View
0
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
Naam: Tjalling Wiarda
Jaar: 2013-2014
Rolnummer: 20121845
Bachelor Geschiedenis, Vak Oefeningen 2, Deelopdracht 7
Propaganda op Wereldtentoonstelling Antwerpen van 1885 –onderzoek naar propaganda
voor Koning Leopold II “zijn” Congo-Vrijstaat
Jaarthema: De Gemeentefeesten van Antwerpen
Periode: 1880-1890
Groep Nieuwste Tijd
Begeleiders: Prof. Dr. Hilde Greefs & Prof. Dr. Maarten Van Ginderachter
2
INHOUD
Inhoud 2
Inleiding 3
1. Het netwerk van koning Leopold II in Antwerpen en de Wereldtentoonstelling 6
2. Propaganda voor Leopold en zijn Congo-Vrijstaat op de wereldtentoonstelling 11
3. De eerste groep van Antwerpse investeerders in de Congo-Vrijstaat 14
(periode 1886-1891)
Besluit 16
Bibliografie 20
Bijlagen 24
Bijlage I: Tekst brief van Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II van 5-3-1885 om 24
Leopold II te feliciteren met zijn Congolese bekroning
Bijlage II: Tekst van toespraak Burgemeester de Wael bij openingsbanket van de 26
wereldtentoonstelling
Bijlage III: Lijst van personen behorend tot het Congolese netwerk 28
3
“Messieurs,
Levez avec moi vos verres pour boire à LEOPOLD II, Roi des Belges
Souverain de l’État libre du Congo
A LA REINE,
A LA FAMILLE ROYAL”
(Toost aan het einde van de toespraak van burgemeester Leopold de Wael bij het openingsbanket van de
wereldtentoonstelling1)
Inleiding
De eerste succesvolle wereldtentoonstelling van de moderne tijd werd gehouden in 1851 in
Londen. Het was de start van een periode van optimisme, van geloof in industriële en
technologische vooruitgang. In deze periode omarmden de tentoonstellingen een steeds breder
spectrum en gingen ze een uitstalraam vormen voor wetenschappelijke ontdekkingen,
industriële expansie, koloniale ontwikkelingen, internationale handel, landbouw,
mijnontginning, onderwijs, geneeskunde, plastische en toegepaste kunsten. Dit alles vond
plaats in een feestelijke sfeer, opgeluisterd door allerlei evenementen zoals concerten,
voordrachten, handelsbeurzen en sportmanifestaties.2
België sprong als eerste land van het Europese continent op de trein van de industriële
revolutie. De snelle economische ontwikkeling zorgde ervoor dat het idee voor een
wereldtentoonstelling ontstond. In 1885 organiseerde de stad Antwerpen de eerste Belgische
Wereldtentoonstelling. Deze tentoonstelling diende als promotor van Antwerpen als haven en
handelsmetropool. 3
1885 was ook het jaar dat Leopold II de Congo-Vrijstaat verkreeg op de Berlijn Conferentie
van 24 november 1884 tot 25 februari 1885. Leopold II werd officieel soeverein van de
onafhankelijke Congostaat en reeds op 5 maart 1885 kwam het College van de stad
Antwerpen bijeen om een “ontwerp adres” te bespreken, waarin de monarch met zijn nieuwe
aanwinst werd gefeliciteerd. Antwerpen wilde als “de handels- en nijverheidsmetropool van
België” als eerste aan Leopold zijn eerbiedige gelukwensen aanbieden.
1 “Toespraak van de Burgemeester”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 (zie bijlage II)
2 MAHIEU, De Belgische wereldtentoonstelling voor de Eerste Wereldoorlog, 3
3 Ibidem, 4
4
De inhoud van de brief4 geeft de hoop weer van het Antwerpse stadsbestuur dat het
uitgestrekte Congolese grondgebied een uitgebreide kolonie zou worden waar Belgische
producten de nodige afzetmarkten konden vinden. Congo bood volgens deze gemeentelijke
vertegenwoordigers mooie economische toekomstperspectieven voor België en meer bepaald
voor Antwerpen5.
De relatie tussen Antwerpen en koning Leopold II was sinds het aantreden van de liberale
burgemeester Jonkheer Leopold de Wael in 1872 weer goed na een periode van conflict. De
Wael zag de verzoening met het koningshuis als hoogste prioriteit en reeds in 1873 leidde dit
tot een eerste bezoek van Leopold II aan de Antwerpse Gemeentefeesten6. In 1885 bezocht
Leopold II maar liefst twaalfmaal Antwerpen met als belangrijkste bezoeken de opening van
de Wereldtentoonstelling op 2 mei, de inhuldiging van de nieuwe kaaien op 26 juli en de
uitreiking van de prijzen op de wereldtentoonstelling op 14 september.7
De Antwerpse wereldtentoonstelling die opende op 2 mei 1885 was de eerste mogelijkheid
om Congo-Vrijstaat, de nieuwe aanwinst van de koning, te presenteren aan een groot publiek.
Deze aanwinst moest, volgens de propaganda, “zijn genie” onderstrepen8. Tevens was het een
opportuniteit om de toen heersende industriële crisis te bestrijden door investeringen in de
handelsbetrekkingen met Midden-Afrika, een gebied van waaruit unieke grondstoffen zouden
toestromen en naar waar men Belgische machines en afgewerkte producten hoopte te
exporteren9. De Société de Geographie d’Anvers coördineerde de werkzaamheden rond de
presentatie van Congo tijdens de Wereldtentoonstelling. Dit Antwerpse genootschap werd al
sinds haar oprichting in verband gebracht met Afrika en de expansieplannen van Leopold II.10
Sinds een aantal jaren interesseren historici zich voor wereldtentoonstellingen, aangezien het
interessante bronnen zijn om propaganda te bestuderen.11
Volgens Christian Van de Velde
had een wereldtentoonstelling in die tijd een enorme (psychologische) impact op het publiek
en vormde zijn kijk op een land, een volk of een cultuur.12
Van de Velde onderzoekt de
Congopresentaties op alle wereldtentoonstellingen gehouden in België tot 1905, inclusief de
4Brief van de Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6,
203-204 (zie bijlage I) 5 ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 173
6 MANNAERTS, “Leopold de Wael, burgemeester van 1872 tot 1892”, 16
7 VANDEWOUDE, Inventaris van het archief van de Grootmaarschalk van het hof, 16
8 DOOM, “De wereldtentoonstelling en de koloniale propaganda”,195
9 VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 256
10 Ibidem, 225
11 DUMOULIN, “Images de soi, images de l’autre, 525-543
12 VAN DE VELDE, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles belges”, 405-445
5
wereldtentoonstelling van 1885. Hij kijkt naar de doelen, de organisatie en de voornaamste
personages betrokken bij de koloniale propaganda
Om het begrip propaganda beter te duiden in het kader van Congo refereer ik aan Mathew
Stanard. In zijn boek “Selling the Congo”, waarin hij de propaganda t.b.v. Congo bestudeert
tussen 1908 (toen Congo een Belgische kolonie werd) en 1960 (toen Congo onafhankelijk
werd), heeft hij propaganda gedefinieerd als de productie en verspreiding van informatie om
een bepaald instituut of bepaalde instelling, persoon of zaak te ondersteunen (of te hinderen)
en van de daarvoor geproduceerde ideeën, concepten en materiaal.13
Tevens refereert Stanard
zelf aan de definitie van Garth Jowett en Victoria O’Donnell uit hun boek “Propaganda and
Persuasion” waarbij wordt gesteld dat propaganda een opzettelijke en systematische poging is
om percepties te vormen, om kennis en gedrag zodanig te manipuleren dat een, vanuit het
standpunt van de “propagandist”, gewenste reactie wordt verkregen14
.
