๐๙. สมถวิปัสสนาในพระไตรปิฎก ๙...๔.๒.๒...

๑๙ กันยายน ๒๕๕๗

สมถวิปัสสนาในพระไตรปิฎก ตอนที่ ๙

สุภีร์ ทุมทอง

๑. ความหมายและตัวสภาวะ ๒. สิ่งที่ควรทราบและความสำคัญ ๓. สมถวิปัสสนากับวิธีการปฏิบัติธรรม ๔. สมถวิปัสสนาในพระไตรปิฎก ๕. สมถวิปัสสนาในกรรมฐาน

สมถวิปัสสนาในพระไตรปิฎก

๔.๑ สมถปุพพังคมวิปัสสนา ๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ ๔.๓ สมถวิปัสสนายุคนัทธะ ๔.๔ ธัมมุจธัจจวิคคหิตมานัส

๔. สมถวิปัสสนาในพระไตรปิฎก

๔.๒.๑ บุคคล ๔ (๑) ได้สมถะแต่ไม่ได้วิปัสสนา (๒) ได้วิปัสสนาแต่ไม่ได้สมถะ (๓) ไม่ได้ทั้งสมถะและวิปัสสนา (๔) ได้ทั้งสมถะและวิปัสสนา (นัย อํ.จตุกฺก. ๒๑/๙๓ ทุติยสมาธิสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๒ อริยสัมมาสมาธิภาวนา ๕ (๑) ปฐมฌาน (๒) ทุติยฌาน (๓) ตติยฌาน (๔) จตุตถฌาน (๕) ใส่ใจอารมณ์และแทงตลอดด้วยปัญญา (นัย อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๘ ปัญจังคิกสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๓ อริยสัมมาสมาธิ มี บริขาร ๗ สัมมาทิฏฐิ เป็นหัวหน้า องค์มรรคประจำ ๓ คือ สัมมาทิฏฐิ สัมมาวายามะ สัมมาสติ (ม.อุ. ๑๔/๑๓๖ มหาจัตตารีสกสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๔ สติปัฏฐาน ๔ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา (องค์มรรค ๓) วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ (สมาธิ) (ที.ม. ๑๐/๓๗๓ มหาสติปัฏฐานสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๕ โพชฌงค์ ๗ ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค. อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา. อยํ วุจฺจติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. (๑) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค)์

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. (๒) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค์)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. อยํ วุจฺจต ิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. (๓) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค์)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปตีิ นิรามิสา. อยํ วุจฺจติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. (๔) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค์)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. อยํ วุจฺจติ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. (๕) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค์)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อยํ วุจฺจติ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. (๖) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค์)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

โส ตถา สมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. อยํ วุจฺจติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. (๗) (อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗ โพชฌังควิภังค์)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

.. ตีณิ สุจริตานิ ปริปูรานิ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรนฺติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปริปูรา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺต,ิ สตฺต โพชฺฌงฺคา ปริปูรา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ, (อํ.ทสก. ๒๔/๖๑ อวิชชาสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

