cec�» adlanan tut, zo�al v� dig�r meyv�l�rd�n haz�rlanm�� �ld�qay�rma araq növl�ri geni� yay�lm��d�r. �ngiloy süfr�sind� «buza» �n çox xo�lanan içki növü olmu�dur.47

Vaxtil� Az�rbaycanda üzümçülüyün inki�af�, habel� antik v� erk�n orta �srl�r� aid arxeoloji

190

abid�l�rd�n iri ��rab küpl�rinin tap�lmas� fakt� burada spirtli içkil�rd�n q�dim zamanlardan istifad� olundu�unu söyl�m�y� �sas verir. Bunu D�d� Qorqud boylar�ndan da görm�k olur. El� xalq�m�z�n müasir leksikonunda h�l� d� qalmaqda olan «çax�r», «buza» kimi arxaik terminl�rin mövcudlu�u da spirtli içkil�rin Az�rbaycan�n q�dim sakinl�rinin m�i��tin� yad olmad���n� göst�rir. Görk�mli Az�rbaycan �airi Xaqani �irvaninin arpa suyu (buza) ad� il� v�sf etdiyi piv� spirtli içkil�rin bir nümun�si kimi, islam�n h�l� güclü oldu�u XII �srd� d�bd�n dü�m�mi�di. Nizami G�nc�vinin �s�rl�rind� «saqi», «q�d�h», «��rab» istilahlar�n�n tez-tez i�l�nm�si v� hökmdarlara m�xsus saray süfr�l�rind� ��rab içilm�si fakt� da bunu sübut edir. Bununla bel�, spirtli içkil�r�, o cüml�d�n, çax�ra �slam dini t�r�find�n yasaq qoyulmas� v� onun «haram» t�am növl�ri s�ras�na daxil edilm�si n�tic�sind� erk�n orta �srl�rin sonlar�ndan etibar�n Az�rbaycanda üzümçülük v� ��rabç�l�q t�n�zzül� u�ram��d�r. Alman kolonistl�rinin köçürülm�si il� �laq�dar XIX �srin ortalar�ndan etibar�n Az�rbaycanda üzümçülük v� ��rabç�l�q yenid�n dirç�lm�y� ba�lam��d�r. Lakin �slam dini yasaqlar�n�n müs�lmanlara spirtli içkil�ri qada�an etm�si il� �laq�dar olaraq, Sovet hakimiyy�ti ill�rin� q�d�r ��rab ölk�nin müs�lman �halisinin günd�lik v� ziyaf�t süfr�l�rin� yol tapa bilm�mi�dir.

Qablar Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� i�l�n�n qablar v� m�tb�x l�vazimat� XIX �sr� g�lib

çatana q�d�r böyük t�kamül yolu keçmi�dir. ��h�r v� k�nd �halisinin ev m�i��tind� g�r�k olan m�tb�x qablar� v� ev avadanl��� xammal�n s�ciyy�sin� gör� da�, a�ac, saxs�, metal, d�ri v� hörm�-toxuma olmaqla müxt�lif tipoloji qruplara ayr�l�r.

Da� m�mulat�. �vv�lki tarixi dövrl�rd�n f�rqli olaraq, XIX �srd� da� �n s�rf�li tikinti material�na çevrilmi�dir. Bununla bel�, o, h�l� t�s�rrüfat v� ev m�i��tind� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Ev m�i��tind� h�l� d� onlardan müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. Su da��, x�rman da��, kirkir�, hovuz, axur, h�v�ng, dib�k, yalaq, q�stab v� s. da� m�mulat� keçmi� m�i��td� h�l� d� qalmaqda idi.

Da� m�mulat�n�n haz�rlanmas� tarixi çox q�dim dövrl�r� gedib ç�x�r. Da� dövrünü sonu v� erk�n metal dövrün� keçid m�rh�l�sind� da� qablar peyda da� buta, çam, d�n da�lar�, kirkir�, dib�k v� s. a�kar olunmu�dur.

Da� m�mulat�n�n haz�rlanmas� tarixi çox q�dim dövrl�r� g�tirib ç�xar�r. Da� dövrünün sonu v� erk�n metal dövrün� keçid m�rh�l�sind� da� qablar peyda olma�a ba�lam��d�r. Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� da� buta, cam, d�n da�lar�, kirkir�, dib�k v� s. a�kar olunmu�dur. K.Xatisov XIX �srin sonlar�nda Zaqafqaziyada da�i�l�m� s�n�tinin �n çox inki�af etdiyi istehsal m�rk�zl�ri aras�nda Bak�, Naxç�van, Qazax, C�bray�l v� �amax� q�zalar�n� xüsusi olaraq qeyd edir.48

�n�n�vi da� m�mulat� iç�risind� su da�� xüsusi yer tuturdu. Su da�� «g�v�k» adlanan m�sam�li da� növünd�n düz�ldilirdi. H�cmind�n as�l� olaraq bel� da�lar 15-20 litr�d�k su tuturdu. Ad�t�n, da�dan süzül�n su damc�lar�n� toplamaq üçün onun alt hiss�si sferik formada düz�ldilirdi. Süzülmü� suyu bir yer� toplamaq üçün su da�� kürsüsaya�� a�ac ç�rçiv� üz�rind� qura�d�r�l�r v� onun alt�nda iri tutumlu saxs� v� ya mis qab qoyulurdu. Çox vaxt süzülmü� suyun s�rin qalmas�n� t�min etm�k üçün su damc�lar� ç�rçiv�nin alt�nda basd�r�lm�� saxs� küp� tökülürdü. Bununla da süzülmü� suyun s�rin qalmas� t�min edilirdi. XIX �srd� su da�� ba�l�ca olaraq, Az�rbaycan�n düz�nlik, qism�n is� bulaq suyu çat��mayan da��t�yi ya�ay�� m�sk�nl�rind� geni� yay�lm��d�. Aran k�ndl�rind� bulan�q çay (arx) suyunu süzm�k üçün su da�� �v�zsiz durultma vasit�si say�l�rd�.

Dib�k. Ev m�i��tind� tez-tez t�sadüf edil�n dib�k nisb�t�n b�rk da� növünd�n yonulub haz�rlan�rd�. Da� dib�k forma etibar� il� su da��n� xat�rlatsa da, ondan xeyli kiçik olurdu. Dib�yin müxt�lif ölçülü növl�ri f�rqli m�qs�dl�rl� istifad� olunmu�dur. Onun kiçik ölçülü növü �zm� m�qs�di il� h�v�ng kimi i�l�nmi�dir. Bu halda ona da� v� ya a�acdan «d�st�k» �lav� edilirdi. Bel� halda o, «h�v�ng-d�st�k» adlan�rd�.

Dib�yin böyük ölçülü növü «dibç�k» adlanmaqla yalaq, yaxud ev qu�lar� üçün su qab� kimi i�l�nirdi.

�n�n�vi da� m�mulat� aras�nda d�n �zm� v� d�n üyütm� vasit�l�ri xüsusi yer tuturdu. Bunlar�n aras�nda qay�qvari d�n da�� («�zm�») v� kirkir� (�l d�yirman�) kütl�vi s�ciyy� da��mas� il� f�rql�nirdi. Keçmi� ev m�i��tind� da� m�mulat�n�n bu növl�rin� bütün ail�l�rd� rast g�linirdi.

191

Kütl�vi m�i��t al�ti say�lan kirkir� forma v� qurulu� etibar� il� ba�l�ca d�nüyütm� vasit�si olan d�yirman da�� il� eyni idi. �slind� tipoloji bax�mdan d�yirman da�� kirkir�d�n tör�m� olub onun davam� kimi meydana g�lmi�dir. T�sadüfi deyil ki, köç�b� m�i��tind� un hasil etm�k üçün ba�l�ca üyütm� vasit�si oldu�undan çox vaxt kirkir� «�l d�yirman�» adlan�rd�. Bu fakt bir daha onlar�n aras�nda m�n�� �laq�sind�n soraq verir. Kirkir� v� d�yirman da�lar� yaln�z ölçül�rin� gör� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bunlar�n h�r ikisi gird� v� yast� formada olub ortas� oyuq ��kild� yonulub düz�ldilirdi. Bundan �lav�, kirkir�ni f�rladan d�st�k d�yirman da��nda t�v�r�nin köm�yi il� üst da��n� f�rladan m�rk�zi oxa çevrilmi�dir. ��l�m� qaydas�na gör�, h�m kirkir�, h�m d� d�yirman da��n�n alt da�� sabit qal�rd�. Bütün bu xüsusiyy�tl�r d�yirman da��n�n tipoloji c�h�td�n kirkir�d�n tör�ndiyi v� onun tipoloji davam� oldu�una d�lal�t edir.

Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� da�dan «girgino» adlanan yuvarlaq formal� damda�� v� x�rmanda�� düz�ldilm�si �n�n�si yax�n keçmi��d�k davam etm�kd� idi.

Da� m�d�nl�rin� yax�n olan k�ndl�rd� da�dan, h�mçinin, hovuz, nov, novça (��rdan), axur, q�stab v� s. haz�rland��� qeyd� al�nm��d�r.

A�ac m�mulat�. Az�rbaycanda a�ac m�mulat� istehsal� q�dim tarix� malikdir. Az�rbaycan me��l�ri istehsal �h�miyy�tli a�ac növl�rinin: qara�ac, pal�d, göyrü�, v�l�s, çök�, d�mira�ac�, zo�al, alça, yemi�an, �zgil, �abal�d, qoz, f�nd�q, f�st�q (pir) v� s. z�ngin ehtiyat�na malikdir. Bu qiym�tli xammaldan müxt�lif növ ev avadanl��� v� m�tb�x qablar� haz�rlamas� geni� yay�lm��d�r.

Keçmi�d� h�r bir az�rbaycanl� ail�sinin ev m�i��tind� istifad� edil�n m�tb�x l�vazimat� - çömç�, k�fgir, qa��q, t�kn�, tabaq (hövs�r), a�süz�n, q�nd çana��, q�nddan, sand�q mücrü, nehr�, çanaq(qaqqa), saqan, ya�dan, god, ar� p�t�yi, yuxayayan (dördayaq), oxlov, v�rd�n�, h�v�ngd�st� v� s. yerli a�ac ustalar� t�r�find�n haz�rlan�rd�.

Keçmi�d� t�kn�-tabaq istehsal� sah�sind� Quba q�zas�n�n Xaltan, Qu�çu, Gömür, Z�x�r k�ndl�ri, �amax� q�zas�n�n Cülyan, Ximran k�ndl�ri daha çox m��hur idi. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, t�kn�, tabaq, hövs�r, çanaq v� n�hr� qoz v� q�z�la�acdan, çömç�, qa��q c�r armud, yemi�an v� f�st�q a�aclar�ndan düz�ldilirdi. �g�r t�kn� süd s�rm�k m�qs�dil� n�z�rd� tutulurdusa, onda onu qovaq a�ac�ndan düz�ltm�zdil�r. Çünki xalq t�crüb�si �sas�nda mü�yy�n olunmu�dur ki, qovaqdan düz�ldil�n t�kn� (çanaq) südü q�cq�rd�b korlay�r. Ona gör� d� süd s�rm�k m�qs�dil� haz�rlanan t�kn�, �sas�n, q�z�la�ac, qoz, f�st�q a�aclar�ndan düz�ldilirdi. Bunun �ksin� olaraq, x�mir t�kn�si çox vaxt yüngül qovaq v� ya cök� a�ac�ndan haz�rlan�rd�.49 �m�li t�crüb�d� mü�yy�n edilmi�dir ki, c�r armud, yaxud tut a�ac�ndan düz�ldil�n çömç� v� qa����n s�thi çox hamar oldu�undan xör�yin ya�la�ovu onlara o q�d�r bula�m�r v� onlar h�rar�t� daha çox davaml� olurdu. Buna gör� d� çömç�, qa��q istehsal�nda bu a�aclar daha üstün tutulurdu.

Maldarl�q t�s�rrüfat� il� m���ul olan k�nd �halisinin m�i��tind� a�ac nehr� (arx�d) mühüm yer tuturdu. Etnoqrafik materiallar �sas�nda Az�rbaycanda a�ac nehr�nin ortas� xa�al v� silindrik olmaqla, iki növü mü�yy�n edilmi�dir. Xa�al nehr�, �sas�n, G�nc�basar v� Naxç�van bölg�l�rind�, silindrik nehr� is� Qazax-Borçal� v� Böyük Qafqaz�n c�nub v� c�nub-��rq �t�kl�rind� geni� yay�lm��d�r. ��ki-Zaqatala bölg�sind� o, çox vaxt «arx�d» adlan�rd�.

Yüngül v� qaim a�ac növl�rind�n haz�rlanan nehr�ni düz�ltm�k üçün yo�un a�ac kötüyünün qab���n� soyandan sonra h�r iki ba�dan olmaqla, onun içini «�ydi» adlanan xüsusi al�tl� yonub ç�xar�rd�lar. Sonra onun h�r iki ba��na gird� qapaq düz�ldib b�rkidirdil�r. A�ac nehr� «çatma» v� ya «çatma aya��» adlanan 3 �d�d haça a�acdan as�lmaqla çalxan�rd�. Bunun üçün çatmalar ba�ba�a çat�landan sonra nehr� sicim vasit�sil� onlardan as�l�r v� iç�risi a�art� il� doldurulurdu.

A�acdan düz�ldilmi� cürb�cür mücrü, q�l�mdan, sand�q, r�hil, be�ik, ov�ala qa����, q�nddan v� s. kimi m�i��t ��yalar�, ad�t�n z�rif oyma n�q�l�rl� b�z�dilirdi.

Keçmi� m�i��td� i�l�n�n a�ac qablar aras�nda x�mir taba��, hövs�r taba��, tax�l çana��, q�nd çana��, çömç�, k�fkir, qa��q, q�nddan, h�v�ngd�st� xüsusi yer tuturdu.

X�mir taba�� böyük v� kiçik ölçüd� düz�ldilirdi. Böyük tabaqda un �l�nib x�mir yo�rulur, ��k�rçör�yi bi�irm�k üçün «iç» haz�rlan�rd�. Kiçik tabaqda ��k�rbura haz�rlamaq üçün q�nd v� badam döyül�rdi. 50

Hövs�r müxt�lif formada haz�rlanard�. Onda, �sas�n, düyü, bu�da, noxud, lobya v� s. ar�tlan�b hövs�l�nirdi. Bundan �lav�, hövs�r taba��nda t�ndir üstün� künd� da��nar, yaxud onun arxas�nda f�tir künd�si yast�lan�b yay�lard�.51

192

Sar�msaqdöy�n ölçü etibaril� masqura boyda olub nisb�t�n q�sa d�st�y� malik idi. Bir qayda olaraq, sar�msaq d�n�l�l�nib onun iç�risin� tökülür v� a�ac d�st�k vasit�sil� döyülürdü. Bu m�nad� o, h�v�ngd�st�ni xat�rlad�rd�.

Q�nd çana�� kiçik ölçülü a�ac qutudan ibar�t idi. Onun ortas�ndak� ç�x�nt�n�n üz�rind� xüsusi q�nd ç�kici il� q�nd s�nd�r�l�rd�. Q�nd çana�� formaca gird� v� dördkünc olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. K�ll� q�nd xüsusi q�nd ç�kici vasit�si il� iri q�lp�l�r� parçaland�qdan sonra taba�a tökülüb q�nd çana��nda x�rda do�ran�rd�.

Yaymake� müxt�lif böyüklükd� v� formada düz�ldilirdi. Tayq�ç yuxayayan pal�d a�ac�ndan xarrat çarx�nda bütöv halda yonulurdu. Yüngül olmaq üçün onun ayaq ç�x�nt�s�n�n içi yonulub çuxur hala sal�n�rd�. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� o, «ayaql�» ad� il� tan�n�rd�. Yuxayayan�n dig�r formas� yen� d� pal�ddan yonulmaqla, alt hiss�d� özünd�n iki cüt qo�a aya�� olurdu. Buna Az�rbaycan�n bir s�ra rayonlar�nda «dördayaq» deyilirdi. Yuxayayan�n üçüncü növü «qurama» olub �am v� ya cök� a�ac�ndan haz�rlan�rd�. Onun taxta ayaqlar� paralel v�ziyy�td� alt�na m�xlan�b b�rkidilirdi.

Üst s�thi gird� v� hamar olan yuxayayanlar�n üz�rind� x�mir künd�sini yay�b do�ramaqdan �lav�, h�m d� lava� yay�l�b ya�lan�rd�. Ondan, h�mçinin, f�tir, �ora, qatlama, f�s�li kimi bi�mi�l�rin haz�rlanmas�nda da istifad� olunurdu. Ad�t�n yaymake� oxlov v� ya v�rd�n� il� d�st haz�rlan�rd�. V�rd�n�, ad�t�n, qal�n x�mir yuxas�n�n yay�lmas�nda istifad� olunurdu.52

Saxs� qablar. Az�rbaycanda dulusçuluq s�n�ti çox q�dim tarix� malik olmu�dur. Saxs� m�mulat� istehsal� özünün �m�li �h�miyy�tini sonralar, o cüml�d�n XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� d� qoruyub saxlam��d�r. Ev m�i��tinin el� bir sah�si yox idi ki, orada dulus m�mulat� i�l�nm�sin. Bu c�h�t orta �srl�rd� Az�rbaycanda olmu� Avropa s�yyahlar�n�n da diqq�tini c�lb etmi�dir.53 Z�ngin çe�id� malik olan dulus m�mulat�, h�r �eyd�n önc�, m�i��t ehtiyaclar�n� t�min etm�kd�n ir�li g�lmi�dir. Ona gör� d�, Az�rbaycan�n dulus ustalar� �halinin z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün müxt�lif növ saxs� m�mulat� istehsal etmi�l�r.

�stifad� m�qs�dl�rind�n as�l� olaraq �n�n�vi dulus m�mulat� a�a��dak� qruplara ayr�l�r: I. �rzaq m�hsullar�n�n emal�, haz�rlanmas� v� saxlanmas�nda i�l�n�n saxs� m�mulat� geni�

çe�id� malik olub a�a��dak� tipoloji qruplara ayr�l�r: 1. çör�kbi�irm� vasit�l�ri: t�ndir, kür�, x�r�k, firni, sac, külç�basan, xa� dopusu, x�mir f��iri; 2. xör�kbi�irm� vasit�l�ri: çölm�k, küv�c, piti dopusu, m�tb�x küp�si, kiran� (kiy�), manqal; 3. m�tb�x qablar�: küp� (b�km�z, bal, ya� küp�si), b�sti, b�rni, qalqa, b�qq�, badya, xeyr�,

k�r��an, �ng�n�k, d�nd�n�, h�limdan, a�süz�n, süz�k, qapaq (duvaq); 4. süfr� qablar�: l�ng�ri, bo�qab, kasa, piyal�, ��rb�ti, masqura, n�lb�ki (bölm�), nimç�,

q�nddan, duzqab�, du�b�r�xor, y�xnike�; 5. a�art� qablar�: s�rnic, godu�, ya� küp�si, bal küp�si, pendir küp�si, maya küp�si, nehr�, çalas�

(maya) dopusu; 6. t�s�rrüfat küpl�ri: kür, küpc�, xum, ximç�, l�h, ��hr�ng.

II. M�i��t müx�ll�fat�: kürsü manqal�, silvic, dax�l, dibç�k, q�ly�nba��, ç�raq (qaraç�raq), q�f, mey qazan�, quyuba��.

III. Su qablar�: s�h�ng, güyüm, f�r�, bardaq, kuz�, qur-qur, qum-quma, kürni, sovça, çürd�k, (aftafa), l�y�n, parç (tayqulp), dolça, gülabdan.

IV. Su k�m�ri üçün saxs� m�mulat�: bulaq s�rnici (sugözü), tüng, lül�, novça.54 M�tb�x qablar� aras�nda çölm�k, qazança, güv�c, müxt�lif ölçülü piti dopular�, çilovsüz�n,

h�limdan v� s. l�ziz milli xör�kl�rin haz�rlanmas�nda müst�sna �h�miyy�t k�sb edirdi. Bu qablarda bi�iril�n xör�kl�rin tam� mis qablar� üst�l�yirdi.

�n�n�vi xör�k v� çör�kbi�irm� vasit�l�ri olan kür�, t�ndir, sac, manqal v� s. saxs� m�mulat� q�dim tarix� malik olmaqla, bir s�ra etnoqrafik bölg�l�rd� �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir. �srl�r boyu k�nd v� ��h�r �halisinin keçmi� t�s�rrüfat v� ev m�i��tind� mühüm yer tutmu� kür�nin bir neç� tipoloji növü: xör�k kür�si, kürsü kür�si, z�f�ran kür�si, dulus kür�si, z�rg�r kür�si, misg�r kür�si, d�mirçi kür�si v� s. yaranm��d�r.

Keçmi� ev m�i��tind�, xüsusil� aran k�ndl�rind� h�r bir ail�d� müxt�lif böyüklükd� küpl�r� t�sadüf edilirdi. Su küpl�ri çox vaxt m�tb�xd� yer� basd�r�lard�. Ayda bir-iki d�f� su küpü t�mizl�nib yuyulur v� sonra yenid�n doldurulurdu. Su küpün� taxta qapaq, onun üstün� is� mis

193

bir�lli (parç, tayqulp) qoyurdular. Küpd�n su bir�lli il� götürül�rdi. Kiçik ölçülü küpl�r b�rni, qalqa, b�qq� adlanmaqla müxt�lif m�qs�dl�rd� i�l�nirdi. Pendir v�

ya �or küp�si nisb�t�n böyük olurdu. T�s�rrüfat küpl�ri forma v� h�cm etibaril� bir-birind�n seçil�n müxt�lif tipoloji növl�ri (küp,

l�h, ximç�, b�rni, qalqa, küp�) z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. L�nk�ran-Astara bölg�sind� su quyular�n� k�nar çirkab sular�ndan mühafiz� etm�k üçün

«quyuba��» adlanan ç�ll�kvari saxs� m�mulat� geni� yay�lm��d�r. Az�rbaycan �halisinin m�i��tind� istifad� olunan dulus m�mulat� aras�nda maye qablar�

özünün �m�li �h�miyy�tini uzun müdd�t qoruyub saxlam��d�r. Su s�h�ngi (bardaq, cürd�k). Keçmi�d� içm�li su ya bulaqdan g�tiril�r, ya da k�ndirl�

quyulardan ç�kil�rdi. Ona gör� d�, h�r bir ail�d� su da��maq üçün saxs� s�h�ngl�r i�l�n�rdi. Ölçü etibar� il� bunlar müxt�lif boyda v� formada olard�. «Cürd�k» adlanan balaca s�h�ngl�r suyu s�rin saxlad���ndan çöl t�s�rrüfat i�l�rind� daha çox i�l�n�rdi. S�h�ngin nisb�t�n böyük növü «bardaq» adlan�rd�. Kiçik ölçülü, uzun bo�azl� kuz� �irli b�z�yi il� seçilirdi.

Aftafa- Formaca �ü�� sürah�ya ox�ay�rd�. Onun gövd�sinin a�a��s� nisb�t�n dar, yuxar�ya do�ru getdikc� gen olub, bo�az� yenid�n daral�rd�. Su ax�tmaq üçün ön hiss�sind� lül�k, arxa t�r�find� d�st�k düz�ldilirdi. �n çox «�l suyu» verm�k üçün istifad� olunurdu. Kas�b ail�l�rd� avtafada çay qaynad�l�rd�.

A�art� qablar�. XIX �sr ev m�i��tind� i�l�n�n saxs� m�mulat�n�n bir qismini a�art� qablar� t��kil edirdi. Bunlar�n aras�nda godus, kasa, ya� barda�� (b�rni), xeyr�, qat�q güv�ci, masqura xüsusi yer tuturdu. Bu qrup qablar tipoloji c�h�td�n daha z�ngin olmu�dur.55 Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti özl�rinin �m�li-m�i��t �h�miyy�tini uzun müdd�t qoruyub saxlam��d�r.

D�hm�rdan – müxt�lif böyüklükd� v� formada (gird� v� uzunsov) olurdu. Böyük ölçülü d�hm�rdan «xeyr�»ni xat�rlad�r, lakin ondan bir q�d�r kiçik olurdu. Pax�r� ç�xmad��� üçün onda çox vaxt xör�k saxlanar, yumurta çal�nar, qaymaq tökülüb saxlanard�. Bunlardan �lav� ona xör�k ç�kilib mü�t�r�k yeyilm�k üçün süfr� üz�rin� qoyulard�.56

Ya� barda�� qulplu v� qulpsuz, dar v� gen a��zl� olmaqla müxt�lif tipoloji növ� malik idi. Bunlar�n �ks�riyy�tinin içi, b�zil�rinin is� h�r iki üzü �irli olurdu. �irli qab ya�la�ovu bay�ra s�zd�rmad���ndan ya�� uzun müdd�t itkisiz saxlay�rd�.57

Qat�q güv�ci. Ölçü etibaril� güv�cl�r müxt�lif böyüklükd� haz�rlan�rd�. Formaca onlar ayaq t�r�fd�n dar olub yuxar� getdikc� geni�l�nir, ortadan ba�layaraq yenid�n y��cam ��kil al�rd�. Keçmi�d� ��h�r v� oturaq k�nd �halisinin ev m�i��tind� bir qayda olaraq, qat�q güv�cd� çal�nard�. Kiçik ölçülü küv�cl�r yem�k zaman� masqura kimi d� istifad� olunurdu. Ona qat�q tökül�r�k süfr�y� qoyulurdu. Balaca güv�cd� b�z�n bir n�f�rlik qat�q çal�nard�.58 Keçmi�d�, ad�t�n, «k�hrikazma»n�n qar��s�n� almaq m�qs�di il� yüks�k kalorili ya�l� xör�kl�rin yan�nda süfr�y� x�rda masquralarda çal�nm�� qat�q (kasamas) qoyulurd�. «Kasamas» qat��� keçmi� m�i��td� süfr� m�d�niyy�tinin yüks�k göst�ricil�rind�n say�l�rd�.

Xör�k güv�ci (çölm�k). Qazan kimi istifad� olunan xör�k güv�cind� �n çox bozba�, fisincan bi�iril�rdi. B�z�n onda s�bziqovurma, h�tta d�my�çilov da bi�iril�rdi.59 Naxç�van bölg�sind� xör�k güv�ci «çölm�k», Q�rbi Az�rbaycanda is� «qazan» v� ya «tava» adlan�rd�.

Masqura formaca x�rda kasaya b�nz�m�kl�, müxt�lif böyüklükd� olurdu. �irli boya il� b�z�dilmi� masquran�n r�ngl�ri a�, göy, güllü, z�rli olmaqla, mil�-mil, buta v� qeyri n�q�l�rl� b�z�dilirdi. �sas�n, xör�k yan�nda iç�risin� sirk�-sar�msaq, qat�q tökülüb süfr�y� qoyulurdu. Çox vaxt is� bunda «kasamas» deyil�n qat�q çalard�lar.60

Küp� m�tb�xd� müxt�lif m�qs�dl�rl� i�l�dilm�kd�n �lav�, soyuqd�ym� zaman� «qanç�r» m�qs�di il� x�st�nin kür�yin� küp� qoyulard�. Küp�ni götürdükd�n sonra ülgücl� onun �i�kin yerini ç�rt�r�k qan götürür, yaxud h�c�m�t qoyulurdu.

Nehr�. Az�rbaycan�n ��rq rayonlar�nda ya� hasil etm�k üçün saxs� nehr�l�r� üstünlük verilirmi�dir. Erk�n tunc dövründ�n b�lli olan saxs� nehr�l�r çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Saxs� nehr�l�rin bo�azdan azac�q a�a�� hiss�sind� üfüqi v�ziyy�td� yerl���n qulpu, onun alt�nda is� ya� çalxama prosesind� yaranm�� qazl� havan�n ç�xmas� üçün 1 sm diametrd� kiçik de�ik qoyulurdu. Saxs� nehr�l�r xüsusil� oturaq maldarlar�n m�i��tind� geni� yer tutmu�dur.61

Saxs� m�mulatlar� aras�nda m�i��t müx�ll�fat� (dib�k, ç�raq, q�f, silvic, dax�l, d�mi, manqal

194

xüsusi qrup t��kil edirdi. Bel�likl�, dulus ustalar� 50-d�n çox növd� müxt�lif formal� qab-qacaq v� dig�r m�i��t ��yalar�

haz�rlay�rd�lar. Bunlar�n bir qismi XX �srin �vv�ll�rind� �halinin ev m�i��tind� h�l� d� qalmaqda idi.

D�mir m�mulat�. �n�n�vi metal m�mulat�n�n böyük �ks�riyy�ti q�dim tarix� malik olub, �halinin ev m�i��ti v� t�s�rrüfat h�yat�nda geni� yer tutmu�dur.

Keçmi� ev m�i��tind� bir s�ra d�mir m�’mulat� - sac, sacaya��, �rsin, q�ra (ko�a), �i�, qiym�ke�, dudke�, b�çaq, q�rx�l�q, q�nd qayç�s�, parça qayç�s�, ilm� qayç�s�, q�m�, ma�a, q�ndq�ran, sacaya��, x�k�ndaz, q�f�qovuran (çuqun) v� s. i�l�nirdi.

XIX �srd� d�mir m�mulat�n�n ba�l�ca istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �amax� q�zas�n�n D�mirçi v� �h�n k�ndl�ri, Yelizavetpol (G�nc�) q�zas�n�n Bayan, Qu�çu, Seyid v� Da�k�s�n k�ndl�ri,62 Cavan�ir q�zas�n�n Kasapet k�ndi, C�bray�l q�zas�n�n Hadrut k�ndi, �u�a q�zas�n�n A�dam icmas�, Nuxa q�zas�n�n Küsn�t k�ndi xüsusi yer tuturdu.63

Mis qablar. Ev m�i��tind� mis m�mulat� müxt�lif m�qs�dl�rl� i�l�nmi�dir. �stifad� m�ram�na gör� mis qablar a�a��dak� tipoloji qruplara bölünür: 1) maye qablar�; 2) m�tb�x qablar�; 3) süfr� qablar�; 4) ev-m�i��t ��yalar�.

Mis qablar�n �sas hiss�sini maye v� m�tb�x qablar� t��kil edirdi. Bu qruplardan olan mis qablar�n müxt�lif tipologi növl�ri yaranm��d�.

Maye qablar� su v� a�art� qab� olmaqla öz növb�sind� iki yar�m qrupa ayr�l�rd�. Su qablar� aras�nda s�h�ng, güyüm, aftafa–l�y�n, satil, dolça tayqulp, m��q�fa, çaydan, s�hl�bdan, q�hv�dan, abg�rd�n, hamam tas�, mey qazan� ba�l�ca yer tuturdu.

S�h�ng v� güyüm tipoloji c�h�td�n su qablar�n�n �n kütl�vi növü idi. S�h�ngin gövd�si silindrvari güyümün gövd�si is� gird� formada düz�ldilirdi. S�h�ngl� su çiyind� v� beld�, sar�ma, üsulu il� da��n�rd�. Güyüm is� çiyind�n sallanmaqla yançaqda gütürülürdü. Güyümün böyük v� hündür d�nd�li növü f��ir adlan�rd�.

Sat�l keçmi�d� bütün ail�l�rd� i�l�nmi�dir. Onun böyük, kiçik v� orta ölçül�rin� t�sadüf edilirdi. Sat�l nax��l�, yaz�l� v� yaz�s�z olurdu. Sat�l�n hamam v� ��rb�t üçün n�z�rd� tutulan növl�ri xeyli böyük olub forma etibar� il� bir-birind�n f�rql�nirdi. Hamam sat�l� qapaql� olub a�z� q�f�llan�rd�. Toy m�clisl�rind� gena��zl� böyük sat�llara ��rb�t töküb fincanlarda qonaqlara paylan�l�rd�.64 Bu halda o, «��rb�t qab�» adlan�rd�.

Dolça. Müxt�lif ölçül�rd�, h�m d� nax��l� v� nax��s�z haz�rlan�rd�. Kübar ail�l�r� m�xsus dolçalar, h�tta, da�-qa�la z�rif ��kild� b�z�dilirdi. Böyük, kiçik v� orta ölçülü dolçalar müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. Çox vaxt böyük dolça il� qonaql�q v� ya yas m�clisind� «�l suyu» paylan�l�rd�.

Lül�yin. Aftafadan bir q�d�r hündür olub ornamental n�q�l�rl� z�ngin b�z�dilirdi. Çox vaxt onunla «�l suyu» verilirdi. Bu halda o, l�y�n v� f��irl� d�st t��kil edirdi.

S�hl�b çaydan�. Çaydan�n bü növü samovar saya�� odlu�a malik olub, lül�yinin v� d�st�yinin böyük olmas� il� seçilirdi. �sas�n, s�hl�b çay� qaynatmaq v� onu isti saxlamaq üçün istifad� edilirdi. S�hl�b çay� �n çox bazarlarda sat�l�rd�. Keçmi�d� S�hl�b çaydan�n�n q�dim ox�ar�na arxeoloji abid�l�rd� d� t�sadüf olunur.

Süfr� qablar�. �n�n�vi mis m�mulat�aras�nda xör�k qablar� ayr�ca qrup t��kil edirdi. Süfr� qablar�n�n bir qrupu (cam, kasa, nimç�, sahan, fincan, ��rb�ti, piyal�, masqura v� s.) f�rdi, bir qismi is� (l�ng�ri, d�hm�rdan, m�cm�yi, sini, s�rpu� v� s.) kollektiv s�ciyy� da��y�rd�.

Cam gird� formada düz�ldilm�kl�, böyük, orta v� kiçik ölçül�rd� olub, iç�risi saya, bay�r� nax��l� haz�rlan�rd�. �sas�n, süfr�d� i�l�nirdi. B�z�n camda göy gilab� islad�b, sat�l�n iç�risind� hamama apar�lard�.65 Cam�n orta ölçülü növü «kasa», kiçik ölçülüsü is� «piyal�» v� ya masqura adlan�rd�. Bir qayda olaraq, kasan�n oturaca�� d�m�ql� düz�ldilirdi.

S�rcam mis camlar�n böyük növü olub s�thi qübb� kimi domba, a�a�� hiss�si qazan qapa�� saya�� getdikc� yaymalanm�� forma k�sb edirdi. Üz�ri �r�b hürufat� v� n�bati, yaxud h�nd�si nax��larla b�z�dilirdi. B�z�n onu isti xör�k tökülmü� qab�n a�z�na qapaq v� ya s�rpu� �v�zin� d� i�l�dirdil�r.