Voor de periode voor 1908 verwijst hij naar een artikel van Vincent Viaene15
, die kijkt naar
het imperialisme van koning Leopold II, waarbij de auteur focust op de “Koloniale Partij”. De
koloniale partij is een term uit het werk van Guy Vanthemse16
, die dit als eerste heeft
benoemd, het gaat hier in eerste instantie om het persoonlijke netwerk van koning Leopold dat
wordt ingezet om het Congoproject te ondersteunen. Dit netwerk wordt uitgebreid met een
financieel netwerk na het ontstaan van de Congo vrijstaat in 1885 aangezien er veel geld
nodig is om van Congo een winstgevende onderneming te maken.
Het is een periode dat de eerste “Congolese netwerken” – een samensmelting van het
persoonlijke en financiële netwerk – actief worden opgebouwd. Leopold II stimuleert de
oprichting van privéondernemingen die in Congo moeten gaan investeren. De Kamers van
Koophandel (die van Antwerpen op kop) beginnen de koloniale activiteiten te ondersteunen17
.
Dit werkstuk brengt in het eerste hoofdstuk het persoonlijke Antwerpse netwerk van Koning
Leopold in kaart en geeft aan welke belangrijke Antwerpenaren waren geïnvolveerd. Welke
personages uit dit netwerk vindt men terug in de organisatie van de wereldtentoonstelling en
wie waren de belangrijkste industriëlen en havenbaronnen van Antwerpen die Leopold II
nodig had als investeerders in “zijn” Congo.
13
STANARD, Selling the Congo, 3 14
Ibidem, 3 15
VIAENE, “King Leopold’s Imperialism”, 741-790 16
VANTHEMSE, Congo: De impact van de kolonie op België, 49 17
Ibidem, 46-48
6
Vervolgens wordt de aanpak van de propaganda voor Leopold en zijn Congo-Vrijstaat tijdens
de wereldtentoonstelling beschreven en geanalyseerd. Hoe stonden de Antwerpse bezoeker en
de Antwerpse pers ten opzichte van de presentatie van het Congopaviljoen met zijn
“negerdorp”18
tijdens de wereldtentoonstelling.
Door de onuitgegeven bronnen van de wereldtentoonstelling, zoals de lijst van genodigden bij
het openingsbanket van de wereldtentoonstelling ter ere van koning Leopold19
, te
onderzoeken en die te vergelijken met de eerste groep van Antwerpse financiers die vanaf
1886 betrokken worden bij investeringen in Congo zoals beschreven in het derde hoofdstuk,
krijgt men een beeld van de vorming van de “koloniale partij” in Antwerpen.
Dit werkstuk wil aantonen dat de Congopropaganda op de Antwerpse wereldtentoonstelling
van 1885 veelzijdig is. Het is een eerste aanzet om financiers te vinden voor het Congoproject
waarbij Leopold II en zijn netwerk optreden als propagandist, tevens vormt het de basis van
de latere koloniale propaganda. Exposities zoals wereldtentoonstellingen, musea en later ook
monumenten worden de belangrijkste propagandamedia “voor het volk” ten tijde van
Leopolds Congo.
1. Het netwerk van koning Leopold II in Antwerpen en de Wereldtentoonstelling
In 1865 wordt Leopold II de koning der Belgen. Op dat moment zijn de relaties tussen het
gemeentebestuur van Antwerpen en de rijksoverheid (gesteund door de koning) slecht door de
“Antwerpse kwestie”. Die ging over de bouw van een fortengordel rond de stad waarmee
Antwerpen een sterk bastion en toevluchtsoord voor de Belgische regering moest worden in
geval van oorlogsdreiging20
. Veel Antwerpenaren waren hier tegen en het protest werd
verwoord door de Meetingpartij die tussen 1862 en 1873 de meerderheid in het Antwerpse
stadsbestuur vormde. Dit stadsbestuur stond vijandig tegenover het centrale gezag in Brussel
en was antikoningsgezind21
.
Het netwerk van koning Leopold II in Antwerpen bestond ten eerste uit de Société
Commerciale, Industrielle & Maritime d’Anvers, de Antwerpse Kamer van Koophandel
(KvK). De KvK was sinds 1862 steeds verder weg gegroeid van het Antwerpse stadsbestuur
18
VAN REYBROUCK, Congo een geschiedenis, 78 19
Dossier Opening Wereldtentoonstelling, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 20
VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 74. 21
“Meetingpartij”, website geconsulteerd op 19 april 2014
7
en bleef loyaal tegenover vorst en vaderland22
. Uiteindelijk was de relatie tussen KvK en
stadsbestuur vijandig en zorgde het stadsbestuur ervoor dat bijvoorbeeld in 1868 de KvK geen
toestemming kreeg voor de plaatsing van een door hen gefinancierd en vervaardigd
ruiterstandbeeld van Koning Leopold I23
. Een jaar later had de KvK uit diepe ontevredenheid
een resolutie aangenomen waarin werd besloten om het contact met het stadsbestuur te
beperken tot een minimum24
. Nadat de Meetingpartij haar meerderheid verloor aan de
Liberalen in de verkiezingen van 1872, zette de nieuwe liberale burgemeester Leopold de
Wael sterk in op het herstel van de relatie met de KvK, Brussel en Leopold II.
In 1885 zijn de belangrijkste personen binnen de Antwerpse KvK de leden van het
overkoepelende Centrale Comité waaronder Albert de Bary, ook wel de Duitse burgemeester
van Antwerpen genoemd. Onder het Centrale Comité vallen de verschillende aparte
afdelingen zoals die voor suiker, leer, tabak en transport. Hier vinden we de namen terug van
bekende Antwerpse handels- en bankiersfamilies zoals Osterrieth, Kreglinger en Grisar25
.
Vanaf de tweede helft van de 19de
eeuw ontstaan er aardrijkskundige genootschappen in de
voornaamste Europese steden. Deze genootschappen waren verenigingen met een
wetenschappelijke alsook een sociale functie, en oefenden een aantrekkingskracht uit op een
zelfbewuste burgerij die haar blik steeds meer verruimde naar de wereld buiten Europa.
Vanuit hier ontstaat een bredere beweging bestaande uit een bont geheel van mensen,
publicaties en projecten die niet noodzakelijk een strikt “geografisch” etiket dragen naar de
wetenschappelijke normen van vandaag. 26
Dankzij de publieke aandacht voor ontdekkingsreizen en de toenemende belangstelling voor
land- en volkenkunde, de geleidelijke professionalisering van de geografische discipline in het
universitair onderwijs en de steeds breder wordende informatiestroom, ontstond er bij
geografen de behoefte om elkaar op geregelde tijdstippen elkaar te ontmoeten. Dit waren
groots opgezette ontmoetingen met collega’s uit de hele wereld en het allereerste congres van
deze Internationale Aardrijkskundige beweging werd gehouden in Antwerpen in 187127
.
