13499

7/25/2019 13499

1/9

OSMANL MPARATORLUGUNDA.GAYRMVSLMI,ERN GYM, MESKEN VEDAYRAN:I HUKUKU

Prof. Dr. Yavuz ERCAN*

Anadolu Seluklular ve Beylikler dneminde Gayrimslim,lerin

giyimlerine devlet veya sultanlar tarafndan pek mdahale edilmedii,

meslek yapma ve davran serbestlsi bakmndan geni b;'r zgrlk

iinde bulunduklar genellikle kaynaklarda belirtilmektedirl. Anadolu

beyliklerinden bi.i olan Osmanl Devleti iin de hu durum kukusuz

geerlidir. Nitekim ykselme devrine kadar bu konu ile ilgili olarak

geni, lde bir sJlldandrmann bulunduunu gstereeek bir belgeye

henzsahip deiliz. Ancak, daha sonra da belirtilecei gibi III.Murat'i

ait bir fermanda giyim konusundaki kstlamann Fatih zamannda da

olduu belirtilmektedir2 Runa ramen XV.yy. sonlarna kadar Os-

manlimparatorluunda Mslman olmayan halkn byk lde giyi-

ni, mesken yapma ve davran serbestisi iinde olduunu kuvvetle

tahmin edebiliriz. Zira, XV.yy. ortalarnda Trkiye'ye yerlemi olan

Yahudilerden sak Zarfati, Almanya ve Macaristan'daki Yahudileri

Trkiye'de oturmaya davet etmi ve bunun nedenlerini .ualarken

" ... Burada en iyi elbiseleri giyebilirsiniz. Burada herkes kendi asma te

incir aacnn altnda oturabilir. Hristiyan egemenliinde, ocuklarnz

mosmor veya kpkzl dvlme tehlikesiyl~ kar karya brakmadan,

asla mavi veya krmz renkli elbiseler giydiremczsiniz"3 diyerek hem Os-

manl mparatorluundak; geni grllk ve rahat orta~n, hem de

Trk dnyasyla Hristiyan dnyas arasndaki anlay farkn kar-

latrmaktadr4.

Ankara niversitesi, D.T.C. Fakltesi Genel Trk Tarihi Anabilimdal retim yesi.

1 Ayrca bk. A. Mez, Hristiyanlar ve Yahudiler, lki; Halkevleri Dergisi, e.X, 5.495.

496.

2 A. Refik, Onuneu Asr- Hiel'ide stanbul Hayat, stanbul 1917 (Blfndan sonra "lstan-

bul ifayat"), s.74.

3 Mektup Paris'te Bibliotheque Nationale, Aneien Fonds, no 291'de kaytld!r.

4 Mary W. Montgom6ry, Jewish Eneyelopedia, Turkey md. 5.279, 280.

7/25/2019 13499

2/9

Us yAVUZ ERCAN

Ancak, daha sonraki yzyllarda Osmanl mparatorluunda da

Gayrimslimlerin giyimlerine k~ytlar konulmaya balanm ve hatta

buna uymayanlara ar cezalar verilmitir. Osm~nl tarihinde giyim,

mesken yapma ve davnm kstlamasnn en ar olduu dnem III.

Murlit zamandr5 Toplum iinde grlen bu deiiklikte d~vletin -

kntye gitmesinin de rol vardr.

26 ubat 1556 tarihli bir Mhimme Defteri kaydna gre,6 Ms-

lman bir gece "kafir suretine girp, apka, 'e kaJir libasyla" hrszlk

yaparlarken "kol gezen Aa Blkbas Sleyman" tarafndan yakalan-

m ve sulular Yenieri Aasna teslim edilmi, daha sonra "siyaset"

cezasyla ceialandrlmlardr. Hemekadar burada Gayrimslim kya-

fetinin Mslman kyafetinden ayr olduunu belirten dorudan do-

ruya hir kayt yoksa da "kafir suretine girmek, apka ve kafir libas giy-

mek" ,deyimlerinden, o tarihlerde Mslman olmayanlarin deiik kya-

fet giymek zorunda olduklar ve Mslmanlarn Gayrimslim kyafe-_

tinde dolamalarnn byk su sayld kolayca tahmin edilebilir.