Cam�n oturaca��n ortas� domba düz�ldil�n xüsusi bir növü «q�rxaçarcam» adlan�rd�. Nimç�. �sas�n, ��h�r ail�l�ri aras�nda d�bd� olmu�dur. Formaca gird� v� dayaz olan

195

nimç�nin üz�ri çox vaxt saya, b�z�n d� nax��l� olurdu. Nimç�y�, ad�t�n, «quru» xör�k ç�kilirdi. Laz�m g�ldikd� onun içind� xör�k d� q�zd�r�rd�lar. Nimç�d� xör�k saxlan�ld�qda, isti qalmaq üçün onun üstün� s�rpu� qoyulurdu.

A�art� qablar� daha çox elat m�i��ti il� ba�l� olub, tipoloji c�h�td�n s�rnic, qablama v� badya il� t�msil olunurdu.

S�rnic ba�l�ca a�art� qab� olub ev m�i��tind� i�l�n�n maye qablar� aras�nda xüsusi yer tuturdu. Formaca o, sat�la b�nz�m�kl�, iki qulplu düz�ldilir v� iç�risin� su, süd, yaxud �rinmi� ya� tökülürdü. S�rnicin böyüyün� in�k, cam��, kiçiyin� qoyun, keçi sa��l�rd�.

Qablama mis camdan xeyli böyük, h�m d� oturaca�� çox vaxt d�m�qs�z haz�rlan�rd�. Qablamaya, ad�t�n, a�art� m�hsullar� v� un tök�r, onda umac haz�rlayard�lar.

M�tb�x qablar�. Mis m�mulat�n�n tipoloji növl�ri aras�nda bu qrup qablar ba�l�ca çör�k v� xör�kbi�irm� vasit�l�ri kimi kütl�vi s�ciyy� da��mas�na gör� xüsusi yer tuturdu.

Qazan. Bir girv�nk�d�n bir puda q�d�r xör�k bi�iril�n qazanlar�n hündür v� alçaq gövd�li olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�rin� t�sadüf edilirdi. M�s�l�n, «qablama qazan» orta ölçülü olub onun hündür qapa�� a�z�na kip geydirilirdi. Taskabab� bi�ir�rk�n xör�yin bu�u iç�rid� qals�n dey�, qapaq onun a�z�na kip otuzdurulurdu. Kiçik v� orta ölçülü qazanlar « tava» v� ya «tavas�r» adlan�rd�

Böyük qazanlar�n yan t�r�fl�rind�n 2 v� ya 4 �d�d qulp sallan�rd�. Toy-ni�an ��nlikl�rind� bu tip qazanlarda plov, yas m�rasimind� bozba�, x�mira�� bi�irilirdi. Bu s�b�bd�n d�, qazan�n bu növü «qulplu qazan», yaxud «m�clis qazan�» da adlan�rd�. B�zi bölg�l�rd� qulpu qazan «tiyan» ad� il� tan�n�rd�.

Tava müxt�lif böyüklükd� olmaqla, zahir�n saya haz�rlan�rd�. Tavada ç���rtma, taskabab, bad�mcan dolmas�, quymaq, halva v� s. xör�kl�r bi�irilirdi. Tavan�n xüsusi qapa�� olmad��� üçün onun a�z� çox vaxt sini il� örtülürdü.

Te�t. Böyük v� kiçik ölçüd� iki cür haz�rlanan te�tin böyüyünd� çimilir, paltar yuyulur, kiçikl�rind� is� mür�bb� v� ziyaf�t m�clisl�rind� �tli xör�kl�r bi�irilirdi. Mür�bb� te�tin� «l�y�n» d� deyilirdi. B�z�n mis te�tin q�raqlar� dilikli düz�ldilirdi. Te�tin bu növünd� do�ab bi�irilir, «iç» qovrulurdu.

M�cm�yi müxt�lif böyüklükd� olub s�thi nax��l� v� q�raqlar� çevirm� düz�ldilirdi. M�cm�yi �n çox toyda, ni�anda v� yas m�clisl�rind� i�l�nirdi. Bundan �lav�, onun iç�risind� qovun, qarp�z k�silib do�ran�l�rd�. Yay mövsümünd� ba�larda �ncir, üzüm v� s. meyv�l�r d�rilib m�cm�yiy� y���l�rd�. Toy v� yas m�clisl�rind� m�cm�yid� plov paylan�l�rd�. M�cm�yinin bir q�d�r kiçik növl�rind� düyü ar�tlan�rd�.

Sini m�cm�yi formas�nda, lakin nisb�t�n ondan kiçik, h�m d� saya olurdu. Onun iç�risind� düyü, lobya, noxud, m�rci, ki�mi� v� s. t�mizl�nib ar�tlan�rd�. B�z�n sininin üzünü a�a�� çevirm�kl� onun üstünd� çör�k yast�lan�rd�. Bundan �lav�, keçmi�d� sininin iç�risind� süfr�y� südlü plov da yeyil�rdi. Ona gör� d� sini h�m d�, süfr� qab� kimi i�l�nirdi. B�z�n is� sinid�n qapaq kimi d� istifad� olunurdu. Sininin d�rin növü «l�ng�ri», x�rda v� dayaz növü «sahan» adlar� il� tan�n�rd�.

A�süz�n (çilovsüz�n). Düyüd�n bi�iril�n plovlar� v� b�zi x�mir xör�kl�ri (�ri�t�, x�ng�l) a�süz�n vasit�sil� süzülüb h�limd�n ç�xar�l�rd�. A�z� gen, gövd�si a�a�� getdikc� daralan a�süz�nin s�thi de�ik-de�ik olurdu. Xör�yin h�limi h�min de�ikl�rd�n süzülüb ç�x�rd�. Çilovun suyunu süzm�k üçün, ad�t�n, a�süz�n bo� qazan üz�rin� qoyulurdu.

S�rpu�. ��rq ölk�l�rin� m�xsus süfr� qablar�n�n tipik nümun�si olan s�rpu� xör�yi isti saxlamaq m�qs�di güdürdü. Plov nimç� l�ng�ri v� ya d�hm�rdana ç�kil�nd�n sonra onun gec soyumas� üçün üstün� qübb�vari s�rpu� qoyulurdu. �sti plovdan qalxan buxar s�rpu�un köm�yi il� xör�yin üz�rind� qal�r v� onu isti saxlay�rd�. S�rpu�un bay�r s�thi h�nd�si v� n�bati nax��larla b�z�dilirdi. S�rpu�un ba�� gübb� formal� z�rif dürc�kl� tamamlan�rd�. A�süz�nin kiçik növü «süz�k» adlan�rd�.

Çömç�. Xör�k çömç�l�ri müxt�lif böyüklükd� olub uzun qulpla tamamlan�rd�. Çömç� �n çox �orba, dü�b�r�, küft�, bozba� v� s. kimi xör�kl�rin bo�qablara ç�kilm�si zaman� i�l�nirdi. Bu m�nada o, a�ac çömç�ni �v�z edirdi.

Abg�rd�n. Gövd�si gird� v� çuxur olub, uzun qulplu düz�ldilirdi. �n çox toy v� yas m�clisl�rind� istifad� olunmaqla, qazana su tökm�k v� yaxud ondan su götürm�k m�qs�dil�

196

i�l�nirdi. K�fkir. �sas�n, bi�m�kd� olan �tli xör�kl�rin üz�rin� y���lan k�fi götürm�k m�qs�di güdürdü.

Müxt�lif böyüklükd� haz�rlanan k�fkirl�rin çalovu d�lik-d�lik v� qulpu uzun olurdu. Böyük k�fkir plov bi�iril�rk�n, kiçikl�ri is� sulu xör�kl�rin k�fini alark�n, habel� qovurma v� ç���rtma kimi xör�kl�rin qar��d�r�l�b bi�irilm�sind� i�l�nirdi.

Qa��q. Xör�k v� çay qa���� olmaqla iki növün� t�sadüf edilir. Keçmi�d� varl� kübar ail�l�rin süfr�sin� çox vaxt gümü� qa��q düzül�rdi.

M�i��t ��yalar�. Keçmi� m�i��td� i�l�n�n bir s�ra ��yalar (�amdan, piydan, ç�raq, kürsü manqal�, kabab manqal�, gilabi qab�, rü�ul qab�, çiri� qab�, sulu q�lyan, q�lyan, q�lyan masas�, süz�k, t�r�zi gözü, na�ara v� dünb�k sa�ana��, zinc, z�nq�rov v� s.) misd�n döyülüb haz�rlan�rd�.

Öt�n �srl�rd� Az�rbaycan m�tb�xind� t�sadüf edil�n v� son d�r�c� m�hdud s�ciyy� da��yan metal ��yalar�n, bir qismi t�n�k�, bürünc v� �ü��d�n haz�rlan�rd�.

Bürünc v� �ü�� qablar, �sas�n varl�, kübar ail�l�r üçün s�ciyy�vi olmu�dur. �ü�� sürah�, b�rni, q�d�h, �tir qab� v� s. kas�b zümr�l�rin m�i��tin� yad idi. H�mçinin, ba�a ba�a g�l�n bürünc qazan (tiyan), buxurdan, gülabdan, �amdan, dolça, m�cm�yi v� s. xalq m�i��tind�n art�q çoxdan ç�xm��d�.

Bürünc qablar. T���kkül tarixi h�l� erk�n tunc dövründ�n ba�lanan tökm� m�mulat� mis� müxt�lif a�qarlar qatmaq yolu il� �ld� edilm�kl�, çox mür�kk�b inki�af yolu keçmi�dir. A�qar�n t�rkibind�n as�l� olaraq q�dim metal ustalar� mis �rintisind�n h�m tunc, h�m d� bürünc �ld� etmi�l�r. Ona gör� d� arxeoloji abid�l�rd�n h�m tunc, h�m d� bürünc m�mulat�na t�sadüf olunur.

Bürünc mis �rintisin� yar�bayar� nisb�td� sink filizi qatmaq yolu il� �ld� edilmi�dir. Mis �rintisin� m�rgmü�, sürm�, qalay, qur�u�un x�lit�l�rind�n bu v� ya dig�rini qatd�qda tunc �ld� olunurdu. Qalay istisna olmaqla, bu metal filizl�rinin yerli yataqlar�n�n bollu�u üzünd�n Az�rbaycan�n arxeoloji abid�l�rind� tunc m�mulat�na daha çox t�sadüf edilir. Bununla bel�, tunc ba�l�ca olaraq �m�k al�ti v� soyuq silahlar�n istehsal�na s�rf olundu�undan h�min m�mulat növl�ri d�mir v� poladdan haz�rlanma�a ba�layandan sonra t�dric�n �m�li �h�miyy�tini itirib aradan ç�xm��d�r. Bundan f�rqli olaraq, bürünc daha çox qab istehsal�na v� b�z�k ��yalar�n�n haz�rlanmas�na s�rf olunmas� s�b�bind�n m�hdud miqyasda da olsa, uzun müdd�t davam etmi�dir. Sonralar bürüncü zin�t istehsal� sah�sind�n z�rg�rlik, qab istehsal� sah�sind�n is� misg�rlik m�mulatlar� s�x��d�r�b ç�xarm��d�r. Bununla da �n�n�vi tökm�çilik s�n�ti t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xm��d�r.

Texniki c�h�td�n tökm� üsulu bu v� ya dig�r m�mulat növünün yum�aq mum modelini haz�rlay�b onun üz�rin� q�laf rolunu oynayan gil (üzlük) ç�km�y� �saslan�rd�. Q�lib quruyandan sonra bi�irilib saxs� hal�na sal�n�r v� onun içind�ki mum �riyib tökülürdü. H�min bo�lu�a bürünc �rintisi tökm�kl� laz�mi m�mulat növü �ld� edilirdi. Soyuyub haz�r hala dü�mü� m�mulat� q�laf�ndan ç�xarmaq üçün saxs� q�libi s�nd�rmaq laz�m g�lirdi. Bel�likl�, h�r bir m�mulat növü üçün yeni model v� onun formas�na müvafiq t�z� q�lib düz�ldilirdi.

Bürünc ��yalar, �sas�n, hakim zümr�l�rin sifari�i il� tökülüb haz�rlan�rd�. Ona gör� d� onlar çox yara��ql� düz�ldilirdi.

Tökm� üsulu il� haz�rlanm�� bürünc m�mulat�n�n b�zi nümün�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Bunlar�n aras�nda haz�rda Rusiya Dövl�t Ermitaj�nda saxlan�lan bürünc gülabdan Y-YII �srl�r� aid avtafa, YI -YIII �srl�r� aid bürünc m�cm�yil�r, XIII-XIY �srl�rin yadigarlar� olan b�z�kli bürünc qazanlar, xüsusil� 1399-cu ild� Teymurl�ngin sifari�i il� T�brizd� haz�rlanm�� iki tonluq n�h�ng tiyan xüsusi yer tutur.66

Az�rbaycan bürünckarlar�n�n tökm� üsulu il� haz�rlad�qlar� bu tipd�n olan bürünc qab nümun�l�ri dünyan�n dig�r ölk�l�rin� d� yay�lm��d�r. XII �srd� Naxç�vanda haz�rlanm�� doda�� novçal� bürünc dolça nümun�l�ri Nyu-York v� Paris ��h�rin� gedib ç�xm��d�r.67

Vaxt� il� Az�rbaycan�n tökm� ustalar� t�r�find�n düz�ldilmi� yüks�k b�dii m�ziyy�tl�r� malik dig�r m�i��t ��yalar� da dünya muzeyl�rinin f�xri eksponatlar�na çevrilmi�l�r. Bu c�h�td�n 1319-cu ild� T�brizli Yusif �hm�d o�lu t�r�find�n düz�ldilmi� bürünc kasa Londondak� m��hur Viktoriya v� Albert muzeyinin b�dii s�n�t nümun�l�ri aras�nda f�xri yer tutmu�dur.68 XII �srin sonu v� XIII �srin �vv�ll�rind� �irvan�n tökm� ustalar� t�r�find�n böyük m�har�tl� düz�ldilmi� ba�qa bir bürünc tiyan Londonda q�rar tutmu�dur. 4 �d�d orijinal formal� qulpa malik olan bu tiyan olduqca n�fis ��kild� ornamental n�q�l�r v� süjetli kompozisiya nümun�l�ri il� b�z�dilmi�dir.69

197

D�ri qablar. Az�rbaycanda heyvan d�risind�n istifad� çox q�dim tarix� malikdir. S�yyar s�ciyy� da��yan müt�h�rrik maldarl�q m�i��ti ��raitind� a��r v� tez s�nan saxs� qablar�n da��nmas� s�rf�li olmad���ndan d�ri qablara üstünlük verilmi�dir. Buna gör� d� b�sit xalq üsulu il� a��lanm�� d�ri m�mulat�, xüsusil� maldar elatlar aras�nda geni� yay�lm��d�.

Az�rbaycan maldarlar� heyvan d�risind�n müxt�lif növ a�art� qablar�: eym�, tej�n, tuluq, c�l��, da�arc�q, motal, çalxar v� s. haz�rlay�rd�lar. Bunlardan �lav�, quyudan su ç�xarmaq üçün mal d�risind�n «dol» düz�ldilirdi

X�rda buynuzlu heyvanlar�n d�risind�n düz�ldil�n a�art� qablar� v� dig�r m�i��t vasit�l�ri ucuz v� yüngül oldu�una gör� uzun müdd�t istifad�d�n ç�xm�rd�.

Az�rbaycan�n maldarl�q t�s�rrüfatlar�nda ya� hasil etm�k m�qs�dil� «çalxar» adlanan tuluq nehr�l�rd�n geni� istifad� etmi�l�r.70 Öt�n �srl�rd� tuluq nehr�l�r t�kc� Az�rbaycanda deyil, bütün Zaqafqaziyada, �ran, Türkiy� v� ba�qa qon�u ölk�l�rd� d� yay�lm��d�r.71

Qar�n. K�r� ya�� saxlamaq m�qs�dil� �n çox x�rdabuynuzlu heyvanlar�n qarn�ndan istifad� olunard�. Ya�� qar�na y��maq üçün onu duzlay�b kiçik künd�l�r hal�na sal�rd�lar. Sonra onlar� qar�na y���r v� üstünd�n �ll� bas�rd�lar ki, aralar�nda hava qal�b ya�� xarab etm�sin. H�cmind�n as�l� olaraq h�r bir qar�n 8-10 kq-dan 15-16 kq-a q�d�r ya� tuturdu.72

Motal, �sas�n, qoyun d�risind�n haz�rlan�rd�. �n yax�� motal erk�k heyvan, xüsusil� qoç d�risind�n düz�ldilirdi. Böyük h�cmli motal d�risind� 15-16 kq-a q�d�r pendir saxlaya bilirdil�r. Pendir y��maq üçün bütöv soyulmu� qoyun d�risinin qollar� v� arxa hiss�si ipl� möhk�m ba�lan�rd�.

C�l�� t�z� pendir v� ya �or saxlamaq m�qs�dil� bütöv soyulmu� keçi d�risind�n haz�rlan�rd�. T�z� �or v� pendir c�l��da bir müdd�t qal�b özünü tutandan sonra onu ç�xard�b motal d�risin� doldururdular.

Da�arc�q. D�ri m�mulat�n�n �n q�dim növü olub �rzaq m�hsullar�: yarma, un, duz, çör�k v� s. saxlan�l�rd�. Da�arc�q, �sas�n, x�rda buynuzlu heyvan d�risind�n düz�ldilirdi. Motal v� c�l��dan f�rqli olaraq, da�ar d�risi yum�aq qalmaq üçün xalq üsulu il� a��lan�b yararl� hala sal�n�rd�.

Eym�. Maldarl�q t�s�rrüfat�nda a�art� m�hsullar�n�n emal�nda eym� xüsusi yer tuturdu. Eym�nin böyük ölçülüsü «tej�n» adlan�rd�. Qat�q y��maq (y���nt�) üçün qoyun d�risi arpa unundan haz�rlanm�� yal vasit�si il� a��lan�rd�. Sonra onun arxas� v� qollar�n�n a�z� tikilib ba�lan�r, yaln�z bo�az� aç�q saxlan�rd�. Bir qayda olaraq, eym�nin bo�az�na t�n�k çubu�undan düz�ldilmi� ç�nb�r� tikilirdi.

Tuluq - Az�rbaycanda tuluqdan ba�l�ca olaraq maye (su, neft, ayran) da��nmas�nda istifad� edilirdi. Haz�rlanma üsuluna v� formas�na gör� tuluq eym�y� b�nz�yirdi. Tuluqdan, h�mçinin ya� hasil etm�k üçün nehr� kimi d� istifad� olunurdu. Tuluq habel� çay n�qliyyat� vasit�si (k�lik, p�l�) kimi d� istifad� olunmu�dur.

Keçmi�d� Ab�eronda �halinin su t�chizat�nda quyu suyu mühüm yer tuturdu. Quyudan su ç�xarmaq üçün a��l� gönd�n haz�rlanm�� «dol», habel� su da��maq üçün istifad� edil�n tuluq �n s�rf�li vasit� say�l�rd�. Ab�eron neftini d�v� karvanlar� vasit�sil� uzaq ölk�l�r�, h�mçinin iri tuluqlarda da��y�rd�lar.

Hörm� v� toxuma qablar. Z�ngin xammal ehtiyat�na malik olmas� s�b�bind�n Az�rbaycanda müxt�lif növ hörm� qablar da geni� yay�lm��d�. Sucar sah�l�rd� yeti��n lifli bitkil�r (l��, ziy�la�, dala, cil), elastik a�ac çubuqlar� v� siyr�m�, �ilgir, t�n�k, d�nli bitkil�rin kül��i hörm� i�ind� �n q�dim xammal növü olmaq etibar� il� yax�n keçmi��d�k özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Lifli bitkil�rd�n ev m�i��tind� geni� yay�lm�� ciy�b�nd, z�nbil, kövs�r�, süfr�, t�r�zi v� s. haz�rlan�rd�. Çubuqdan hörül�n s�b�t, t�r�c�, sal�ar, cilovsüz�n v� s. özünün t�s�rrüfat v� m�i��t �h�miyy�tini �srl�r boyu saxlam��d�r.73

Toxuma qablar�n çe�idi olduqca z�ngin idi. Bunlar�n aras�nda yun, k�tan v� keci m�mulat� xüsusi yer tuturdu. Xurcun, heyb�, m�fr��, çuval, kis�, siy�zi v� s. keçmi� m�i��td� geni� yay�lm��d�.

H�sir m�mulat�n�n �sas istehsal m�rk�zi Kürboyu k�ndl�r, Mu�an �razisi, xüsusil� L�nk�ran-Astara bölg�si olmu�dur. L�nk�ran-Astara bölg�sind� vaxtil� tax�l saxlamaq üçün h�sird�n kövs�r�, yantay (çanta), süfr� düz�ld�rdil�r.

Keçmi�d� yax�n v� uzaq s�f�r zaman� xurcun v� heyb�d� azuq� da��nard�. Xurcunun

198

(heyb�nin) göz�kl�rin� ucu qotazl� xurcunba�� keçir�rdil�r. Xurcun v� heyb�l�r r�ngb�r�ng boyanm�� keci v� ya yun ipd�n toxunmaqla üz�rin� müxt�lif növ nax��lar sal�nard�.

Keçmi�d� tax�l, un, duz v� s. saxlamaq, habel� azuq� da��maq üçün yundan müxt�lif ölçülü çuval toxunmu�dur. Mu�anda böyük çuvaldan h�m d� ç�ki vahidi kimi istifad� olunmu�dur. Tax�l doldurulmu� «Mu�an çuval�» 10 batmana b�rab�r tutulurdu.74 1&.�.]�%�� �. '��>����$�� �<�[ � ��� ����� �<�[ \��%{�� %��<���[. IX ���������[� /��>� �� �����-����>�$ �%�# � W���>��\�$ �%�# ���%. .,1973. 2�.�.*�+������. &�{�������$ �%� �� ���������� #��?�����, %��<���[ � �[�� ���[= � (����� \). ., 1964. 3X.Axundov. Az�rbaycanda ç�ltik bitkisi v� onun m�hsuldarl���n�n yüks�ldilm�si yollar�. B., 1958, s.28; Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B.,1964; �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik.B.,1977,s.27. 4".�./���= �. �� $%� &��<?� �� ����%�>� � ��� ��%���%�� >�� ���� - &�}/, �[�.,Y, ]�\., 1888, �.158. 5 R.Babayeva. Ab�eron yem�kl�ri, Az. MEA T�EA, inv. �3632,f.1,s.11; A.�l�sg�rzad�. �f��ran yem�kl�ri.Yen� orada, inv. �374; T.T.S�limov. Ab�eronlular.B.,1993. 6 ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� . �. 1997, �.78. 7 H.Sarabski. Köhn� Bak�.B.,1982, s.181. 8 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B.,1977. 9 R.Babayeva. Ab�eron yem�kl�ri.-Az�rb.MEA T�EA, inv.�3632, s.32-33. 10 &..�� +� �. ^���+��[ � ��+�=� + �������. .,1974. 11Az�rbaycanda d�v� v� at südünd�n (q�m�s) tarix�n istifad� olunmam��d�r. 12 '.�.�������, ^.}.&�%�����%��. ���%� � ������� $ ��� %�. .,1959, �.27. 13 Yen� orada, s.29. 14 N.Sultanov. Uzun ömürlülük. - «�d�biyyat v� inc�s�n�t», 20 aprel 1984. 15A.N.Mustafayev, Q.C.Cavadov. Qobustanda d�v�çiliyin etnoqrafik t�dqiqin� dair. - AEM,V bur., B.,1985, s.75. 16 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c.B., 1988, s.278. 17 X.D.X�lilov. Qaraba��n elat dünyas�.B.,1992, s.105. 18 R.Babayeva. Ab�eron yem�kl�ri. Az�rb.MEA T�EA, inv. �3632, f.1, op.11. 19 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda su qu�lar�n�n ovlanmas�. – Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1965, s.299-303. 20 /..*���>�+��. �� ����<��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ wIX – ��$�� ww � %� (�����). �.,1982,�.23. 21 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c. B.,1988, s.287. 22 A.N.Mustafayev. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005, s.177-178; &..�>�+��� ��. � ��� ��� � ��? ]���-�%�>� � /���#�%�>� ������� - �!*�, �., 1986, �.73; Yen� onun: � ��{�����<��� ��� � � � ��-�������� ��� �� ���������. - �� ����[ % � ����, ����?� ���� ���>�+ ��# ���>�$ �%�# � W���>��\�$ �%�# ���� ������� 1970 >. � �� �������� . �., 1972, �.41. 23 �.�.�zmay�lova. Bal�qç�l�q. -Az�rbaycan etnoqrafiyas�.B.,1988,s.299. 24 ".��������. *�����? ����[ � ����[$ ���� ����%�# �� /��%�� . ].1, %�. II. &}�., 1871; *.". � � ���. }�� = -���� �� ��> ����� � |�%��%��<J. /����<, 1849 v� b. 25 N.Dubrovin. Göst. �s�ri, s.362. 26 * �� � �. ���= �� � |�%��%��� . /��%���%�� %�� ����� �� 1914 >. ]�\���, 1913,�.42; 27�.A. Tal�bzad� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda suvarma v� sudan istifad�. B., 1980,s.13. 28 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1977. s. 118. 29/.]./���%�=�[. �� �������? %������� �� ��������{ �. �.,1964, �.250. 30H. N. M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B., 2001, s.117. 31 A.N.Mustafayev. Göst�ril�n �s�ri, s.119. 32M.N.N�sirli. Az�rbaycan�n b�zi içkil�ri haqq�nda. Az�rbaycan etnoqrafik m�cmu�si. 1 bur., B., 1964, s.143. 33 A.N. Mustafayev, T.C.Cavadov. Qobustanda d�v�çiliyin etnoqrafik t�dqiqin� dair. AEM, V bur., B.,1985, s�h.76. 34 M.N.N�sirli. Göst. �s�ri, s.138. 35 Yen� orada. 36 Yen� orada. 37�.}�=� �. ���� ������� � XIX – ��$�� XX ��. (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1998, �.110. 38 Nizami G�nc�vi. Xosrov v� �irin, Bak�, 1981, s.289. 39 M.N.N�sirli. Göst.�s�ri, s.140-141. 40 M.N.N�sirli. Göst�ril�n �s�ri, s.144. 41Q.�.R�c�bov. Az�rbaycanda süd m�hsullar� haz�rlanmas�n�n xalq üsullar�. AEM, III bur., B., 1977, s.63. 42Yen� orada 43 X.D. X�lilov. Qaraba��n elat dünyas�. B., 1992, s�h.103. 44 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.119. 45 H.N.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.119. 46 D�d� Qorqud. B., 1988,s.133. 47�.H. �liyev. �ngiloylar (tarixi etnoqrafik t�dqiqat). (Nam. dissertasiyas�n�n avtor.) . B.,2001, s.21. 48/.*.w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?.- ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=� ���-��� '�����. �. II, &}�, 1894, �.340.

199

49 Q.C.Cavadov. A�aci�l�m�.- Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c, B.,1988, s.350. 50 '.*.���� ��. �����< ��= ����. Bax: Az�rb. MEA T�EA, f.3632, s.10. 51 Yen� orada, s.28. 52 ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1997, �.69-70. 53 }�� = ��� ���%� �� �� �������� . II c. Az�rb. Respub. MEA �EA., inv.�, s.153. 54 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat), s�h.94. 55 S.M.A�amaliyeva. Dulusçuluq. - Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I-ci cild. B.,1988, s.339. 56 R.�.Babayeva. Göst.�s�ri.s.36. 57 Yen� orada. 58 Yen� orada. 59 Yen� orada. 60 Yen� orada.s.37. 61 H.H�vilov. Az�rbaycan�n maldarl�q m�d�niyy�ti. B., 1987, s.64 62 K.Xatisov. Göst.�s�ri, s.323. 63 Yen� orada, s�h.325. 64 Yen� orada, s.23. 65 Yen� orada. 66 R.�f�ndiyev. Göst. �s�ri, s.22-23; 6-9, 12-ci r�sml�r. 67 Yen� orada, s.51, 26-c� r�sm; s.99, 51-ci r�sm. 68Yen� orada, s.74. 38-ci r�sm. 69 Yen� orada, �.79.39-cu r�sm 70 /.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��- �����$��� ���[ ���>� /��%���. (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1964, �. 234-235. 71 T.�. Bünyadov. Az�rbaycanda maldarl���n inki�af� tarixind�n. B., 1969, s.134. 72 Q.T. Qaraqa�l�. Göst. �s�ri, s. 186-187. 73 A.N. Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, s.262. 74 /��%���%�� %�� ����< �� 1852 >., ]�\���,1851, �.542; .�.��� �. &��� +[ �������� + �����>�� � � +� -� �<$ �%�� %��<��� �� ��������� � w1w-ww ��. - ��, III ���., �., 1977.�.31.

200

N�QL�YYAT M�D�N�YY�T�

Quru n�qliyyat� �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�ri tipoloji bax�mdan quru v� su n�qliyyat� olmaqla, tarix�n iki

istiqam�td� inki�af etmi�dir. �lk vaxtlar ibtidai insanlar yax�n v� uzaq m�saf�l�ri piyada q�t etmi�l�r. Minik-yük n�qliyyat� vasit�l�ri meydana g�l�n� q�d�r onlar �n z�ruri yükl�ri (�m�k al�ti, silah, �rzaq, azuq� ehtiyyat�), h�tta körp� u�aqlar� özl�ri il� piyada g�zdirm�k m�cburiyy�tind� qalm��lar. Öz �m�kl�rini yüngüll��dirib-asanlaqd�rmaq üçün onlar bir s�ra b�sit yükda��ma üsul v� vasit�l�ri dü�ünüb tapm��lar.

Bu m�nada quru yollarla piyada h�r�k�t ed�n adamlar�n öz �z�l� gücü hesab�na yükda��ma �m�liyyat� v� ilk b�sit n�qliyyat növü olmu�dur. H�tta sonralar b�sit yükda��ma üsullar� t�kmill��dikc� «hambal» adlanan yükda��yan, habel� «carçi», yaxud «�at�r» ad� il� b�lli olan müjd� (x�b�r) yayan piyada pe��karlar meydana ç�xm��d�r. Keçmi�d� m�ktub v� ya ismaric çatd�ran «qasid» pe��si d� m�hz bu ehtiyacdan yaranm��d�r.

XIX �sr�, ba�qa sözl�, Az�rbaycanda poçt v� teleqraf xidm�ti yaranana q�d�r davam etmi� bu pe�� sahibl�rinin çoxu piyada h�r�k�t ed�n adamlardan ibar�t olmu�dur. Onlar�n bir qisminin xüsusi yükda��ma vasit�l�ri (hambal palan�, heyb�, çanta v� s.), b�zil�rinin is�, h�tta xüsusi geyiml�ri yaranm��d�r. Yerli hakim v� ya hökmdar s�f�r� ç�xark�n onun mü�ayi�tçil�rinin önünd� ged�n �atirlar�n yüngülsayaq qaç�� geyimi, yaxud z�vvar v� sövd�g�rl�rin s�f�r geyimi olan yap�nç� v� ya kaval kürk buna �yani misal ola bil�r.

Bütün bunlardan �lav�, keçmi�d� k�ndb�k�nd g�zib öz matahlar�n� satma�a çal��an ar��nmalç�, bafayç�, ç�rçi v� xalça-palaz satan dig�r alverçi t�b�q�l�ri d� var idi ki, onlar sat�� mallar�n� kis�, çanta v� boxçalara doldurub bell�rin� al�r, yaxud xurcun v� ya heyb�l�r� y���b çiyinl�rind� da��y�rd�lar.

Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� s�hl�b çay� içm�k d�bd� oldu�undan ��h�r bazarlar�nda onun sat��� il� m���ul olan pe��kar s�hl�bçil�r f�aliyy�t göst�rirdil�r. Onlar mis çaydanlarda isti saxlad�qlar� s�hl�b çay�n� �ld� tutub g�zir qutuya y���lm�� piyal�, masqura v� ya st�kanlar� yaxalar�ndan as�rd�lar.

�nsan�n fiziki gücü il� b�sit yükda��ma üsullar� çox q�dim tarix� malik olsa da uzun müdd�t �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Minik heyvan� olmayanlar �srl�r boyu çöl-t�s�rrüfat i�l�rin�, qon�u k�ndl�r�, el�c� d� inzibati-ticar�t m�rk�zl�rin�, müq�dd�s yerl�r� ziyar�t� ged�nl�r v� dig�r s�f�rl�r� piyada getmi�l�r.

Dünyan�n bir çox ölk�l�rind� oldu�u kimi, Az�rbaycanda da tarix�n ev m�i��t ��yalar�, �rzaq m�hsullar� v� dig�r z�ruri yükl�r yax�n m�saf�y� insan�n öz gücü il� da��nm��d�r.

Yüngül yükl�ri, ad�t�n, ba�da, çiyind�, beld�, qoltuqda, qucaqda, qolda v� �ld� da��m��lar. Bu sayaq yükda��ma üsulu, xüsusil� qad�nlar üçün daha çox s�ciyy�vi olmu�dur. Bel� b�sit yükda��ma, üsullar� dar c���rlara malik olan da�l�q �razil�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Yax�n m�saf�y� s�f�r ed�n, el�c� d� müxt�lif növ çöl t�s�rrüfat� i�l�ri il� m���ul olan pe�� adamlar� (çobanlar, ovçular v� b.) ��xsi ��yalar�n� (ov b�ça��, x�nc�r, tüf�ng, çör�k torbas�, t�nb�ki v� pul kis�si v� s.) �l, qol, qoltuq, çiyin v� yançaqlar�nda, k�m�r, yaxud qur�aqlar�nda da��m��lar. Ad�t�n, ovçular da�l�q v� qayal�q yerl�rd� g�z�rk�n sürü�m�m�k üçün ayaqlar�na d�mir di�li «çar�q» geyirdil�r.1

Ba�da yükda��ma üsuluna Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� t�sadüf olunsa da, L�nk�ran-Astara, Quba-Xaçmaz, el�c� d� Ab�eron bölg�l�ri üçün o, daha çox s�ciyy�vi idi.

Yükün ba�� z�d�l�m�d�n. rahat v� sabit dayanmas� üçün, ad�t�n, ba�a parçadan ç�l�ngvari formada düz�ldilmi�, «biç�n�» v� ya «piç�n�» adlanan yum�aq altl�q qoyulurdu. Biç�n� yükü ba�da tarazla�d�r�b sabit saxlad��� üçün onu �ll� tutmaq laz�m g�lmirdi.

�ll� yükda��mas�n�n �n b�sit v� q�dim üsullar�ndan biri olmu� �l sürürütm�si özünün �m�li �h�miyy�tini yax�n keçmi��d�k qoruyub saxlam��d�r.