22
VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 176 23
DEVOS en VAN DAMME, In de ban van Mercurius, 69-72 24
VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 176 25
“Brief van voorzitter vereniging voor handel, industrie en zeevaart met met lijst belangrijkste leden”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 26
VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 23 27
Ibidem, 27
8
Leopold II krijgt in die periode steeds meer interesse voor de aardrijkskundige beweging en
organiseert zelf een Internationale Aardrijkskundige conferentie in 1876 in zijn paleis in
Brussel. Tijdens deze conferentie wordt l’Association Internationale Africaine (AIA)
opgericht door Leopold II die vanaf dat jaar actief wordt in het stroomgebied van de Congo28
.
Hij bouwt hiermee verder aan een eigen netwerk binnen de Aardrijkskundige beweging wat
uiteindelijk de hoeksteen zou worden van zijn toekomstige koloniale constructie. Het zou een
belangrijke bondgenoot worden om zijn doel, het hebben van een eigen kolonie in Afrika, te
bereiken. De geografische beweging en meer specifiek de AIA gaf Leopold II namelijk een
platform voor zijn beschavingsproject in Afrika door het leveren van humanitaire argumenten
in haar redes, discussies en publicaties. Deze argumenten dienden als een dekmantel voor
Leopolds eigenlijke doel: een eigen kolonie29
.
Kort na deze conferentie werden de aardrijkskundige genootschappen van Antwerpen en
Brussel opgericht voor het echte propagandawerk ten behoeve van Leopolds project, de
toekomstige Congo-Vrijstaat.30
Het tweede gedeelte van het Antwerps netwerk van Leopold
II bestond dan ook uit leden van de Antwerpse Aardrijkskundige beweging. Deze wordt in
1876 opgericht als de Société de Géographie d’Anvers en kan onmiddellijk in verband worden
gebracht met Leopold II en zijn expansieplannen in Afrika.31
De expansie- en exploratieplannen van Leopold II worden vanaf 1878 verder ontwikkeld
binnen de AIA door de oprichting van het Comité d’Etudes du Haut Congo (CHEC)32
die
ondermeer financiers aantrekt om de ontdekkingsreizen van Henri Morton Stanley te
financieren. Stanley was bezig, in opdracht van Leopold II en een groep Europese
investeerders, om het gebied rondom de Congorivier in kaart te brengen. Vanaf 1879 wordt
deze club vervangen door l’Association Internationale du Congo (AIC)33
die zich actief ging
bezighouden om het gebied rondom de Congorivier te exploiteren. Na 1882 gaat de AIC ertoe
over om het gebied ook daadwerkelijk in bezit te krijgen door het afsluiten of opleggen van
verdragen met of aan de lokale machthebbers. De AIC vormt zich na de Conferentie van
28
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 61 29
VANDERSMISSEN, “The King’s most eloquent campaigner”, 8 30
Ibidem, 8 31
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 225 32
BUELENS, Congo 1885-1960, 36 33
Ibidem, 37
9
Berlijn in 1885 om tot de Congo-Vrijstaat, in de literatuur ook vernoemt als l’Etat
Independent du Congo (EIC). 34
De voorzitter van de Société de Géographie d’Anvers is de Antwerpenaar Henri-Emmanuel
Wauwermans, een oud-militair met uitstekende contacten met het paleis35
. Het filantropische
Afrika initiatief met het idee van een beschavingsmissie van Leopold II geniet onmiddellijk
de waardering en ondersteuning van de leden en men besluit om de achting voor het werk van
Leopold II te vertalen door de vijf Antwerpse (provincie) leden van de AIA tot ereleden te
benoemen. Dit waren Emile Geelhand, Baron Constantin de Caters, Louis Lemme, François
de Canart d’Hamale en Jonkheer Albert Lefebvre. Op verzoek van Wauwermans wordt
Leopold II beschermheer van de Société in 1882 waardoor het de Société Royale de
Géographie d’Anvers (SRGA) wordt.36
In februari 1884 bevestigt Leopold II de deelname van Congo aan de wereldtentoonstelling en
vraagt de SRGA om dit samen met de AIC te coördineren en te organiseren37
. Men plant een
grootse opzet door een expositie met een etnografische, een wetenschappelijke en een
handelssectie ( import en export). Wauwermans gaat op zoek naar financiers onder
kapitaalkrachtige mannen behorend tot de Antwerpse hogere burgerij en actief in de haven, de
groothandel of het bankwezen. Hier vindt men namen terug zoals Baron Léon Philippe van de
Werve et de Schilde, Baron Amedee de Caters, Léon Lambert (wordt in de adelstand
verheven door Leopold II in 1896), Otto Gunther, John Hunter (eveneens lid van de Société
Royale de Geographie d’Anvers), Louis Lemme, Alfred Geelhand, Ernest Osterrieth en Henri
Emmanuel Wauwermans zelf38
. Helaas mislukt de opdracht om de gehele financiering rond te
krijgen waardoor de deelname van Congo aan de wereldtentoonstelling niet dreigt door te
gaan39
.
In april 1885 intervenieert Baron Auguste Lambermont, adviseur van Leopold II, om de
handelsexpositie over Congo te redden door hem onder te brengen bij de Belgische stand40
;
dit zal worden gecoördineerd door het handelsmuseum uit Brussel met financiering van het
34
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 62 35
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 226 36
Ibidem, 248 37
N, “Stadsnieuws, Tentoonstelling”, 2 38
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 256 39
VAN DE VELDE, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles belges”, 409 40
Ibidem, 409-410
10
Ministerie van Buitenlandse zaken en zal in zijn geheel in het teken staan van de promotie van
koloniale artikelen41
. Tevens zal het stadsbestuur van Antwerpen alsook het
organisatiecomité van de wereldtentoonstelling, het zgn. Comité Executif, financiële
ondersteuning geven in de vorm van een subsidie aan SRGA zodat het etnografisch onderdeel
kan doorgaan42
.
Het Comité Executif staat onder leiding van Victor Lynen en bestaat verder uit Eugene
Meeus, Jean Corneille Bal, Jules Havenith-De Decker, Julien Koch, Gustave van den Abeele
en Arthur van den Nest43
. Het overkoepelende regeringscomité dat vanuit de Belgische
overheid controle op de organisatie houdt, staat onder leiding van Graaf Charles-Jean (John)
d’Outremont. Graaf d’Outremont is eveneens Grootmaarschalk van het Hof en daarmee de
hoogste medewerker van Leopold II (en zijn intieme vriend44
). Verantwoordelijk minister
namens de regering is in het begin Auguste Beernaert, Minister van Landbouw, Industrie en
Openbare werken die vanaf eind oktober 1884 de nieuwe Belgische regering gaat leiden.
Beernaert verleent grote steun aan Leopold II en zijn koloniale plannen, hij is in een eerdere
fase ook betrokken bij de oprichting van de AIA en later de EIC45
. Zijn regering bestond uit
notabelen die in verregaande mate volgzaam aan Leopold II waren.46
Na het Congres van Berlijn dat eindigde op 25 februari 1885 is de SRGA enorm enthousiast
en vergelijkt Leopold II met Godfried van Bouillon en Boudewijn van Constantinopel. Ook
van hen komen officiële gelukswensen en de Société intensiveert door haar enthousiasme de
propaganda voor Congo en Leopold II47
. Eind april 1885 mag Leopold II zich ook Koning
van Congo noemen na toestemming van het Belgische Parlement48
.