Zira, sulula'a en ar ceza olan "s~yaset" cezas uygulanmtr. Ku-

.kusuz bu ceza yalnz Gayrimslim kyafetine girdikleri iin verilmemi-

tir. Ancak, -hrszlk yapmann cezas da siyaset deildir. Bu ar ceza

hem hrszlk hem de Gay'imslim kyafetine girdikleri iin verilmitir.

Daha sona durum deiecektir. Mesela, III. Murat zamannda 4 Eyll

1577 tarihli bir fermanla yasaya aykr dbise giyenlerin dorudan do-

ruya siyasetle cezalandrlmalar emredilmitir 7

Ayrca bu kayttan kyafet konusunda bir Mslim ve Gayrimslim

eitliinin var olduu ileri srlebilir. nk, yasaklama iki taraf iin

de geerlidir. Yani hem Gayrimslimlerin Mslman kyafetinde, hem

de Mslmanlarn Gayrimslim kyafetinde gezmeleri yasaklanmtr.

Bu durumda Mslim ve Gayrimslim toplumlar kendi bnyeleri iinde

ve kendilerine ait giyecekleri kullanmaya zorlanmlar, tek tarafl olarak

Gayrimslimlerin kyafetlerinde bir kstlr ma olmamtr. Nitekim, II

Ekim 1583 tarihli bir sicil kaydnda8 Murat(?) adl bir Gayrimslim,

5 Jewish Encyclopedia'nn "Turkey" maddesi yazar M.Montgomery, Osmanl mpa.

ratorluunda giyim konusundaki kstlamamn IILMurat, dneminde baladn yazyor (s.282).

Bu bilgi yanltr. iink, arivlerde giyim konusunda kstlama ile ilgili daha eski belgeler var.

dr. ~u nedenle IILUurat "dnemi giyim konusundaki kstlamamn balad dnem deil, belki

en ok iddetlendi i dnemdir.

6 Babakanlk Arivi, 2 nolu Mhimme Defteri, hkm 248 (Bundan sonra" BAMD,

l."). Bu mealde baka bir kayt BAMD no 3, h.253 (27 Austos 1559 tarihli ferman sureti).

7 A,Refik, stanbul Hayat, s.74.

8 Bir nolu Ankara eriyye Sicili, s.67.

7/25/2019 13499

3/9

SMANLI MPARATORLUUNDA GAYRMSLMLERN GiYiM 119

Acemi Olan kyafetine girip Kurt adl bir Acemi Olan yaralad iin

ikayet edilmitir. ikayet konusu olan durum 'sadece adam yaralama

deil, ayn zamanda Mslman kyafetine girmi olmaktr. Bir bakma,

Gayrimsliml

7/25/2019 13499

4/9

1 20 YAVUZ ERCAN

yzl ve astarszd. )' ani bir eit yemeniydi. Bunun iine giyilen "edik,

ed,k" veya "edik" denilen19 bir cins mestin meinden yaplmas gerek-

liydi ve sahtiyandan~O yaplmas yasakt.

Gayrimslim kadnlar ferace vebamak giyemezlerdi. Bunlar,

.fahi:21veya B~rsa kutnusundan22 elbise, baka enk olmamak atyla,

gk navisi renginde akr23 giyecekler, bamak yerine de ku'ndma ve-

ya irvan ayakkab24 kullanacaklard. Mslman kadnlarn giydii

boyundan. etee kadar .yakal. elbise ve ince klilb25 giymeyecekler, a~

yet giyerlerse atlasdan26 veya kutnudan olacakt.

Ermenilerin kyafeti Yahudilerin kyafeti gibi olacak, yalnz Er-

meDiler halarna, yine fazla olmam.ak artyla, alaca kuak27'saracaklar

ve dierleri gibi Ermenikadnlar da ferace giymeyeceklerCli. Ferac'l ye-

rine fahir terlik,28 ilerine de siyah ve klrengi Bursa kutnusu giyecek-

lerdi. Dier giyimleri ise mavi akr, mein mesfL,9ve ~irvani bam~k

idi.

Dier Gayrimslimler30 klrengi ve siyah ferace giyebilecekler ve

bu feracenin astan saakl olacakt. lerin~ giyikleri dolamalar da3l

yinesiyah ve klrengi Bursa kutnusundan ve sade olacakt. Kaba di-

19 Edik, Edk ( : . J J)\d)\).Bk. R.E.Kou, Sslenne SzlU, Edik, edik ye

ekme maddeleri: .I.W. Hedhouse, A Turkish and English Lexicon, Edik ve edik kelimeleri:

H.K. Kadri, Byk Trk Lgat, edik .kelimesi: M.Z.Pakaln, Tarih Deyimleri ve Terimler

Szlii, edik kelimesi.