Beld� v� çiyind�, nisb�t�n a��r yükl�ri da��m��lar. Keçmi�d� qon�u k�ndl�r�, yaxud ��h�rl�r� müxt�lif yükl�ri da��maq üçün onu xurcun, yaxud heyb�y� doldurub çiyind�n a��r�rd�lar.

Su, süd, ayran, ��rb�t, gülab v� s. m�hsullar� da��maq üçün müvafiq formal� maye

201

qablar�ndan (s�h�ng, güyüm, tayqulp, dolça, aftafa, sat�l, s�rnic, abg�rd�n, gülabdan, kuz�, cürd�k, bardaq, tuluq v� s.) istifad� olunmas� �n�n�si yax�n keçmi��d�k davam etmi�dir.

Su v� dig�r maye doldurulmu� bir s�ra yükl�ri çiyind� da��maq üçün «dü��li» adlanan, ucuna qarmaql� keçirilmi� xüsusi çiyin a�ac�ndan istifad� olunmu�dur. 2-2,5 m uzunlu�unda olan dü��li möhk�m a�ac növl�rind�n haz�rlan�rd�.2 Qeyd etm�k laz�md�r ki, bu cür b�sit yükda��ma qaydas� Asiya �razisind�, el�c� d� Avropa v� Asiyan�n qovu�a��nda yerl���n Az�rbaycanda q�dim zamanlardan mövcud olmu�dur.3

Ab�eron yar�madas�nda yerli �halini içm�li su il� t�min etm�k üçün xüsusi pe�� növü d� yaranm��d�. «Suçu» adlanan h�min pe��karlar keçmi�d� �irin sulu quyu v� ovdanlardan bell�rind� içm�li su da��y�rd�lar. Onlar bunun üçün a��lanm�� d�rid�n düz�ldilmi� tuluqlardan istifad� edirdil�r.

Beld� su da��maq üçün Az�rbaycan�n k�nd rayonlar�nda bir s�ra saxs� qablar: «bardaq», «cürd�k», yaxud mis «s�h�ng», «güyüm» v� s. maye qablar� da düz�ldilmi�dir. Dig�r bölg�l�rd�n f�rqli olaraq, Ab�eron suçular� bell�rind� su da��maq üçün «x�r�k�» adlanan taxtadan düz�ldilmi� su da��ma vasit�sind�n istifad� etmi�dil�r. X�r�k�ni k�ndir (ciy�) vasit�sil� kür�y� ba�layandan sonra su qablar� (bardaq, s�h�ng v� s.) onun oturaca��na qoyulurdu.4

Beld�, habel� odun, ç�rp�, ot, kül�� ��l� üsulu il�, meyv� v� saman s�b�ti, barama da��nm��d�r.

�nsan gücü il� beld� yük da��man�n pe�� s�ciyy�si k�sb ed�n �n t�kmil növü «hambal» olmu�dur. Keçmi�d� Az�rbaycan�n �ks�r ��h�rl�rind�, xüsusil� iri ticar�t m�rk�zl�ri v� �laq� yollar� qov�aqlar�nda (va�zal, liman, bazar v� s.) muzdla yük da��yan xüsusi pe�� sahibl�ri çal���rd�. Onlar xüsusi haz�rlanm�� hambal palan� vasit�si il� a��r yükl�ri bell�rind� da��yard�lar.5

Hambal palan�n�n üzü köhn� palaz, keç� v� ya qal�n parçadan (sig�zid�n) olub iç�risin� tükt�p�n vasit�si il� tik, yun çöpüyü, saman v� ya x�rda do�ranm�� kül�� doldurulurdu. Bir qayda olaraq, palan�n a�a��s� qal�n, yuxar� hiss�si nazik düz�ldilirdi. Bunun say�sind� yükün beld� dik dayanmas� t�min edilirdi.

Bundan �lav�, bel� götürülmü� yükün üstünü sar�y�b sabit saxlamaq üçün ucu halqal� xüsusi hambal qay���ndan istifad� olunurdu.

B�sit yükda��ma üsullar�ndan biri d� x�r�k vasit�si il� mü�t�r�k yükda��ma olmu�dur. Bunun üçün bir cüt a�ac zola��n� azca aral� olmaqla yer� uzad�b üz�rin� yük y��andan sonra dal-qabaq olmaqla �l v� ya çiyin� götürüb laz�mi yer� çatd�r�rd�lar.

Müharib� zaman� yaral� döyü�çül�ri x�r�k vasit�si il� �m�liyyat meydan�ndan ç�xar�b t�hlük�siz yer� çatd�r�rd�lar.

�nsan�n fiziki gücü il� mü�t�r�k yükda��ma vasit�l�rind�n biri olmaq etibaril� k�cav� Az�rbaycanda çox m�hdud dair�d� yay�lm��d�r. Hakim dair�l�r üçün s�ciyy�vi olmu� bu yükda��ma üsulu çox uzaq keçmi�d� qalm�� v� n�qliyyat növü kimi geni� yay�la bilm�mi�dir.

Minik-yük n�qliyyat�. Az�rbaycan �halisinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti, el�c� d� ölk� �razisinin da�l�q v� düz�nlikl�rd�n ibar�t olan mür�kk�b relyefi il� �laq�dar olaraq, XIX �srd� �n�n�vi minik-yük n�qliyyat� özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir. T�k�rli n�qliyyat vasit�l�rinin h�r�k�t ed� bilm�diyi da�l�q yerl�rd� n�qliyyat�n bu növünd�n tarix�n geni� istifad� olunurdu.6 Keçmi�d� düz�nlik �razil�rd� ya�murlu vaxtlarda aran yollar� keçilm�z hala dü�ürdü. Bel� ��raitd� yol getm�k v� yük da��maq üçün minik-yük heyvanlar� yegan� s�rf�li n�qliyyat növün� çevrilirdi. Dig�r t�r�fd�n, minik-yük n�qliyyat�n� ölk� �halisinin mü�yy�n bir hiss�sini t��kil ed�n köç�b� elatlar�n s�yyar m�i��ti d� t�l�b edirdi. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, arandan yayla�a köç vaxt� z�ruri yükl�rin (barxana, azuq�, ev müx�ll�fat� v� s.) da��nmas�nda minik-yük heyvanlar� �v�zsiz rol oynam��d�r.

Zaqafqaziyada, el�c� d� Az�rbaycanda minik v� yükda��ma m�qs�di il�, �sas�n, at, qat�r, d�v�, qism�n is� k� v� öküzd�n istifad� olunmu�dur.7

�n s�rf�li minik v� yük heyvan� kimi, at Az�rbaycan�n h�r yerind� geni� yay�lm��d�. XIX �srd� ölk�d� sosial-iqtisadi ��raitin d�yi�m�si v� �mt�� t�s�rrüfat� formalar�n�n inki�af� yük at�na t�l�bat� daha da art�rm��d�r. H�min dövrd� at t�kc� n�qliyyat vasit�si kimi deyil, h�m d� sat�� üçün b�sl�nilirdi.8 Ona gör� d� atç�l�q t�s�rrüfat formas� k�sb etm�kl�, Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r. T�kc� 1843-cü ild�n 1858-ci il� q�d�r Az�rbaycan�n 6 q�zas�nda

202

(Bak�, Quba, �amax�, Nuxa, �u�a v� L�nk�ran) atlar�n say� 82.972 ba�dan 140.867 ba�a çatm��d�r.9 Bu h�r �eyd�n �vv�l, at�n mühüm n�qliyyat vasit�sin� çevrilm�si il� �laq�dar idi. M�lum oldu�u kimi, Zaqafqaziyada at� �tin� v� südün� gör� deyil, �n s�rf�li n�qliyyat vasit�si olmas�na gör� b�sl�yirdil�r.10

Az�rbaycan �halisi, �sas�n, yerli at cinsl�rind�n (Qaraba�, Dilboz, �irvan, Quba v� s.) istifad� etmi�dir. Bunlar�n aras�nda �r�b at�ndan tör�diyi güman olunan Qaraba� at� xüsusi yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda keçmi�d� atdan h�m minik, h�m d� yükda��ma m�qs�dil� istifad� olunurdu. Az�rbaycanda erk�n orta �srl�rd�n �öhr�t tapm�� Qaraba� atlar�, �sas�n, minik m�qs�dil� saxlan�l�rd�. Yüks�k sür�t� malik olmaqdan �lav�, h�m d� yüngül v� dözümlü olan Qaraba� atlar� da�-minik atlar� qrupuna daxil idi.

Az�rbaycanda geni� �öhr�t qazanm�� yerli at cinsl�rind�n biri d� Qazax atlar� olmu�dur. Minik v� yükda��ma, qism�n is� qo�qu qüvv�si m�qs�di il� i�l�dil�n Qazax atlar� h�m d� yüngül v� dözümlü olmas� bax�m�ndan yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Qazax atlar� aras�nda «dilboz» v� ya «haçadil» adland�r�lan at cinsi xüsusil� f�rql�nirdi.

Az�rbaycanda yay�lm�� dig�r at cinsl�ri: �irvan v� Quba atlar� da minik-yük göst�ricil�rin� gör� m��hur olmu�dur.

Minik atlar� bir s�ra �lam�tl�rin�, xüsusil� yeri�in� gör� «yortma», «yor�a», «çap�rtma» olmaqla seçilib f�rql�ndirilirdi.

Yerli at cinsl�ri habel� zahiri �lam�tl�rin� gör� «qa�qa», «ala qa�qa», «s�kil», «a�yal», «k�h�r», «kür�n», «kür�n-qa�qa», «s�m�nd», «alaça», «bozat», «a�at», «q�rat», «dürat» v� s. adlarla tan�n�rd�.

A��r yükl�ri da��maq üçün «löhr�n» adlanan qo�qu atlar� Az�rbaycana XIX �srd� köçürülmü� rus t�riq�tçil�ri t�r�find�n g�tirilmi�dir.11

Keçmi�d� heç d� �halinin bütün t�b�q�l�ri atdan n�qliyyat m�qs�dil� istifad� ed� bilm�mi�dir. Bu, h�r �eyd�n �vv�l, at�n, xüsusil� d� cins at�n çox baha olmas� v� el�c� d� «atpulu» adlanan vergi növü il� ba�l� olmu�dur.12

Az�rbaycan �halisinin keçmi� m�i��tind� at s�rf�li minik n�qliyyat� olmaqdan �lav�, qo�qu qüvv�si kimi d� istifad� olunmu�dur.

Bir neç� ba� at� olan ai�l�l�r, ad�t�n, çöl-t�s�rrüfat i�l�rini qurtarandan sonra �lav� qazanc �ld� etm�k m�qs�dil� yük da��maqla m���ul olurdu. Atla yükda��ma «çarvadarl�q» pe��sinin yaranmas�na s�b�b olmu�dur. Etnoqrafik çöl materiallar� göst�rir ki, çarvadarl�q pe��si Az�rbaycan�n bütün q�zalar�nda geni� yay�lm��d�r. Ad�t�n, h�r bir çarvadar�n 2-3 ba� yük at� olurdu. El aras�nda yük at� çox vaxt «yab�» da adlan�rd�.

Xam at�n minik v� yük üçün öyr�dilm�si d� etnoqrafik c�h�td�n maraq do�urur. Bu m�qs�dl� �vv�lc�, «r��m�» adlanan bir ucu ilg�kli k�m�nd vasit�si il� xam at k�m�nd� sal�n�b tutulurdu. �lg�yin halqas� xam at�n boynuna keçdikd�n sonra onu t�dric�n ç�kirdil�r. K�m�nd at�n bo�az�n� s�xd�qca d�liqanl� xam ürg� t�dric�n taq�td�n dü�üb sakitl��irdi. Xam atlar�, ad�t�n, köm�kli tutub ram edirdil�r. Bu i�l� daha çox g�ncl�r m���ul olurdu.

Xam at tezlikl� ram olmad�qda onu heyd�n sal�b z�ifl�tm�k üçün bir müdd�t qaranl�q tövl�d� ac saxlay�rd�lar. Bir q�d�r sonra onu �umlanm��, yaxud sucar sah�y� sal�rd�lar. Bu m�qs�dl� bir n�f�r xam at�n k�m�ndini dart�r, dig�ri is� onun belin� minirdi. B�z�n d� xam at�n belin� a��r yükl� dolu xurcun qoyulurdu. Xam at� miniy� al��d�rmaq üçün �vv�lc� onun belin� çul sal�n�r, sonra y�h�r qoyurdular. Bu qayda il� at�n öyr�dilm�sin� 3-4 gün, b�z�n bir h�ft� vaxt t�l�b edirdi.13

At� qo�quya öyr�tm�k üçün onun boynuna keçirilmi� k�ndir� a��r da�, yaxud kötük ba�lay�b sürütl�dirdil�r. B�z�n is� xam at�n boynuna g�rd�nb�nd keçirib, qo�quya al��m�� dig�r atla birlikd� arabaya qo�urdular. Ad�t�n, minik at� qo�quya da tez al���rd�.

Xam at�n minik v� yük üçün öyr�dilm�sin� 3-4 ya�lar�ndan ba�lan�rd�. Xam at 4 ya��nda art�q b�d�nc� möhk�ml�nir v� minik üçün yararl� say�l�rd�. At s�rraflar� miniy� öyr�dilmi� xam ata yüks�k t�l�bl�r qoyurdular. Bu c�h�t öz �ksini atalar sözünd� d� tapm��d�r: «At� birind� b�sl�, ikisind� gözl�, üçünd� min, dördünd� oldu at, olmad� sat».

Minik v� ya yük atlar�n� noxta v� yüy�n (qaytar�an) vasit�si il� idar� edirdil�r. Yüy�n

203

qay��dan haz�rlan�r, noxta is� yun ipd�n hörülürdü. Yüy�nin g�m v� qaytar�an� metaldan olub, sifari�� d�mirçi t�r�find�n haz�rlan�rd�.

Minik at�na bir qayda olaraq, y�h�r, yük at�na is� navar vurulurdu. Ad�t�n, minik üçün y�h�r l�vazimat� d�st hal�nda haz�rlan�rd�. Az�rbaycanda tarix�n y�h�rin iki növü: minik v� yük y�h�ri mövcud olmu�dur. 2-3 qat keç�d�n haz�rlanan yük y�h�ri xalq aras�nda «navar», «palan-navar», yaxud «çul» adlan�r. Yük heyvan�n�n belin� navar qoyandan sonra onun üstünd�n «keyv�nd» adlanan çul sal�n�r üstü tapq�r v� ya örk�n il� ç�kilib b�rkidilirdi. Q�rbi Az�rbaycanda navar�n t�kmill��mi� formas� «qom» adlan�rd�. Navar kimi, qomun da iç�risin� saman v� ya kül�� doldurulurdu.

Yük y�h�rl�rini «palanduz» adlanan pe��kar ustalar haz�rlay�rd�. Bundan f�rqli olaraq, minik y�h�rl�ri mür�kk�b qurulu�a malik olub, a�ac qaltaq, keç�

t�kalt�, üz�ngi qay���, tapq�r, t�rlik, sin�b�nd v� qu�qun kimi müxt�lif hiss�l�rd�n ibar�t haz�rlan�rd�. Az�rbaycanda vaxt� il� «müs�lman y�h�ri» («�r�b y�h�ri», «�rd�bil y�h�ri») adlanan yerli y�h�rl�rl� yana��, «ç�rk�z» rus (kazak), ingilis tipli minik y�h�rl�ri d� geni� yay�lm��d�r.

Yerli (müs�lman) y�h�rl�r nisb�t�n mür�kk�b qurulu�a malik oldu�undan onun haz�rlanmas�na xeyli material v� çox vaxt t�l�b olunurdu. Bununla bel�, yerli y�h�r növü uzun müdd�t d�bd�n dü�m�mi�dir. �u�ada haz�rlanan «�ahsev�n y�h�ri» rus v� ingilis y�h�rl�rind�n üstün hesab edilir v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi.

Etnoqrafik çöl materiallar� keçmi�d� qad�nlar üçün d� xüsusi y�h�r növü haz�rland���n� göst�rir. Qad�n y�h�rl�rinin f�rql�ndirici xüsusiyy�ti onlar�n qalta��n�n arxa hiss�sinin enli, qabaq hiss�sinin is� dar düz�ldilm�sind�n ibar�t idi.

Y�h�r d�stini «s�rrac» adlanan pe��kar ustalar haz�rlay�rd�lar. XIX �srd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� xeyli s�rrac dükan� f�aliyy�t göst�rirdi. 1859-cu ild� t�kc� �amax� ��h�rind� 36 n�f�r s�rrac çal���rd�.14 Y�h�r� olan t�l�batla ba�l� olaraq s�rracl�q s�n�ti t�kc� ��h�rl�rd� deyil h�tta k�nd yerl�rind� d� inki�af etmi�dir.

Minik at�n� y�h�rl�m�k üçün �vv�lc� onun belin� t�rlik, onun üstünd�n t�kalt�, onun üstün� qaltaq, qalta��n üstün� is� «yast�q» adlanan y�h�r dö��kc�si qoyulurdu. Y�h�r, ad�t�n, at�n belin� tapq�r, sin�b�nd v� qu�qun vasit�sil� b�rkidilirdi. Ata minm�k üçün y�h�rin qalta��na ucu üz�ngili qo�a qay��lar b�rkidilirdi.

Minik v� yük atlar�n�n ayaq d�rnaqlar�n� z�d�l�nm�kd�n qorumaq üçün onlar�n alt�na metal nal vurulurdu. Nallanm�� atlar da�l�, k�s�kli yollarda yük� daha dözümlü olurdular.

Vaxtil� Az�rbaycanda gird� v� aypara ��killi (d�m�ql�) nallardan istifad� olunmu�dur. Qo�qu atlar� üçün aypara ��killi (d�m�ql�) nallar daha �lveri�li oldu�undan nal�n bu növü nisb�t�n geni� yay�lm��d�r.

At�, ad�t�n, «nalb�nd» adlanan pe��kar ustalar nallay�rd�lar. XIX �srin ortalar�nda Az�rbaycan�n iri ya�ay�� m�nt�q�l�rinin h�r birind� nalb�ndxana var idi.15

Nalb�nd çox vaxt h�m nal düz�ldir, h�m d� yük v� minik heyvanlar�n� nallay�rd�. Ona gör� d�, nalb�ndxanada müxt�lif �m�k al�tl�ri: zindan, k�lb�tin, d�mir k�s�n qayç�, isg�n�, yiy�, yonacaq (sintara�), ç�kic v� s. olurdu.

At «dizl�m�» v� «çarm�x» vasit�si il� olmaqla, iki üsulla nallan�rd�. D�lisov v� ürk�k atlar b�dnal oldu�undan, ad�t�n, çarm�x vasit�sil� nallan�rd�.16

Az�rbaycanda q�dim zamanlardan minik-yük m�qs�di il� istifad� olunan ev heyvanlar�ndan biri d� qat�r olmu�dur. Ondan, �sas�n, yükda��ma, qism�n is� minik vasit�si kimi istifad� etmi�l�r.

H�r cür ç�tin ��rait� dözümlü olmas�na gör�, qat�r Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� yük at�ndan üstün tutulmu�dur. Sabiq Yelizavetpol quberniyas�nda yük da��nmaq üçün xeyli qat�r b�sl�nilirdi.17 200 kq-a q�d�r yük götür� bil�n qat�r günd� 20-25 km yol q�t edirdi.18 Bu s�b�bd�n d� Az�rbaycan�n da� yollar�nda qat�r �v�zedilm�z yük heyvan� hesab edilirdi.

Az�rbaycan �halisinin t�s�rrüfat m�i��tind� yük da��maq m�qs�di il� i�l�dil�n ev heyvanlar�ndan biri d� ulaq olmu�dur. O �n çox ev t�s�rrüfat�nda (odun, un, duz, su v� s. yükl�rin da��nmas�nda) i�l�dilirdi. Elat t�s�rrüfat�nda, xüsusil� köç yollar�nda yük da��maq üçün ulaq �n s�rf�li n�qliyyat vasit�si say�l�rd�. At� olmayan ail�l�r ulaq saxlamaq m�cburiyy�tind�

204

qal�rd�. Keçmi�d� h�tta ticar�t yollar�n�n üstünd� yerl���n, yaxud ticar�t m�rk�zl�rin� yax�n

k�ndl�rd� ulaq vasit�sil� çarvadarl�qla m���ul olanlar da var idi.19 Ulaq köç�b� t�s�rrüfat� üçün d� s�rf�li yük heyvan� idi. Sakit v� rahat heyvan olmas�, az

yem t�l�b etm�si, qoyun sürüsü il� ayaqla�mas� onu çobanlar üçün �lveri�li n�qliyyat vasit�sin� çevirmi�dir. Çobanlar özl�rin� g�r�k olan laz�mi yükl�ri ula�a yükl�y�nd�n sonra onu onlar� sürüy� qat�r v� birg� h�r�k�t edirdil�r.

Uzunqula�� yükl�m�k üçün onun belin� palan, yaxud palan-navar vurulurdu. Yükün növünd�n as�l� olaraq, xurcun, kis�, tuluq v� s. vasit�l�rd�n istifad� olunurdu.

�� heyvan�n�n belini �zib ya��r etm�m�k üçün, ad�t�n, a��r yukl�r a�ac qaltaq vasit�sil� da��n�rd�. Ab�eronda qaltaq «x�r�k�»,20 �irvanda is� «qa�» adlan�rd�. Tal��lar aras�nda o, «x�rçü» v� ya «tayçü» ad� il� tan�n�rd�.

Q�dim zamanlardan yükda��ma m�qs�di il� istifad� olunan yük heyvanlar�ndan biri d� d�v� olmu�dur. Acl��a v� susuzlu�a dözümlü olmaqdan �lav�, çox yük götür� bilm�si s�b�bind�n d�v� ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�di. El� bu s�b�bd�n d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� d�v�çilik maldarl�q t�s�rrüfat�n�n �n g�lirli, s�rf�li sah�l�rind�n biri say�l�rd�. T�k�rli n�qliyyat vasit�l�rind�n istifad� oluna bilm�y�n yerl�rd� yük dövriyy�si, �sas�n, d�v� karvanlar� vasit�sil� h�yata keçirilmi�dir. Ona gör� d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� d�v�çilik ayr�ca t�s�rrüfat formas� k�sb etmi�dir.21 �sti iqlim ��raitin� al��m�� dözümlü heyvan olmas� s�b�bind�n d�v�, Az�rbaycan�n aran rayonlar�nda daha çox yay�lm��d�r.

Keçmi�d� Az�rbaycanda d�v� �n çox Bak�, Quba, �amax�, Nuxa, �u�a, L�nk�ran, A�dam v� Salyan q�zalar�nda saxlan�l�rd�. 1858-ci ild� bu q�zalarda d�v�l�rin say� 11542 ba�a çatm��d�r.22

D�v�çilikl�, �sas�n, Mil-Qaraba�, Mu�an v� �irvan düz�nlikl�rind� ya�ayan maldar elatlar, qism�n d� Ab�eron �halisi m���ul olmu�dur. D�v� il� ba�l�ca olaraq uzaq m�saf�y� neft, duz, pamb�q, yun v� s. yükl�r da��y�rd�lar. Bundan �lav�, keçmi�d� köç�b� m�i��ti keçir�n, q��laq v� yaylaqlar aras�nda münt�z�m h�r�k�t ed�n elat �halisi aras�nda d�v� �n s�rf�li yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�di.

XIX �srin ortalar�ndan etibar�n Bak� neftinin q�zalara da��nmas� Ab�eronda d�v�çiliyin sür�tl� artmas�na t�kan vermi�dir. XIX �srin 80-ci ill�rind� Ab�eron k�ndl�ri aras�nda Corat (300 ba�) v� Qobu (200 ba�) �n çox d�v� saxlan�lan k�ndl�r idi. Ma�ta�a v� Saray k�ndl�rinin h�r�sind� neft da��maq üçün 100 ba�, Novxan�, Qala, Sabunçu, Fatmay�, Nardaran, Bil�c�r, Güzd�k, �mircan v� Zabrat k�ndl�rinin h�r�sind� is� onlarla d�v� saxlan�l�rd�.23 Lakin XIX �srin ax�rlar�nda Zaqafqaziya d�mir yolu v� neft k�m�rinin ç�kilm�si il� �laq�dar olaraq, bu k�ndl�rd� d�v�çiliyin inki�af� z�ifl�mi�dir.24

Az�rbaycanda h�m bir, h�m d� ikihörgüclü25 d�v� növü saxlanm��d�r. �kihörgüclü d�v�nin erk�yin� «bu�ur», di�isin� «haça maya» deyilirdi. Birhörgüclü d�v�nin erk�yi «lök», di�isi «arvana», h�r iki növün cütl��m�si n�tic�sind� yaranm�� erk�k d�v� «n�r», di�i d�v� is� «p�s�r�k» adlan�rd�.26 H�m d� çarpaz cütl��m� n�tic�sind� h�mi�� bir hörgülü d�v� tör�mi�dir.27 Bu�ur v� lök d�v� 130-170 kq-a q�d�r yük götür� bilirdi. Maya d�v�nin yükü 65-100 kq-dan art�q olmurdu.28 N�r güclü oldu�u üçün ba�qa d�v�l�r� nisb�t�n daha çox yük götürür v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi.

D�v� üç ya��ndan ba�layaraq yük� öyr�dilirdi. Bunun üçün onu «qaraç�» adlanan k�ndir vasit�sil� �vv�lc�d�n öyr�dilmi� ba�qa d�v�nin navar�na ba�lay�rd�lar. D�v�ni minm�y� v� yükl�m�y� t�dric�n al��d�r�rd�lar. Öyr�tm� müdd�tind� ona ancaq quru yem verilirdi. T�z� öyr�dilmi� d�v�ni 50-60 gün fasil�siz i�l�dirdil�r ki o, xamlamas�n. Sonra navar v� ya arqana öyr�nmi� d�v�ni karvana al��d�rmaq üçün onun belin� yük vurub ba��n� ovsar vasit�sil� özünd�n qabaqk� d�v�y�, arqan�ndan is� arxadak� d�v�y� ba�lay�rd�lar. Karvana al��m�� d�v�y� 80-100 kq yük vurub uzaq s�f�r� ç�x�rd�lar. H�r 5-6 aydan bir d�v�nin yükünü bir q�d�r art�r�rd�lar. Be�-alt� ya�lar�nda d�v�ni normal qaydada yükl�yirdil�r.

Ab�eron k�ndl�rind� d�v�ni q��da k�ndin k�nar�nda, da�dan tikilmi� «d�v�lik» adlanan xüsusi tövl�l�rd� saxlay�rd�lar.29 D�v� tövl�l�rinin qap�s� hündür oldu�undan yüklü d�v� ora s�rb�st gir� bilirdi. Yayda d�v� talvar alt�nda saxlan�l�rd�.

205

Qo�a hörgüclü d�v�ni yükl�m�k üçün onun belin� navar, v� arqan, t�k hörgüclü d�v�nin belin� is� cihaz qoyurdular. D�v� navar� uzunlu�u t�xmin�n 1-1,2 m-� çatan bir cüt a�ac mil� dolanm�� keç�d�n v� onlar� birl��dir�n pald�ma��rmadan ibar�t düz�ldilirdi.30

D�v� güv�ninin say�ndan as�l� olaraq, navar�n qollar� iki, yaxud üç yerd�n pald�ma��rma vasit�sil� bir-birin� ba�lan�rd�. Navar d�v�nin hörgücl�ri aras�nda kip dayanandan sonra onun üstü örk�n il� ba�lan�b b�rkidilirdi.31

D�v� il� yük da��maq üçün yükün s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, iri ölçülü «d�v� çuval�»ndan, mafra�, sand�q, s�b�t v� tuluqlardan istifad� edilirdi. �rzaq m�hsullar� (tax�l, un, d�n, q�nd v� s.) çuvala doldurulub d�v�y� yükl�nirdi. Silah, sursat, saxs� v� mis qablar sand�q v� s�b�tl�r� doldurulub d�v�y� yükl�nirdi. Maye m�hsullar� (neft, su) tuluq vasit�sil� da��n�rd�. Vaxt� il� Bak� nefti tuluqlara doldurularaq, ölk� daxili mahallara v� uzaq ��h�rl�r� d�v�l�rl� da��n�rd�.

D�v�ni yükl�m�k üçün haz�r yük taylar� bir-birind�n t�xmin�n 1,5-2 m aral� yan-yana qoyulduqdan sonra d�v�nin noxtas�ndan tutub taylar�n aras�na ç�kirdil�r. Kiçik çubuqla d�v�nin dizl�rin� vurub «x�xlad�r» v� onu taylar�n aras�nda yer� yat�rdandan sonra yük taylar�n� d�v�y� yax�n ç�kirdil�r. Daha sonra ucu ilg�g�kli örk�n v� çilik vasit�si il� taylar� bir-birin� çat�b d�v�ni qald�r�rd�lar.32

D�v�nin ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilm�sind� Az�rbaycan�n t�s�rrüfat h�yat�nda �mt�� istehsal�n�n üstün yer tutmas� fakt� mühüm rol oynam��d�r. Az�rbaycanda istehsal olunan ip�k, k�tan, pamb�q, tax�l, neft, duz, barama v� s. m�hsullar ist�r daxili, ist�rs� d� xarici bazarlara �srl�r boyu d�v� karvanlar� il� da��nm��d�r.

G�d�b�y mis m�d�ni i�� dü��nd�n sonra h�r il buradan Rusiyaya gönd�ril�n 40.000 puda q�d�r mis Bak�yad�k d�v�l�rl� da��n�rd�.33

�sti yay aylar�nda d�v� karvan� il�, �sas�n, s�rin vaxtlar, çox vaxt is� gec� yar�dan sonra h�r�k�t edirdil�r. Gec�l�r yol getm�k v� yük da��maq üçün d�v� karvan� �n münasib n�qliyyat növü say�l�rd�.

A��r heyvan olmas�na baxmayaraq, iri add�mlara malik olan d�v� uzun müdd�t fasil�siz yol ged� bilirdi. Sür�ti saatda 4-4,5 km-� çatan yüklü d�v� bir günd� fasil�siz 30-35 km, fasil� il� is� 50 km-� q�d�r yol q�t edirdi.34

S�f�r zaman� d�v�nin yemi arpa unundan düz�ldil�n nu�a v� yol boyu bitmi� tikanl� bitkil�rd�n ibar�t olurdu. Dig�r ev heyvanlar�n�n xo�lay�b yem�diyi d�v�tikan� bitkisini d�v� daha i�tahla yeyirdi.35 Bu m�nada d�v� yemi onun sahibi üçün ç�tinlik yaratm�rd�.

Bir qayda olaraq, d�v� karvan� bir neç� qatara bölünürdü. Bu s�b�bd�n d� karvan� bir neç� n�f�r idar� edirdi. Bunlardan biri «sarvan» adlanan karvan ba�ç�s�ndan, qalanlar� is� onun köm�kçil�rind�n ibar�t olurdu.

C�rg� il� dalbadal düzülmü� qatarlarda d�v�l�rin h�r birinin ovsar� özünd�n qabaqk� d�v�nin navar�na ba�lan�l�rd�. Qabaqdak� n�r d�v�nin ovsar�n�n ucu is� karvan�n önünd� atl�, yaxud piyada ged�n karvan ba�ç�s�n�n �lind� olurdu. Karvan�n sonunda ged�n d�v�nin boynundan, ad�t�n, z�nq�rov as�l�rd�. Z�nq�rov vasit�si il� karvan�n ön v� arxa qatarlar� aras�nda, bir növ, �laq� yarad�l�rd�. H�r�k�t vaxt� z�nq�rov s�si k�sil�rdis�, karvan ba�ç�s� dayan�b arxaya bax�r v� gözl�yirdi ki, onun köm�kçil�ri qatarlar�n �laq�sini b�rpa etsinl�r.36

D�v�çilikl� m���ul olan Ab�eron k�ndlil�ri neft v� duzu Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rin� çatd�rmaqdan �lav�, h�m d� buradan �kinçilik v� maldarl�q m�hsullar�n� da��y�b qon�u �yal�tl�r� sat�rd�lar.37 Çoxlu d�v�si olan k�ndlil�r bir qayda olaraq, çarvadarl�q pe��si il� güzaran keçirirdil�r. Ab�eronda neft v� duzun bollu�u, habel� o vaxt h�l� neft k�m�rl�rinin mövcud olmamas� s�b�bind�n burada çarvadarl�q �n g�lirli pe�� sah�sin� çevirilmi�di.

Keçmi�d� d�v� il� yük da��ma i�ind� Bak� k�ndl�ri il� yana��, �amax� v� Nuxa q�zas�n�n bir s�ra k�ndl�ri d� xüsusil� f�rql�nirdi. Onlar Az�rbaycan�n müxt�lif ��h�rl�ri aras�nda d�v� il� yük da��y�rd�lar. H�r il Lah�c s�n�tkarlar� üçün G�d�b�yd�n, Z�ng�zur v� dig�r m�d�nl�rd�n al�nan min pudlarla mis Lah�ca d�v� il� g�tirilir, onlar�n haz�rlad��� mis qablar d�v� karvanlar� il� müxt�lif yerl�r� da��n�rd�.38

XIX �srd� Az�rbaycanda 50-60 n�f�r� yax�n çarvadar� olan bir s�ra k�ndl�r var idi. Onlar�n h�r biri 10-12, b�z�n is� 25 ba�a yax�n d�v� saxlay�rd�.39 XIX �srin 80-ci ill�rind� t�kc� �amax� q�zas�nda 4282 ba� d�v� var idi.40 �nformatorlar�n verdiyi m�lumata gör�, Ab�eronun �mircan

206

v� Güzd�k k�ndl�rind� 20-30 d�v�si olan karvan sahibl�ri var idi. H�m d� onlar t�kc� ölk� daxilind� deyil, Tiflis, �r�van, habel� ��rq ölk�l�rin� (�ran, Türkiy�, �fqan�stana) mal apar�b g�tirirdil�r.41

Etnoqrafik materiallardan göründüyü kimi, keçmi�d� yük da��ma �m�liyyat�nda iribuynuzlu heyvanlar, xüsusil� k�l v� öküz mühüm yer tutmu�dur. Bu hal xüsusil� köç�b� maldarlar aras�nda daha geni� yay�lm��d�r. M�lum oldu�u kimi, maldar elatlar yayla�a köç�n zaman yolun mü�yy�n m�saf�sini araba il� q�t edir, t�k�rli n�qliyyat�n h�r�k�ti mümkün olmayan da� yollar�nda is� barxana v� �rzaq m�hsullar�n� yük heyvanlar� vasit�sil� da��y�rd�lar. Bu fakt �d�biyyat materiallar�nda daöz �ksini tapm��d�r.42

Az�rbaycan�n da�l�q bölg�l�rind� yükda��mada xüsusil� öküz çox mühüm yer tutmu�dur. Quba q�zas�n�n �ahda� qrupu xalqlar� (x�nal�ql�lar, q�r�zl�lar, buduqlular ) aras�nda öküz �sas yükda��ma vasit�si say�l�rd�.43

�ribuynuzlu heyvanlar� qo�qu v� yük� al��d�rmaq m�qs�di il� onlar� h�l� 1-2 ya��nda olark�n «buruqçu»ya burdurur,yaxud axtalad�rd�lar. 3-4 ya�lar�ndan heyvan� yük� öyr�tm�k üçün onun ba��na sicim v� ya çat� il� «buruntaq» vurulur, belin� a��r yük qoyulurdu. Yükl�nmi� heyvan bir neç� saat yed�kd� g�zdirildikd�n sonra ram edilirdi.