Bestudering van de onuitgegeven bronnen over de Wereldtentoonstelling geeft ruim 200
namen van genodigden op handgeschreven lijsten voor het officiële openingsbanket met
koning Leopold II49
.Het banket heeft een zogenaamde “hoge tafel” waar Leopold II zit met de
hoogste hoogwaardigheidsbekleders, voornamelijk familieleden van Leopold zelf, alsook de
burgemeester van Antwerpen Leopold de Wael, Graaf John d’Outremont en de eerste minister
41
VAN DE VELDE, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles belges”, 410 42
Ibidem, 411-412 43
Exposition universelles d’Anvers 1885: Rapports des membres du jury international, XI 44
VANDEWOUDE, Inventaris van het archief van de Grootmaarschalk, 5 45
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 91 46
BUELENS, Congo 1885-1960, 39 47
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 255 48
BUELENS, Congo 1885-1960 , 39 49
“Lijst van alle genodigden van het openingsbanket”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102
11
Auguste Beernaert50
. Verder zijn er aparte tafels met ieder een tafelcommissaris, hoe
belangrijker de gasten, hoe dichter bij de tafel van Leopold II. De lijst in bijlage III op
pagina’s 28 en 29 toont aan dat een groot aantal van de reeds genoemde personen in dit
werkstuk uitgenodigd en aanwezig waren op het openingsbanket als gast (of zelfs als
tafelcommissaris zoals Alfred Osterrieth51
) .
2. Propaganda voor Leopold en zijn Congo-Vrijstaat op de wereldtentoonstelling
In het Belgische Parlement was er niet echt een groot enthousiasme voor de Congoplannen
van Leopold II, vooral eventuele financiële en militaire implicaties van de koninklijke
expansieplannen schrikten velen af52
. De nieuwe regering onder Auguste Beernaert stond
echter positief ten opzichte van Leopold’s Congoplannen en loodste eind april 1885 de
toestemming van het parlement binnen voor de erkenning van Leopold als soeverein van
Congo. Wel moest de regering beloven dat België geen geld of soldaten naar Congo zou
sturen en dat Congo de neutraliteit van België niet zou bedreigen53
. De publiek opinie ten
opzichte van het koloniale project van Leopold II werd gekenmerkt door een grote
onverschilligheid54
.
Leopold II had na de Berlijnse conferentie in 1885 een probleem om de financiering van de
Congo-Vrijstaat rond te krijgen. De bezetting en exploitatie van Congo zouden enorme
kapitalen vergen, net zoals de expansieplannen in het gebied55
.Tijdens de conferentie van
Berlijn had Leopold II de concessie moeten doen aan de Europese grootmachten, dat de
Congo-Vrijstaat een vrijhandelsgebied zou worden waar geen (handels)belemmeringen aan
andere landen opgelegd konden worden. Dit was de basis voor een structureel gebrek aan
staatsinkomsten. Leopold was in eerste instantie aangewezen op zijn eigen fortuin en moest
dringend op zoek naar grote financiers (personen, bedrijven, alsook de overheid)56
.
Onder dit gesternte werd op 2 mei 1885 de wereldtentoonstelling plechtig geopend door
Leopold II en werd er ’s avonds een groot openingsbanket georganiseerd door het Antwerpse
stadsbestuur ter ere van de opening en het bezoek van Leopold II.
50
“Lijst van gasten die aan eretafel plaats mogen nemen”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 51
“Brief van A. Osterrieth aan stadsbestuur over aanvaarden functie tafelcommissaris”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 52
BUELENS, Congo 1885-1960, 38 53
Ibidem, 39 54
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 93 55
BUELENS, Congo 1885-1960, 63 56
Ibidem, 63
12
Een wereldtentoonstelling die de mogelijkheid gaf om Leopolds Congoproject aan het publiek
te tonen. De presentatie zou twee doelen dienen, ten eerste de publieke opinie overtuigen dat
het verkrijgen van Congo door Leopold II iets goed was en iets om trots op te zijn en ten
tweede een eerste officiële presentatie van een nieuwe natie, de Congo-Vrijstaat, aan de
andere naties die aanwezig waren op de wereldtentoonstelling57
.
De commerciële afdeling toonde import- en exportproducten. Tot de tentoonstelling
behoorden ruilproducten zoals stoffen, parels, koperdraad, parasols en nepsieraden die door
de EIC werden gebruikt in de onderhandelingen met de lokale Congolese machthebbers.
Daarnaast kon men de Congolese producten bekijken die in Europa werden ingevoerd zoals
katoen, rubber, koffie, ivoor, kopal en tabak. Hieruit blijken al direct de economische
motieven van de tentoonstelling, de koloniale propaganda moest immers ten eerste de
industriëlen overhalen om te investeren in Congo58
.
De wetenschappelijke afdeling bestond uit het tentoonstellen van flora, fauna, etnografica en
geo-objecten uit de (privé)collecties van ontdekkingsreizigers, buitenlandse en Belgische
handelsvennootschappen en het voormalige AIC59
. Het spektakel was de etnografische sectie,
een nagebouwd Congolees dorp aan de Schelde, populair “Vivi aan de Schelde” genoemd,
met een groep van twaalf Congolezen o.l.v. Chef Masala uit Vivi (de streek rond het
Tanganyikameer). Men wilde het publiek confronteren met de nieuwe aanwinst van Leopold
II en de Congolezen werden opgevoerd als levende “specimina” in een voor die gelegenheid
geïmproviseerd dorp. 60
Aan de pers werd Masala voorgesteld als een Koning uit de Congo-
Vrijstaat die een diplomatiek bezoek bracht aan Leopold II61
.
Het Congo dorp trok dagelijks 15000 bezoekers en was met afstand de grote publiekstrekker
op de wereldtentoonstelling62
. Het diende daarmee zijn propagandadoel: het populariseren van
Leopolds Congopolitiek bij het grote publiek63
. De Congolezen kregen een officiële ontvangst
in aanwezigheid van enkele ontdekkingsreizigers, waarbij ze werden toegesproken door Henri
Wauwermans van de SRGA. De toespraak moest duidelijk maken dat Leopold II een echte
weldoener was, een verzoenende vorst die zijn beloften zou waarmaken en een rol te
57
VAN DE VELDE, “L’État indépendant du Congo aux expositions universelles belges”, 407 58
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 93 59
ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 174 60
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 258 61
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 94 62
Ibidem, 94 63
ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 174
13
vervullen had in de beschaving van “wilden” die gepacificeerd waren en nu “beschaafd”
wilden worden64
.
Ook in de pers wordt uitgebreid aandacht gegeven aan de officiële ontvangst van de
Congolezen65
. Etambala heeft de berichtgeving door de Belgische pers, van het gehele bezoek
van de Congolese groep aan Antwerpen, onderzocht en geanalyseerd in zijn studie Carnet de
Route d’un voyageur Congolais: Masala a l’Exposition Universelle d’Anvers, en 1885. Het
publiek en de pers reageren enthousiast en de wereldtentoonstelling wordt een groot succes.
In de kranten De Koophandel, L’Escaut en Le Précurseur worden er in 1885 per krant tussen
de ruim 200 en 350 artikelen aan de Wereldtentoonstelling gewijd die positief zijn, op enkele
artikelen na die waarschuwen voor dieven en zakkenrollers66
.
Elk bezoek (in totaal 11 bezoeken) van Leopold II aan de Wereldtentoonstelling, formeel en
informeel, worden in de pers beschreven. Bijvoorbeeld op 9 juni 1885 bezoekt Leopold II het
Belgische paviljoen met de commerciële afdeling die de importproducten uit Congo
tentoonstelt. Hoewel omschreven als een “incognito” bezoek67
was het reeds een dag eerder
aangekondigd in De Koophandel 68
.