กถํ ภาวิตา จ ภิกฺขเว จตฺตาโร สติปฏฺฐานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ ? ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อุปฏฐิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺฐา. (สํ.ม. ๑๙/๙๙๒ ทุติยภิกขสุูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อุปฏฐิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺฐา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. (๑) (สํ.ม. ๑๙/๙๙๒ ทุติยภิกขสุูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ, ยสฺมึ สมเย … ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค.. (๒) (สํ.ม. ๑๙/๙๙๒ ทุติยภิกขุสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย … วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค... (๓) (สํ.ม. ๑๙/๙๙๒ ทุติยภิกขุสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. (๔) ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. (๕) ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. (๖) โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. (๗) เวทนาสุ... จิตฺเต... ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี... (สํ.ม. ๑๙/๙๙๒ ทุติยภิกขสุูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ตถารูปานํ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ ธมฺมํ สุตฺวา ทฺวเยน วูปกาเสน วูปกฏโฐ วิหรติ กายวูปกาเสน จ จิตฺตวูปกาเสน จ, โส ตถา วูปกฏโฐ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกต.ิ (สํ.ม. ๑๙/๑๘๔ สีลสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ ตถา วูปกฏโฐ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหต.ิ. (สํ.ม. ๑๙/๑๘๔ สีลสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย .. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ,... วิริยะ… ปีติ… ปัสสัทธิ… สมาธิ… อุเบกขา… (สํ.ม. ๑๙/๑๘๔ สีลสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๖ วิมุตตายตนะ ๕ ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานิ, ยตฺถ ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อปริกฺขีณา วา อาสวา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, อนนุปฺปตฺตํ วา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ อนุปาปุณาติ. (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสต ิ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, ยถา ยถา ภิกฺขเว ตสฺส ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ, (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ตสฺส อตฺถปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปามุชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ภิกฺขเว ปฐมํ วิมุตฺตายตนํ,.. (๑) (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อปิจ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสต.ิ โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ. ตสฺส อตฺถปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปามุชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ภิกฺขเว ทุติยํ วิมุตฺตายตนํ, (๒) (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อปิจ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ.,.. อิทํ ภิกฺขเว ตติยํ วิมุตฺตายตนํ, (๓) (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อปิจ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขต.ิ,.. อิทํ ภิกฺขเว จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ, (๔) (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

อปิจ ขฺวสฺส อญฺญตรํ สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺญาย.,… อิทํ ภิกฺขเว ปญฺจมํ วิมุตฺตายตนํ, (๕) (อํ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖ วิมุตตายตนสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๗ อนุปุพพิกถา กับ อริยสัจ เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ภควา อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ. เสยฺยถีทํ. ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. (วิ.ม. ๕/๒๖)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ยทา ภควา อญฺญาสิ ยสํ กุลปุตฺตํ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. (วิ.ม. ๕/๒๖)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, เอวเมว ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ตสฺมึเยวาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ “ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ. (วิ.ม. ๕/๒๖)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๘ วิปัสสนา กับ อริยมรรคมีองค์ ๘ จกฺขุญฺจ โข ภิกฺขเว ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, รูเป ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุวิญฺญาณํ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสมฺผสฺสํ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ (ม.อุ. ๑๔/๔๓๐ สฬายตนวิภังคสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

จกฺขุสฺมึ น สารชฺชติ, รูเปสุ น สารชฺชติ, จกฺขุวิญฺญาเณ น สารชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺเส น สารชฺชติ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตสฺมึปิ น สารชฺชติ. (ม.อุ. ๑๔/๔๓๐ สฬายตนวิภังคสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ตสฺส อสารตฺตสฺส อสํยุตฺตสฺส อสมฺมูฬฺหสฺส อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต อายตึ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อปจยํ คจฺฉนฺติ. ตณฺหา จสฺส โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, สา จสฺส ปหียติ. (ม.อุ. ๑๔/๔๓๐ สฬายตนวิภังคสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ตสฺส กายิกาปิ ทรถา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ ทรถา ปหียนฺติ. กายิกาปิ สนฺตาปา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ สนฺตาปา ปหียนฺติ. กายิกาปิ ปริฬาหา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ ปริฬาหา ปหียนฺติ. โส กายิกสุขมฺปิ เจโตสุขมฺปิ ปฏิสํเวเทติ. (ม.อุ. ๑๔/๔๓๐ สฬายตนวิภังคสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺฐิ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ. โย ตถาภูตสฺส สงฺกปฺโป, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสงฺกปฺโป. โย ตถาภูตสฺส วายาโม, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. ยา ตถาภูตสฺส สติ, สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธิ. ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ. เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. (ม.อุ. ๑๔/๔๓๐ สฬายตนวิภังคสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

๔.๒.๙ อนุสาสนี คือเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะ สโต ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน, อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, เวทนาสุ … จิตฺเต … ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี … (สํ.ม. ๑๙/๓๖๘ สติสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการ ีโหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมฺมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. (สํ.ม. ๑๙/๓๖๘ สติสูตร)

๔.๒ วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

สวัสดีครับ