Öküz v� k�li yükl�m�k üçün onun belin� keç� v� ya köhn� palazdan haz�rlanm�� qoyulurdu. Al�q ucu do�anaql� örk�n vasit�sil� heyvan�n belin� ba�lan�b b�rkidilirdi.44

Qo�qu n�qliyyat�. Tipoloji c�h�td�n Az�rbaycan�n �n�n�vi qo�qu n�qliyyat� t�k�rsiz (sürütm�) v� t�k�rli olmaqla iki növ� ayr�l�r.

Sürütm� n�qliyyat�. Yuxar�da göst�rildiyi kimi, t�bii ��raitin� gör�, Az�rbaycan�n relyefi da�l�q, da��t�yi v� düz�nlik �razil�rd�n ibar�tdir. Bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus m�d�ni-t�s�rrüfat tipl�ri formala�m��d�r. Bel� ��rait is� burada �n�n�vi qo�qu n�qliyyat� vasit�l�rinin müxt�lif tipoloji növl�rinin yaranmas�n� z�ruri etmi�dir.

T�bii-co�rafi ��raitd�n as�l� olaraq Az�rbaycan�n da� k�ndl�rind� b�sit yükda��ma vasit�si olan sürütm� ön�mli yer tutmu�dur.

Da�l�q rayonlar�n�n k�ndli t�s�rrüfatlar�nda odun, kül��, ot v� dig�r yükl�ri da��maq üçün sürütm� üsulundan geni� istifad� olunmu�dur. Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� sürütm� n�qliyyat�n�n «��l», «c�p�» «havza», «kir��» («k�risk�») olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri qeyd� al�nm��d�r. Bundan �lav�, bir s�ra yükl�r (k�r�n, mil, tir, salda� v� s.) bilavasit� özl�ri sürüdülm� üsülü il� da��nm��d�r. Bunun üçün yükün yer� yat�ml� alt hiss�sini ar�tlay�b hamar hala salandan sonra ba� t�r�fin� z�ncir ba�lay�r v� ucunu boyunduru�a qo�urdular.

Sürütm� üsulunun geni� yay�lm�� növl�rind�n biri d� x�rman v�li olmu�dur. Öküz v� ya ata qo�ulmu� v�li x�rmana s�rilmi� tax�l d�rzinin üz�ri il� sürütm�kl� onu döyüb hasil� g�tirirdil�r.

��l düz�ltm�k üçün bitili a�ac�n qol-buda��n� balta il� bir q�d�r ar�tlayandan sonra onlar� ba�-ba�a çat�b ba�lay�r v� üz�rin� «yük» y���rd�lar. Z�ncir v� ya k�ndir vasit�si il� ��lin ba��n� boyunduru�a ba�lamaqla, onun üz�rind�ki yükü da��y�b laz�mi yer� çatd�r�rd�lar. Sürütm�ni, görünür, ilk vaxtlar insanlar özl�ri ç�kmi�l�r. Sonralar bu m�qs�dl� qo�qu heyvanlar�ndan (öküz, k�l) istifad� etmi�l�r.

Öküz v� ya k�l qo�quya t�dric�n al��d�r�l�rd�. Yeni öyr�dilmi� öküz v� k�li boyunduru�a qo�ark�n çox vaxt onlar� buynuzlar�ndan bir-birin� çat�rd�lar ki, h�r�si bir yana, ç�p halda dartmas�n. Bir çox hallarda is� onlar�, �vv�lc�d�n öyr�dilmi� qo�qu heyvanlar�n�n bir tay� il� boyunduruqlay�b, araba v� yaxud x�rman v�lin� qo�urdular. Öküz� nisb�t�n k�l sakit v� güclü ev heyvan� oldu�u üçün qo�qu qüvv�si kimi, daha yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Bununla bel�, �hali aras�nda öküz daha s�rf�li qo�qu heyvan� say�l�rd�. Çünki öküzd�n f�rqli olaraq, k�l h�ddind�n art�q yem v� qulluq t�l�b etm�kl� yana��, h�m d� soyu�a o q�d�r d� dözümlü heyvan deyildi.

V�l. Sürütm�nin �n t�kmil v� geni� yay�lm�� növl�rind�n biri kimi v�l, �sas�n, a�acdan, qism�n d� da�dan düz�ldilirdi. A�ac v�l�, ad�t�n, bir boyun öküz v� ya k�l, b�z�n is� at qo�ulurdu. Öküz v� ya k�l bir qayda olaraq, v�lin «almac�q» adlanan ç�x�nt�s�na boyunduruq, at is� g�rd�nb�nd vasit�si il� qo�ulurdu. H�m d� x�rman at�n� ortada dayan�b uzun cilov vasit�sil�, öküz v� k�li is� v�lin üstün� minm�kl� idar� edirdil�r.

Qo�qu heyvanlar�n h�r aya��na aypara formas�nda bir cüt nal vurulurdu. Nallama �m�liyyat� qo�a ayaql� haça çarm�x vasit�sil� icra olunurdu. Bunun üçün öküz v� ya k�lin

207

ayaqlar�n� ba�layandan sonra onu yan� üst� y�x�b ayaqlar�n� çarm�x�n oxuna ba�lay�rd�lar. Bundan f�rqli olaraq, «at çarm�x�» 4 �d�d dik basd�r�lm�� dir�kl�rin aras�nda qurulurdu. Bundan �lav�, öyr�dilmi� at «dizl�m�» üsulu il� d� nallan�rd�.

Ç�p�. Sürütm�nin b�sit növl�rind�n biri olan «ç�p�» son vaxtlara q�d�r L�nk�ran bölg�sind� i�l�dilm�kd� idi. Ç�p�, xüsusil�, suçaq sah�l�rd�ki ç�ltik z�mil�rind� �n s�rf�li v� yüngül yükda��ma vasit�si say�l�rd�. Sürütm�nin bu nisb�t�n t�kmil növü ba�� yuxar�ya do�ru �yilib ç�nb�rl�nmi� bir cüt a�ac qol üz�rind� qurulurdu. Paralel uzad�lm�� ç�p� qollar�n�n üstü bir cüt törpü vasit�si il� bir-birin� birl��dirilib b�rkidil�nd�n sonra qollara paralel olmaqla, onlara iki �d�d dö��m� taxtas� b�nd edilirdi. Daha sonra qol v� dö��m�l�rin üz�rin� �vv�lc�d�n hörülüb haz�rlanm�� çubuq ç�p�r� b�rkidilirdi. Ç�p�nin üz�rin� yük y��andan sonra onu qo�qu heyvan�na qo�ur v� sürütl�yib laz�mi yer� çatd�r�rd�lar.

Kir��. Sürütm� n�qliyyat�n�n �n t�kmill��mi� v� iri tutumlu növü say�lan kir��nin ban� iki �d�d �yri ba�l� a�ac qol üz�rind� qura�d�r�l�rd�. Yax�� sürü�m�k üçün kir�� qollar�n�n qabaq ba�� yonulub yuxar�ya do�ru bir q�d�r maili hala sal�n�rd�. Kir�� taylar� paralel v�ziyy�td�, 1,5-2 m q�d�r aral� qoyulandan sonra «törpü» adlanan a�ac dö��m�l�r vasit�sil� bir-birin� birl��dirilirdi. Bunun üçün kir�� qollar�n�n yan t�r�find� törpü de�ikl�ri aç�l�rd�. Qo�a qollar�n h�r birinin üz�rind�, h�mçinin, dik v�ziyy�td� 4-5 �d�d de�ik aç�b onlara a�ac ca� b�rkitm�kl� kir��nin ban� haz�rlan�rd�. Kir��, ad�t�n, haça �ske� (yed�k) v� yaxud z�ncir vasit�sil� boyunduru�a ba�lan�rd�.

�imal ölk�l�ri üçün s�ciyy�vi olan maral, it v� s. kimi heyvanlar vasit�sil� h�r�k�t etdiril�n yüngül xiz�kd�n f�rqli olaraq, Az�rbaycanda kir��y� bir cüt k�l v� ya öküz qo�ulurdu. Keçmi�d� kir�� �n çox ölk�nin da� rayonlar�nda geni� yay�lm��d�r. Da�l�q �razil�rd� kir��d�n n�inki q��da, h�tta yay vaxt� da mü�yy�n yükl�ri da��maq üçün istifad� olunmu�dur.45 �amax�, Quba, Qusar, �smay�ll� v� bir s�ra da� rayonlar�nda XX �srin 60-c� ill�rin� q�d�r odun, d�rz, kül��, ot v� s. kimi yükl�ri da��maq üçün kir�� �n �lveri�li n�qliyyat vasit�si olaraq qal�rd�.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� kir�� müxt�lif adlarla tan�nm��d�r. Mu�an v� L�nk�randa o, «havza», �irvan düzünd� (Kürd�mir v� A�suda) «k�risk�», Da�l�q �irvanda (�amax�, Quba, Qusar v� �smay�ll� rayonlar�nda) is� «kir��» adlan�rd�.

Yükün s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, kir�� b�z�n «t�z�k», «odun», «d�rz kir��si» v� s. olmaqla müxt�lif adlarla da tan�n�rd�.

�n�n�vi t�k�rsiz n�qliyyat növl�rin� yekun vurark�n da� m�d�nl�rind� sal da��n g�rd�n v� ling vasit�si il�, it�l�m� üsulu il� n�qliyyat aya��na da��nmas� fakt�n� d� qeyd etm�k laz�md�r. Q�dim Misir ehramlar�n�n azman da�lar�n�n da��nmas�nda t�tbiq olundu�u kimi, Az�rbaycan�n da� ustalar� da tava, s�nduq�, ba�da��, d�yirman da��n� k�sib, yata��ndan qoparandan sonra onu yata��ndan dü�ürüb n�qliyyat aya��na çatd�rmaq üçün ling vasit�sil� arxadan it�l�m� üsulundan istifad� etmi�l�r. Bu m�qs�dl� onlar qopard�qlar� da� qaim�sinin alt�na bir cüt a�ac g�rd�n at�b arxadan lingl� onu it�l�yirdil�r. G�rd�nlar diyirl�ndikc� da� ir�li h�r�k�t edirdi. D�yirman da�� da i�l�nm�k üçün bu cür it�l�m� üsulu il�, lakin gird� ba�l� mayallaq vasit�si il� h�r�k�t etdirilirdi. Çox güman ki, oxlu t�k�r m�n�� etibaril� mayallaqdan tör�mi�dir.

T�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri. Az�rbaycan�n t�bii-co�rafi ��raiti v� onun �halisinin sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�si il� �laq�dar olaraq, burada tarix�n t�k�rli n�qliyyat vasit�l�rinin müxt�lif tipoloji növl�ri (tayçarx �l arabas�, iki v� dörd t�k�rli qo�qu arabalar�) t���kkül tapm��d�r.

«Tayçarx» adlanan tayt�k�r �l arabalar� ev t�s�rrüfat�nda x�rda-para yükl�ri (peyin, da�, qum v� s.) da��maq m�qs�di il� i�l�nmi�dir. Tayçarx �l arabas�, bir qayda olaraq, insan�n fiziki qüvv�si il� h�r�k�t etdirilirdi. Bu tip �l arabas� vasit�sil� yükda��ma keçmi�d� d�mir yolu va�zallar�nda v� limanlarda xüsusil� geni� yay�lm��d�.

�kit�k�rli araba XIX �srd� Az�rbaycanda t�k�rli n�qliyyat�n �n geni� yay�lm�� tipik növün� çevrilmi�dir. Araban�n t�kamül yolu ölk�nin sosial-iqtisadi v� texniki h�yat�nda ba� vermi� d�yi�iklikl�rl� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. �kit�k�rli araban�n �n b�sit nümun�sin� Qobustan�n qaya r�sml�rind� rast g�linir.

Araba istehsal� h�m d� ölk�d� a�aci�l�m� s�n�ti il� ba�l� bir s�ra pe�� sah�l�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir. Araba ban� ba�layan v� «banç�» adlanan ustalar�n �m�li f�aliyy�ti

208

dülg�rlik s�n�ti il� ba�l� olub xüsusi pe�� sah�si t��kil edirdi. Bu sayaq ixtisasla�ma t�k�r istehsal�nda da ba� vermi�di. Araba ba�layan ban ustas� çox vaxt t�k�r haz�rlam�rd�. Xüsusi pe�� haz�rl��� v� spesifik �m�k al�tl�ri t�l�b ed�n t�k�r istehsal� il� bilavasit� t�k�rçi m���ul olurdu. El� bu s�b�bd�n d� keçmi�d� t�k�r� t�l�bat�n çox olmas� üzünd�n t�k�rçilik ayr�ca s�n�t sah�sin� çevrilmi�dir. Sinkretik s�ciyy� da��yan t�k�rçilik pe��si dig�r bir s�ra s�n�t sah�l�ri (dülg�rlik, xarratl�q v� d�mirçilik) il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Bel� ki, t�k�rin d�nd� v� q�s�kl�ri dülg�rlik al�tl�ri il� yonulub haz�rlan�r, onun topu xarrat çarx�nda yonulur, metal hiss�l�ri (qur�aq, dul�u, çüyütk�, i�gil v� s.) d�mirçi t�r�find�n zindan üz�rind� döyülüb haz�rlan�rd�.

Az�rbaycanda araban�n tarix�n ikit�k�rli v� dördt�k�rli olmaqla, iki tipoloji növünün yaranmas�n� labüd etmi�dir. �kit�k�rli araba daha q�dim tarix� malik olub uzun bir t�kamül yolu keçm�kl�, h�m d� dördt�k�rli arabalar�n yaranmas�na t�kan vermi�dir.

Az�rbaycan �razisinin da�l�-d�r�li relyef qurulu�undan as�l� olaraq, burada ikit�k�rli araba daha geni� yay�lm��d�r.

Qo�qu üsulundan as�l� olaraq, ikit�k�rli arabalar�n haça qollu v� �ske�li olmaqla, iki ba�l�ca tipi t���kkül tapm��d�r. Haçaqollu araba qo�qu üsuluna gör� «boyunduruqlu» araba da adlanm��d�r.

Üçbucaql� formaya malik olan boyunduruqlu arabaya bir qayda olaraq, öküz v� ya k�l qo�uldu�undan o, h�min adla «öküz», yaxud «k�l arabas�» da adlan�rd�.

Araban�n t�k�rl�ri qo�qu heyvan�n� «vurmamaq» üçün k�l arabas�n�n ban� öküz arabas�na nisb�t�n bir q�d�r böyük düz�ldilirdi. Buna müvafiq olaraq, k�l arabas�n�n ban� daha tutumlu olub xeyli çox yük götürürdü.

Qollar� düzbucaql� �m�l� g�tir�n �ske�li arabaya t�k at, qat�r, ulaq qo�uldu�undan el aras�nda o, h�min adlarla da tan�n�rd�. Qo�qu qüvv�sind�n as�l� olaraq �ske�li araban�n v� ölçüsü d�yi�irdi.

Üçbucaql� qurulu�a malik olan boyunduruqlu arabadan f�rqli olaraq, paralel qollar üz�rind� qura�d�r�lm�� �ske�li arabalar�n ban� düzbucaql� forma k�sb edirdi. H�m d� t�k at qo�ulmu� �ske�li arabalar�n ban� tutum etibar� il� boyunduruqlu arabalar�n ban�ndan xeyli kiçik olurdu.

Boyunduruqlu arabalar �n çox Az�rbaycan�n q�rb v� �imal-q�rb bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r. Bu tip böyük arabalar, iri tutumlu bana malik olmalar� s�b�bind�n xalq aras�nda b�z�n «qara araba» adlan�rd�. Bu cür a��r arabalar etnoqrafik �d�biyyata «Qafqaz arabas�» ad� il� daxil olmu�dur.46 Bel� arabalar�n t�k�rl�ri nisb�t�n kiçik olub araban�n «aya»s�nda sabit dayanan ox �traf�nda f�rlan�rd�. Ad�t�n, bu tip arabalar�n ban� üçbucaq ��klind� ba�-ba�a çat�lm�� iki �d�d yo�un v� uzun ( 6-7 m ) qol üz�rind� qurulurdu. Araba qollar�n�n ba�� ya biri dig�rinin üz�rin� mindirilir, ya da bir-birin� yana�d�r�laraq a�ac m�xçalar vasit�si il� «tikilib» b�rkidilirdi.

Birinci halda boyunduruq araba qollar�n�n alt-üst dayanan �yri ba�lar�n�n aras�na keçirilib «i�gil» vasit�si il� bir-birin� birl��dirilirdi. Sonra araba qollar�n�n ba�� boyunduru�un arxa t�r�find� «ka�an» adlanan kö�� hörm� v� ya z�ncir vasit�si il� bir-birin� ba�lan�rd�. �kinci halda, y�ni araba qollar�n�n ba�� «yanlama» üsulu il� birl��dirildikd� o, bilavasit� boyunduru�un alt�na ba�lan�rd�. Bu halda araba qollar�n�n ba�� t�n�k e�m�si v� ya z�ncirl� boyunduru�un t�n ortas�ndak� «modux» adlanan qo�a m�xçalar vasit�sil� ba�lan�r v� ondan as�l� qal�rd�.

Boyunduruqlu arabalar�n ban� qayç�saya�� dayanan qollar üz�rind� qurulurdu. Bunun üçün qollar�n h�r birinin üz�rind� 5 v� ya 7 �d�d «ca�» (barmaq, daraq, la�ar) de�iyi, yan t�r�fl�rind� is� «törpü» de�ikl�ri aç�l�rd�. Araba qollar�n� mafraqla�d�rmamaq üçün törpü de�ikl�rinin h�r biri qo�a ca� de�iyinin aras�nda aç�l�rd�. Törpül�rin köm�yi il� araba qollar� bir-birin� birl��dirilm�kd�n �lav�, h�m d� ban�n dö��m�si �m�l� g�tirilirdi.

Araba ban�n�n yanlar� qollar�n üçd� iki hiss�si üz�rin� düzülmü� ca�lar�n köm�yi il� �m�l� g�tirilirdi. Dik v�ziyy�td� qola keçirilmi� ca�lar�n sabit qalmas� üçün onlar�n yar�s�ndan yuxar� hiss�si, h�mçinin, «tar» adlanan üst qoldan keçirilirdi. Bel�likl�, üst qollara keçirilmi� 5 v� ya 7 cüt ca� araban�n ban�n� �m�l� g�tirir v� yükün tökülm�sin� imkan vermirdi.

Araba ban�n�n dö��m�si qollara keçirilmi� törpül�rin üz�rin� elastik çubuqlardan hörülmü� ç�p�r�, yaxud �ld�yonma taxtalar vurmaqla düz�ldilirdi.

209

Araba oxu qollar�n alt�nda sabit qalmaq üçün oxun qollara «ç�k�c�k» adlanan �yri uclu m�xçalar vurulurdu. Qollar�n ox üz�rin� dü��n hiss�si Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «aya» adlan�rd�. Ölk�nin dig�r bölg�l�rind� araba oxu qollar�n alt�na «zor a�ac�» vasit�sil� birl��dirilirdi.

Boyunduruqlu arabalar�n ikinci tipoloji qrupunu nisb�t�n böyük ölçülü t�k�rl�r� malik olan burazl� arabalar t��kil edirdi. Hündür bana malik olan burazl� arabalar, �sas�n, Ab�eron, �amax�, Quba, Qusar, O�uz, Q�b�l�, ��ki v� L�nk�ran rayonlar�nda geni� yay�lm��d�r. Bel� arabalar, ad�t�n, yay�ld��� m�kan�n ad� il� «�amax� arabas�», «Quba arabas�», «Bak� arabas�», «Salyan arabas�» v� s. tan�n�rd�.

Xalq aras�nda «c��-c��» adlanan bu qrup arabalar�n böyük ölçülü t�k�ri, bir qayda olaraq, oxa birlikd� f�rlan�rd�. Bu qrup arabalar�n t�k�rl�ri burazlan�b, oxa kip otuzdurulurdu. Bunun üçün t�k�rl�ri nisb�t�n sivri oxun uclar�na keçir�nd�n sonra k�ndir v� ya z�ncir vasit�si il� onlar� s�kkizvari formada bir-birin� ba�lay�rd�lar. Sonra iki n�f�r, h�r�si bir t�k�ri �ks istiqam�t� f�rlatmaqla, z�ncir dola��n� dart�b darald�r v� bel�likl�, t�k�rl�ri oxa kip otuzdururdu. El� bu s�b�bd�n d�, ikit�k�rli arabalar�n bu tipi çox vaxt «burazl� araba» adlan�rd�.

Üçbucaql� arabalar qo�qu hevanlar�na boyunduruq vasit�sil� qo�ulurdu. Az�rbaycanda tarix�n «t�k» (tay) v� «ç�n�li» olmaqla, boyunduru�un iki tipoloji növü yay�lm��d�r.

��ki bölg�sind� araban� boyunduru�a «taraq» (daraq) adlanan �lahidd� qur�unun köm�yi il� birl��dirirdil�r.

Yüklü araba qo�qu heyvan�n�n boynunu «döyüb» incitm�sin dey�, boyunduru�un «yalman» adlanan h�r iki ucu bir q�d�r enli düz�ldilirdi. Bundan �lav�, b�z�n yum�aq olmaq üçün boyunduru�un yalman hiss�sin� keç� v� ya tüklü d�rid�n «yast�q» düz�ldilib ba�lan�rd�.

Bundan f�rqli olaraq, «ç�n�li» boyunduruq bir-birin� paralel dayanan iki taydan ibar�t düz�ldilirdi. Onun üst tay� yo�un, alt tay� is� nisb�t�n nazik haz�rlan�rd�.

Qo�qu heyvan� boyunduru�a dörd �d�d sam� (sin�çula) v� sam�ba�� vasit�sil� qo�ulurdu. Bütün bunlardan �lav�, k�l arabas�na «ka�an» adlanan kö��d�n hörülmü� gövd�b�nd �lav�

edilirdi. Qo�qu heyvan�na geydirilmi� ka�an�n qabaq uclar� boyunduru�a, arxas� is� k�lin s�rt�na keçirildiyind�n bu vasit� il� eni�li yolda yüklü araban� l�ngitm�k mümkün olurdu.

Burazl� arabalar�n bir xüsusiyy�ti d� onlar�n ban�n�n nisb�t�n kiçik olmas�ndan ibar�t idi. M�hz bu s�b�bd�n d�, bu arabalar�n ban�n�n yük tutumunu art�rmaq üçün Quba-Xaçmaz bölg�si �halisi bir s�ra �lav� texniki vasit�l�rd�n: çali, ç�p�r�, d�rz a�ac� v� s. istifad� etmi�l�r. Araban�n qabaq v� dal ça�lar�na b�rkidilmi� bu texniki vasit�l�rin köm�yi il� ban tutumlu hala sal�n�rd�

�kit�k�rli araban�n xüsusi bir növünü maye m�hsullar� da��maq üçün istifad� olunan su v� ya neft arabas� t��kil edirdi. Bu m�qs�dl� araban�n qollar� üz�rind� ban �v�zin�, bir �d�d böyük ç�ll�k qura�d�r�l�rd�. Maye ç�ll�yin üst de�iyind�n «a��zl�q» adlanan, mis v� ya t�n�k�d�n düz�ldilmi� böyük q�f vasit�si il� tökülürdü. Ç�ll�kd�n mayeni qablara süzüb tökm�k üçün onun arxas�n�n a�a�� hiss�sin� de�ikli t�xac v� ya kran b�rkidilirdi.

�kit�k�rli arabalar�n dig�r qrupunu t��kil ed�n �ske�li araba çox vaxt «at arabas�» adlan�rd�. �n çox Bak�, �amax�, Quba v� Salyan �razil�rind� i�l�dil�n at arabalar�n�n t�k�rl�ri çox iri v� enli, ban� is� kiçik olurdu. Dig�r burazl� arabalar kimi, onun da oxu t�k�rl� birlikd� f�rlan�rd�. Bu tip arabalar�n t�k�rl�rinin böyük diametrd� haz�rlanmas� yerli ��raitl� ba�l� olmu�dur. X.A.Ver-mi�ev yaz�rd� ki, �amax� v� Göyçay q�zalar�n�n düz�nlik hiss�sind� v� Qobustanda yollar� tez-tez qum basd���na gör�, at arabalar�n�n qur�aqs�z t�k�rl�ri adi arabalar�n t�k�rl�rind�n iki d�f� böyük olurdu. Çox q�vraq v� yüngül olan bu arabalar�n ban� dördbucaql� formada düz�ldilirdi. Araban�n paralel uzad�lm�� qo�a qollar�n�n qabaq hiss�si at qo�maq üçün yed�k (�ske�) v�zif�sini görürdü.47

�kit�k�rli at arabas� Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «da�qa», Ab�eronda is� «qazalaq» adlan�rd�. Kiçik h�cmli olmas�na baxmayaraq, ucuz ba�a g�lm�si v� rahat idar� olunmas� say�sind� o, öküz v� ya k�l arabalar�na nisb�t�n k�ndli t�s�rrüfatlar�nda üstün yer tutmu�dur. At arabas�nda müxt�lif növ yükl�r (ot, odun, d�n, un, su, neft v� s. ) da��n�rd�. H�m d� keçmi�d� at arabas� il� t�kc� yük deyil, s�rni�in d� da��n�rd�. Bu m�nada o, orta �srl�rd� i�l�nmi� c�ng arabalar�n� xat�rlad�rd�.

At arabas�n�n qo�qu l�vazimat� g�rd�nb�nd (v�lb�nd), gövd�b�nd, qaltaq, palan, tapq�r,

210

uzun cilovlu yüy�n v� s.-d�n ibar�t idi. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� i�l�dil�n at arabalar� t�k�rl�rinin nisb�t�n kiçik olmas� il�

Bak� arabalar�ndan f�rql�nirdi. Bundan �lav�, Ab�eron qazalaqlar�n�n ban�nda sürücü üçün xüsusi oturacaq düz�ldilirdi. S�rni�in da��nan qazala��n «dümb�» adlanan arxa hiss�sin� s�rni�inl�rin x�rda yükl�ri d� y���l�rd�.

�ske�li araban�n nisb�t�n kiçik növün� qat�r v� ya ulaq qo�ub ev t�s�rrüfat�nda, x�rda yükl�ri yax�n m�saf�y� da��y�rd�lar.

Dördt�k�rli arabalar. Qo�qu qüvv�sind�n as�l� olaraq, dördt�k�rli arabalar�n öküz (k�l) arabas�; b) at arabas�; v) uzunqulaq arabas� olmaqla üç tipoloji növü yaranm��d�r.

Az�rbaycanda dördt�k�rli öküz arabas�n�n qo�qu üsuluna gör�, bir-birind�n mü�yy�n q�d�r f�rql�n�n iki �sas növü - «yed�kli» v� «ç�k�c�kli» araba t���kkül tapm��d�r. Bunlardan birincisi dövr etibaril� daha q�dim tarix� malik olub, yeni eradan xeyli �vv�ll�r meydana g�lmi� v� XX �srin ortalar�na q�d�r i�l�nmi�dir. Bu tip arabalar�n Zaqafqaziya �razisind� miladdan xeyli �vv�l, h�l� ikinci minilliyin ortalar�ndan istifad� edildiyi güman edilir.48

Etnoqrafik çöl materiallar� �sas�nda dördt�k�rli n�qliyyat�n bu növünün dal v� qabaq oxlar�ndan, onlara keçirilmi� iki cüt t�k�rd�n, zor a�ac�, paçalar, dördbucaql� ban, ç�k�c�k v� boyunduruqdan ibar�t mür�kk�b qurulu�a malik olmas� mü�yy�nl��dirilmi�dir. Dördt�k�rli araban�n müt�h�rrik gövd�si dal v� qabaq olmaqla, iki �d�d «�yri»d�n, bir cüt tardan v� iki �d�d dö��kd�n ibar�t olmu�dur. Araban�n qabaq v� dal oxlar� zor a�ac� vasit�si il� bir-birin� birl��diril�nd�n sonra onun üz�rind� ban qurulurdu.

Dördt�k�rli araban�n ban� sa� v� sol m�h�cc�rd�n, onlar� dik saxlayan dörd �d�d dayaqdan, dal v� qabaq qapaqlar�ndan ibar�t idi. Araban�n dal v� qabaq oxlar� ç�k�c�k vasit�sil� birl��dirilirdi. Ç�k�c�k a�as� bir cüt paça vasit�si il� dal oxu sabit v�ziyy�td� saxlay�rd�. Ç�k�c�yin qabaq ba�� i�gil vasit�si il� qabaq oxun yast���na birl��dirilirdi.

Dördt�k�rli öküz arabalar�n�n bu tipinin yaran- mas�nda XIX �srin ortalar�nda Az�rbaycana köçürül�n rus t�riq�tçil�rinin g�tirdikl�ri furqonlar mühüm rol oynam��d�r.

Dördt�k�rli arabalar�n dig�r bir tipoloji növü d� t�k at qo�ulmu� �ske�li araba idi. Bu tip arabalar Az�rbaycana XIX �srin ortalar�nda rus t�riq�tçil�ri t�r�find�n g�tirilmi�dir. Ona gör� d� çox vaxt xalq aras�nda ona «Malakan arabas�» da deyilir. Qurulu� etibaril� o, dördt�k�rli öküz arabas� il� tipoloji ox�arl�q t��kil edirdi. Onlar�n aras�nda �sas f�rq qo�qu üsulunda n�z�r� çarp�rd�. Bel� ki, öküz arabas� qabaq oxa b�rkidilmi� «yed�k» vasit�sil� boyunduru�a qo�ulurdu. H�m d� öküz arabas�nda yed�yin qollar� qayç�saya�� birl��dirdiyi halda, �ske�li at arabas�n�n qo�a qollar� paralel v�ziyy�td� aral� qal�rd�. Dig�r t�r�fd�n dördt�k�rli at arabas�n�n qo�qu l�vazimat� uzun cilovlu yüy�n, g�rd�nb�nd, gövd�b�nd, qaltaq v� qövsd�n ibar�t idi.

Dördt�k�rli at arabalar�n�n t�kmil növl�rind�n biri d� «furqon» ad� il� yay�lm��d�r. Furqona çox vaxt bir cüt, b�z�n is� üç v� ya dörd ba� at qo�ulurdu. T�k�rli n�qliyyat�n bu növü alman kolonistl�ri v� rus t�riq�tçil�rinin Az�rbaycana köçürülm�sind�n sonra XIX �srin ortalar�nda d�b dü�mü�dür.

XIX �srin 80-c� ill�rin� aid statistik faktlar göst�rir ki, Yelizavetpol (G�nc�-A.M.) q�zas�n�n Yelenendorf, Annenfeld v� Bayan k�ndl�rind� ya�ayan almanlar ild� 300 furqon düz�ldirdil�r.49

Yayl� n�qliyyat. XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n, Az�rbaycanda kapitalist münasib�tl�rinin inki�af� il� �laq�dar olaraq, ��h�r �halisi art�b çoxal�rd�. Bu da öz növb�sind�, ��h�rl�rd� yeni n�qliyyat növl�rin� ehtiyac yarad�rd�. Bu dövrd� Bak� v� G�nc� ��h�rl�rind� «qazalaq», «kareta», «fayton», «��raban», «dilicans» v� s. kimi, Avropa v� Rusiyadan g�tirilmi� yayl� n�qliyyat növl�ri peyda olma�a ba�lam��d�r.

XIX �srin sonlar�na do�ru s�rni�in da��nmas�na t�l�bat�n artmas� il� �laq�dar olaraq, qazala��n qurulu�unda mü�yy�n q�d�r d�yi�iklik yaranm��, yum�aq olmaq üçün ona yay �lav� olunmu�dur.

T�k at qo�ulmu� qazalaq qurulu� etibaril� ikit�k�rli at arabas�na ox�asa da, yayl� olmas� il� ondan f�rql�nirdi. Bundan �lav�, yayl� qazala��n t�k�rl�ri xeyli böyük v� yüngül olmas� il� seçilirdi. 4-5 s�rni�in götür� bil�n bu n�qliyyat vasit�si, �sas�n, Bak� ��h�rind� haz�rlan�rd�.

Yayl� n�qliyyat�n dig�r növü olan fayton, �sas�n, ��h�rl�rd� v� ��h�rl�r aras�nda s�rni�in

211

da��maq üçün i�l�nilirdi. XIX �srin ax�rlar�nda Bak�dan müxt�lif istiqam�tl�r� i�l�y�n 418 fayton qeyd� al�nm��d�r.50

Su n�qliyyat� Az�rbaycan�n d�niz, göl v� üzgüçülüy� yararl�, d�rin çaylardan ibar�t t�bii su tutarlar�

q�dim zamanlardan ba�layaraq, burada �n�n�vi su n�qliyyat� vasit�l�rinin meydana g�lm�sin� v� onlar�n sonrak� inki�af�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Ölk�nin daxili su tutarlar�n�n s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, burada tarix�n h�m çay, h�m d� d�niz n�qliyyat� vasit�l�ri t���kkül tapm��d�r.

Çay n�qliyyat�. Az�rbaycan�n n�qliyyat �h�miyy�tli çaylar� aras�nda Kür v� Araz çaylar� xüsusi yer tutmu�dur. B�zi t�dqiqatç�lar h�tta Kürü «q�dim g�miçilik çay�» adland�rmaqdan da ç�kinm�mi�l�r.51

IX-X �sr �r�b mü�llifl�rinin m�lumat�na gör�, Az�rbaycana basq�n ed�n ruslar qay�qlarda Kür çay� il� B�rd� yax�nl���na q�d�r üzüb g�l� bilmi�dil�r.52

A.Mets �l-Müq�dd�siy� istinad ed�r�k Xilaf�tin g�miçilik �h�miyy�ti k�sb ed�n 12 çay� s�ras�nda Kür çay� il� yana��, Araz çay�n�n da ad�n� ç�kir.53

Kür v� Araz çaylar� il� yana��, Az�rbaycanda Qan�x, T�v�döy, Arpaçay, Samur v� ba�qa çaylar quru n�qliyyat üçün ciddi mane� tör�dirdi. Onlar� keçm�k üçün insanlar tarix boyu müxt�lif n�qliyyat vasit�l�rind�n istifad� etm�li olmu�lar.

Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� mövcud faktlar� (qayaüstü r�sml�r, yaz�l� m�x�zl�r, su arxeologiyas� materiallar� v� etnoqrafik m�lumatlar�) t�hlil edib n�z�rd�n keçirdikd� b�lli olur ki, d�niz n�qliyyat�na nisb�t�n çay n�qliyyat� vasit�l�ri daha q�dim tarix� malikdir. �btidai insanlar t�hlük�li d�nizl�rd� üzm� vasit�l�rini icad etm�zd�n çox-çox �vv�ll�r ensiz çay mane�l�rini d�f etm�k, �rzaq v� azuq� ehtiyatlar�n�, dig�r z�ruri ya�ay�� vasit�l�rini çaylardan keçirm�k, bir sahild�n dig�rin� çatd�rmaq m�cburiyy�tind� qalm��lar. D�rin sulu çaylar�n �traf�nda m�skunla�m�� q�dim tayfalar�n m�i��t h�yat� h�min su mane�l�rini keçm�k üçün s�rf�li n�qletm� vasit�l�ri düz�ltm�yi t�l�b etmi�dir. Bu yolda onlar arams�z axtar��lar etm�li, üzgüçülük üçün etibarl� n�qletm� vasit�l�ri dü�ünüb tapmal� olmu�lar.

Çay n�qliyyat�n�n inki�af etdirilm�sind� q�raqbasar �razil�rd� m�skunla�an oturaq �kinçi v� köç�b� maldar (elat) �halisinin bir-biri il� q�dim zamanlardan t���kkül tapm�� iqtisadi-ticar�t �laq�l�ri mühüm rol oynam��d�r. Ba�qa sözl� des�k, h�yati ehtiyac, z�ruri t�s�rrüfat �laq�l�rinin özü h�min tayfalar� çay mane�l�rini d�f etm�k üçün g�r�kli n�qliyyat vasit�l�ri axtar�b tapma�a vadar etmi�di.

Çay n�qliyyat� vasit�l�ri c�miyy�t tarixinin erk�n m�rh�l�l�rind�n etibar�n yaranma�a ba�lad���ndan daha z�ngin tipoloji növ� malikdir. Çay mane�l�rini keçm�k, yaxud onlar�n vasit�sil� bir s�ra z�ruri yükl�ri da��maq ehtiyac�ndan yaranan b�sit n�qletm� vasit�l�ri: kötük, sal, tuluq (p�l�) v� s. t�dric�n t�kmill���r�k, yükda��ma vasit�l�rinin daha mük�mm�l tipoloji növl�rinin: kolaz, k�raçi, p�l�, k�l�k, qay�q, b�r� v� s. yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Çay n�qliyyat�n�n t�kmill��m�si sah�sind� ba� ver�n ir�lil�yi�l�r öz növb�sind� böyük yük tutumuna malik olan v� daha uzaq m�saf�l�ri q�t ed� bil�n d�niz n�qliyyat� vasit�l�rinin: kirjim, s�nd�l, yelk�nli g�mi v� s. yaranmas�na t�kan vermi�dir. Xüsusil�, qurama qay�qlar�n meydana g�lm�si v� onlar�n sonrak� t�kamülü bu i�d� h�lledici rol oynam��d�r.

Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� çay n�qliyyat� vasit�l�rinin böyük �ks�riyy�ti yerli z�mind� yaranm��d�r. El� �n�n�vi su n�qliyyat�na, çay v� d�niz g�miçiliyin� dair xalq�m�z�n tarixi leksikonunda ili�ib qalm�� arxaik terminl�rin r�ngar�ngliyi: sal, tuluq, p�l�, k�l�k, kolaz, k�raçi, qay�q, kirjim s�nd�l, g�mi, b�r�, buraz, yelk�n, avar, ç�p, l�ng�r, lövb�r, göy�rt�, v�t�r, t�rsan�, b�rgah v� s. �n�n�vi su n�qliyyat� vasit�l�rinin tipoloji z�nginliyini �ks etdirm�kl� yana��, h�m d� onlar�n böyük �ks�riyy�tinin m�n�� etibar� il� yerli z�mind� yarand���n� söyl�m�y� �sas verir.

Çay n�qliyyat�n�n inki�af�na ölk�d� a�ac, qam�� v� qar�� materiallar�n�n bollu�u da �lveri�li z�min yaratm��d�r. Çayk�nar� tu�ay me��l�rind�n �ld� olunan, üzgüçülük üçün yararl�, yüngül v� qaim oduncaql� agac növl�rinin: agcaqay�n, qovaq, c�r söyüd, �ilgir, t�n�k v� s. bollu�u bu i�d� mühüm rol oynam��d�r.

B�sit su n�qliyyat� vasit�l�rinin arxaik növl�rinin bir qismi çayk�nar� k�ndl�rd� yax�n

212

keçmi�� q�d�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bu c�h�td�n Kür, Araz, Qan�x (Alazan) v� dig�r çaylar�n �traf�nda ya�ayan �halinin m�i��tind� bu tipd�n olan arxaik n�qliyyat növl�ri h�l� d� qalmaqdad�r. Onlar çay�n bir sahilind�n dig�rin� keçm�k, yaxud bir s�ra z�ruri yükl�ri çay�n axar� boyunca da��maq üçün �srl�r boyu b�sit qurulu�lu üzm� vasit�l�rind�n istifad� etmi�l�r.

T��ssüfl� qeyd etm�k laz�md�r ki, q�dim dövrün arxaik su n�qliyyat� vasit�l�rinin tipoloji növl�rinin ham�s� z�man�miz�d�k g�lib çatmam��, sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki t�r�qqinin sonrak� gedi�at� n�tic�sind� aradan ç�xm��d�r.

�btidai icma m�d�niyy�tinin görk�mli t�dqiqatç�s� E. Teylorun fikrinc�, üzgüçülüyün �sas�n� suyun üz�rind� üz�n a�ac buda��ndan yap��an v� onun s�thind� qalma�a çal��an insanlar qoymu�dur.54

Çay g�miçiliyinin m�n��yini n�z�rd�n keçirdikd�, bu sözl�rd� böyük h�qiq�t oldu�u ayd�n görünür. H�qiq�t�n d�, çay sahill�rind� ya�ayanlar d�f�l�rl�, xüsusil� d�, yaz da�q�nlar� zaman� a�ac budaqlar�n�n, yaxud kökünd�n qopar�lm�� a�aclar�n, quru kötük v� ya dig�r yüngül ��yalar�n çay�n üzü il� nec� asan üzdüyünü d�f�l�rl� mü�ahid� etmi�l�r. Bütün bu �m�li mü�ahid�l�r su n�qliyyat�n�n bu v� ya dig�r b�sit növünün yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Qurumu�, yaxud qol-buda�� ar�tlanm�� a�ac kötüyü d�rin sulu çay� keçm�k üçün �n q�dim v� b�sit n�qliyyat növl�rind�n biri olmu�dur. Ondan tutmaq, yaxud üz�rin� oturub �l v� ya ayaqla onu h�r�k�t etdirm�kl�, insanlar t�hlük�li ax�na malik çay� keç� bilirdil�r.

Sonralar h�yati t�crüb� kötüyün suda dönüb çevrilm� ehtimal�n� azaltmaq v� onun istiqam�tini idar� edib t�nziml�m�k üçün bir s�ra yard�mç� vasit�l�rd�n: ç�p, avar, yan tay (qo�ma) v� s. istifad� olunmas�n� labüd etmi�dir. Çay�n burul�an v� nahamar astanalar�ndan salamat ötü�m�k, bel�likl� d�, kötüyün çevrilm�sinin qar��s�n� almaq v� onun üz�rind�ki yükün suya q�rq olmas�na yol verm�m�k üçün bu t�kmill��dirici t�dbirl�rin çox böyük �m�li �h�miyy�ti olmu�dur. �n ba�l�cas� is�, kötüyü qo�ala�d�rmaq, yaxud onun yan�na �lav� g�rd�n, çubuq d�st�si v� ya qar�� qomu ba�lamaq n�tic� etibar� il� daha t�kmil üzücü vasit�l�rin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

��l. Q�dim dövrün ilk b�sit üzücü vasit�l�rind�n biri olan ��l uzun müdd�t özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Kürboyu k�ndl�rd� ��l üsulu il� odun t�darük etm� yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi. Etnoqrafik çöl materiallar�ndan göründüyü kimi, Qarayaz� me��l�rind�n odun t�darük ed�n mahir üzgüçül�r laz�mi q�d�r a�ac budaqlar�n� do�rayandan sonra çay�n q�ra��nda onlar� suya sal�b ba�-ba�a çat�r, daha sonra a�ac s�yr�m� v� ya t�n�k çubu�u il� onlar� bir-birin� möhk�m baglamaqla ��l �m�l� g�tirirdil�r.

Ad�t�n, böyük ��li 2 n�f�r, kiçik ��li is� 1 n�f�r üzgüçü çay�n ax�n� il� üzü a�a�� üzdürürdü. Bunun üçün onlar paltarlar�n� soyunub ��lin üstün� qoyur v� onun ba� t�r�find�n yap���b çay�n axar� istiqam�tind� ax�d�b laz�mi yer� çatd�r�rd�lar. ��lin önünd� üz�n üzgüçü �l v� ayaq h�r�k�tl�ri il� onun istiqam�tin� t�sir göst�rm�kl�, çay�n burul�an v� astanalar�ndan yan ötürüb m�nzil ba��na salamat çatd�r�rd�lar.

Sal. Qurama çay n�qliyyat�n�n ilk t�kmil növl�rind�n biri olan sal�n yaranmas� v� ondan yükda��ma vasit�si kimi istifad� olunmas� tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r.

Sal� düz�ltm�k üçün eyni ölçülü a�ac gövd�l�rini yan-yana düz�nd�n sonra onlar� �ilgir, t�n�k, yaxud dig�r elastik a�ac çubuqlar� v� ya s�yr�mi il� bir-birin� ba�lay�rd�lar. Bu m�nada sal�n meydana g�lm� tarixi k�sici al�tl�rin, xüsusil� baltan�n ixtira olunmas� il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

Sal düz�ltm�k üçün g�r�kli olan laz�mi a�ac material� tap�lmad�qda, onu qam�� v� ya qar�� qomu il� �v�z etmi�l�r. Xüsusil�, Araz çay� �traf�nda me�� material�n�n kasad olmas� s�b�bind�n sal çay�n sahill�ri boyunda bol ehtiyata malik olan qar�� v� qam�� qomundan düz�ldilirdi. Burada h�tta p�l� v� k�l�k tipli «üfürm�» n�qliyyat vasit�l�rinin üstünü yüngül material növü say�lan qar�� sal�ar vasit�si il� ört�rmi�l�r.

Tipoloji bax�mdan qar��dan düz�ldilmi� sal qurulu� etibar� il� «a�ac sal»dan o q�d�r d� f�rql�nmirdi. A�ac sal�n haz�rlanmas�nda oldu�u kimi, qar�� qomlar� da yan-yana düzül�nd�n sonra �ilgir, yaxud e�ilmi� t�n�kl� bir-birin� möhk�m ba�lan�b qar�� sal �m�l� g�tirilirdi. Yükün islanmamas� üçün sal�n üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� qam�� qomlar� düz�nd�n sonra onlar�n

213

üz�rin� sal�ar s�rirdil�r. Q�dim insanlar yükda��ma �m�liyyat� zaman� b�sit su n�qliyyat� vasit�l�rinin (kötük v�

ya sal�n) çat��mayan c�h�tini aradan qald�rma�a çal��m��lar. Onlar�n h�cm tutumunun kifay�t etm�m�si, burun hiss�sinin küt olmas� s�b�bind�n suda yax�� �ütüm�si, habel� ax�n�n köm�yi il� istiqam�tini laz�mi s�mt� meyll�ndirm�k imkan�n�n m�hdud olmas� onlar� daima narahat etmi�dir. Bu �m�li s�yl�r çay n�qliyyat�n�n daha t�kmil növl�rinin, tutumlu yükda��ma vasit�l�rinin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Kolaz. Yükda��ma il� ba�l� �m�li s�yl�r n�tic� etibar� il� iç�risi yonulub tutumlu hala sal�nm�� t�kgövd�li çay n�qliyyat� vasit�sinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Çay n�qliyyat�n�n bu növünün meydana g�lm�sind� keçmi�d� ölk�d� �laq� yollar�n�n z�if inki�af� v� böyük x�rc t�l�b ed�n ta�l� körpül�rin mövcud olmamas� fakt� da mühüm rol oynam��d�r.

Qay���n bu tipi bütöv a�ac kötüyünd�n, �n çox is� qovaq a�ac�ndan yonulub müvafiq formaya sal�n�rd�. Az�rbaycan etnoqrafik gerç�kliyind� o, daha çox «kolaz» ad� il� tan�nm��d�r. Kolaz düz�ltm�k üçün qovaq kötüyünün (boyu 4-5 m, diametri is� 2 m alt� yast� v� hamar ��kild� yonulurdu. Bu onun suya az batmas�n� t�min etm�kl�, h�m d� suyun müqavim�tini azaltma�a imkan verirdi.

Kolaz�n arxa t�r�fi enli, qabaq hiss�si (burnu) is� dar, h�m d� yuxar�ya do�ru maili formada düz�ldildiyind�n onun gövd�sinin su il� t�mas� xeyli azal�rd�. Kolaz�n bel� formas� onun h�r�k�tini asanla�d�r�b sur�tini art�rma�a imkan verirdi.

Kolaz� tutumlu hala salmaq üçün onun iç�risi k�rki, balta, isk�n� kimi k�sici v� yonucu al�tl�rl� yonulub ç�xar�l�rd�. H�min al�tl�r kolaz�n erk�n d�mir dövründ�n gec olmayaraq peyda oldu�unu söyl�m�y� �sas verir. Görünür, antik dövrd�n etibar�n kolaz�n yonma texnikas� xeyli t�kmill��mi�dir.

Haz�rland��� a�ac kötüyünün boyndan as�l� olaraq, kolaz�n müxt�lif ölçül�rin� t�sadüf edilir. Kolaz�n uzun ölçülü (5-6 m) növü Kürboyu k�ndl�rd� «nebit» ad� il� qeyd� al�nm��d�r. Kolaz, ad�t�n, kiçik v� orta ölçül�rd�, 2-3 v� 4-5 m uzununda haz�rlan�rd�.

Kolaz�, ad�t�n ç�pçi (ç�pke�) adlanan 1 n�f�r idar� edirdi. O, kolaz�n arxa t�r�find� ayaq üst� dayan�b ç�p vasit�si il� onun h�r�k�t istiqam�tini t�nziml�yirdi. Ona gör� d� kolaz�n arxa t�r�fi xeyli enli olub, ç�pçinin s�rb�st v� rahat dayanmas�na imkan verirdi.

Kiçik ölçülü kolazdan f�rqli olaraq, böyük kolaz� (nebiti) iki n�f�r mü�t�r�k idar� edirdi. Bel� halda ç�pçi yen� d� kolaz�n arxas�nda, «avarç�» adlanan kür�k ç�k�n is� qabaq t�r�fd� düz�ldilmi� oturacaqda �yl��ib avar (kür�k) vasit�sil� onu ir�liy� do�ru h�r�k�t etdirirdi. Bunun üçün d� o, avar� gah sa�dan, gah da soldan suya bat�r�b qabaqdan geriy� do�ru ç�kirdi.

Kolaz h�m t�k, h�m d� qo�a avarla h�r�k�t etdirilirdi. Qo�a avarl� böyük kolaz� idar� etm�k üçün onun üst k�nar�n�n orta hiss�sin� «kür�ün» adlanan bir cüt dayaq b�rkidilirdi. Avar «kür�ün ba��» vasit�si il� kür�ünün s�rb�st ba��na ba�lan�rd�.55

Bir qayda olaraq, kolaz çay�n «b�rgah» adlanan sakit ax�na malik sahilind� saxlan�l�rd�. Kolaz idar� olunan �n�n�vi su n�qliyyat� vasit�l�rinin �n q�dim növl�rind�n olmaqla

uzun müdd�t özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Kür çay�n�n orta v� a�a�� axar� boyunca yerl���n k�ndl�rd� o, indi d� i�l�nm�kd�dir.56

Üfürm� n�qliyyat� vasit�l�ri. Me�� massivind�n m�hrum olan çayk�nar� �razil�rin �halisi su maniel�rini keçm�k üçün ba�qa üzgü vasit�l�rind�n istifad� etm�k m�cburiyy�tind� qalm��lar. Araz çay�n�n �traf� me��siz, ç�lpaq çaylaqlardan ibar�t oldu�undan onun sahill�rind� m�skunla�m�� tayfalar çay� keçm�k üçün bir s�ra b�sit su n�qliyyat� növl�ri: tuluq, p�l�, k�l�k düz�ltm�li olmu�lar. T�sadüfi deyil ki, üfürm� su n�qliyyat� vasit�l�ri �sas�n, Naxç�van bölg�sind� qeyd� al�nm��d�r.57

A��l� qoyun, keçi v� ya dana d�risind�n düz�ldilmi� tuluqlar üz�rind� qura�d�r�lan p�l� v� k�l�k tipoloji c�h�td�n bir-birind�n o q�d�r d� seçilmirdi. M�n�� etibar� il� bunlar�n h�r ikisi üfürülüb hava il� doldurulan v� t�k adam�n üzüb keçm�si üçün n�z�rd� tutulan tuluqdan tör�mi�dir.

Bir cüt tuluq üz�rind� qura�d�r�lan p�l� kiçik, k�l�k is� ondan xeyli böyük olub, 6 v� ya 8 tuluq üz�rind� qura�d�r�l�rd�.

P�l�ni haz�rlamaq üçün �vv�lc� iki gözd�n ibar�t a�ac ç�rçiv� düz�ldilirdi. Bu m�qs�dl�

214

diametri 10-15 sm olan 2 m uzunlu�unda bir cüt a�ac zolas� ar�tlan�b, aralar� 1 m q�d�r olmaqla, paralel v�ziyy�td� yer� uzad�l�rd�. Sonra onlar�n h�r iki ucunu a�ac törpü vasit�sil� birl��dirib bir-birin� ba�lay�rd�lar. Daha sonra ç�rçiv�nin t�n ortas�ndan yen� d� könd�l�n v�ziyy�td� bir törpü ba�lay�b onu iki b�rab�r hiss�y� bölürdül�r.58 Bunun say�sind� p�l�nin ç�rçiv�si kvadrat formal� iki xan�y� bölünmü� olurdu. Bundan sonra xan�l�rin h�r birin� bir �d�d üfürülüb hava il� doldurulmu� tuluq ba�lan�rd�. Ç�rçiv�ni üzü üst� çevirib i�l�k hala salandan sonra onun üz�rin� çubuqdan hörülmü� ç�p�r� v� ya qar�� sal�ar s�rilirdi. Sal�ar (ç�p�r�) bir növ p�l�nin göy�rt�si rolunu oynay�rd�. Onun üz�rin� x�rda-para yük v� adam mindirib çay�n bir sahilind�n dig�rin� keçirirdil�r. Bu m�nada p�l� Kür çay�nda istifad� olunan sal� xat�rlad�rd�. El� onlar�n h�r ikisinin idar� etm� qaydas� da eyni idi. Sal kimi, p�l� d� ç�p vasit�sil�, p�l�çi t�r�find�n h�r�k�t etdirilirdi.

P�l�nin sonrak� t�kamülü daha çox yük v� s�rni�in götür� bil�n böyük ölçülü su n�qliyyat� növünün yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Naxç�van bölg�sind� «k�l�k» ad� il� b�lli olan bu arxaik su n�qliyyat� növü istifad� üsuluna, qurulu�una v� yükda��ma m�qs�din� gör�, tipoloji bax�mdan p�l� il� eyni idi. Onlar�n h�r ikisi çay�n bir sahilind�n dig�r sahilin� üzdürülm�kl�, bir növ b�r� v�zif�sini da��y�rd�.

K�l�yin böyük ölçüsü onun gövd�sini t��kil ed�n ç�rçiv� xan�l�rinin, dem�li, h�m d� tuluqlar�n çoxsayl� (6,8, b�z�n is� 10 gözd�n ibar�t) olmas�n� t�l�b edirdi. �kixan�li p�l�d�n f�rqli olaraq, çoxxan�li k�l�yin yük tutumu 2-2,5 tona çat�rd�.

P�l� kimi k�l�k d� uzun d�st�kli ç�p vasit�si il� h�r�k�t etdirilirdi. Bir qayda olaraq, ç�p ç�k�n (p�l�çi) k�l�yin arxa hiss�sind� ayaq üst� dayan�b onu dig�r sahil� keçirirdi. H�m p�l�, h�m d� k�l�yin h�r�k�ti çay�n axar� v� ç�p vasit�si il� t�nziml�nirdi.

Qay�q. Çay n�qliyyat�n�n �n t�kmil növü say�lan qurama gövd�li qay�qlar, çox güman ki, m�n�� etibar� il� kolazdan tör�mi�dir. Görünür, köhn� kolaz�n z�d�l�nib, yaxud çürüyüb yarars�z hala dü�mü� de�ik-y�rt���n� �ld�yonma taxta il� tutub b�rpa etmi�l�r. �srl�r boyü davam ed�n bu �m�li t�crüb� taxtadan qura�d�r�lma n�qliyyat vasit�sinin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Qurama qay���n nisb�t�n yüngül olmas� v� onun tutumunu art�rmaq imkan�n�n böyük olmas� fakt� da onun inki�af�n� labüd etmi�dir. Bel�likl� d� çay v� d�niz qay�qç�l���, bu z�min �sas�nda is� g�miçilik yaranm��d�r.

Qay���n yükgötürm� tutumunun v� yükda��ma gücünün böyük olmas� onu h�m d� sahil boyunca üz�n d�niz n�qliyyat� növün� çevirmi�dir. Bu m�nada qay�q d�niz g�miçiliyin� keçid v�sil�si rolunu oynayaraq, yelk�nli v� avarl� g�mil�rin yaranmas�n�n texniki �sas�n� t��kil etmi�dir. Ba�qa sözl�, kolaz qay���n, o is�, öz növb�sind�, kirjim v� s�nd�l tipli b�sit g�mil�rin s�l�fi olmu�dur.

Qay�q nisb�t�n sonralar meydana ç�xsa da, çay n�qliyyat�nda ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�dir. Kolazdan f�rqli olaraq, qay�qla h�m çay�n axar� boyunca, h�m d� onun �ksin� yük da��n�rd�.

Böyük yük tutumuna malik olan qay��� çay�n axar�n�n �ksin� h�r�k�t etdirm�k üçün ç�pçid�n �lav�, ona avar ç�k�nl�r d� c�lb edilirdi. Ona gör� d� qay��� haz�rlayan zaman onun gövd�sind� avar ç�k�nl�r üçün oturacaq düz�ltm�k laz�m g�lmi�dir.

Bir qayda olaraq, qay�qqay�ran ustalar �vv�lc� onun gövd�sinin «yataq» adlanan alt dö��m�l�rini v� «dir�k», yaxud «ayaq» ad� il� b�lli olan yan qab�r�alar�n� yonub qura�d�r�rd�lar. Möhk�m v� qay�m a�ac növl�rind�n (pal�d, qaraqac, v�l�s, d�nd�, d�mira�ac v� s.) yonulub haz�rlanan dö��m� v� qab�r�a dir�kl�ri qay���n formas�ndan as�l� olaraq müxt�lif ölçüd� düz�ldilirdi. Ad�t�n, orta qab�r�alar nisb�t�n �yri v� hündür olub, arxaya do�ru getdikc� t�dric�n kiçilm�kd�n �lav�, h�m d� aralar� ensiz qura�d�r�l�rld�.

Qay�q gövd�sini �m�l� g�tir�n «yataq» v� qab�r�alar onun ölçüsün� müvafiq olaraq, 5-7-d�n 11-13-d�k müxt�lif sayda haz�rlan�rd�.

Kür v� Araz çaylar�nda i�l�dil�n �n�n�vi qay�qlar yast� dibli olub üç hiss�d�n ibar�t haz�rlan�rd�. Qay���n gövd�sinin alt (yataq) dö��m�l�ri düz, yan qab�r�alar� is� qövsvari formada azca �yri düz�ldilirdi. Qab�r�alar bir-birin� calan�b birl��diril�rk�n onlar�n yuxar� ba�� xeyli aral� qal�rd�. Bunun n�tic�sind� qay���n gövd�si xa�al forma k�sb edir v� onun yuxar� hiss�si dibin� nisb�t�n xeyli gen olurdu. Qay���n bu cür t�kn�vari forma k�sb etm�si yükl�n�n zaman onun

215

gövd�sinin suya az batmas�na t�minat yarad�rd�. Qay���n gövd�sinin çox hiss�sinin suyun üzünd� qalmas� is� onun h�r�k�tini asanla�d�r�r v� avarç�k�nl�ri az yorurdu.

Qay���n qab�r�a dir�kl�rinin ham�s� qura�d�r�l�b müvafiq qaydada düzül�nd�n sonra onun üz taxtalar� vurulurdu. Çöl t�r�fd�n, s�x v�ziyy�td� qura�d�r�lan üz taxtalar� papaql� qadaqla qab�r�alara b�rkidilirdi.

Daima suda olan qay���n yataq v� yan taxtalar�n�n ara yar�qlar�ndan onun için� su s�z�b dolmas�n dey�, onlar�n aras�na «finif» adlanan yun çöpüyü, k�tan lifi v� s. t�xayandan sonra üz�rin� qat� q�tran (q�r) yax�l�rd�. Q�dim zamanlarda bu m�qs�dl� bal�q qovcuqlar�ndan haz�rlanm�� yap��qandan istifad� olunmu�dur. Antik dövr mü�llifi Elian kaspil�rin haz�rlad��� bal�q yap��qan�na yüks�k qiym�t ver�r�k yaz�rd� ki, o ��ffaf olub yap��d�r�r, çox möhk�m v� yap��d��� yerd�n qopmur.59

Az�rbaycan�n X�z�ryan� v� Kürboyu �razil�rind� qay�q indi d� su n�qliyyat� vasit�si kimi özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

K�raçi. �n�n�vi çay n�qliyyat�n�n m�h�lli növü olan k�raçi böyük a�ac gövd�sind�n yonulub haz�rlan�rd�. Tipoloji c�h�td�n o, kolaza b�nz�yirdi. L�nk�ran-Astara bölg�sind� geni� yay�lm�� olan bu t�kgövd�li kolaz növü yerli �hali aras�nda «k�raçi» adlan�rd�. K�raçi kolaza nisb�t�n xeyli enli v� d�rin olmas� il� ondan seçilirdi. K�raçi «k�r» adlanan uzun ç�p v� avar� �v�z ed�n ikiba�l� kür�k vasit�sil� idar� olunurdu. K�r ç�p� nisb�t�n uzun olmaqdan �lav�, h�m d� onun ucu kür�k formas�na sal�n�rd�.

M�lum oldu�u kimi, avardan, �sas�n, yaz da�q�nlar� zaman�, çayda su d�rinl���n vaxtlarda, h�m d� ax�n�n �ksin� üzm�k laz�m g�l�nd� istifad� olunurdu. Çayda suyun s�viyy�si a�a�� dü�üb dayazla�anda k�rac� ç�p v� ya k�r vasit�si il� it�l�nm�kl� h�r�k�t etdirilirdi.

B�r�. �n�n�vi çay n�qliyyat�n�n q�dim növl�ri aras�nda yüks�k yük tutumuna malik olmaq bax�m�ndan b�r� xüsusi yer tutmu�dur. D�rin sulu çaylardan a��r yükl�ri, o cüml�d�n, minik-yük heyvanlar�n�, habel� h�rbi sursat v� l�vazimat� dig�r sahil� tarix�n müxt�lif ölçülü b�r�l�r vasit�sil� keçirmi�l�r.

Az�rbaycanda �n çox Kür, Araz v� Alazan (Qan�q) çaylar�nda istifad� olunan b�r�nin yaranma tarixi d�qiq b�lli deyildir. M�lum olan �sas h�qiq�t bundan ib�r�tdir ki, q�dim karvan yollar�n�n dir�ndiyi iri çaylar�n üz�rind�n çoxta�l� körpül�r sal�nana q�d�r a��r yükl�ri d�rin su mane�l�rind�n b�r� il� keçirmi�l�r.

Bir qayda olaraq, b�r� kolaz v� ya qay�qlar üz�rind� qurulurdu. A��r yükl�ri dig�r sahil� t�hlük�siz v� rahat keçirm�k üçün qo�a kolaz üz�rind� a�acdan «göy�rt�» adlanan meydança düz�ldilirdi. Bunun üçün �vv�lc� «atma» adlanan yo�un tir vasit�si il� kolaz v� ya qay�qlar bir-birin� birl��dirilir, sonra onlar�n üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� �alban yaxud a�ac zolalar� düzüb b�rkitm�kl� göy�rt� �m�l� g�tirilirdi.

T�hlük�sizliyi t�min etm�k m�qs�di il� çox vaxt b�r� göy�rt�sinin �traf�na alçaq m�h�cc�r düz�ldilirdi.

B�r�nin �n b�sit v� q�dim növü yan-yana düzülüb, bir-birin� ba�lanm�� �albanlar üz�rind� qura�d�r�lan üzücü «göy�rt�» olmu�dur. Göy�rt� b�r�nin ölçüsünd�n as�l� olaraq �albanlar�n say� 5-6-dan 10-a q�d�r çat�rd�. XIX �srd� Az�rbaycanda 10-12 �alban üz�rind� qurulmu� böyük b�r�l�r� d� t�sadüf olunurdu.60

A��r �albanlar�n f�rqli olaraq, yüngül kolaz v� ya qay�qlar üz�rind� qurulmu� b�r�nin göy�rt�sinin suyun s�thind�n xeyli yuxar�da qalmas� onun yükgötürm� �msal�n� xeyli art�rma�a imkan vermi�di.

Ad�t�n, kiçik b�r� 2, orta v� böyük b�r� is� 3 �d�d kolaz v� ya qay�q üz�rind� qura�d�r�l�rd�. Görk�mli ��rq�ünas N. Berezin L�nk�ran q�zas�ndak� Qumba�� körf�zind� 3 �d�d qay�q üz�rind� qura�d�r�lm�� b�r�d�n b�hs ed�r�k yaz�rd� ki, onu bir n�f�r b�r�çi ç�p vasit�si il� h�r�k�t etdirirdi.61

Bir qayda olaraq, çay�n iki sahilind� yo�un dir�kl�r� ba�lanm�� «buraz» (v�r�n�) üzr� h�r�k�t etdiril�n b�r� diyirl�n�n gird� «ba�ara» vasit�si il� üzdürülürdü. Bunun üçün b�r�nin ba�� k�ndir� b�nd edilirdi. B�r�nin buraz boyunca h�r�k�tini t�nziml�y�n baqara m�h�cc�rin «gildi» adlanan tirin� ba�lan�rd�.

Ad�t�n, b�r�ni qura�d�rmaq üçün çay�n «lal» axan münasib sakit sah�si seçilirdi. Çay�n

216

bel� sakit a�xml� sah�si çox vaxt el aras�nda «b�r�» v� ya «keçid» d� adlan�rd�. Bir qayda olaraq, b�r�çil�r öz �m�kl�rini yüngüll��dirm�k üçün çay�n ax�n�ndan istifad�

etm�y� çal���rd�lar. Bu m�qs�dl� onlar ucu enli kür�kl tamamlanan ç�p vasit�sil� b�r�nin s�mtini d�yi�ib, onu çay�n axar� istiqam�tind� maili hala g�tirirdil�r. Bunun say�sind� çay�n ax�n� b�r�ni arxa t�r�fd�n itil�y�r�k buraz boyunca h�r�k�t etdirir v� dig�r sahil� yax�nla�mas�n� t�min edirdi.

Son vaxtlar b�r�nin idar� olunmas� xeyli t�kmill��dirilmi�dir. Bunun üçün qay�qlar�n h�r birisinin arxas�na sükan rolunu oynayan ç�p b�rkidilmi�di. Sonra da h�r iki ç�p birl��dirilib sükan hal�na sal�n�rd�. Sükan�n istiqam�tini d�yi�dirm�kl�, çay�n axar� vasit�si il� b�r�nin h�r�k�ti t�min edilirdi. H�rd�n bir b�r�ci burazdan tutub b�r�y� t�kan verm�kl� onun sür�tini art�r�rd�.

B�r�nin sahil� yan almas� v� yükl�rin rahat bo�ald�lmas� üçün çay�n h�r iki sahilind� «suvat» v� ya «b�rgah» adlanan a�ac dö��m�li körpü düz�ldilirdi. B�r�y� t�hlük�siz minib-dü�m�k üçün b�r� il� suvat aras�na kiçik pill�k�n qoyulurdu.

Keçmi�d� Kür, Araz v� Qan�x çaylar� boyunca �laq� v� ticar�t yollar�n� qovu�duran böyük b�r�l�rl� yana��, bir s�ra yerli n�qliyyat �h�miyy�tli x�rda b�r�l�r d� mövcud olmu�dur. Çox vaxt b�r�-keçidl�r yax�nl�qdak� ��h�r v� ya k�ndl�rin ad� il� tan�n�rd�.

XIX �sr� aid �d�biyyat v� arxiv s�n�dl�rind� Kür v� Araz çaylar�n�n Az�rbaycan �razisin� dü��n hiss�l�rind�ki b�r�l�rin bir qisminin ad� ç�kilir. Yaz�l� m�nb�l�rd� Kür çay�n�n orta v� a�a�� axar� boyunca sal�nm�� Qaradonlu, Sabirabad, Cavad, Surra, Mollak�nd, Pir�zi, Ming�çevir v� ba�qa keçidl�rd�ki b�r�l�rin ad� ç�kilir.62

Araz çay� üz�rind� t�kc� Naxç�van bölg�sin� dü��n 5 keçidin (Qaqaç, Bulqan, Abbasabad, Dara�an v� Culfa) ad� ç�kilir. Bunlardan da �n böyüyü Culfa v� Abbasabad qalas� yax�nl���ndak� b�r�l�r say�l�rd�.63 Bu b�r�l�rin h�r biri 300 puda q�d�r yük götür� bilirdi.64 Culfa b�r�sind� keçid haqq� m�z�nn�sind�n b�hs ed�n bir m�nb�d� h�r d�f� b�r�d� 20 �d�d yük v� 8 ba� at v� ya ba�qa heyvan keçirildiyi x�b�r verilirdi.65

Bu tip qay�qüstü b�r�l�r� Araz çay�n�n Mil düzün� dü��n hiss�sind� d� t�sadüf olunurdu. Saatl� v� Sabirabad (Petrovlovka) b�r�l�ri bunlar�n aras�nda yükgötürm� gücün� gör� mühüm yer tuturdu.