Zelfs het uitgesproken antikoloniale dagblad La Réforme benoemd vooraf69
drie pragmatische
redenen voor steun aan de Congolese sectie van de wereldtentoonstelling: ten eerste wil
Antwerpen een succes maken van de wereldtentoonstelling zodat iedereen de Congolese
sectie kan bewonderen, ten tweede moet Antwerpen de serieuze kant van het Afrikaanse
verhaal naar voren kunnen brengen op grond van haar positie als transithaven in de
internationale handel en ten slotte kunnen de Antwerpse “stadsvaders” hun eigen
Congoproject op de wereldtentoonstelling niet zomaar verlaten, terwijl ze slechts enkele
weken daarvoor de nieuwe soeverein van Congo uitgebreid hebben gefeliciteerd70
.
Bij de sluiting op 2 november hadden ruim 3,5 miljoen bezoekers de wereldtentoonstelling
bezocht.71
64
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 257 65
ETAMBALA, “Carnet de route d’un voyageur congolais“, 235 66
N, “Les voleurs”, 2 67
N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen, Aankomst des Konings”, 2 68
N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen”, 1 69
VAN DE VELDE, “L’État indépendant du Congo aux expositions universelles belges”, 412 70
Ibidem, 412 71
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 94
14
3. De eerste groep van Antwerpse investeerders in de Congo –Vrijstaat (periode 1886-
1891)
In 1885 is de Antwerpse industrieel Adolphe de Roubaix72
de eerste Belg die vertrouwen
heeft in de Congo-Vrijstaat en in het voorjaar start hij op het eiland Mateba, eveneens in de
Congomonding, het Syndicat du Mateba op, samen met Edouard Bunge73
(gericht op
vleesproductie voor lokale markt)74
.
De belangrijkste financiers die in de beginfase, vanaf de wereldtentoonstelling tot aan 1891,
worden aangetrokken als investeerders in de Congo-Vrijstaat, behoren tot de groep rond de
zakenman kolonel Albert Thys. Deze groep wordt daarom aangeduid als de Groep Thys.
Albert Thys was oorspronkelijk een militair die zich in opdracht van Leopold II al sinds 1878
bezig hield met Afrikaanse zaken75
. In die hoedanigheid was hij verbonden met de AIC. Als
vertrouweling van Leopold II wordt hij in 1883 tot adjudant benoemd en in 1885 vraagt
Leopold II hem op zoek te gaan naar investeerders voor de Congo-Vrijstaat76
.
In 1886 wordt de Compagnie de Congo pour la Commerce et l’Industrie (CCCI ) opgericht,
de allereerste houdstermaatschappij van Congo. Onder de CCCI houdstermaatschappij vallen
vijf dochterbedrijven, opgericht in de periode 1888 tot aan 1891. Elke onderneming was op
een deelaspect van het economische handel met Congo gericht. Het initiële doel van de CCCI
was de infrastructurele uitbouw van Congo om de rijkdommen van het land effectief en
efficiënt te kunnen ontginnen.77
De belangrijkste twee dochterbedrijven waren respectievelijk de spoorwegmaatschappij
Chemin de Fer du Congo (CFC) en de Société anonyme Belge pour le commerce du Haut
Congo (SAB). De CFC moest een spoorlijn aanleggen (en financieren) vanaf de kust (Matadi)
naar de latere hoofdstad Leopoldstad. De SAB zou de handel in ivoor, rubber en kopal vanuit
Congo organiseren en de verkoop in Congo van producten via de handelsposten78
.
Vanaf de start ondersteunt de Antwerpse Kamer van Koophandel de koloniale activiteiten van
de Groep Thys79
. Belangrijke Antwerpse bankiers, handelaren en industriëlen die vanaf het
72
BUELENS, Congo 1885-1960, 111 73
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 80 74
ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 174 75
BUELENS, Congo 1885-1960, 55 76
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 580 77
BUELENS, Congo 1885-1960, 110 78
Ibidem, 110 79
VANTHEMSCHE, Congo, de impact van de kolonie op Belgie, 49
15
begin meedraaien met de initiatieven van Leopold II of met Albert Thys in zijn CCCI en haar
dochterbedrijven (als medeoprichter, investeerder, commissaris of bestuurder) zijn: Edouard
Bunge80
(Antwerps handelaar in ivoor en andere producten uit de Congo ), Adolphe de
Roubaix81
(industrieel, bankier en eerste investeerder in Congo), Emile Grisar82
(handelaar in
rubber), Alexis Mols83
(Antwerps handelaar), Eugene Meeus84
(bankier), (Heinrich) Albert de
(Von) Bary85
(eigen Antwerps handelshuis en hoofd Duitse gemeenschap), Alfred Osterrieth86
(handelaar in leer, wol en later koloniale waren en in bezit van eigen schepen), Léon
Lambert87
(bankier en gelieerd met de Rothschild), Louis Lemme88
(handelaar, zakelijk
geassocieerd met Osterrieth en Krieglinger) en Louis Weber de Treuenfelds89
(koffie-
importeur en bankier)
Ondanks de belofte uit 1885 van de Belgische regering aan haar parlement dat er geen geld
naar de Congo-Vrijstaat mocht gaan, verandert dit relatief snel. Vanaf 1889 neemt de
Belgische overheid deel aan (en is zelfs medeoprichter van) de CFC van Groep Thys90
. Omdat
de zaken niet goed gaan in Congo doet Leopold II in 1890 een verzoek aan België voor een
renteloze lening van 25 miljoen frank met een terugbetaling over 10 jaar91
.
Rubber92
en de invoering van het domaniale systeem (gebaseerd op verplichte
tewerkstelling)93
verandert de gehele situatie in 1892 en vanaf 1895 wordt een nieuw tijdperk
in de Congo-Vrijstaat ingeluid; het tijdperk van de rode rubber en de woekerwinsten94
.
Vanaf dat moment wordt er gretig geïnvesteerd vanuit het Antwerpse handels – en
bankkapitaal. Naast de reeds genoemde personen en families komen nu ook personen naar
voren zoals Baron Alexandre de Browne de Tiege95
(bankier), Arthur Van den Nest96
80
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 80 81
BUELENS, Congo 1885-1960, 111 82
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 333 83
BUELENS, Congo 1885-1960, 82 84
Ibidem, 461 85
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 650 86
Ibidem, 494 87
Ibidem, 409 88
Ibidem, 427 89
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 663 90
BUELENS, Congo 1885-1960, 116 91
VANTHEMSCHE, Congo, de impact van de kolonie op Belgie, 48 92
BUELENS, Congo 1885-1960,79 93
VANTHEMSCHE, Congo, de impact van de kolonie op Belgie, 50 94
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 108-109 95
KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 153 96
BUELENS, Congo 1885-1960, 82
16
(politicus, zakenman en bankier), Frederic Jacobs97
(bankier), Charles Balser98
(bestuurder),
Wilhelm von Malinckrodt99
(Duits zakenman en bankier), Graaf Emile le Grelle100
(zakenman
& bankier) en zonen van Leopold de Wael101
(Antwerps burgemeester tot 1892).
Door de Congolese rubber zal de haven van Antwerpen zich op het gebied van de invoer van
rubber mee in de top van de wereldhavens nestelen en andere havens ver achter zich laten
Vanaf 1895 is Antwerpen ook de belangrijkste ivoorhaven102
.