20 Mein, kuma gibi ok nce.ve yumuak deridir. Sahtiyan ise ayakkab yaplan kahn

kei derisidir.

21 Parlak, ssl ye gsterili Iir cins kuma~.

22 Pamuktan dokunmu kuma.

- 23 nce k)lmatan yaplm uzun bir eit alyar.

24 zellikle iryan taraflarnda giyilen bir cins ayakkab.

25 Arakiyye ( ..,. f ).

26 Yz ipek, ii pamuk bir cins kuma. Genellikle desensiz, dz renkli olu~du.

27 Alaca~ geneIlikle krmz zerine sar ubuklu bir pamuklu kumatr. peklisi de (llur.

du. Geni bilgi iin bk. R.E. Kou, Sslenme Szl, Alaca nd.

28 Terlik, klah ve kayuk altma giyilen ve serpuun ter ile kirlenmesni lleyen bir eit

takkedir. Metinde Ermeni kadnlarnm giyimi arasnda sayldna gre .arakiyye gibi br klah

olmaldr. Bk. R.E.Kou, Sslenme Szl, Arakin 've Terlik maddeleri.

29 edik (:.J~\ ~.1 .). Bk. J.W.Redhouse, A Turkish and English Lcxicon, t edikkelimesi, s.511.

30 "Sair I,~f'ere" deyiminden Yahudi ye Ermenilerin dmda kalan Rum, Sryani ve di-

er Gayrimslim topluluklar anlamak gerekmektedir.31 Dolarna, entari gibi n ak olarak kayuturulan ve stne kuak balanan bir eit

i; elbisesidir. Bk. RKKou, Sslenme Szl, Dolama mL M.Z.Pakalm, Tarih Deyimleri

ye Terimleri Szl, DoJama md.: .Sami, Kamus- Trki, Dolama kelimesi.

7/25/2019 13499

5/9

OSMANLI fMPARATORLUGl,JNDA,O{\YRry:SLMLERN GiYiM 121

kili ve tl olmayacakt. ayet fahir giyelerse o da siyah ve klrengi

olacak, baka renk giyilmeyecekti. Kuak, saak ve edik (edik) btn

Gayrimslimlerde ayn idi. .'Yoksul Gayrimslim32 yine az olmak zere gk mavisi renginde

sank saracaklar, ilerine ve stlerine giydikleri elbiseler skarlat33 ol-

mayacak, ancak k'arziyye34 veya Selanik ~has olabilecekti. Ayaklarna

iki kulakl, c;t astarl ayakkab3S giyecekler, i edik de kullanabile-

ecldedi... .. i" I': lt .i' ii' .

Bu hususlar. kapsayan fermann ilannd:m' onbe gn sonra II.

Selim, IS Austos 1568 tarihli ytmi bir ferman karmtu.Bu fermanda

kyafetle ilgili yeni herhangihir hkm yoktur. Y~I.U!z'dahi'nc~,.

Austos 1568 tarihli ve ondan da nce -henz elimizde bufunm~yari-

fermanlarda gsterien hkmlerii tiygtiiaimiis emredilmekte. v b buna

sebep olar~k da Mslman olmayan halkn saakl ve 'stn kaliteli

uhalar kullanp yine stn kaliteli tiilbentler alarak, Bipahi ve dier

Mslmanlar gibi sark sarnp, atlas, kutnu ve dier iyi cins kumalar-

dan kaftanlar ve pahal akrlar giyip, Mslmanlarngiydikleri mest

ve ayakkablan36 kullandklar iin' tiilbent, uha, kuma ve ay~kkabJ-

l~rn fiyatlarnn artt ve alnamaz duruma geldii gsterilmektedir37

Burada dikkati eken nokta, giyim-kuam kon~sun9aki snrlandrma-nn yalnz ekono~ik ~ebeplerinin gs+.erilmesive slam Hukuku '.h-

kmlel'inin herhan~ibir ekilde sz konus~ edim.errH~sid.ir.1. '.