Qay�qlar üz�rind� qura�d�r�lm�� b�r�l�r� Alazan (Qan�x) çay�nda da t�sadüf olunurdu. �ir�k q��laqlar�na do�ru uzanan köç yollar�n�n qovu�du�u keçidl�r yaz da�q�nlar� zaman� keçilm�z hala dü�düyünd�n �hali bu tip b�r�l�rd�n istifad� etm�k m�cburiyy�tind� qal�rd�.

XIX �sr� aid �d�biyyat materiallar�nda Alazan çay�nda a�a��dak� keçidl�rin ad� ç�kilir: Becanlar, Anaqa, Urdo, Mu�anl�, Qozlu, Boyaqç�, Ç�rp�l�, Boy�hm�dli, L�l�li v� Almal�.66 Bunlardan �n ba�l�calar� olan Mu�anl�, Urdo v� Almal� keçidl�rind� h�r tay yük üçün al�nan rüsumun miqdar� bar�d� d� m�lumat verilmi�dir.67 H�tta arxiv s�n�dl�rind� Padar k�ndi yax�nl���ndak� Boyaqç� keçidind�ki b�r�nin 3 �d�d qay�q üz�rind� quruldu�u da x�b�r verilir.68

D�niz n�qliyyat�. Az�rbaycan�n ��rq hüdudlar� X�z�r d�nizin� söyk�ndiyind�n burada d�niz g�miçiliyinin yaranma tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r. Qobustan qaya t�svirl�rind� �ksini tapm�� g�mi r�sml�ri Az�rbaycanda d�niz g�miçiliyinin h�l� e.�. YII-Y minillikl�rd� mövcud oldu�unu söyl�m�y� �sas verir. Ölk�mizd� d�niz n�qliyyat�n�n �n q�dim nümun�l�rinin r�sml�ri Qobustanda Böyükda� da��nda t�sbit olunmu�dur. Da��n yuxar� �traf�ndak� 33, 34,35,42 v� 81 sayl� qaya da�lar� üz�rind� xeyli qay�q tipli avarl� g�mi nümun�l�rinin t�svirl�ri a�kar olunmu�dur.69 H�min g�mil�ri qay�q ad� il� t�qdim ed�n �.M. C�f�rzad�nin fikrinc�,d�niz n�qliyyat�n�n bu növünün ilk nümun�l�ri neolit dövrünün erk�n m�rh�l�l�rind�, e.�.VII minilliyin ortalar�nda yaranm��d�r.70 �ç�risind� adamlar oturmu� g�mi t�svirl�rinin dig�r nümun�l�rinin h�kk olunma tarixl�ri YI-Y, qism�n is� IY minilliy� t�sadüf edir.71

Maraql� hald�r ki, e.�. YI-Y minillikl�r� aid olan t�svirl�rd�ki g�mil�rd� oturmu� insanlar�n bir qismi kamanla silahlanm��d�r.72 Bu fakt bel� q�na�t� g�lm�y� �sas verir ki, Az�rbaycan�n q�dim sakinl�ri art�q e.�. YI minillikd�n etibar�n X�z�r d�nizind� kamanla silahlanm�� döyü�çül�rd�n ibar�t avarl� h�rb g�mil�rin� malik olmu�lar.

B�ndl�m� üsulu il� qar�� qomlar�ndan düz�ldilmi� bu qay�q tipli g�mil�rin t�kn�sinin burun hiss�sinin qövsvari ��kild� yuxar�ya do�ru qatlanmas� s�rf �m�li m�qs�d da��maqla, onlar�n dal�aya davaml� olmas�n� v� üzgüçülük imkanlar�n� art�rm��d�r.

217

Böyükda� da��n�n a�a�� �traf�ndak� 1 v� 8 sayl� qaya da�lar� üz�rind� qeyd� al�nm�� g�mi r�sml�rinin say�n�n artd��� n�z�r� çarp�r. Burada qeyd� al�nm�� 1 sayl� qaya parças� üz�rind� 7, onun q�rb s�mtind�ki qaya q�lp�si üz�rind� is� 11 �d�d irili–x�rdal� qay�q-g�mi r�smi a�kar olunmu�dur.73

N�qliyyat vasit�l�rinin böyüklüyünd�n as�l� olaraq, onlar�n h�r birind� 2 n�f�rd�n 20-� q�d�r kamanla silahlanm�� avar ç�k�n �yl��diyi n�z�r� çarp�r. T�kc� 6-c� r�smd�ki qay�q-g�mid� 15 n�f�rd�n 3-ü ayaq üstünd� dayanm��d�r. 74 Bu t�svirl�rin h�kk olunma tarixi e.�. Y-IY minillikl�r� aid edilir.75

Böyükda� da��n�n a�a�� �traf�ndak� 8 sayl� qaya parças� üz�rind� h�kk olunmu� 42 r�smd�n 27-sini g�mi t�svirl�ri t��kil edir.76 Bir qismi d�rin dibli g�mil�ri �ks etdir�n bu t�svirl�rin böyük �ks�riyy�ti e.�. Y-IY minillikl�r�, cüzi bir hiss�si is� nisb�t�n sonrak� dövrl�r� aid edilir.77

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af�, xüsusil� d�mir dövründ�n etibar�n k�sici al�tl�rin daha t�kmil növl�rinin meydana g�lm�si sosial-m�d�ni h�yat�n dig�r sah�l�rind� oldu�u kimi, g�miqay�rma sah�sind� d� bir s�ra texniki ir�lil�yi�l�r� s�b�b olmu�dur. Xüsusil� poladdan haz�rlanan k�sici, de�ici v� mi�arlay�c� �m�k al�tl�rinin meydana g�lm�si a�acdan yonulan qurama tipli a�ac gövd�li g�mil�rin düz�lm�sin� imkan vermi�dir. Bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� Az�rbaycan�n X�z�ryan� liman ��h�rl�rind� (D�rb�nd, Niyazabad, Bak�, Salyan, L�nk�ran v� s.) b�sit g�miqay�rma t�rsan�l�ri yaranm��d�r.

�n�n�vi g�miqay�rma t�rsan�l�rind� tarix�n göy�rt�siz v� göy�rt�li olmaqla iki tip g�mi düz�ldildiyi m�lum olur. «Kirjim» v� «s�nd�l» adlanan yerli g�mil�rin h�r iki növü XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r. �lk vaxtlar avar vasit�sil� h�r�k�t etdiril�n yerli g�mil�r t�dric�n yelk�n il� t�chiz edilm�y� ba�lam��d�r.H�r�k�t etm�k (üzm�k) üçün kül�yin gücünd�n istifad�y� imkan ver�n yelk�nin g�miçilikd� t�tbiq olunmas� yerli g�mil�rin ortas�nda dor a�ac�n�n düz�ldilm�sin� g�tirib ç�xarm��d�r.

Yelk�nin as�lmas�na xidm�t ed�n dor a�ac� h�m d� g�minin qurulu�unda v� yük tutumunda xeyli d�yi�iklik yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Bunun n�tic�sind� yük tutumu yüks�k olan göy�rt�li g�mil�r �n�n�vi d�niz g�miçiliyind� ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�dir.

�n�n�vi d�niz g�mil�rinin h�r iki növü, �sas�n, sahil boyunca, h�m d� kompass�z üzürdü. Kirjim v� s�nd�lin sahild�n çox aralanmamas�n�n dig�r s�b�bi d� güclü f�rt�naya qar�� onlar�n dözümsüz olmas�ndan ir�li g�lirdi. Ad�t�n, d�nizd� qas�r�a t�hlük�si yax�nla�anda bu g�mil�r d�rhal sahil� yan al�b lövb�r sal�r v� bununla da q�zaya u�ramaq t�hlük�sind�n xilas ola bilirdil�r. Ona gör� d� bu tip g�mil�r yaln�z sakit, f�rt�nas�z havalarda sahil boyunca üz� bilirdil�r.

Az�rbaycanda d�niz g�miçiliyinin meydana g�lm�si �n�n�vi g�miqay�rma s�n�tinin yaranmas�n� da labüd etmi�dir. Burada q�dim zamanlardan g�miqay�rma i�i üçün z�ruri olan bütün materiallar, �n ba�l�cas�, suya davaml� yüks�k keyfiyy�tli a�ac növl�ri mövcud olmu�dur. X�z�ryan� Tal��, �irvan, xüsusil� Mü�kür v� Xaltan me��l�rind� bit�n pal�d, pip, v�l�s, narrat, d�mira�ac v� s. g�miqay�rma i�ind� müxt�lif m�qs�dl�rl� (qab�r�a, taxta, qadaq, ç�p, avar, dor düz�ltm�k üçün) istifad� olunmu�dur. Bunlardan �lav�, g�miqay�ranlar yerli istehsal m�hsulu olan bal�q yap��qan�, q�tran, k�naf v� k�ndird�n d� istifad� etmi�l�r. Antik dövrd�n etibar�n g�miqay�ranlar papaql� metal mismar, p�rçim, g�mi buraz�, yelk�n v� s. kimi yerli istehsal m�hsullar�ndan istifad� etmi�l�r.

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda bacar�ql� v� t�crüb�li g�miqay�ranlar oldu�unu bel� bir faktdan da ayd�n görm�k olur ki, �eyx Heyd�r S�f�vi 1497-ci ild� �irvana yürü� ed�rk�n s�ri�t�li g�miqay�rma ustalar�n�n v� dülg�rl�rin köm�yi il� X�z�rd� üzm�k üçün g�mi in�a etdirmi�dir. H�min g�mi üçün a�ac material� �imal-��rqi �irvan me��l�rind�n g�tirilmi�dir.78

Az�rbaycan�n orta �sr g�mil�rinin forma v� qurulu�u haqq�nda �n dürüst m�lumat� XY �srin 70-ci ill�rind� A�qoyunlu hökmdar� Uzun H�s�nin saray�nda ya�am�� Venesiya s�firi Ambrozio Kontarini vermi�dir. Onun yazd���na gör�, yerli g�mil�rin arxas� v� burnu dar, ortas� çox enli, xa�al oldu�undan bal�q formas�n� k�sb edir. Onlar�n gövd�sinin taxtalar�n� a�ac qadaxla b�rkidir v� qatranla möhk�m yap��d�r�rd�lar. Bu g�mil�r iki �d�d dor a�ac� v� sükan rolunu oynayan uzun ç�p vasit�sil� idar� olunurdu. X�z�r d�nizçil�ri, kompass�z, ulduzlara bax�b s�mti

218

n�z�r� almaqla, b�xt�b�xt, sahil boyunca üzürdül�r. Kül�kli havada onlar yelk�nd�n istifad� edirdil�r. B�z�n is� sükan� �v�z ed�n ç�p vasit�sil� g�mini, ç�tinlikl� d� olsa, idar� edirdil�r. Buna baxmayaraq, onlar möhk�m �mindirl�r ki, bütün dünyada onlardan yax�� d�nizçi yoxdur. Q��da onlar g�mil�rini sahil� ç�kirl�r, çünki h�min vaxt d�niz s�f�ri h�yata keçirilmirdi.79

Az�rbaycan g�mil�rinin yast�dibli olmas� fakt� �cn�bi s�yyahlar�n çoxu t�r�find�n t�sbit olunmu�dur. M�hz yast� dibli olmalar� s�b�bind�n d� yerli g�mil�r suya az bat�r v� d�nizin dayaz sahill�ri boyunca üz� bilirdil�r.80

Son orta �sr m�nb�l�rin� gör�, bu dövrd� orta v� böyük ölçülü yerli g�mil�r 35 tondan 100 tona q�d�r yük götürürdül�r.81

Yerli g�mil�r Az�rbaycan�n X�z�ryan� �yal�tl�rinin h�m daxili, h�m d� xarici ticar�t v� iqtisadi �laq�l�rind� mühüm yer tuturdu. Bel� v�ziyy�t son orta �srl�rd� d� davam etmi�dir. Az�rbaycan�n X�z�ryan� limanlar� t�kc� g�miçiliyin deyil, h�m d� g�miqay�rman�n mühüm m�rk�zl�ri say�l�rd�. Bu limanlar�n çoxunda g�miqay�rma t�rsan�l�ri f�aliyy�t göst�rirdi. Görk�mli alman s�yyah�, ��rq ölk�l�rinin tan�nm�� bilicisi Adam Oleari �irvan�n �imal-��rq sahill�rind�ki Niyazabad liman�ndan b�hs ed�rk�n h�min k�ndin sakinl�ri üz�rin� xüsusi bir mük�ll�fiyy�t d� qoyuldu�unu x�b�r ver�r�k yaz�rd� ki, onlar h�r il �ah x�zin�si üçün bir neç� g�mi haz�rlay�rd�lar. Onlar g�mi qay�rmaq üçün a�ac materiallar�n� on kilometrl�rl� uzaq m�saf�d�n, çox ç�tinilikl� da��y�b g�tirirdil�r.82

Son orta �srl�rd� Rusiyan�n qüdr�tli d�niz dövl�tin� çevrilm�si, X�z�rd� ticar�t v� h�rbi d�niz donanmas� yaratmaq s�yl�ri dig�r X�z�ryan� ölk�l�r kimi, Az�rbaycan�n da d�niz g�miçiliyinin inki�af�na öz m�nfi t�sirini göst�rmi�dir. H��t�rxan� �l� keçir�nd�n sonra X�z�r d�nizind� donanma yaratma�a müv�ff�q olan Rusiya X�z�r hövz�sind� hakim mövqe tuturdu. El� bu s�b�bd�n d� o, dig�r X�z�ryan� ölk�l�rin g�mil�rinin X�z�rd� üzm�sin� q�sqancl�qla yana��r v� h�r v�chl� yerli g�miqay�rma i�in� �ng�l tör�tm�y� çal���rd�.

M�lum oldu�u kimi, h�l� Nadir �ah�n hakimiyy�ti dövründ� X�z�r d�nizind� h�rbi v� ticar�t donanmas� yaratmaq m�qs�di il� L�ng�rud liman�nda ingilis müt�x�ssisl�rinin köm�yi il� gizli ��kild� g�mil�r in�a olunma�a ba�lanm��d�.83 Bunu, özünün X�z�r d�nizind�ki h�rbi v� iqtisadi m�nafeyi üçün t�hlük� hesab ed�n Rusiya ilk günd�n h�min g�mil�rin in�a olunmas�n�n qar��s�n� almaq üçün bütün vasit�l�r� �l atm��d�. Hökum�tin q�rar� il� �rana g�miqay�rma üçün laz�m olan avadanl�q v� materiallar�n (dor a�ac�, �alban, lövb�r, mismar, k�ndir, p�rçim v� s.) gönd�rilm�si qada�an edildi.84

Rusiyan�n bu qada�alar�na baxmayaraq, L�ng�rud t�rsan�çil�ri yerli materiallardan istifad� etm�kl�, donanma üçün g�mil�rin in�as�n� davam etdirmi�l�r. Bu i�d� Az�rbaycandan olan t�rsan� ustalar� il� yana��, d�niz g�miçiliyind� böyük t�crüb� v� s�ri�t�si olan yüks�k h�rbi rütb�li ��xsl�r d� yax�ndan i�tirak etmi�dil�r. O dövrd� Az�rbaycanda olmu� h�kim-s�yyah �.Lerxin yazd���na gör�, L�ng�rud liman�nda g�miqay�ranlar�n �sas ba�ç�l�r�ndan biri admiral rütb�li Bak� hakimi Mirz� M�h�mm�d xan idi.85

Nadir �ah�n ölümünd�n sonra donanman�n in�as� dayand�r�lmaqdan �lav�, haz�r g�mil�r 1751-ci ild� ruslar�n fitn�kar i�tirak� il� yand�r�lm��d�r.86

XYIII �srin ortalar�nda müst�qil xanl�qlar�n meydana g�lm�si X�z�rsahili vilay�tl�rd� g�miqay�rman�n v� d�niz ticar�tinin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir. Feodal ara müharib�l�rinin �idd�tl�nm�si n�tic�sind� quru yollar� il� ticar�t t�hlük�li h�dd� çatmaqdan �lav�, h�m d� baha ba�a g�lirdi.

Dig�r t�r�fd�n, ölk� �razisind� bir s�ra müst�qil xanl�qlar�n yaranmas� il� �laq�dar olaraq, gömrük m�nt�q�l�rinin say�n�n çoxalmas� v� quru yollarda ticar�t karvanlar�n�n müt�madi olaraq qar�t edilm�si sat�� mallar�n�n g�mil�rl� da��nmas�n� z�ruru etmi�di. D�niz yolu il� yükda��ma nisb�t�n t�hlük�siz olmaqdan �lav�, h�m d� ucuz v� tez ba�a g�lirdi.87

D�niz ticar�tinin �h�miyy�tinin getdikc� artmas� g�miçilikl� m���ul olan ��xsl�r� v� dövl�tl�r� böyük g�lir g�tirirdi. Bel� v�ziyy�t onlar� ticar�t g�mil�rinin say�n� art�rma�a sövq edirdi.

M�lum oldu�u kimi, xanl�qlar dövründ� X�z�r d�nizi vasit�sil� h�yata keçiril�n ticar�td� mülki v� h�rbi donanmaya malik olan Rusiya hakim mövqe tuturdu. �qtisadi c�h�td�n z�if olan x�rda Az�rbaycan xanl�qlar� güclü d�niz donanmas� yaratma�a qadir deyildil�r. Ona gör� d� bu

219

sah�d� onlar Rusiyan�n r�qab�tin� tab g�tir� bilmirdil�r. Bununla bel�, Az�rbaycan�n X�z�rsahili vilay�tl�rinin hakiml�ri v� varl� ��xsl�rin� m�xsus xeyli yerli g�mi var idi.88

Do�rudur, kirjim v� s�nd�ll�rd�n ibar�t olan yerli g�mil�r yükgötürm� qabiliiyy�tin� gör� Rusiyan�n ticar�t g�mil�rind�n xeyli gerid� qal�rd�lar. Bununla bel�, s�rni�in v� yükda��mada yerli g�miçil�r f�al i�tirak edirdil�r. XYIII �srin 70-ci ill�rind� Az�rbaycanda olmu� S. Qmelinin yazd���na gör�, bel� g�mil�rd� bir d�f�y� ancaq 50-100 n�f�r s�rni�in da��nmas� mümkün idi.89

Uzaq d�niz s�f�rin� ç�xa bilm�y�n v� sahil boyunca üz�n yerli g�mil�r, �sas�n, Bak�-D�rb�nd, Bak�-Salyan, Bak�-L�nk�ran v� Bak�-�nz�li mar�rutlar� il� yük da��y�rd�lar.90

Xanl�qlar dövründ� Az�rbaycanda g�miqay�rma i�inin �sas m�rk�zi Bak� liman� idi. Burada kirjim v� s�nd�l in�a edil�n g�mi t�rsan�si f�aliyy�t göst�rirdi.91

Xanl�qlar dövründ� iqtisadi-ticar�t �laq�l�rinin intensiv ��kild� inki�af etm�si ��raitind� yerli g�miqay�ranlar rus g�mil�rin� b�nz�r iri ticar�t g�mil�ri d� in�a etm�y� ba�lam��d�lar. Bu g�mil�rin in�as�nda daha çox Rusiyadan g�tiril�n materiallardan istifad� olunurdu.

XIX �srin �vv�ll�rin� aid bir m�nb�d� x�b�r verilirdi ki, Bak� liman� yerlil�r� m�xsus ticar�t g�mil�rin� malikdir. Onlar�n �sas ticar�ti �ran�n X�z�r d�nizind�ki limanlar�na gönd�ril�n neft, duz v� z�f�randan ibar�t idi.92

G�miqay�rma üçün g�r�k olan laz�mi materiallar�n X�z�ryan� vilay�tl�r� ixrac�n� qada�an ed�n çar hökum�ti kirjim v� s�nd�ll�rin artmas�n�n Rusiyan�n ticar�t maraqlar�na zidd oldu�unu n�z�r� alaraq, 1774-cü ild� X�z�ryan� ölk�l�rd�ki öz konsullar�na bel� g�mil�rin çoxalmas�na mane olmaq bar�d� göst�ri� vermi�dir.93

Lakin çarizmin bu t�dbirl�ri el� bir ciddi s�m�r� verm�di. X�z�ryan� limanlarda g�miqay�rman�n qar��s�n� almaq mümkün olmad�. Yerli hakiml�r� v� varl� ��xsl�r� m�xsus müxt�lif tipli g�mil�l�rin say� durmadan artmaqda davam edirdi. Ona gör� d�, 1782-ci ild� çar hökum�ti X�z�r d�nizind� dig�r ölk�l�r� m�xsus ticar�t g�mil�rinin üzm�sini qada�an ed�n b�dnam q�rar q�bul etdi.94

Lakin çarizmin bütün bu qada�alar� t�kc� yerli g�miçiliyin inki�af�na �ng�l olmay�b, habel� ümum�n X�z�r d�nizind� ticar�t �laq�l�rinin geni�l�nm�sin� mane olurdu. Dig�r t�r�fd�n o zamank� rus g�miçiliyi X�z�r d�nizind� yükda��man�n öhd�sind�n g�l� bilmirdi. Bunu n�z�r� alan çar hökum�ti 1802-ci ilin aprelind� X�z�r d�nizind� dig�r ölk�l�r�, o cüml�d�n Az�rbaycan xanlar�na m�xsus kirjim v� s�nd�ll�rin üzm�sin� �ng�l tör�tm�m�k bar�d� yeni q�rar q�bul etm�y� m�cbur oldu.95

Bu q�rardan sonra X�z�rsahili vilay�tl�rd� yerli g�miqay�rma v� g�miçiliyin inki�af� intensiv s�ciyy� alm��d�r. H�min dövrd� Quba, Bak� v� Tal�� xanl�qlar�n�n Rusiya t�r�find�n i��al olunmas� fakt� da buraya g�miqay�rma üçün g�r�k olan rus mallar�n�n g�tirilm�si il� ba�l� mövcud mane�l�ri aradan qald�rd�. M�hz bu s�b�bd�n d�, XIX �srin 30-cu ill�rind� Bak� liman�nda 6 g�miqay�rma t�rsan�si f�aliyy�t göst�rirdi.96 H�min dövrd� Bak� sakinl�rind�n 57 n�f�rinin 60 g�misi var idi.97

Az�rbaycan�n �n�n�vi d�niz n�qliyyat�n�n tipik nümun�l�ri olan kirjim v� s�nd�ll�rin qurulu�u v� in�a texnikas� bar�d� dövrümüz� q�d�r çox cüzi m�lumat g�lib çatm��d�r. �cn�bil�r� m�xsus buxarla i�l�y�n v� yüks�k tonnajl� g�mil�rin X�z�rd� hakim yükda��ma vasit�sin� çevrilm�si il� �laq�dar olaraq, kirjim v� s�nd�l tipli yerli g�mil�r XIX �srin ortalar�na do�ru �m�li �h�miyy�tini itirib g�miçilikd�n ç�xm��d�.

Kirjim düz dibli v� göy�rt�siz in�a olunmu� kiçik h�cmli g�mi növü olub yerli a�ac materiallar�ndan haz�rlan�rd�. Qurama qay�q kimi, onun da gövd�si dib törpül�ri v� onlar�n uclar�na birl��dirilmi� yan qab�r�alardan ibar�t olub, üz�rin� �ld�yonma, yaxud mi�arl� qal�n taxta vurulurdu. S�nd�lsaya�� onun da dal qab�r�alar�n�n aras� nisb�t�n gen v� böyük olur, qaba�a do�ru getdikc� qab�r�alar�n m�saf�si t�dric�n daral�rd�.

Kirjimd�n h�m dayaz sahil� yan ala bilm�y�n böyük g�mil�rin yükünü doldurub-bo�altmaq üçün, h�m d� sahil boyu mar�rutlarla reyd� ç�x�b yükda��maq m�qs�di il� istifad� olunurdu. Ona gör� d� kirjim h�m avar, h�m d� yelk�n vasit�sil� h�r�k�t etdirilirdi.

Kirjimd�n �n çox sahilboyu k�ndl�rd� bal�qç�l�q t�s�rrüfat�nda istifad� olundu�undan o, «bal�qç� g�misi» ad� il� d� tan�n�rd�. Bununla bel�, kirjiml� h�m d� uzaq m�saf�l�r� yük v�

220

s�rni�in da��n�rd�. S�nd�l kirjimld�n bir q�d�r böyük olub t�kn�vari formada in�a edilirdi. H�m d� kirjimd�n

f�rqli olaraq, onun alt t�kn�si üz�rind� «göy�rt�» adlanan üst meydanças� da düz�ldilirdi. Da��nacaq yükl�r, ad�t�n, s�nd�lin «anbar» adlanan alt t�kn�sind�, s�rni�inl�r is� onun göy�rt�sind� yerl��dirilirdi.

Bir qayda olaraq, s�nd�lin ortas�na dor a�ac� b�rkdilirldi. Ad�t�n, orta v� kiçik ölçülü s�nd�ll�r t�k dorlu, böyük s�nd�l is� iki dorlu düz�ldilirdi.

S�nd�l suda h�m avar, h�m d� yelk�n vasit�sil� h�r�k�t etdiril� bilirdi. Yelk�n vasit�sil� s�nd�lin h�r�k�t sür�ti s�mt kül�yinin �sm�sind�n as�l� idi. T�crüb�li d�nizçil�r s�mt kül�yinin �sm� m�qam�n�, «gilavar» v� ya «x�zri»nin n� vaxt �s�c�yini, n� q�d�r davam ed�c�yini empirik bilik �sas�nda d�qiq mü�yy�nl��dir� bilir v� i�l�rini bu m�crada qururdular. Yelk�nin aç�l�b y���lmas� dor a�ac� vasit�si il� t�nziml�nirdi.

Keçmi�d� Az�rbaycan�n X�z�rsahili �yal�tl�rind� yükda��ma m�qs�di il� i�l�n�n yerli g�mil�rd�n �lav�, k�nardan g�tirilm� mexaniki g�mil�rl� d� yük da��m��d�r. Xüsusil� avarl� qay�qlar dayaz sahill�r� yan ala bilm�y�n böyük tutumlu d�rinlik g�mil�rind�n yükl�rin bo�ald�l�b da��nmas�nda, yaxud onun yükl�nm�si �m�liyya-t�nda müst�sna rol oynam��d�r. XYII �srin �vv�ll�rin� aid bir m�lumatda X�z�rin c�nub-q�rb vilay�tl�rind� bütöv pal�d kötüyünd�n yonulmu� v� h�r birind� 6 n�f�r bal�qç� yerl���n çoxlu qay�qlar oldu�u x�b�r verilirdi.98 H�min m�lumatda bal�qç� qay�qlar�ndan �lav�, X�z�r d�nizinin bu hiss�sind� h�r biri 30 tonad�k yük götür� bil�n yast� dibli, dorlu v� yelk�nli ticar�t g�mil�rinin üzdüyü d� bildirilir.99 �ahidin söyl�diyin� gör�, bu g�mil�rin d�nizçil�ri s�yyar�l�r �sas�nda s�mti mü�yy�nl��dirs�l�r d�, kompas v� dig�r d�nizçilik cihazlar� bar�d� mü�yy�n billikl�r� malik idil�r.100

�laq� yollar� v� rabit� vasit�l�ri

Az�rbaycan�n �n�n�vi �laq� vasit�l�ri quru v� su yollar�, b�r�-keçidl�r körpül�r, habel� b�sit rabit� növl�rind�n ibar� olmaqla, tipoloji c�h�td�n müxt�lif s�ciyy� k�sb etmi�dir.

Maddi m�d�niyy�tin dig�r növl�ri kimi, �n�n�vi �laq� vasit�l�ri d� çox q�dim zamanlardan t���kkül tapma�a ba�lam��d�r.

�n�n�vi �laq� vasit�l�rinin �n q�dim v� b�sit növü is� yollar olmu�dur. Q�dim insanlar�n �m�k m���uliyy�ti v� istehsal f�aliyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olan �laq� yollar�n�n z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

�btidai insan d�st�l�rinin m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ�ki y���c�l�q v� ovçuluqla ba�l� �m�li f�aliyy�ti say�sind� c���rlar �m�l� g�lmi�dir. Bu b�l�dçi c���rlar ilk, h�m d� �n b�sit yol növü idi. Bu dar c���rlar�n yaranmas�nda t�kc� qida axtar���nda olan insanlar deyil, h�m d� yem v� içm�li su dal�nca g�z�n dig�r canl�lar da yax�ndan i�tirak etmi�dil�r. Ovlaq v� örü�l�ri el-obaya qovu�duran bu b�l�dçi c���rlarla uzun müdd�t piyadalar v� minik-yük n�qliyyat� vasit�l�ri h�r�k�t etmi�dir. Da�lardan, d�r�l�rd�n, düzl�rd�n, me��l�rd�n ötüb keç�n bu t�hlük�li dar c���rlardan ba�lanan ensiz n�qliyyat yollar� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri üçün yararl� �ahrah yollarad�k çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir.

�stehsal t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�si, qida m�hsullar�n�n artmas�, natural mal mübadil�sinin yaranmas�, �mt�� ticar�tinin geni�l�nm�si yollar�n yax��la�d�r�lmas�na maraq oyatm��d�r. Bununla bel�, �laq� yollar�n�n uzun müdd�t b�sit halda qalmas�na natural t�s�rrüfat�n mövcud olmas� fakt� m�nfi t�sir gös�rmi�dir. M�lum oldu�u kimi, natural t�s�rrüfat ��raiti ticar�t �laq�l�rinin artmas�na, mal da��malar� v� �mt�� dövriyy�sinin inki�af�na, bel�likl� d� yollar�n yax��la�d�r�lmas�na maraq oyatm�rd�. Natural t�s�rrüfat�n mövcud oldu�u q�dim v� orta �srl�r dövründ�, uzun müdd�t n�qliyyat yollar� örtüksüz, torpaq yolu olaraq qalm��d�r.

�n�n�vi �laq� yollar�n� labüd ed�n amill�r s�ras�nda ölk�nin t�bii –co�rafi ��raiti, xüsusil� onun da�l�q, yayla v� düz�nlikl�rd�n ibar�t topoqrafik qurulu�u, habel� n�qliyyat �h�miyy�tli su hövz�l�ri mühüm rol oynam��d�r. M�hz bu s�b�bd�n d�, burada müxt�lif s�ciyy�li quru yollar� il� yana��, çay v� d�niz yollar� da t���kkül tapm��d�r.

Quru yollar�n�n v�ziyy�ti h�m d� ölk�nin sosial-iqtisadi v� texniki inki�af s�viyy�sind�n xeyli d�r�c�d� as�l� idi. �slind� bu, quru yollar�n�n inki�af s�viyy�sinin mü�yy�nedici amili idi. Az�rbaycan�n tarix�n düçar oldu�u texniki gerilik üzünd�n ölk�nin h�yat m�nb�l�rini: ��h�r,

221

k�nd, q�s�b�, yaylaq v� q��laq obalar�n� bir-birin� qovu�duran quru yollar� minillikl�r boyu örtüksüz, t�bii hal�nda qalm��d�r. Da� v� ya ç�nq�l örtüklü yollar burada yax�n keçmi�d�, XIX �srin ikinci yar�s�ndan sonra peyda olma�a ba�lam��d�r. Müt�madi poçt rabit�si v� s�rni�in da��nmas�n�n meydana g�lm�si dö��m�li yollar�n sal�nmas�na t�kan vermi�dir. El� bu s�b�bd�n d�, asfalt yollar�n sal�nmas�na q�d�r da� dö��m�li yollar «poçt» v� ya «�osse» yolu ad� il� tan�n�rd�. Yük dövriyy�si v� yükda��ma �m�liyyatlar� artd�qca �osse yollar� ��b�k�si d� geni�l�nib sax�l�nmi� v� çoxalm��d�r.

Yollar. Az�rbaycan�n �n�n�vi �laq� yollar� ilk növb�d� tipoloji c�h�td�n quru v� su yollar� olmaqla iki böyük qrupa bölünür.�

�n�n�vi quru yollar� örtük material�n�n s�ciyy�sin� gör� dö��m�siz (torpaq) v� da�, yaxud ç�nq�l dö��m�li (�osse) yollar� olmaqla iki qism� ayr�l�rd�.

Yük v� s�rni�in da��nmas�na xidm�t ed�n dö��m�li yollar, öz növb�sind� texniki v�ziyy�tin�, y�ni örtük material�n�n növün� gör� a�ac, da�, asfalt, beton yollara ayr�lm��d�r. Az�rbaycanda bataql�q v� sucaq sah�l�rd� ya�ay�� m�sk�ni sal�nmad���ndan a�ac (taxta) dö��m�li yollara, dem�k olar ki, t�sadüf edilm�mi�dir. Bu c�h�td�n t�kc� kolaz (qay�q) v� ya g�mil�rin yan ald�qlar� liman körpül�ri v� cay keçidl�rind� düz�ldilmi� «suvat» v� ya «b�rgah» istisnal�q t��kil edirdi. Suvat il� b�r�, yaxud g�mi göy�rt�si aras�nda keçid m�qs�di il� düz�ldil�n v� «hopp�r�» adlanan pill�k�n, h�mçinin a�ac yarmacalar� vasit�sil� dö��nib düz�ldilirdi.

Asfalt v� asfalt-beton örtüklü yollar Az�rbaycanda çox gec, Sovet hakimiyy�ti ill�rind� ç�kilm�y� ba�lam��d�r.

Örtüksüz yollar� istifad� m�ram�ndan as�l� olaraq daxili v� xarici (beyn�lxalq ticar�t v� ziyar�t) �laq� yollar�na ayr�l�rd�. Bunlar�n h�r birisi d� öz növb�sind� iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tin� gör�, müxt�lif tipoloji növl�r� bölünür.