Besluit
Veel personen uit de gegoede milieus waren voor 1885 niet geneigd om te investeren in
Leopolds koloniale project; men vond dat het geld beter in België kon worden geïnvesteerd en
men was bang voor conflicten in Afrika met andere Europese landen103
.
In Antwerpen ziet men dit anders, wat reeds blijkt uit de tekst van de brief met de felicitaties
van het stadsbestuur104
, die in maart 1885 aan Leopold II wordt verzonden, omdat hij
soeverein van de Congo-Vrijstaat is geworden na de Berlijn Conferentie. Er wordt uitgebreid
gerefereerd aan de hoop van het stadsbestuur dat het uitgestrekte Congolese grondgebied een
kolonie zal worden waar “de handelshoofdstad meer dan elke andere, is geroepen om nut te
trekken uit de voordeelen, voortspruitende uit het openstellen van den Congo, langs waar wij
in het hart van Afrika kunnen geraken”105
.
Indien we de aanwezigen op het openingsbanket in mei 1885 vergelijken met enerzijds
Leopolds persoonlijke netwerk in Antwerpen tot aan de wereldtentoonstelling en anderzijds
met de eerste groep van Antwerpse Congo investeerders (een financieel netwerk) vanaf 1886
uitgebreid met de 2de
groep investeerders na 1891106
, dan komt duidelijk het Congolese
netwerk in Antwerpen naar voren met Antwerpenaren zoals Albert de Bary, Eugene Meeus,
Arthur van den Nest en Léon Lambert.
97
BUELENS, Congo 1885-1960, 82 98
Ibidem, 112 99
“De Duitse kolonie van Antwerpen”, website geconsulteerd op 21 april 2014 100
BUELENS, Congo 1885-1960, 136 101
Ibidem, 136 102
Ibidem, 81 103
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 93 104
Brief van de Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6, 203-204 (zie bijlage I) 105
“Gemeenteraadszitting 5 maart 1885” in Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6, 206 106
BIJLAGE 3- Lijst van personen behorend tot Congolese netwerk
17
Voor de eerste Congo investeerders was de (toekomstige) winstgevendheid een motief,
hoewel kolonel Albert Thys in het begin moeite had om kapitaalkrachtige personen te
overtuigen om samen de eerste koloniale houdstermaatschappij CCCI op te richten. Het begin
is aarzelend en de grote geldschieters, zoals de banken, lopen niet storm voor het koloniale
avontuur107
. Dit verandert in 1892 door rubber en vanaf dat moment staan de investeerders in
de rij en wordt het motief, door bijvoorbeeld Stengers benoemd als, pure hebzucht108
.
Een ander motief, misschien wel belangrijker in het begin, aangezien men onzeker was over
de toekomstige winstgevendheid, was de aura van het Koninklijke Hof in Brussel. Het hof
lokte Congo investeerders en supporters met misschien wel een toekomstige onderscheiding
of zelfs een adellijke titel109
. Ook andere literatuur wijst op het feit dat veel personen die
Leopold II hielpen later met adellijke titels werden overladen110
. Volgens Viaene werden
degenen die tot de koninklijke entourage behoorden concessiehouders (voor de exploitatie van
Congo-Vrijstaat), militairen werden “captains of industry”(zoals Kolonel Albert Thys),
politici werden aandeelhouders (Arthur van den Nest) en bankiers werden baronnen (Léon
Lambert)111
In 1884 was er een Belgische liberale regering die negatief stond ten aanzien van het
koloniale project van Leopold II. De eerste minister Frere-Orban meende dat België niets te
maken had met de privé-initiatieven van de koning, hij was zelfs ronduit tegen112
. Tevens
werd de publieke opinie ten opzichte van het koloniale project gekenmerkt door een grote
onverschilligheid113
.
Vanaf het aantreden van een nieuwe katholieke regering met Auguste Beernaert als eerste
minster eind 1884 verandert de houding van de regering. Leopold II krijgt actief diplomatieke
steun van België en dit al tijdens de Conferentie van Berlijn, zijn regering effent ook het pad
in 1885 voor de toestemming door het Belgische parlement om Leopold II te erkennen als
soeverein van de Congo-Vrijstaat114
.
107
VANTHEMSE, De impact van de kolonie op België, 49 108
STENGERS, “The Congo Free State” 274 109
VIAENE, “King Leopold’s Imperialism”, 758 110
BUELENS, Congo 1885-1960, 49 111
VIAENE, “King Leopold’s Imperialism”, 759-760 112
VANTHEMSE, Congo, de impact van de kolonie op België, 47 113
COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 93 114
VANTHEMSE, Congo, de impact van de kolonie op België, 47
18
Om de onverschilligheid van het Belgische publiek t.o.v. Congoproject om te vormen naar
enthousiasme wordt de wereldtentoonstelling van 1885 als propagandamiddel ingezet. Zoals
Stanard in zijn boek beschrijft worden wereldtentoonstellingen, musea en later in de 20ste
eeuw ook scholing, monumenten en cinema de belangrijkste propaganda-instrumenten van de
koloniale propaganda115
Het Congopaviljoen met zijn negerdorp was een enorm succes. Het publiek en de pers
reageren enthousiast; het publiek door het paviljoen en het dorp massaal te bezoeken en de
pers door er vaak over te berichten en mede de perceptie te vormen dat ten eerste Leopold II
een weldoener was en ten tweede dat het publiek, de burgerij, deel kon nemen aan het
beschavingsideaal van Leopold. De propagandaboodschap was dat iedereen zijn steentje kon
bijdragen en Afrika een stuk tot in zichzelf kon laten doordringen via het deugdzame gevoel
de “wilde” te civiliseren (te ontwikkelen) 116
. Dit uit zich ook in de behandeling van Masala
en zijn groep Congolezen, zij werden met zorg opgevangen door gastvrije dames uit de
hoogste Antwerpse kringen ( met ondermeer de echtgenotes van Wauwermans, Osterrieth en
Lambert)117
1885 was een zeer succesvol jaar voor Leopold II, hij kreeg zijn kolonie Congo-Vrijstaat en
de Belgische regering werd geleid door zijn medestander Auguste Beernaert (al sinds 1876 lid
van het AIA ). De wereldtentoonstelling in Antwerpen met haar Congopaviljoen gaf Leopold
het platform voor zijn Congopropaganda. De propaganda was veelzijdig en gericht, op het
economische belang, zoals benadrukt in de commerciële afdeling van het Congopaviljoen,
maar ook door de zoektocht van Leopold naar investeerders waarvoor een openingsbanket een
uitstekende gelegenheid tot netwerken was. Ten tweede werd het beschavingsideaal
ondersteund in de wetenschappelijke en etnografische sectie van het Congopaviljoen en in de
berichtgeving van de pers aan het publiek waarbij zelfs een oppositiekrant als La Réforme
achter het Congoproject stond. Dit alles gecoördineerd vanuit een stad die feitelijk al
gewonnen was voor Leopold’s Congoproject voordat de wereldtentoonstelling begon.
Ten slotte werd de goede relatie tussen Antwerpen en de Congo-Vrijstaat in 1890 symbolisch
vastgelegd door de toestemming van Leopold II om een nieuwe missiepost in de Congo-
115
STANARD, Selling the Congo, 4 116
VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 258 117
ETAMBALA, “Carnet de route d’un voyageur Congolais”, 233
19
Vrijstaat van de Antwerpse scheutisten Nouvelle Anvers te noemen (nu Mankanza) op
verzoek van en bekostigd door de Antwerpse graaf Florimond de Brouchoven de Bergeyck118
.