III. Murat dnemine kadar, Gayrimslimlerin giyiml~ri ile ilgili

grevlel'i Muhtesip. yrtmt~. III.Mul'at dneminde ise bu grev

Yenieri Aasna verilmitir38

III.Murat'n 4 Eyll 1577 ta.ihli fer~a aa.-yukar lLSelim'in

15.Austos 1568,tf!.rihli fer~anyla ayn

7/25/2019 13499

6/9

122 YAVUZ ERCAN

bise g;ymesi, hatta elbiselerine ipek iletmeleri39 tamamen yasaklan-

mtr40. Daha nceki fermanlarda olduu gibi bu fermandan da kan-

lacak genel hkm, Mslim ve Gayrimslimlel'in kendi zel giysileri

ile gezebilmeleri ve Mslm~n olmoyan halkn Mslmanlara nazaran

genellikle dk kliteli elbiseler giymek ?orunda bulunduklardr.'

IILMurat dneminde giyim. konusunda en nemli deiiklik 8 Ma-

ys 1580 tarihli fermanla getirilmitir41. Fennandaki kaytlarn en h-

yk zelliklerinden bu'i de bu deiikliklerin byk lde yeni birey

olmayp Fatih Sultan Mehmet dneminde de byle' olduunun kaytl

bulunmasdr42. An~ak. Fatih dneminde ait. byle hir helge hen?

elimize gememitir.

IILMurat'n szn ettiimiz bu fermanndaki kaytlara gre

Yaludiler krm7:l apka giyecekler, bamak ve edilderi siyah olacak,

kapamalan43 astarlk kumatan yaplacakt. Hristiyanlar ise ~iyah

apka giyecekler, dier giyecekleri Yahudilerinki gibi 0Iacakt44.'

Her iki Gayrimslim toplumun da sank sarmalar yasaklanyor

ve apka giymek zorunda braklyorlard. ilk bakta bu kayttan Ms-

lman olmayan halkn bask altnda olduklar intiba uyanrsa da ger-

ekte byle deildir. nk, apka hibir devir de slam lkelerinde

, kullanlmamtr. Gayrimslim topluluklara has bir giyim eyas olan

apkann devlet tarafndan onlara zorla giydirilmesi demek yine de hir

bakma Gayrimslimlerin kltr ve geleneklerinin devlet tarafndan

korunmas demektir, Osmanl Devleti bu uygulamay bilinli olarak

yapm olmasada uygulama sonuta Mslman olmayan halkn aleyhine

deil lehine olmutur.

-Grld gibi, zellikle ilk dnemlerde giyim-kuamda pek fark

olmam, Gayrim3lim topluluklar Mslmanlar gibi giyin:efe ba-laynca (sark, ferace, dolama vs.) arada bir fark yaratmak iin, zel-

likle renk zerinde durularak birtakm kstlamalar konulmutur. Bn

arada Mslim ve Gayrimslim giyimleri arasnda kalite bakmndan,

fazla olmamakla birlikte, bir fark bulunduunu da sylemek gerekir.

39 " ... ve feraeelerine harir sencede ( ' o l : : - : " " ) etdi.rmeyip ... "

40 A.Refik, stanbul' Hayat, s.73.

41 A.Refik, stanbul Hayat, s.74.

42 " merhum 'e mafrleh eeddim Sultan Nlelmed Han nleyhi.'r-raJmeti .'e'r.rdmn zn.

nCJnlarnda "

43 Kapama, cbbe gibi ste giyilen bil' eit elbisenin addr. Yabut takm elbiseye de

kapama denirdi.

44 Siyal bamak ve edik, astarlk kumatan kapama elbise.

7/25/2019 13499

7/9

OSMANL iMPARATORLUGUNDA GAyRiMSLMLERiN GYM 123

OSmanl Jmparatorluunda mesken me'3f;lesi Mslim ve Gayri-

mslim asndan hemen hemen hibir dnemde nemli bir ikayet

konusu olmamtr. slam Hukukuna gre Gayrimslinler, Msl-

manlardan daha byk ve yksek ev yaptramazlarken, Osmanl m-

paratorluunda byle bir yasak hibir devirde szkonusu olmam veya

hi olmazsa byle bir kstlamann varln gsterecek belgeler imdilik

ortaya kmamtr.