Daxili yollar uzun müdd�t k�nd v� ��h�rl�r aras�nda sosial-iqtisadi v� m�d�ni �laq�l�rin h�yata keçirilm�sinin yegan� vasit�si olmu�dur. Çox vaxt «�yal�t yolu» kimi s�ciyy�l�ndiril�n k�nd v� ��h�rl�raras� �laq� yollar�n�n v�ziyy�ti bu v� ya dig�r tarixi m�rh�l�d� ümum�n ölk�nin iqtisadi inki�af s�viyy�si il� mü�yy�n edilirdi. Ölk�d� siyasi durum sabitl��ib möhk�ml�ndikc� iqtisadi h�yat�n canlan�b inki�af etm�si üçün �lveri�li ��rait yaran�rd�. �yal�tl�rin t�s�rrüfat h�yat� canland�qca onlar�n istehsal etdiyi m�hsullar� minik-yük hevanlar�, yaxud t�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri il� da��y�b istehlakç�lara (mü�t�ril�r�) çatd�rmaq laz�m g�lirdi. Bel� v�ziyy�t t�biidir ki, yollar�n, xüsusil� d�, t�k�rli n�qliyyat yollar�n�n yax��la�d�r�lmas�n� t�l�b edirdi. Lakin ölk�d� natural t�s�rrüfat�n üstün yer tutmas� daxili torpaq yollar�n�n abadla�d�r�lmas�na mara�� azald�rd�. Ona gör� d� ölk�nin daxili �laq� yollar� uzun müdd�t örtüksüz, b�sit torpaq yolu hal�nda qalm��d�r.

Bel�likl�, daxili �laq� yollar�n�n m�hdud s�ciyy� da��yan �n b�sit növü c���rlar olmu�dur. Zaman keçdikc� onlar�n bir qismi geni�l�nib t�k�rli n�qliyyat («araba») yoluna çevrilmi�dir. Yol quruculu�u sah�sind� ilk ciddi �m�li add�mlar Az�rbaycan�n Rusiya t�r�find�n i��al olunmas�ndan xeyli sonra, XIX �srin ortalar�ndan at�lma�a ba�lam��d�r. Az�rbaycan iqtisadiyyat�n�n Rusiyan�n t�s�rrüfat h�yat�n�n t�rkib hiss�sin� çevrilm�si n�qliyyata, o cüml�d�n �laq� yollar�na da öz t�sirini göst�rmi�dir. Az�rbaycan iqtisadiyyat�ndan daha çox g�lir götürm�k c�hdl�ri art�qca, onunla �laq� yollar�n� yax��la�d�rma�a maraq da art�rd�.101 Bu bax�mdan Yevlax-�u�a-Gorus-Naxç�van-�r�van �osse yolunun ç�kilm�sinin böyük iqtisadi –ticar�t �h�miyy�ti var idi. Bundan �lav�, h�min dövrd� A�su �osse yolu xeyli uzad�ld�. 102

Daxili �laq� yollar� ölk�nin ba�l�ca s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�rin� çevrilmi� iri ��h�rl�r �traf�nda c�ml��diyind�n müxt�lif istiqam�tl�r� �ax�l�nib ��b�k� �m�l� g�tirirdi. H�m d� daxili �laq� yollar�n�n bir qismi karvan yollar� il�, b�z�n is� magistral yollarla üst-üst� dü�ürdü. Uzun müdd�t ölk�nin �n böyük s�n�t v� ticar�t m�rk�zi olmu� �amax� ��h�rind�n �imala, c�nuba, ��rq� v� q�rb� olmaqla, müxt�lif istiqam�tl�r� daxili yollar uzan�rd�.

�amax�dan q�rb� do�ru istiqam�t götür�n ��ki yolu ba� Qafqaz silsil�sinin c�nub �t�kl�ri boyunca uzan�b gedirdi. Q�b�l�d�n keçm�kl�, ��kiy� çatandan sonra bu yol Z�y�m t�riqi il� davam ed�r�k, Gürcüstan �razisin� daxil olur, sonra da D�ryal d�r�sind�n keçib �imali Qafqaza,

� Sovet hakimiyy�ti ill�rind� bu t�snifata hava yollar� da �lav� olunmu�dur.

222

oradan da Rusiyaya v� Qara d�nizin �imal hüdudlar� il� Avropa ölk�l�rin� istiqam�t al�rd�. El� bu s�b�bd�n d� ��ki yolu beyn�lxalq tranzit ticar�ti yolunun bir hiss�sini t��kil edirdi. H�min yolla yüklü d�v� karvanlar� münt�z�m sur�td� h�r�k�t etdiyind�n o, «karvan yolu» da adlan�rd�. El aras�nda h�m d� «Xan yolu» ad� il� tan�nan bu yol �amax�-Z�rg�ran-V�libin�-Topçu-V�ndam-��ki t�riqi üzr� uzan�rd�.103 Qeyd etm�k laz�md�r ki, q�dim «Xan yolu»nun ��rq davam� yen� d� daxili yollar�n bir qolu olaraq �amax� ��h�rini Bak� v� onun �traf k�ndl�ri il� qovu�durub �laq�l�ndirirdi.104 Bak� yolu, öz növb�sind�, �imal v� c�nub olmaqla, iki istiqam�t� �ax�l�nirdi. H�m d� h�r iki yol X�z�rin sahill�ri boyunca, d�nizd�n azca aral� uzan�b gedirdi.

�amax�n� Rusiya il� �laq�l�ndir�n �imal yolu el aras�nda «da� yolu» kimi d� tan�n�rd�. Bu yolun bir hiss�si Niyazabad, �abran v� Qubadan keçib D�rb�nd�, oradan da H��t�rxana do�ru uzan�b gedirdi. D�rb�nd d�hlizini iki hiss�y� böl�n �imal yolu Niyazabad liman�na çatandan sonra onu d�niz yolu il� d� davam etdirib, yükl�ri g�mi il� H��t�rxana, yaxud �ran limanlar�na çatd�rmaq olard�.

�amax�dan ��rq� do�ru uzanan v� Bak� yax�nl���nda beyn�lxalq karvan yoluna qovu�an «araba yolu» bütün il boyu i�l�k halda olurdu.

Aran k�ndl�rini qovu�duran araba yollar� ya�murlu havalarda keçilm�z hala dü�düyünd�n çox vaxt onlar da�lar�n x�rl� �t�kl�rind� sal�n�rd�. �lin, h�r mövsümünd� gedi�-g�li� üçün yararl� olan da��t�yi yollar çox vaxt «dib yolu» adlan�rd�. �amax�dan �imala do�ru uzanan v� onu D�rb�nd� qovu�duran dig�r da� yollar�n�n h�r ikisi yaln�z minik-yük n�qliyyat�n�n h�r�k�t ed� bil�c�yi t�hlük�li dar c���rlardan ibar�t olub mövsümü s�ciyy� da��y�rd�. Yaln�z isti vaxtlarda yükda��ma üçün yararl� olan �imal yolundan ayr�lan qollardan biri T�ngi d�r�sind�n keçm�kl�, Xaltan, Qonaqk�nd v� Nüg�di t�riqi il� Quba v� Da��stan mahallar�na do�ru uzan�b gedirdi. �amax�dan �imal istiqam�tin� s�mt götür�n dig�r da� yolu is� Alt�a�acdan keçirdi.105 Alt�a�ac yolu xeyli ç�tin v� t�hlük�li oldu�undan el aras�nda ona «�eytan yolu» da deyirdil�r.106

Da� yollar�n�n bir qismind� h�tta minik vasi�l�ri il� d� h�r�k�t etm�k tez-tez ç�tinl��irdi. Da�lar�n s�ld�r�m yamaclar�ndan keç�n bel� c���rlarla ancaq piyada getm�k mümkün olurdu. Keçmi�d� Lah�cdan Mücü, Sulut v� D�mirçi k�ndl�rin� bu cür piyada c���rlar uzan�b gedirdi.107

�amax�dan c�nub istiqam�tin� ged�n yol el aras�nda Salyan yolu adlan�rd�. Küdrü düzünd�n keçdiyi üçün onu çox vaxt «Küdrü yolu» da adland�r�rd�lar. Küdrü q��laqlar�ndak� t�r�k�m�l�rin boyük �ks�riyy�ti �amax� ��h�ri v� �irvan yaylaqlar�na h�min yol il� qalx�b enirdil�r. �amax� il� Salyan aras�nda poçt �laq�si yaratmas� s�b�bind�n onu «poçt yolu» da adland�r�rd�lar. Küdrü yolu b�z�n «yaylaq yolu» kimi d� tan�n�rd�.

�irvan düzü (Xançoban v� S�rd�ri) k�ndl�ri �amax� ��h�ri il� «Qat�ruçan yolu» vasit�sil� d� �laq� saxlay�rd�lar. �irvan düzün� enm�k üçün «k�s� yol» hesab edil�n bu yol yaln�z minik-yük n�qliyyat�n�n h�r�k�ti üçün yararl� idi.108

�irvan�n da��t�yi v� aran k�ndl�ri bir-biri il� yükda��ma �laq�l�rini çox vaxt t�k�rli n�qliyyat yollar� vasit�sil� saxlay�rd�lar. Ona gör� d� k�ndl�raras� araba yollar� burada üstünlük t��kil edirdi. Torpaq örtüklü «araba yollar�» ya�murlu havalarda b�rbad hala dü�düyünd�n çox vaxt onlardan h�m d� minik-yük n�qliyyat� yolu kimi istifad� etm�k m�cburiyy�tind� qal�rd�lar.

K�nd yollar�n�n bir qismi Az�rbaycan�n Rusiyaya birl��dirilm�sind�n sonra «poçt yolu» kimi tan�nan ba� magistral yola qovu�ub ��b�k� �m�l� g�tirirdi.

�n�n�vi k�nd yollar�n�n çoxu, h�tta t�s�rrüfat �h�miyy�tli bir s�ra x�rda yollar �amax�dan öt�n Bak�-Tiflis magistral yoluna qovu�du�undan �irvan�n iqtisadi v� m�d�ni h�yat� üçün bu yolun müst�sna �h�miyy�ti var idi.109

Ölk�nin dig�r �yal�tl�ri d� piyada v� minik-yük heyvanlar�n�n h�r�k�ti üçün yararl� olan dar c���rlarla qovu�an araba yollar� il� �hat� olunmu�du. �yal�t yollar�n�n çoxu ya magistral yola qovu�ur, ya da onunla üst-üst� dü�ürdü.

Magistral yollar. �yal�t v� ölk� �h�miyy�tli magistral yollar�n v� onlara qovu�an k�nd yollar�n�n v�ziyy�ti sabit qalmay�b arabir d�yi�irdi. Köhn� siyasi-inzibati, yaxud s�n�t v� ticar�t m�rk�zi olan iri ��h�rl�r t�n�zzül� u�ray�b yenil�ri il� �v�z olunduqca magistral yollar�n istiqam�ti d�yi�irdi. Q�b�l�, B�rd�, Beyl�qan, Q�dim G�nc�, Mehp�van, �irvan, �abran, Z�y�m, Mahmudabad v� b. ��h�rl�rd�n keç�n q�dim v� orta �sr yollar�n�n aqib�ti bunu ayd�n göst�rir.

XIX �srin �vv�ll�rind�, rus i��al� n�tic�sind� Tiflis ��h�ri Qafqaz cani�inliyinin m�rk�zin�

223

çevril�nd�n sonra buradan ba�lanan magistral yollar�n abadla�d�r�lmas�na diqq�t art�r�lma�a ba�lam��d�r. O zamank� Qafqaz cani�ini general Yermolovun göst�ri�i il� Tiflis-�r�van magistral yolunun yenid�n qurulmas�na ba�land�. 250 verst� q�d�r m�saf�si �ossel��dirilmi� bu yolun bir hiss�si Az�rbaycan �razisind�n keçirdi. H�min yol A�stafa poçt m�nt�q�sin� çatandan sonra, G�nc�d�n keçm�kl�, Bak� istiqam�tin� �ax�l�nirdi.110

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Bak�n�n iqtisadi qüdr�tinin artmas�, siyasi-inzibati v� m�d�ni-ticar�t m�rk�zin� çevrilm�si il� �laq�d�r olaraq, yeni quberniya m�rk�zini ölk�nin dig�r �yal�t ��h�rl�ri il� birl��dir�n magistral �laq� yollar�n�n �h�miyy�ti artm��d�. Bak�-Quba-D�rb�nd, Bak�-Salyan-L�nk�ran, Bak�-G�nc�-Tiflis, Bak�-Yevlax-�u�a, Bak�-��ki-Zaqatala kimi magistral �yal�t yollar� f�aliyy�t göst�rirdi. Bunlardan �lav�, �amax�-Hac�qabul-Salyan, �amax�-A�su-Kürd�mir, �amax�-Göyçay-Ucar yollar� özl�rinin iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.111

XIX �srin 20-ci ill�rind� Az�rbacanda poçt xidm�tl�rinin meydana g�lm�si poçt yollar� ��b�k�sinin geni�l�ndirilm�si üçün �lveri�li ��rait yaratm��d�r. H�m d� çapar xidm�tin� malik olan poçt yollar�n�n çoxu köhn� magistral yollar z�minind� qurulurdu.112 Daha do�rusu, q�dim v� orta �srl�r dövründ� sal�nm�� sabiq araba yollar� abadla�d�r�l�b da� dö��m�li yollara çevrilirdi.

�sas v�zif�si poçt rabit�si xidm�tl�rind�n ibar�t olmas�na baxmayaraq, post yollar�, qism�n d� olsa, abad halda olmalar� s�b�bind�n ölk�nin ayr�-ayr� m�h�lli �razil�ri aras�nda iqtisadi v� m�d�ni �laq�l�rin geni�l�nib möhk�ml�nm�sin� yard�m etmi�dir.

Köç yollar�. �qtisadi �h�miyy�tin� gör� ölk�daxili �laq� yollar� aras�nda q��laq v� yaylaqlar� bir-birin� qovu�duran �n�n�vi köç yollar� xüsusi yer tuturdu. M�h�lli s�ciyy� da��yan koç yollar�n�n bir qismi da�lar�n �t�yin� q�d�r araba yollar� il� üst-üst� dü�ür, sonra t�k�rli n�qliyyat�n h�r�k�ti mümkün olmad��� üçün yayla�a q�d�r minik-yük heyvanlar�n�n ged� bil�c�yi dar�sqal piyada c���rlar� il� davam edirdi. Bu sayaqla t�hlük�li c���rlardan ibar�t olan yaylaq yollar� t�k�rli n�qliyyat üçün yararl� olan q��laq (aran) yollar�ndan f�rql�nirdi. Bununla bel�, köç yolunun h�r iki m�rh�l�sinin özün�m�xsus ç�tinlikl�ri v� üstün c�h�tl�ri var idi. H�m d� q��laq (aran) yollar�ndan f�rqli olaraq, yaylaq yollar�n�n çoxunun özün� m�xsus adlar� yaranm��d�r. Bu yollar�n ad� ya onlar�n v�ziyy�tind�n («Naltök�n», «Qat�ruçan», «S�b�tkeçm�z», «T�ngi» v� s.), ya da yaylaqlar�n ad�ndan («Lilp�r», «G�linqaya», «Qu�donan», «Cant�p�», «Xaçbulaq», «D�li da�», «Soyuqbulaq», «Q�rxbulaq», «Dibrar», «Sar�da�» v� s.) götürülürdü.

M�lum oldu�u kimi, Kür çay� Az�rbaycan �razisind�n keç�rk�n oval��� iki hiss�y� böldüyünd�n onun sol sahili boyundak� q��laqlar Ba� Qafqaz s�ra da�lar�ndak� yaylaqlara, sa� sahilind�ki Mil, Qaraba�, Mu�an düzl�rinin maldarlar� is� Kiçik Qafqaz yaylaqlar�na qalx�rd�lar. Ona gör� d�, köç yollar�n�n bir qrupu �imal, dig�r qrupu is� c�nub-q�rb istiqam�tin� do�ru uzan�rd�. Bu c�h�td�n yaln�z Kürün sol sahilind�ki Qarayaz� v� Ceyrançöl q��laqlar�ndan ba�lanan köç yollar� istisnal�q t��kil edirdi.

Qarayaz� v� Ceyrançöl q��laqlar�n�n maldar elatlar� Kür keçidl�rini (��xl�, Salahl�, Poylu, Q�raq K�s�m�n) keçib q�rb v� c�nub-q�rb istiqam�tind� uzanan köç yollar� il� Kiçik Qafqaz yaylaqlar�na qalx�rd�lar. �d�biyyat m�lumatlar�ndan b�lli oldu�u kimi, Kür çay�n�n Qazax q�zas�na m�xsus sol sahili q��laqlar�ndan ba�lanan köç yollar� 6 mar�rut üzr� yaylaqlara qalx�b enirdi.

��xl�-Qalaç� mar�rutu il� h�r�k�t ed�n maldarlar G�miqayas� keçidini g�mi-b�r� il� keç�nd�n sonra Qulp çay�n�n sahilin� çatanda iki istiqam�td� ayr�l�rd�: onlardan biri Ç�tir-da�a qalxmaqla, Borçal� q�zas�nda Babacan vadisin�, dig�ri is� Aleksandropol q�zas�nda �l�p da��na istiqam�t al�rd�.

��xl� v� Salahl� keçidl�ri vasit�sil� Aslanb�yli k�ndin� ç�xan ikinci bir köç yolu yen� d� Balak�nd v� Borana yolu olmaqla iki �ax�y� ayr�l�rd�.

Kürü Poylu v� Q�raq K�s�m�n keçidl�ri vasit�sil� keç�nl�r Qazax yolu il� A�stafa çay� boyunca, Dilcan d�r�si il� üzü yuxar� uzan�b gedirdi. Uzuntala k�ndini keç�nd�n sonra yol uzunu x�rda c���rlara ayr�l�b yaylaqlara qalx�rd�lar.

N�hay�t, ax�r�nc� yol Q�rax K�s�m�n keçidini keç�nd�n sonra H�s�nsu çay�n�n vadisi il�

224

Mur�uz da��na qalx�rd�.113 Bu cür çox�ax�li köç yollar� dig�r bölg�l�rin q��laqlar�n� da s�fal� yaylaqlara

qovu�dururdu. M�s�l�n, G�nc� yaylaqlar�na 11 köç yolu qalx�rd�. Bunlardan �n ba�l�cas� Yasamal a��r�m�ndan keç�n «Yasamal yolu» idi. Çardaxl�, G�d�b�y, Qalak�nd v� Çayqar��andan keç�n bu yolun 90 km-� q�d�ri t�k�rli n�qliyyat üçün �lveri�li idi. G�nc�basar q��laqlar�ndan ba�lanan dig�r bir köç yolu G�nc�çay vadisi il� üzü yuxar�, «Naltök�n yolu» il� Xaçbulaq v� Çobanda� yaylaqlar�na qalx�rd�.114

Qaraba��n elat �halisin� m�xsus q��laq v� yaylaqlar kimi, onlar� qovu�duran köç yollar� da çox idi. Qaraba��n çoxsayl� elat tayfa v� tir�l�rinin az qala h�r birinin özün� m�xsus köç yollar� v� mar�rutlar� yaranm��d�. Murovda� yaylaqlar�na 6, Q�rxq�z yaylaqlar�na 2, Girs v� Ziyar�t yaylaqlar�na ged�n ayr�ca bir köç yolu olmu�dur.115 �u�a q�zas�nda Qaradolaqlar �sk�ran vadisi il� Q�rxq�z yaylaqlar�na, yaxud Xaç�n yolu il� Girs yaylaqlar�na qalx�rd�lar.116 Sonuncu yoldan �n çox Cavan�ir q�zas�n�n elatlar� istifad� edirdil�r.

Koç yollar�n�n bir qismi k�nd yollar� il� çarpazla��rd�. Bu onlar�n iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini daha da axtar�rd�. Bunun n�tic�sind� aran k�ndl�rinin oturaq �halisi �kinçilik m�hsullar�n� (tax�l, ç�ltik, meyv�, bostan bitkil�ri) maldar elatlara satmaq v� onlar�n heyvandarl�q m�hsullar�na (ya�, pendir, �or, �t, yun, d�ri v� s.) d�yi�m�k imkan� �ld� edirdil�r. Koç yollar� üz�rind� yerl���n k�nd v� ��h�rl�rin �halisi d� bundan böyük fayda götürürdü. Koç yollar� say�sind� onlar h�m ucuz xammal �ld� ed� bilir, h�m d� istehsal etdikl�ri m�mulatlar� satmaq üçün maldar elatlar�n timsal�nda özl�rin� s�rf�li mü�t�ri tap�rd�lar.117

Karvan yollar�. �n�n�vi quru yollar� aras�nda iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tin� v� yükda��ma dövriyy�sinin h�cmin� gör� karvan yollar� xüsusi yer tuturdu. Q�dim v� orta �srl�r dövründ� beyn�lxalq ticar�t �laq�l�ri karvan yollar� vasit�sil� h�yata keçirildiyind�n bu yollar Az�rbaycan� dünyan�n yax�n v� uzaq ölk�l�ri il� �laq�l�ndirirdi. Çind�n ba�lanan q�dim «�p�k yolu»ndan tutmu� ��rq ölk�l�rind�n müxt�lif s�mtl�r� ba� al�b ged�n tranzit ticar�ti yollar�n�n çoxu Az�rbaycandan g�lib keçirdi. Az�rbaycan�n paytaxt �h�miyy�tli ��h�rl�ri, habel� iri s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri tarix boyu beyn�lxalq tranzit ticar�ti yollar�n�n ba�l�ca dayanacaq yerin�, al��-veri� m�nt�q�l�rin� çevrilmi�dil�r.

Antik dövrd�n ba�layaraq Çin, Hindistan v� dig�r ��rq ölk�l�rind�n Yunan�stan, Roma v� Bizansa do�ru uzan�b ged�n karvan yollar�n�n bir qismi Az�rbaycan�n tarixi �razil�rind�n, Atropatena v� Albaniya ��h�rl�rind�n ötüb keçirdi. Erk�n orta �srl�rd� Reyd�n ba�lanan karvan yollar� Z�ncan, Miyana, Sarab, �rd�bil, oradan da Qafqaza gedirdi.118 Reyd�n Qazaka, ��hrizur v� M�dain istiqam�tin� ged�n karvan yolu da mühüm ticar�t �h�miyy�ti k�sb edirdi. Bu yol ��rq ölk�l�rini Q�rbl� birl��dir�n �n i�l�k v� çox q�z��n al��-veri�� malik mühüm ticar�t yollar�ndan biri olmu�dur.119

Q�dim dövrd� �rd�bil ��h�rind�n bir yol Gilan �razisind�n keç�r�k, Amard ölk�sin�, oradan da Hirkaniyaya gedirdi. Bu yolun davam� Orta Asiya vasit�sil� Hindistan v� Çin� q�d�r uzan�rd�.120

�rd�bild�n Mara�aya ged�n yol Z�ncan yax�nl���nda iki qola ayr�l�rd�. �rd�bild�n Miyanayad�k olan yol Miyanadan Mara�aya olan m�saf�y� b�rab�r idi.121

Beyn�ln�hreynd�n Zaqro� v� Bisitun da��na keçib, oradan D�rb�nd d�hlizi vasit�sil� �imala getm�k olurdu. Mu�andan keç�n h�min �imal yolundan Albaniya ��h�rl�rin� qollar ayr�l�rd�.122

Az�rbaycan tarixinin müxt�lif m�rh�l�l�rind� ba� ver�n siyasi-h�rbi t�latüml�r v� bunun a��r n�tic�l�ri say�sind� yaranan iqtisadi t�n�zzül m�rh�l�l�ri il� ba�l� olaraq, beyn�lxalq karvan yollar� kimi, daxili ticar�t yollar� da öz ��mtini d�yi�mi�dir.

Beyn�lxalq v� daxili karvan yollar� çox vaxt k�si�ir, yaxud bir-birin� qovu�araq ticar�t �laq�l�rinin geni� ��b�k�sini �m�l� g�tirirdi.

Orta �sr karvan yollar�n�n bir qismi XIX �sr� q�d�r özl�rinin iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini itirm�mi�dir. «Xan yolu» ad� il� b�lli olan v� orta �srl�rd� Gürcüstana, oradan da Avropa ölk�l�rin� uzan�b ged�n beyn�lxalq karvan yolunun bir hiss�si ba� Qafqaz silsil�sinin �t�yind�n keçm�kl�, daxili �laq� yolu kimi, �amax�-Z�rg�ran-V�libin�-Topçu-V�ndam-��ki t�riqi il� davam edirdi.123

225

Daxili v� xarici ticar�t �laq�l�rin� birg� xidm�t ed�n mü�t�r�k karvan yollar� ölk�nin dig�r bölg�l�rind� d� mövcud idi. Naxç�van�n duzunu, Ab�eronun neft v� duzunu, G�d�b�y, Q�lizur, L�lv�r m�d�nl�rinin misini, Lah�c�n mis qablar�n�, ��ki-�irvan�n ip�k mallar�n�, G�nc�, Naxç�van, Ordubad�n al-quma��n� daxili karvan yollar� il� xüsusi pe�� sahibl�ri olan çarvadarlar da��y�rd�lar. Onlar yük da��maq m�qs�di il� qatar-qatar d�v� saxlay�r v� bu g�lirili pe�� sah�sind�n �ld� etdikl�ri qazancla ya�ay�rd�lar.124

Bak�-Tiflis d�mir yolu ç�kil�nd�n sonra (1883-cü il) d�v� il� yük da��ma v� çarvadarl�q pe��si t�n�zzül� u�rad���ndan ölk�daxili karvan yollar�n�n bir qismi t�rk olunma�a, yeni n�qliyyat mar�rutlar� yaranma�a ba�lad�.

Bununla bel�, köhn� ticar�t yollar�n�n bir qismi XIX �srd� �vv�lki qayda il� i�l�k �laq� yolu kimi davam edirdi. Avropa mallar� �amax�ya yen� d� Türkiy�nin �zmir liman� v� �rzrum vasit�sil� Gürcüstandan öt�r�k g�tirilirdi. Türkiy�d�n g�l�n ba�qa bir ticar�t yolu �r�vandan keçib G�nc�y� daxil olurdu.125 Qara d�nizin �imal sahill�ri boyunca uzanan dig�r bir tranzit ticar�ti yolu yen� d� Gürcüstandan keçm�kl�, Balak�n-��ki-�amax� t�riqi il� Bak�ya çat�rd�. Bunlardan �lav�, ��kid�n A�da� v� �r�� vasit�si il� G�nc�, �u�a v� L�nk�rana uzan�b ged�n ticar�t yollar� karvan yolu kimi, yükda��ma dövriyy�sini azaltsa da, i�l�k �laq� yolu olaraq qal�rd�. Bu cür daxili �laq� yollar� G�nc�d�n �u�a-Cavad-L�nk�ran-Astara t�riqi il�, �amax�dan is� Cavad keçidi v� Xudaf�rin körpüsu istiqam�tind� �ran ��h�rl�rin� uzanan �laq� yollar� iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�di.126

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n s�naye ��h�ri kimi, Bak�n�n iqtisadi qüdr�tinin artmas� il� �laq�d�r olaraq, Bak�-Tiflis magistral yolu Az�rbaycan�n birinci d�r�c�li �h�miyy�t k�sb ed�n �ahrah yoluna çevrilmi�dir. Az�rbaycan�n �razisini iki hiss�y� böl�n bu magistral yol ��rqd�n q�rb� do�ru uzand�qca ölk�nin ucqar �yal�tl�rind�n m�rk�z� do�ru istiqam�tl�n�n �laq� yollar�n� özün� qovu�durub böyük yükda��ma dövriyy�sin� malik olan geni� n�qliyyat ��b�k�si �m�l� g�tirmi�dir. N�qliyyat d�hlizi yaradan bu magistral yolun bir ucu uzan�b D�ryal d�r�siil�, dig�r ucu is� D�rb�nd d�hlizi vasit�sil� Az�rbaycan� Rusiya v� Avropa ölk�l�ri il� qovu�dururdu. Ölk�nin ba� yolu say�lan Bak�-Tiflis magistral� bir q�d�r sonralar ç�kilmi� eyniadl� d�miryolu x�tti il� yana�� uzanmaqla, yükda��ma dövriyy�sinin �sas a��rl���n� öz üz�rin� götürmü�dür.

Bu yolun n�qliyyat �h�miyy�tini art�ran t�kc� onun h�r iki ba��n�n Rusiya �razisin� ç�xmas� deyil, h�m d� Bak�ya çatandan sonra su yolu il� X�z�ryan� ölk�l�rin limanlar�na mal v� s�rni�in da��nmas�n� t�min etm�si idi. Bu m�nada Bak�-Tiflis magistral� Az�rbaycan�n n�qliyyat yollar� ��b�k�sinin �ah damar� say�l�rd�.

Su yollar�. Az�rbaycan �razisi üzgüçülük �h�miyy�ti k�sb ed�n iri su hövz�l�rin� (çay, göl, d�niz) malik oldu�undan onun �halisi tarix�n yükda��ma m�qs�di il� quru yollar� il� yana��, yax�n v� uzaq m�saf�li su yollar�ndan da istifad� etmi�dir. Az�rbaycan�n ba�l�ca su yolllar� Kür, Araz, Akusa çaylar�, X�z�r d�nizi v� Urmiya gölü vasit�sil� h�yata keçirilmi�dir.

Su yollar� vasit�sil� yükda��ma nisb�t�n tez, h�m d� uzuc ba�a g�ldiyind�n ona daha çox üstünlük verilirdi. Su yollar�ndan istifad�ni ölk�nin t�bii ��raiti d� z�ruri edirdi. Ona gör� d�, quru yollar�n�n ç�kilm�si ç�tin olan v� çox baha ba�a g�l�n bölg�l�rd� su yolu �n s�rf�li n�qliyyat �laq�si say�l�rd�. Kür çay�n�n sahill�rini yaz da�q�nlar� n�tic�sind� yaranan axmaz v� çalalar, bataql�q v� qam��l�qlar �hat� etdiyind�n onun k�nar� boyunca yerl���n k�nd v� ��h�rl�rin iqtisadi-ticar�t �laq�l�rini h�yata keçirilmi�dir.

Kür çay� Az�rbaycan �razisin� daxil olandan sonra g�miçilik �h�miyy�ti k�sb edirdi. Kirjim, kolaz, avarl� v� yelk�nli qay�qlarla Kürün m�ns�bind�n Ming�çevir� q�d�r üzm�k olurdu.

Müt�x�ssisl�r Kürü q�dim g�miçilik çay� adland�rm��lar.127 Keçmi�d� Çin v� Hindistandan karvan yollar� il� Orta Asiyaya çatd�r�lan ticar�t mallar� X�z�r d�nizi vasit�si il� Az�rbaycana g�tiril�nd�n sonra Kür v� Rion çaylar� vasit�sil� Qara d�niz sahill�rin�, oradan is� Yunan�stan v� Bizansa gönd�rilirdi.128

XIX �srd� Kür v� Araz çaylar� iri tutumlu g�mil�rin h�r�k�tin� imkan verm�diyind�n yükda��ma �m�liyyat�nda keçmi� �öhr�tini v� g�miçilik �h�miyy�tini xeyli itirmi�dil�r. Kür çay� yaln�z kiçik tutumlu üzücü vasit�l�rin (kirjim, qay�q) köm�yi il� yerli �h�miyy�tli yükl�rin

226

da��nmas�nda m�h�lli su yolu kimi istifad� olunurdu. Az�rbaycan�n �n�n�vi su yollar� aras�nda yükda��ma �h�miyy�tin� gör� X�z�r d�nizinin

limanlar�n� bir-birin� qovu�duran g�miçilik mar�rutlar� mühüm yer tuturdu. Keçmi�d� D�rb�nd, Niyazabad, Bak�, L�nk�ran, H��t�rxan, �nz�li v� ba�qa limanlar aras�nda d�nizin sahill�ri boyunca yük v� s�rni�in g�mil�ri üzürdü.

�lam�tdar hald�r ki, çay yollar� çox vaxt d�niz yollar�n�n davam�na çevrilirdi. Rusiya, �ran, Türküstan v� Az�rbaycan limanlar�ndan ç�xan yük g�mil�rinin bir qismi Kür çay�na daxil olub Salyan v� Cavad m�nt�q�sind� sahil� yan al�rd�lar.

Körpül�r. Az�rbaycan �razisinin fiziki-co�rafi ��raiti, xüsusil� onun s�thini bürüy�n çoxsayl� çay manel�l�ri, t�bii yar�an v� qobular yollarda r�van gedi�-g�li�i t�min etm�k üçün müxt�lif növ körpül�rin sal�nmas�n� z�ruri etmi�dir.

Q�dim v� orta �sr körpül�rinin bir qisminin qal�qlar� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Az�rbaycan�n q�dim s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri olan Q�b�l�, T�briz, �rd�bil, Naxç�van ��h�rl�rinin ticar�t yollar� üz�rind� bir s�ra körpül�r sal�nm��d�r. Araz çay� üz�rind� sal�nm�� 11 v� 15 a��r�ml� körpül�r, G�nc� körpül�ri, Xram çay� üz�rind�ki S�n�q körpü, Q�rm�z� körpü, Miyan� yax�nl���ndak� Qaflankuh, Mara�a v� Z�ncan aras�ndak� körpül�r orta �sr körpüsalma t�crüb�sinin yadigarlar�d�r. Onlar�n in�aat matriallar�n� v� tikinti texnikas�n� n�z�rd�n keçirdikd�, yurdumuzun q�dim sakinl�rinin körpüsalma t�crüb�si, bu sah�d� onlar�n �ld� etdiyi m�d�ni-texniki d�y�rl�r bar�d� ayd�n t�s�vvür yaran�r.

Mane�nin s�ciyy�sind�n v� istifad� m�ram�ndan as�l� olaraq körpü keçidl�ri piyada, minik v� t�k�rli n�qliyyat üçün n�z�rd� tutulmaqla, iki qrupa ayr�l�r. Xalq in�aat t�crüb�sinin n�tic�si kimi meydana ç�xm�� körpül�r tikinti materail�na gör� a�ac, da� v� k�rpic hörgülü olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�r� bölünür. XIX �srin 80-ci ill�rind� Bak�-Tiflis d�mir yolu boyunca sal�nm�� metal körpül�r, habel� XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n peyda olmu� d�mir-beton körpül�r müh�ndis-texniki dü�ünc�nin m�hsulu olub, körpüsalma sah�sind� yaranm�� empirik xalq t�crüb�si il� �laq�si yox idi.

Konstruktiv qurulu�una gör� körpü keçidl�ri tirli v� ta�l� olmaqla iki tipoloji qrupa ayr�l�r. Bunlar�n h�r birinin d� özün� m�xsus tikinti texnikas� t���kkül tapm��d�r.

A�ac (tirli) körpül�r, �sas�n, piyadalar v� minik-yük n�qliyyat� üçün n�z�rd� tutulub tikilirdi. Arx v� dig�r x�rda su mane�l�rinin üz�rind�n t�k�rli n�qliyyat�n keçm�si üçün, h�mçinin, tirli, lakin nisb�t�n enli körpü sal�n�rd�.