118
ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 173
20
Bibliografie
Onuitgegeven bronnen
Felixarchief Antwerpen, Fonds Modern archief – archief van de Gemeentefeesten:
Nummer 642#102, dossier Opening - banket, 1ste
Map Feesten 1885: opening der
wereldtentoonstelling Banket, uitgeschreven toespraak van de burgemeester (zie
bijlage II)
Nummer 642#102, dossier Opening - banket, 1ste
Map Feesten 1885: opening der
wereldtentoonstelling Banket, gedeeltelijke lijst van de gasten die aan de eretafel
plaats mogen nemen
Nummer 642#102, dossier Opening - banket, 1ste
Map Feesten 1885: opening der
wereldtentoonstelling Banket, lijst van de gasten die aan de eretafel plaats mogen
nemen en telegram gericht aan burgemeester over het plan van de indeling van de
eretafel
Nummer 642#102, dossier Opening - banket, 2de
Map Feesten 1885: commissaires du
banquet, brief van A. Osterrieth aan het stadsbestuur over het aanvaarden van de
functie van commissaris (23 april 1885)
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, toespraak van de burgemeester (zie bijlage II)
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, lijstje met een aantal namen van gasten
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, lijst van alle genodigden van het openingsbanket
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, lijst van de gemeenteraadsleden
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, korte lijst van een deel van de schepenen van het jaar 1884
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, brief van het uitvoerend comité van de wereldtentoonstelling aan
het stadsbestuur met een lijst van de leden van het comité (16 april 1885)
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, brief van de voorzitter van de vereniging voor handel, industrie en
zeevaart met een lijst van de belangrijkste leden van de vereniging (16 april 1885)
21
Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de
Map Feesten 1885 Banket:
uitnodigingen lijst, kladversie van een deel van de indeling van de eretafel
Uitgegeven Bronnen
Brief van de Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II, 5/3/1885, in Verslag
gemeenteraadszitting van 5 maart 1885 in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6,
203-204 (opgenomen in bijlage I)
Verslag gemeenteraadszitting van 5 maart 1885 in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen,
1885, nr 6, 201-210
Exposition universelles d’Anvers 1885: Rapports des membres du jury international des
récompenses , Tome I : Première section. Groupe I. Classes 1 a 11, Brussel, Le Commissariat
General du Gouvernement, Ministere de l’Agriculture, de l’Industrie et des Travaux Publics,
1886
KURGAN-VAN HENTENRIJK, Ginette, Valerie MONTENS en Serge JAUMAIN,
Dictionnaire des Patrons en Belgique, les hommes, les entreprises, les réseaux, Brussel, De
Boeck & Larcier s.a., 1996
VANDEWOUDE, Emile, Inventaris van het archief van de Grootmaarschalk van het hof,
Regering van Leopold II, 1865-1909, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1977
Kranten:
N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen”, De Koophandel, 22/158-159, 7 & 8 juni
1885, 1
N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen, Aankomst des Konings”, De Koophandel,
22/160, 9 juni 1885, 2
N, “Stadsnieuws, Tentoonstelling”, Het Handelsblad, 40/45, 22 februari 1884, 2
N, “Les voleurs”, L’Escaut, 23/124, 4 mei 1885, 2
Secundaire literatuur
BUELENS, Frans, Congo 1885-1960 een financieel-economische geschiedenis, Berchem,
Epo, 2007
22
COUTTENIER, Maarten, Congo tentoongesteld: een geschiedenis van de Belgische
antropologie en het museum van Tervuren (1828-1925), Leuven, Acco, 2005
DEVOS, Greta en Ilja VAN DAMME , In de ban van Mercurius. Twee eeuwen Kamer van
Koophandel en Nijverheid van Antwerpen-Waasland. 1802-2002. Tielt, Lannoo, 2002
DOOM, Rudy, “De wereldtentoonstelling en de koloniale propaganda”, in: De panoramische
droom: Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885, 1894 en 1930, Antwerpen,
Antwerpen Bouwcentrum, 1993, 195-208
DUMOULIN, “Images de soi, images de l’autre. Les expositions universelles en Belgique en
tant que source de l’histoire des paysages mentaux” in : Images at paysages mentaux des 19e
et 20e siècles de la Wallonie a l’outre-mer. Hommage au professeur Jean Pirotte à l’ occasion
de son éméritat, Louvain-la- Neuve, 2007, 525-543
ETAMBALA, Zana Aziza, “Antwerpen en de kolonie: van 1885 tot ca. 1920”, in: De
panoramische droom: Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885, 1894 en 1930,
Antwerpen, Antwerpen Bouwcentrum, 1993, 173-192
ETAMBALA, Zan Aziza, “Carnet de route d’un voyageur Congolais : Masala a l’exposition
Universelle d’Anvers, en 1885 – première partie ” , Afrika Focus, 9/3, 1993, 215-237
MAHIEU, Maarten, “De Belgische wereldtentoonstelling voor de Eerste Wereldoorlog als
spiegel van en actor in de sociale kwestie”, Universiteit Gent, onuitgegeven scriptie tot het
behalen van de graad van licentiaat in de Geschiedenis, 2007
MANNAERTS, Guido, “Leopold de Wael, burgemeester van 1872 tot 1892” in:
Burgemeesters van Antwerpen van 1830 tot heden, Antwerpen, L.Eyskens, 2000, 15-17
NAUWELAERTS, Mandy en Jan Lodewijk GROOTAERS (eds.), De panoramische droom:
Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885, 1894 en 1930, Antwerpen, Antwerpen
Bouwcentrum, 1993
STANARD, Matthew, Selling the Congo, Lincoln, University Press of Nebraska, 2011
STENGERS, Jean, “The Congo Free State and the Belgian Congo before 1914” in Peter
DUIGNAN e.a. (red.), Colonialism in Africa 1870-1960, vol. 1: The History and politics of
Colonialism 1870-1914, Cambridge e.a., Cambridge University Press, 1982
23
VANDERSMISSEN, Jan, Koningen van de Wereld, De aardrijkskundige beweging en de
ontwikkeling van de koloniale doctrine van Leopold II, Universiteit Gent, onuitgegeven
proefschrift tot het behalen van de graad van doctor in de geschiedenis, 2008
VANDERSMISSEN, Jan, “The King’s most eloquent campaigner…Emile de Laveleye,
Leopold II and the creation of the Congo Free State”, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste
Geschiedenis, XLI/1-2, 2011, 7-57
VAN DE VELDE, Christian, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles
belges: organisation et acteurs d’une propaganda coloniale (1885-1905) ” , Belgisch
Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXIX/3-4, 2009, 405-445
VAN REYBROUCK, David, Congo een geschiedenis, De Bezige Bij, Amsterdam, 2010
VANTHEMSE,Guy, Congo: De impact van de kolonie op België, Tielt, Lannoo, 2007
VANTHEMSE, Guy, Belgium and the Congo, 1885-1980, Cambridge, Cambridge University
Press, 2012
VIAENE, Vincent, “King Leopolds’s Imperialism and the Origins of the Belgian Colonial
Party, 1860-1905”, The Journal of Modern History, 80/4, 2008, 741-790
Websites
“De Duitse kolonie van Antwerpen (19de
eeuw)”, Website over Antwerpen
http://www.wursten.be/antwerps/de-duitse-kolonie-van-antwerpen-19de-eeuw-2/ ,
geconsulteerd op 21 april 2014
“De Meetingpartij”, Wikipedia website , http://nl.wikipedia.org/wiki/Meetingpartij,
geconsulteerd op 19 april 2014
24
Bijlage I: Tekst brief van Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II van 5-3-1885 om Leopold
II te feliciteren met zijn Congolese bekroning
Aan zijne majesteit Leopold II, Koning der Belgen
Sire,
De erkenning van den Congo vrijstaat door de mogendheden die vertegenwoordigd waren op
het Congres van Berlijn, is eene der merkwaardigste gebeurtenissen der hedendaagsche
diplomatieke geschiedenis.