Meskenlerle ilgili ildyetler genellikle gnlk yaant iinde ortaya

kan ikayetlerdir. Mesela, stanbul'da Ayasofya vakfna dahil Mahmut

. Paa hannda hulunan ve krk (veya kreki) RumIara ait olan dk-

kanlar yktrlmtn.45 Dkkanarn yaktrlma sebebi, tahtadan yaplp

hana sonradan eldenmi olmas, bu dkkanarda Gayrimsliinlerin top-

lanmalar ve ara-sra kavga etmele::i,bIi yzden, yine han iinde bulu-

nan mesciUeki Mslmanlarn rahatsz olmasdr. Grld gibi bu

olay da slam Hukukunun yasaklayc hkmleri asndan ele aln-

mamtr. Gnlk hayatn olaan geimsizlikleridir.

Bu konuyla ilgili olarak 8 Mays 1560 tarihli ferman suretinde,.

stanbul Kad Naibinin, Mahmut Paa hanm tefti ettii ve sonradan

yaplan tahta odalarn yklmas gerektiini syleyince, RumIarn iti-raz ettikleri ve bunun zerine bizzat stanbul Kadsnn meseleye el

koyduu kaytldr. Bundan yirmi gn sonra yine ayn konuyla ilgili

bir ferman stanbul Kadsna gnderilmitir (28 Mays'560).

Bu ve benzer gnlk meseleler dnda, Mslmanlar iin kutsal'

saylan cami, mescit, trbe gib'i yerlerin46 evresinde Mslman olma-

yan halk oturmalar yasaklanmtr. Nitekim stanbul'da Ebi Eyyub'

[-Ensari'nin trbesi evresinde oturan btn Gayrimslimlerrn oradan

karlmalar iin Haslar Kadsna 28 Mays 1566 tarihli bir hkmgnderilmitir47 Ayn zamanda hkmdeki kaytlardan bu yasan

ilk olmad, daha nce buna benzer birok bkm gnderildii anlal-

maktadr.

Yine bcnzer bir konu olarak am'da Hz.mer camisinn yaknn-

da bulunan Yahudi ve Hristiyan evlerinin Mslmanlara saUrumas

iin de am Kadsna 22 Eyll 1560 tarihli bir hijkm yazlmtr48

Bu fermanda dikkat edilmesi gereken nokta, evlerin ucuza sattruma-

4 ,5 BAMD no 4, h.69't.: BAMD no 3, h.1l90: A.Refik, stanbul Hayat, s.193.46 Bu arada zellikle Mekke ve Medine gibi kutsal yerleri de saymak gerekir.

47 A.Refik, stanbul Hayat, s.7.5.

48 BAMD no 3, 1.1557.

7/25/2019 13499

8/9

124 YAVUZ ERCAN

yp, gerek deerleri zerinden sattnImas iin srarla tenbih edilmesini

bildiren cmlelerdir. Cami evresindeki evlerin bir ksm daha nce

Mi.islll1a~larn elinde imi, 'sonralar Yahudi' ve Hristiyanlar bunlar

satn almlar. Fermanda zellikle bu evlerin de tekrarMslmanlara

sattnlmas emredilmektedir. Hkmn ellikl.erin,dl{.llbiri de bu iin

",e'r'i erif" uyarnca yaplm olduumin belii-tilriesidir49.

Mesken konusuyla ilgili olarak kilise, manastl', havra ve benzeri

ibadet y~rler.inin yap~. v~. on.a:\~mylailg~libirtakm yasGlkve kstla-

malar konulmustm:. Bu yasak vekistlamalar geno1likleslam Hukuku> , i. " f f~,. . . " i.

hkmlerinden kaynaklanniaktadr. ' .,'. -.f ";'.

,~ Durumu fermanlarla tayin ve tesbit edilen ibadet' yerlerinin, b-

tnyl~ bir dokunulmadg vard. Devlet kilise ve havralarn i tekHat-

larna hibir ekilde karmazd!. Yalnz,. yeniden ibad.~thane yaplma-

. masma50 ve ibadethaneler .onarlrken eski. yapsna uygun biimde

onarlmasna, onarnsrai3wda. ek blmler yaplnanas:\a 'dikkat

ederdi51. badethaneler z~rine 'konulan yasak bundan i ibaretti ye bu

nsa.m kk slam: H'.l.kukndan gelf..1.ekteydi.,.Ni,tekim esk,i ekline

ba~l kalmadan onarlan ibadethaneler ya yktmlm ya da"yktrilma-

sna karar ~erilmitir. .

badet yerlerinin onarm iin gerekli olan malzemcnin eski ve

~mllamlm olmaR gerekiyor(lu. Kprl FazllMust,afa Paa bu yasa

kaldrm ve onarm iinin kullanlmam malzemeyle yaplmasn sa-

lam~r5~..' " . _ 0 . ~ ' i ; ,~ " . ~ J } i . ',I~~ ...