Piyadalar�n keçm�si üçün sal�nm�� körpül�rin b�sit qurulu�u onlar�n m�n�� etibaril� kökünd�n qopub y�x�lm�� a�ac gövd�sind�n v� yaxud x�rda da� çaylar�nda t�bii yolla �m�l� g�lmi� «addamac»dan tör�diyini söyl�m�y� �sas verir. Dayaz çaylar�n iç�risind� bir-birin� yax�n m�saf�d� ili�ib qalm�� iri çay da�lar�n�n üz�ri il� su m�ne�sini keçm�k olurdu. Keçidin «addamac» adlanan bu b�sit v� arxaik növü da� k�ndl�rind� özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.

Tirli körpül�rin b�sit növl�rind�n biri sakit axan çaylar�n «bo�az» adlanan dar ax�nl� yerind� sal�nan t�k v� ya qo�a tirli körpül�r olmu�dur. Yata��na yay�l�b axan çaylar�n ax�n�n� dar m�craya salmaq üçün çox vaxt onlar�n sahilind� m�sn� düz�ldilir v� yaxud s�b�td�n b�nd qurulurdu. Da� doldurulmu� çubuq s�b�tl�rd�n ibar�t b�nd vasit�si il�, h�mçinin, yata��n� d�yi�mi� çay qolu da köhn� m�cras�na qaytar�l�rd�. Körpü taylar�n�n bir ba�� çay�n sudöy�nind�ki qaya «yast�q» üz�rin�, dig�r nazik ucu is� iç�risin� a��r çayda�lar� doldurulmu� s�b�t dayaq üz�rin� qoyulurdu. Qo�a tirli körpül�rin üstün� çox vaxt çubuqdan hörülm� ç�p�r� (t�r�c�), yaxud göd�k a�ac yarmacalar�ndan ibar�t dö��m� düz�ldilirdi. H�tta b�z�n mal-qoyun keçirm�k üçün bu tip körpül�rin a�ac dö��m�sinin üstü torpaq v� ya çiml� örtülürdü.

Piyadalar�n keçm�si üçün n�z�rd� tutulan «asma» körpü növü Az�rbaycanda az yay�lm��d�r. Az�rbaycan�n t�bii ��raiti buna imkan verm�mi�dir. Bu tip körpül�r ba�l�ca olaraq, Sovet hakimiyy�ti ill�rind� in�a olunma�a ba�lam��d�r. Haz�rda Qudyalçay üz�rind� sal�nm�� asma körpül�rin bir qismi (Amsar v� Köhn� Xaçmaz k�ndl�rind�) istifad� olunmaqdad�r.

Tirli körpül�rin davaml� v� uzunömürlü olmas� üçün b�z�n onun k�ll� dayaqlar�n� �h�ng-qumqat���q mala il� da� v� ya k�rpicd�n hörürdül�r. Da� (k�rpic) hörgülü dayaqlara malik tirli körpül�r ba�l�ca olaraq iç�risind�n çay v� ya su arx� keç�n ��h�rl�r üçün s�ciyy�vi idi. Bel�

227

çaylar da�q�n zaman� evl�r� v� h�y�tyan� t�s�rrüfatlara z�r�r yetirm�sin dey�, ��h�r daxilind� onlar�n m�cras� da� hörgülü b�nd� sal�n�rd�. Bel� halda ��h�rin sa� v� sol sahill�rind�ki m�h�ll�l�ri aras�nda gedi�-g�li� yaradan tirli, yaxud da� (k�rpic) ta�-körpül�r sal�n�rd�.

Tirli körpül�rin nisb�t�n t�kmill��dirilmi� mük�mm�l növü p�rdibasma dayaqlara malik körpü olmu�dur. Körpünün bu növü h�m d� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�rinin keçm�sini t�min edirdi. Bunun üçün �vv�lc� çay�n dar ax�nl� sahilind� p�rdibasma dayaq düz�ldilirdi. Bu m�qs�dl� çay�n sahilind� bir c�rg� n�rdi düz�nd�n sonra onlar�n üstünd�n könd�l�n p�rdil�r dö��nirdi. Növb�ti p�rdi düzüml�ri bu qayda il� üst-üst� qura�d�r�lark�n üst p�rdil�r alt qatdak�ndan bir q�d�r qaba�a ç�x�rd�. Bunun say�sind� dayaq qura�d�r�ld�qca, h�m yuxar� qalx�r, h�m d� t�dric�n ir�liy� do�ru ç�x�b p�rvaz formas� k�sb edirdi. Bel�likl�, dayaqlar�n yuxar� hiss�si bir-birini� yax�nla��r.

P�rdibasma dayaqlar haz�r olandan sonra onlar�n üz�rin� yo�un tirl�r uzad�l�rd�. Körpünün a��r�m�n� �m�l� g�tir�n tirl�r düzülüb qurtarandan sonra onlar�n üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� p�rdil�r dö��nirdi. Minik v� qo�qu heyvanlar�n�n p�rdi dö��m�y� t�sirini azaltmaq üçün körpünün üstü x�r v� ya x�rqat���q torpaqla örtülürdü.

A�ac körpül�r� nisb�t�n ta�l� da� v� ya k�rpic körpül�r qism�n az yay�lsa da, mük�mm�l memarl�q qurulu�una v� uzun ömürlü olmas�na gör� diqq�ti c�lb edirdi.

Minik-yük heyvanlar�n�n v� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�- rinin keçm�sin� imkan ver�n ta�l� körpül�r mane�nin s�ciyy� sind�n as�l� olaraq, müxt�lif uzunluqda in�a edilirdi. El� bu s�b�bd�n d� ta�l� körpül�rin çox a��r�ml� tikilirdi. Çoxa��r�ml� körpül�rin tipik nümun�si say�lan Araz çay� üz�rind� sal�nm�� 11 v� 15 a��r�ml� Xudaf�rin körpül�ri tanr� möcüz�si kimi, orta �sr körpü salma t�crüb�sind�n soraq verir.

XIX �srin son q�rin�sind� ç�kilmi� �u�a-Z�ng�zur yolu üz�rind� 4 �d�d ta�l� da� körpü tikilmi�dir.129 Bu sayaq ta�l� da� körpül�r XIX �srd� dig�r poçt yollar� üz�rind� d� in�a olunmu�dur. Onlar�n bir qismi yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.

Az�rbaycanda ilk çuqun körpü XIX �srin 70-ci ill�rind� G�nc�çay v� Akstafa çaylar� üz�rind� tikilmi�dir.130 Bundan �lav�, Bak�-Tiflis d�mir yolunun ç�kilm�si il� �laq�d�r bir s�ra körpül�r, o cüml�d�n Kür çay�n�n üstünd�n Poylu v� Yevlax yax�nl���nda metal dayaql� iki möht���m körpü sal�nm��d�r. Bel� körpül�r 1900-cü ild� istifad�y� veril�n D�rb�nd-Bak� d�miryolu x�tti boyunca da sal�nm��d�r.

Az�rbaycanda «cisir» adlanan yegan� ponton körpü növü Kür çay� üz�rind�ki m��hur Cavad keçidind� qeyd� al�nm��d�r. 14 �d�d iri v� 14 �d�d x�rda kolaz üz�rind� qura�d�r�lm�� v� 200 ar��n uzunlu�unda olan bu y��amat körpü növü h�l� orta �srl�r dövründ� m�lum idi.131 Yaz da�q�nlar� zaman� sel aparmamaq üçün sökülüb saxlan�lan c�s�rd�n XIX �srin �vv�ll�rin� q�d�r istifad� olunmu�dur. 132

Rabit� vasit�l�ri. Az�rbaycan�n özün� m�xsus �n�n�vi rabit� vasit�l�ri t���kkül tapm��d�r. B�sit rabit� növl�rinin bir qismi burada XIX �srin �vv�ll�rin�d�k, ba�qa sözl�, Rusiya t�r�find�n poçt xidm�ti t��kil olunana q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

M�lum oldu�u kimi, insanlar iqtisadi güz�ranlar�n�, sosial-m�d�ni t�l�batlar�n� t�min etm�k üçün bir s�ra z�ruri m�lumatlar� uzaq m�saf�d�n bir-birin� çatd�rmaq m�cburiyy�tind� qal�rd�lar. Ölk�nin inzibati-idar� sistemi il� ba�l� informasiyalar�n yerl�r� ötürülm�si, yaxud müharib� v� dig�r t�hlük�li x�b�rl�rin �haliy� çatd�r�lmas�, ölk� ba�ç�s�n�n �mr v� f�rmanlar�n� yaymaq üçün tarix boyu b�sit rabit� vasit�l�rin� k�skin ehtiyac duyulmu�dur. Bu m�nada rabit� vasit�l�rinin v�ziyy�ti ölk�nin m�d�ni inki�af�n�n bir növ göst�ricisi say�l�rd�. Ölk� �halisinin normal t�s�rrüfat f�aliyy�tinin t��kili, n�qliyyat v� s�naye istehsal�n�n idar� olunmas�, ictimai v� m�d�ni-maarif i�l�rinin nizamlan�b yoluna qoyulmas� xeyli d�r�c�d� rabit� vasit�l�rind�n as�l� idi.

Q�dim zamanlardan ba�layaraq, insanlar laz�mi m�lumat v� x�b�rl�ri uzaq m�saf�d�n bir-birl�rin� çatd�rmaq üçün daima s�rf�li rabit� vasit�l�ri axtarm��lar. Onlar bu m�qs�dl� ilk vaxtlar müxt�lif növ s�s siqnallar�ndan istifad� etm�li olmu�lar. T�bil, g�r�nay v� dig�r z�rb, yaxud n�f�sli al�tl�r, h�y�canl� x�b�rl�ri çatd�rmaq üçün ilk b�sit rabit� vasit�si rolunu oynam��d�r. H�tta b�z�n adamlar�n uzaq m�saf�d�n bir-birini ucadan s�sl�m� yolu il� ça��rmas� da b�sit rabit� vasit�sin� çevrilmi�dir. Lakin s�s siqnal� vasit�si il� h�r hans� bir m�lumat�n ötürülm�si

228

m�saf� bax�m�ndan m�hdud s�ciyy� da��m��d�r. El� bu s�b�bd�n d� bu v� ya dig�r x�b�ri bir q�d�r uzaq m�saf�y� çatd�rmaq üçün s�s siqnal�n� i��q (tonqal), bayraq v� ya �l-qol h�r�k�ti il� �v�z etmi�l�r. H�tta bu m�qs�dl� öyr�dilmi� göy�rçin d� m�lumat ötürücüsü kimi istifad� edilmi�dir. Bunun üçün göy�rçinin aya�ana r�mzi m�na da��yan müxt�lif r�ngli ip, parça tik�si, pitik v� s. ba�lamaqla bu v� ya dig�r x�b�r laz�mi ünvana çatd�r�l�rd�.

Yaz�n�n meydana g�lm�sind�n �vv�l yaranm�� bu b�sit rabit� vasit�l�rinin bir qismi son vaxtlarad�k özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. H�tta m�scid minar�l�rind�n h�r gün mü�zzin t�r�find�n �trafa yay�lan azan s�dalar� da s�sli rabit�nin bir növü idi. Bu yolla Quranda yaz�lan k�lamlar müs�lmanlara çatd�r�l�rd�.

Arxaik rabit� vasit�l�rind�n biri d� tonqal olmu�dur. Ad�t�n, uzaq �traflardan yax�� görünm�k üçün tonqal hündür yerl�rd�, çox vaxt uca da�lar�n ba��nda yand�r�l�rd�. H�m d� bu h�y�can siqnal� t�k tonqalla deyil, z�ncirvari görünü� düzümü �m�l� g�tir�n tonqallar vasit�si il� çatd�r�l�rd�. Tonqallardan qalxan tüstü duman�n�n q�lizliyi dü�m�n ordusunun çoxsayl� oldu�unu bildirirdi.

Uzaq m�saf�l�r� x�b�r çatd�rmaq üçün �n etibarl� rabit� vasit�si «qasid», «�at�r», «carç�», «çapar», «salayç�» v� s. adlarla b�lli olan pe��kar x�b�r yayanlar olmu�dur. Bu pe��l�rin çoxu r�smi s�n�d, f�rman v� s�r�ncamlar� vaxtl�-vaxt�nda çatd�rmaq m�qs�di il� yaranm��d�r.

�nsanlardan rabit� vasit�si kimi istifad� olunmas� çox q�dim tarix� malikdir. H�l� q�dim zamanlarda insanlar vacib x�b�rl�ri yax�n tan��lar� vasit�si il� «ismar�c» yolu il� laz�mi ünvana çatd�r�rd�lar. X�b�rin etibarl� çatd�r�lmas�n� v� m�xfi qalmas�n� t�min etm�k üçün, ad�t�n, onu �ifahi qaydada, yadda� vasit�sil� gönd�rirdil�r. H�tta keçmi�d� s�lahiyy�tli ��xsl�rin, xüsusil� yüks�k v�zif�li m�murlar�n h�r birinin özün� m�xsus ��xsi qasidi olurdu. Onlar laz�mi m�lumat v� x�b�rl�rin vaxt�nda öz ünvan�na çatd�r�lmas�na m�suliyy�t da��y�rd�lar.

Qasid h�m piyada, h�m d� minik n�qliyyat� il� h�r�k�t edirdi. Piyada qasid yüks�k v�zif�li m�mur v� ya hökmdarlara m�xsus olduqda «�at�r» adlan�rd�. �at�rç�l�q pe��si yüks�k fiziki güc v� dözüm t�l�b etdiyind�n o, uzun müdd�tli t�lim v� m��q yolu il� haz�rlan�rd�. �dmanç� kimi yeti�dirilmi� �at�r yüngül ayaq v� �yin geyimi il� seçilirdi.

Atl� qasid minik vasit�si il� h�r�k�t etdiyind�n çox vaxt «çapar» adlan�rd�. Keçmi�d� r�smi dövl�t x�b�rl�rinin tez çatd�r�lmas�n� t�min etm�k üçün yolun h�r m�rh�l�sind� çaparxana v� minik atlar� saxlan�l�rd�. B�z�n növb�ti çaparxana karvansaraya t�sadüf edirdi. Çatd�r�lmal� x�b�r t�cili s�ciyy� da��mad�qda çapar karvansara v� ya çaparxanada gec�l�yib, ert�si gün yola dü�ürdü. Çapar t�cili x�b�r çatd�rmal� olduqda yor�un at�n� d�yi�m�kl�, dinc�lm�d�n yolunu davam etdirirdi.

B�z�n qasid elçi qismind�, hey�t hal�nda gönd�rilirdi. Bel� olan halda onu d�v� karvan�na qo�ub yad ölk�y� gönd�rirdil�r. Bu onlar�n t�hlük�sizliyin� mü�yy�n q�d�r t�minat yarad�rd�.

Carç� uca s�sl� mü�yy�n bir x�b�ri camaata car ç�kib bildir�n pe�� sahibi olub �n çox bazarlarda f�aliyy�t göst�rirdi. Keçmi�d� camaat�n gur oldu�u bazar v� meydanlarda r�smi x�b�rl�ri yaymaq �n�n� hal�n� alm��d�. Onlar r�smi dövl�t s�r�ncamlar�ndan �lav�, yerli m�lumatlar� da �hali aras�nda elan edib yay�rd�lar. Çarç�lar bir növ sonralar yaranm�� dövri m�tbuat�n x�b�r yayma v�zif�sini yerin� yetirirdil�r.

Yaz� meydana ç�xandan sonra m�ktub �n�n�vi rabit� vasit�l�rinin �n etibarl� v� möt�b�r növün� çevrilm�y� ba�lam��d�r. El� ka��z üz�rin� köçürülmü� ümd� x�b�r v� m�lumatlar�n m�ktub formas�nda ünvanlara çatd�r�lmas� z�rur�ti il� ba�l� poçt xidm�ti meydana ç�xm��d�r. H�m d� münt�z�m v� müt���kkil s�ciyy� da��yan r�smi rabit� vasit�si olmaq etibaril� poçt xidm�tl�rinin v�zif�si t�kc� m�ktublar� ünvanlara çatd�rmaqla m�hdudla�mam��d�r. Poçt vasit�si il� dig�r �m�liyyatlar, o cüml�d�n müxt�lif növ ba�lama, maliyy� s�n�dl�ri v� s. d� gönd�rilirdi.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, ��rqd� ilk poçt xidm�ti �h�m�ni hökmdar� I Daran�n (e.�. 522-486-c� il) hakimiyy�ti dövründ� t��kil olunmu�dur. 133 Az�rbaycanda poçt xidm�ti XIX �srin 30-40-c� ill�rind� çar Rusiyas�n�n r�smi rabit� sisteminin t�rkib his�si kimi yaranm��d�r. Poçt yollar� üz�rind� h�r 25-30 verst m�saf�d� «yamxana» v� ya «çaparxana» adlanan poçt stansiyalar� t��kil olunmu�dur. Yamxanalar h�m d� poçt xidm�ti i�çil�ri v� s�rni�inl�r üçün mehmanxana rolunu oynay�rd�. Burada, habel� at tövl�si, ehtiyat qo�qu v� minik atlar�, meht�rl�r, nalb�nd v� b. pe�� adamlar�na da t�sadüf edilirdi.

229

�n�n�vi rabit� vasit�l�rind�n biri d� toy-ni�an d�v�tnam�l�rini, yaxud yas m�rasiml�rind� m�rhumun ölüm x�b�rini qon�u k�ndl�r�, qohum-�qr�baya, dost-tan��lara çatd�ran xüsusi salayç� v� x�b�rçil�r olmu�dur. Bel� x�b�rl�ri yaymaqla m���ul olanlar Ab�eron bölg�sind� «d�sti-f�rman», Qaraba�da «�at�r», L�nk�ran bölg�sind� «salayç�» adlan�rd�.

XIX �srin 60-c� ill�rind� Az�rbaycanda teleqraf rabit�sinin �sas� qoyulma�a ba�lam��d�r. 1864-cü ild� Tiflisd�n Naxç�vana ilk teleqraf x�tti ç�kildi. Qafqaz cani�inliyinin m�rk�zi olan Tiflis ��h�ri 1868-ci ild�n etibar�n Bak�, ��ki, G�nc� v� b. ��h�rl�rl� teleqraf x�tti il� birl��dirilirdi. G�d�b�y mis zavodundan G�nc�y� 60 verst uzunlu�unda teleqraf x�tti ç�kildi. 1879-cu ild� X�z�r d�nizinin dibi il� Bak�dan Krasnovodsk ��h�rin� teleqraf kabeli ç�kilm�si ba�a çatd�r�ld�. 1886-c� ild� Bak�da ilk telefon x�tti ç�kilm�y� ba�land�.134

Bununla bel�, XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda poçt-teleqraf idar�l�rinin say� yen� d� az olub �halinin t�l�bat�n� öd�y�c�k s�viyy�d� deyildi. Onlar�n çoxu Bak�da c�ml��mi�di. 1903-cü ild� Yelizavetpol quberniya- s�nda c�mi 23 poçt-teleqraf idar�si var idi.135

Az�rbaycanda poçt-teleqraf xidm�tinin yarad�lmas� mahiyy�t etibaril� çarizmin müst�ml�k�çilik idar� üsulunun t�kmill��dirilm�sin� xidm�t ets� d�, yerli �hali üçün o, müt�r�qqi �h�miyy�t k�sb edirdi.

Ölk�d� rabit� xidm�tinin artmas�nda realn� m�kt�bl�rin, mü�lliml�r seminariyas�n�n, texnikum v� pe�� m�kt�bl�rinin aç�lmas�n�n mühüm rolu olmu�dur. Ziyal�lar�n v� t�hsilli adamlar�n say� art�qca h�m poçt-teleqraf mü�t�ril�rinin say� çoxal�r, h�m d� rabit� xidm�ti sah�sin� yerli kadrlar c�lb olunurdu. Bütün bunlar�n say�sind� poçt �m�liyyatlar� geni�l�nir, poçt vasit�si il� m�ktub, pul baratlar�, ba�lama v� dig�r �man�tl�rin gönd�rilm�si bar�d� �hali aras�nda yeni t�s�vvürl�r �m�l� g�lir, rabit� xidm�ti canlan�rd�. ��h�r küç�l�rind�n as�lm�� poçt qutular� m�ktubla�ma yolu il� yeni rabit� �laq�sinin ilk carç�lar�na çevrilm�kl�, informasiya �laq�l�rini kütl�vil��dirmi� v� ona ictimai m�zmun qazand�rm��d�r. 1����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+ (bundan sonra ORVZK), $._.-&}�.,1836,�.382; h�mçinin bax: M.N N�sirli. Maraql� tap�nt�: d�mir çar�q haqq�nda. - Az�rbaycan tarixin� dair materiallar.B.,1963, s�h.142-145. 2 �.A. Quliyev Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B., 1977, s�h.68-69. 3 � ����. }����#��� �� � � �. ., 1954, �.191; �.M. C�f�rzad�. Göst.�s�ri, «Be�ikda�…», s.78. 4 *. ���\����� . *�%����� ��� ���= �� � ������[ ������[ ��������� �� �� ��= ��� .- «^�����[ W���>��\�� /��%���», ]������,1952,�.116-125. 5Az�rb. SSR, Kinofotos�n�dl�r m�rk�zi dövl�t arxivi, inv. � 5013, «Bak� küç�l�rind�n birind� su da��yanlar» fotor�smi; «/��%��», 1881, �161. 6^. ��>�� �. &�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�. 1833, �.23-24; A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. Bak�, 1977, s.125. 7A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s�h.125-152; .��� �. ��<�%�-/�����#�%�? �� �<. ��%�,1929,�.44-83; 8 * & >��<. &%���������� � ������ ����<�%�� >�� ����. «/��%���%� � �<�%� #��?�����» q�zeti,1897,�177. 9 �.&. &�+������ & �<�%� #��?����� �� ��������� � wIX �., �.,1958, �.82,120,196. 10 &.}. | ����%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � |��> ����%�+ � �� ������ ����<�%�� >�� ����. - *!�/|/., �.IY, ]�\., 1886, �.99. 11 «�\>��» q�zeti,1912, �232. 12&�����% ��������$ �%�# ����[# � � +� ���� ��� � �������# #��?����� � �?�� >�� ���?# |�%��%���%�>� %��?. ]�\���,1889,�.66. 13 A.N.Mustafayev. Göst �s�ri, s.127. 14 �.S.Sumbatzad�. Göst.�s�ri. 15 �.&. &�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX � % . �., 1964, �.50-55. 16 A.N. Mustafayev. Göst. �s�ri, s.127. 17 *.* /���>��. *��� ������? ���� + ���>� �����?��? �������������� �� ���������.�. Y, ]�., 1929,�.174. 18 . ������. & � �� ��=-���[ _�=���%�>� � ��� ������ ����<�%�� >�� ����.&�}/, �[�.25, ]�\. 1898, ,�.111. 19 ".�. �>������$. }�����{�? ��� ���<�%�?. ]�\���,1876, �.39. 20 �.M. C�f�rzad�. Göst. �s�ri, s.120. 21 ..^ �� � (��#���[). �� ��������. �.,1 921, �.109. 22 �.&.&�+������ . & �<�%� #��?����� �� ��������� � XIX � % . �.,1958, �.87. 23].".`>�����%��.!%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � ��%���%�+ � �� . *!�/|/, �.1,]�\���, 1885,�.449, 512-513. 24 Yen� orada, s�h.525.

230

25 Hörgüc-etnoqrafik �d�biyyatda «k�v�n» d� adlan�r. 26 �.�.Kalugin. Göst. �s�ri, s.167. 27 Yen� orada. 28 Yen� orada. 29 B.M.�slamova., Göst. �s�ri, s�h.73. 30 A.N Mustafayev. Göst. �s�ri, s.132. 31 Yen� orada. 32 Yen� orada. 33*.*. ��%���. ^ ���J���������. .,1953, �.223. 34 .*./��>����. *�����$ �%�� �$ �% ����#������ �� � % /�� .- &&/, �.II, ]�\.,1872,�.68.; �.�.Kalugin. Göst.�s�ri,s.183. 35 B.M.�slamova. Göst.�s�ri, s.72. 36 F.A.Deminski. Göst.�s�ri, s.15. 37 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � �%$���%�+ � _ +�#���%�+ � ���# ��-%���%�� >�� ����. - *!�/|/, �.YI, ]�\���, 1887, �.248. 38 M.H.�f�ndiyev. Göst.�s�ri, s 85-88. 39 . ��� �. �>�-^����$�[� _����� � &��<?��%�? �� �<. �.,1930, �.49-51. 40 �/�/, �.II, ]�\., 1868, �.248. 41 ^.. &�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�., 1833, �208-209. 42 w.�.^ �+�= �. | +� � �� >��������� ��[# %� ��<?� |�%��%���%�>� %��? .- &*!�/|/, �.IY, ]�\., 1888, �.338. 43 ]../ ��+��. "�����[ ����������[ �� ����� �� ��������� � XIX-��$�� XX �.�., 2004,�. 39. 44 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri, s.131. 45 Yen� orada, s.131. 46 N. A Abelov. Göst. �s�ri, s.345. 47 X.A.Vermi�ev. Göst.�s�ri,s.136-137. 48 �.�./�\���. ��# ���>�$ �%� ���%��%� � ]���� ��. ]������, 1941, �.5. 49"./."�%�\����. !%���+�$ �%�� �[� � + {%�# %��������� � |�%��%���%�+ %�� .- *!�/|/., �.1. ]�\-���,1885, �.1.�.134. 50 «Kaspi» q�zeti, �146,1894. 51.*./��>����. *�����$ �%�� �$ �% ����#������ �� � % /�� .-&�����% �� � ��� � /��%�� .�.II, ]�\, 1872, �.68. 52 Az�rbaycan tarixi, I c., B., 1961, s. 147-148. 53 ���+ {. ����<+���%�� � � �����. ., 1973, �.385. 54 !. ] ����. } ����[���? %��<����. ., 1939, �. 137. 55 R.R.Dada�ov. Mu�anda �n�n�vi çay n�qliyyat� vasit�l�ri. – ADR-in 75 illiyin� h�sr olunmu� elmi konfrans�n tezisl�ri. B., 1992, s.124. 56 T.M.K�rimov. XIX �srd� Az�rbaycanda su n�qliyyat� vasit�l�ri.- Az�rbaycan etnoqrafik m�cmu�si, IY bur., B., 1981, s.42. 57 ]../ ��+��. "�����[ ����������[ �� ����� �� ��������� � XIX- ��$�� XX � �., 2004, �.70. 58 Yen� orada, s.70. 59 /. �����. � ������[#, %�. 17, >�.32 (�+. /.��� �. ����$�[ ����$��%� �� ������� �� ���������, �., 1987, �.95. 60 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+, $.I, &}�., 1836, �.164. 61 ".� � ���. }�� = ���� �� ��> ����� � |�%��%��<J. /����<, 1849, �.316. 62 �%�[, �������[ /��%���%�� ��# �>��\�$ �%�� /�+���� �. �.II, ]�\. 1868, �.742. 63 ^.. &�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�., 1833, �.8. 64 �/�/, �. II ,]�\., 1868, �.742. 65 Naxç�van �yal�tinin statistik t�sviri, s.116. 66 .�./�{ ��. &� � ��? � �����%�# ���� ��?#.1826 >.- *�����?, > �>��\�? � W���>��\�? ��> ����� XYIII-XIX ��. . 1958, �.264; ].". `�=��%��. ^[� ��%� �� �������? � �>���-�����%�# ���<�[# ��� ���. 1830 >.- *!�, 1958, �.301-302. 67 �.�.|���� �. }� ��%� � /�# ��J, }=���J, w �����J � �����-� ��%���%�J ������<.- «'���%�� � ����%», �.II, &}�., 1841, � 6, �.554. 68 �/�/, �. XII, ]�\., 1904, �.616. 69 *..���\����� . �������. "��%��<�[ ������� ��?. �., 1973, �.148, 150,156,157,160,171. 70 Yen� orada. s.148. 71 Yen� orada, s.148, 150, 156, 157, 171. 72 Yen� orada, s.157. 73 Yen� orada. s.257,259. 74 Yen� orada, s.257. 75 Yen� orada, s.260.

231

76 Yen� orada, s.262. 77 Yen� orada. 78 H�s�n b�y Rumlu. �hs�n �t-T�varix, XI c., Tehran n��ri, s. 614-615. (Bax: .w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XYII ��. �., 1982,�.239). 79�./��������. }�� = ���� . ������� %� ���������[# ��� = ��� ���%�� �� '�����. �. I, &}�, 1836, �.80-81. 80 `.&�� ��. ]�� ��� = ����?. .,1936, �.231-232. 81 Yen� orada (Bax: M.X. Heyd�rov. Göst �s�ri, s.241). 82 �.�� ����. ������� ��� = ����? � ��%���J � $ � � ��%���J � } ���� � �������. &}�., 1906, �.454. 83�.*.�������. ]��>���? W%������? ��>��� � ���� �� /����? � � ���� ������� XYIII �.. �.,1988, �.88-113. 84 Yen� orada. s.99. 85&� � �� � �����+ ��� = ����� � } ���J 1745-1747 >>. ��%����+ *.`. � �#�+. – Az�rbaycan MEA Tarix institutunun elmi arxivi. inv-� 486, s.47. 86"��[ ��%�+ ��[ � ���� ��� � �����%�# %����� � �� /������%�+ +�� � 1751 >.– ^ ����% �+� �����-�%�>� ����%�>� ��� ����, 1851. 87 /������%�? ���>���?. – ������� %� ��? $� ��?, �. VIII, &}�.,1834, �.87-88. 88C.H�s�nov. XYIII �srd� v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda g�miçilik v� d�niz ticar�ti. – G�nc Az�rbaycan�ünaslar�n m�ruz�l�ri. B., 1983, s.56. 89&..+ ���. }�� = ���� �� '����� ��? ���� ������? �� # �� # {����� � ������ , $. III. &}�., 1785, �.385. 90 Yen� orada, s.395-396. 91.�. ������� �. �� �������� � XYIII � % � ����+�����= �� � '���� �. �.,1965, �.307. 92 /������%�? ���>���?, �. 108. 93 }..���%��. �� ����[ ��? ����� ������� /��%��� �1722 �� 1803>>., $.II, &}�, 1869,�.79. 94 �%�[, �������[ /��%���%�� ��# �>��\�$ �%�� /�+���� �, �.II, �. 789. 95 }���� ������� ��%���� '������%�� �+� ���. &}�., �.27,1830, �.107. 96 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. �.IY, &}�., 1836, �.74. 97 Yen� orada, s.41, 74. 98 Tomas Herbert. Travels in Persia 1627-1629. London, 1931. s.177. (Bax: M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.241.) 99 Yen� orada. 100 Yen� orada. 101 Az�rbaycan tarixi, II c. B., 1964, s.246. 102 Yen� orada. 103 .". �� �����. & �< >���� �=�# ����> |�%��%���%�>� %��? – &&/, �.II, ]�\., 1871, �.22. 104 *.�. �������. *�����%�-W���>��\�$ �%�� �$ �% ��= ����. –"�** "�" �� ���������. *��. � 5632, ��.1, � �� 1-5. 105 M.N.Gersevanov. Göst. �s�ri, s.26. 106 �.�.������%�� (� ���� �). }���� ������� ��$�� ���. �.w, &}�, 1840, �.67. 107 ..!\ ��� �. & � �� ��>�$ �%$���%�>� � ��� ��%���%�� >�� ����. –&�}/, �[�. 29, ]�\., 1901, �.54. 108 N.A.Abelov. Göst. �s�ri, s.9 109 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1977, s.144. 110 /��%���%�� %�� ����< �� 1874>. ]�\. 1837, �.452. 111 ��%���%�� ������$�[� %�� ����< �� 1897 >. –�., 1896, �.68; "./���= �. �� $%� &��<?�[. –&�}/, �[�. V.]�\., 1886, �.101; ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ -+�#���%�>� � ���� ��%���%�� >�������. *!�/|/, �.VI, ]�\., 1897, �.10. 112 �.�%��>��� �. |�%��%���%�� %���. &}�, 1857, �.66. 113 }.&.^������. � ��� � ��+�� �������� |�%��%���%�>� %��?. &*!�/|/, �.V, ]�\., 1888, �.117-120. 114 P.S.Varavin. Göst. �s�ri, s.120.. 115 .�.&%�����%��. /�����#�%� %�� ��[ � ��� ��������. – �/�|}*/&, �.IV ]�\., 1899, �.95 116 P.S.Varavin. Göst. �s�ri, s.119. 117 A.N. Mustafayev. Göst. �s�ri, s.146. 118 �.@�����. ������� ��. �., 1992, �.95. 119 V.V.Bartold. Tarix-e co�rafiya-e �ran. s.268 (Bax: A.Fazali. Göst. �s�ri, s.95.) 120 A.Fazili. Göst. �s�ri, s.95-96. 121 Yen� orada, s.95-96. 122 Yen� orada, s.96-97. 123 M.N. Gersevanov. Göst. �s�ri, s.22. 124 @.�.� +���%��. " %����[ �� � ��? � /���������%�+ ����{ ��%�+ �$���% ��%���%�� >�� ����. ]�\.. 1901, �.15; ..!\ ��� �. & � �� ��>�$ �%$���%�>� � ��� ��%���%�� >�� ����. –&�/}, �[�. 29, ]�\., 1901, �.85-88; .��� �. �>�-^����$�[� _����� � &��<?��%�? �� �<. �., 1930, �.49-51. 125 &.".���� ��%��. "�� �=� > �>��\�$ �%� � ������$ �%� ��� ���? � /��%�� , $.I, ., 1823, �.214. 126 /��%���%�� %�� ����< �� 1852>. ]�\.., 1851, �.96-107. 127 .*./��>����. *�����$ �%�� �$ �% ����#������ �� � % /�� . –&&/, �. II, ]�\., 1872, �.68. 128 /��%���%�� %�� ����< �� 1854>. ]�\., 1853, �.526-527.

232

129&.}.| ����%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ���# %� ��<?� |��> ����%�>� � ��� ������ ����<�%�� >�� ����. – *!�/|/, �. IV, ]�\., 1886, �.115. 130 /��%���%�� %�� ����< �� 1879>. ]�\., 1978, �.452. 131 }��e= ��� ���%� �� �� �������� . ].I, �., 1961, �.286. 132 �.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.14. 133 �. {. ����<+���%�� � � �����. ., 1966, �.383. 134 Az�rbaycan tarixi, II c., B., 1964, s.251-252. 135 Yen� orada, s.465-466.

Recommended