M~ima~ olmaya!! h~lka ait, harap .ibadet yerierinin talar, al-

narak ku~nld~ gibi,53 harap olmayan~ardan b~zl~rm~.d~ camiye

4 9 " .. . mescid-i mezhiim'1 '~lntj:ehl.i lslanr olup ;Iil!- er'-i erif Y~ludi ,'u Nasora 0/'m a ; ' ~ " .~\ '. . .' . . " .

50 A.Refij

7/25/2019 13499

9/9

OSMANLI MPARATORLUGUNDA GAYRMSLMLERN GYM 125

evrildii olmutur. bn Batuta'nn kaydna gre54 kiliseden camiye

evirlen ilk bina Osman Gazi'nin kabrinin bulunduu binadr. Bina

mescide evrilmeden nce kilise idi. Gayrimslimlere at ibadet yerlerinicami veya mescit haline getirmek Osmanl mparatorluunun or,ya

kard bir uygulama deildi. slamiyetin yayld gnden itibaren

bu gibi ilemler yaplyordu.

Devlet her zaman Gayrimslimlere ait ibadet yerlene yaplan

saldrya engel olmu ve sululan. cezalandrmtL Bu ilemi yapar3:en

de suluyu Miislim veya Ga:yrimslim diye ayrmamtr. Yani kilise

ve havralar srekli olarak devletin gvencesi altnda hulunmutur55

Osmanl mparatorluu topraklarnda yaayan Gayrimslimlerin,Mslmanlarla ilikileri srasnda aralarnda herhangibir davran

farknn varln gsterecek bir belgeye henz sahip. deiliz. Oysa

slam Hukukunda Mslman olmayan halkn, Mslmanlada bir arada

,bulunduklar zaman nasl davranacaklar, nasl konuacaklar ve hatta

ne ekilde selam verecekleri ayr ayr te$bit cc'ilmitir. Osmanl mpa-

ratorluunda ayn konuyla ilgili olarak dolayh ekilde de olsa bir kayda

rastlayamadk. Bu durumda, mparatol'1uk topraklarnda yaayan

Mslim ve Gay-imslim topluluklar arasndaki ilikilerde, Mslman

olmayan halkn lehine veya aleyhine bir yasak ve kstlama bulunmad-

n kabul etmek gerekir.

Sonu olarak, giyim-ku~m, mesken ve davran zgJ baki-

mndan Osmanl mparatorluunda yaayan Mslim ve GayrimsHmler

arasnda, ana gre en geni ekilde bir .zgrln var olduu syle-

nebilir. Bu konulardaki uygulamalarda slam Hukuku esas alnmakla

birlikte, slamHukuku hkmlerinin degitirildii de olmutur. Fakat

bu ynde yaplan deiikliklerin hepsi Mslman olmayan hdkn

lehine yaplm deiikliklerdir. Yaplan yzlerce yeni kilisenin yannda Osmaiil Padiahnn, yeni patrikhane almasna izin verdii unu-

tulmamaldr. 1461 ylnda Gregoryen Ermeni Patikhanesi Fatih tara-

fndan, 1830 ylnda Katolik Ermeni Patrikhanesi II.Mal'mut tarafn-

dan ve 1870 ylnda Bulgar Patrikhanesi Abdlaziz tarafndan almas-

na izin verilmi ve hatta yardm edilmitir. Oysa Ermeniler de Bulgar-

lar da dier btn Gayrimslimler de 1.000 yllk Hristiyan-Bizansegemenlii srasnda byle bireyi gerekletirememilerdir.

54 ... Bursa''y' e.vadi-i Run'dan fetheden Osnanck'm kabri bL! beldenin mulwddema

Nasari kilisesi olan mescidindc Hindi,. ... ". tbn Batuta, Seyahatname (eviren M. erif), c.I,8.341, stanbul 1333. ,

55 BA Gayriq8Ini Cemaatlere Ait defterler no 10, 8.6: BAMD no 2, h.68l: BAMD no 3,l. 4,64, 1082.