Zij is eene waardige bekroning van de pogingen Uwer Majesteit en bezegelt zeer bepaaldelijk
het welgelukken van de internationale afrikaansche vereeniging, welke Uwe Majesteit heeft
gesticht en wier werking zij geleid en ondersteund heeft met eene standvastigheid, die voor
geene opoffering achteruit geweken is.
Werd het werk Uwer Majesteit bij den aanvang onthaald met de onverschilligheid en
ongeloovigheid, welke al te dikwijls te beurt valt aan grootsche en stoute ondernemingen,
heden het gezegepraald, en er is geen mensch meer, die niet recht laat wedervaren aan het
helder doorzicht en de edelmoedige drijfveer waarmede het bezield was.
De vreedzame verovering van een onmetelijk koloniaal gebied; het openstellen voor de
zeevaart van een der grootste wereldstroomen, toegang gevende in het hart van het
afrikaansche vasteland; de beschaving van rampzalige volkeren, de ontsluiting van uitgestrekt
uitwegen ten voordeele van nijverheid en handel; de bescherming van internationaal recht,
toegekend aan al die kostbare veroveringen; de welwillendheid en ingenomenheid der
mogendheden, voor den nieuwen Staat verworven; de uitroeping der gewetens- en der
handelsvrijheid als grondsteen zijner staatsinrichting, - ziedaar stellig daadzaken, die de
algemeene bewondering moeten verwekken en waardoor de hulde gewettigd is bewezen aan
Uwer Majesteits edelmoedigen en wijzen stichtingsgeest.
De gansche mensheid zal geroepenzijn om de vruchten hiervan te plukken; maar het is onze
taak, te zeggen, dat het eerst en vooral behoort aan de Belgische natie, de vaderlandslievende
krachtinpsanning haars Konings te doen gedijen, alsmede de opofferingen van zoovele
Belgen, mannen van hart, die hun leven ten beste gaven voor de verwezenlijking van dit
grootsche werk De Congo-oevers opengezet voor handel en nijverheid, welk een ruim veld
voor het verstandvermogen en de werkzaamheid onzes volks !
25
De stad Antwerpen, die het zich tot eer aanrekent, de eerste te zijn geweest om hare warme
ingenomenheid met het werk der afrikaansche beschaving te betuigen, en die een zoo hoogen
dunk heeft van de voordeelen, welke het land hiervan zal oogsten op het gebied van handel en
nijverheid, wil ook de eerste zijn om Uwe Majesteit eerbiedig geluk te wenschen voor het
welgelukken harer ondernemeng, gepaard met de uitdrukking harer erkentelijkheid voor den
onschatbaren dienst, door Haar den lande bewezen.
Tevens neemt de stad Antwerpen deze gelegenheid te baat om hare onvrikbare verknochtheid
te betuigen aan den Koning en de nationale dynastie.
(Handteekeningen)
26
Bijlage II: Tekst van toespraak Burgemeester de Wael bij openingsbanket van
wereldtentoonstelling
Sire
Madame
Altesses royales
Le toast que j’ai l’honneur de porter, au nom de la Ville d’Anvers, a Vos Majestés, a Vos
Altesses Royales, est l’affirmation renouvelée de la fidélité de notre population au Roi, et de
son inébranlable attachement a la Dynastie nationale.
Anvers sait que le bien de la Belgique est le but de toute la vie du Roi et il a la volonté de
répondre dignement, par le travail et le patriotisme, aux efforts de Votre Majesté, pour assurer
la richesse et la grandeur morale de la Patrie.
L’exposition universelle, que Votre Majesté a bien voulu prendre sous son patronage, et dont
les travaux se sont accomplis sous la présidence d’honneur de Son Altesse Royale le Comte
de Flandre, est la manifestation la plus récente de l’œuvre commune de la Royauté et du
peuple pour grandir le patrimoine national.
Cette émulation entre la Nation et le Roi, pour le bien du pays, nous sommes heureux de
pouvoir la constater une fois de plus en présence du Prince qui revendique, comme Son plus
beau titre, celui d’être l’artisan de la prospérité nationale et dont le cœur bat à l unisson du
notre. Avec Lui nous sommes fiers de ce témoignage de considération que toutes les nations
du monde donnent a la Belgique en acceptant de prendre part, sur notre territoire, a ces luttes
pacifiques du commerce, de l’industrie, de l’art et de la science.
Ce n’est point sans orgueil non plus que nous constations, dans ces nobles compétitions, les
mérites de notre travail national. L’énergie de nos courageuses populations n’aurait jamais pu
réaliser d’aussi merveilleux progrès sans la sagesse des Constituants, qui ont assure a la
Belgique une existence paisible dans la liberté, en la dotant d’une organisation fondamentale,
dont l’excellence n’est pas surpassée.
La Belgique, depuis 55 ans, a, pour armure inviolable la Constitution et la Monarchie, nos
deux propriétés nationales les plus chères, les plus précieuses et que nous entourons d’un égal
respect, d’un égal attachement.
27
Sire, Madame,
Les exemples descendus du trône, la sagesse de deux grands règnes, légitiment ces sentiments
dans le cœur de tous des Belges.
Messieurs,
En buvant au Roi nous buvons a la fois au gardien de nos droits, a la plus haute
personnification de la vérité constitutionnelle et au Prince éclaire, qui a su, sur le continent
Africain, accomplir, aux applaudissements du monde civilise, une œuvre sans exemple dans
l’histoire des peuples, œuvre dictée par les plus nobles mobiles, parmi lesquels se retrouve, en
première ligne, celui qui a inspire tous les actes de Sa vie : le bien de la Belgique.
Nous associons toujours notre gracieuse Reine, Leurs Altesses Royale de Comte et la
Comtesse de Flandre, aux vieux que nous adressons a notre Roi : nous savons que le bonheur
de la Belgique est l’objet de Leurs constantes préoccupations.
Nous nous félicitons aussi de voir au milieu de nous Son Altesse Royale le Prince Baudouin,
auquel nous offrons nos sentiments de respectueuse affection.
Messieurs,
Levez avec moi vos verres pour boire a
LEOPOLD II, Roi des Belges, Souverain de l’État libre du Congo.
A LA REINE
A LA FAMILLE ROYALE
28
Bijlage III – Lijst van personen behorend tot Congolese netwerk
Achternaam Voornaam Titel KvK AIA SRGA Fin. Congo Pav Com Ex 85 Banket Gr. Thys Inv na 1891 Ant
Bal Jean Corneille
x x x
x
Balser Charles
x
x
Beernaert Gustave
x
x
Bunge Edouard
x
x
de Bary Albert
x
x x
x
de Browne de Tiege Alexandre
x x
de Canart d'Hamale Francois
x x
x
de Caters Constantin Baron
x x
x
de Caters Amedee Baron
x
x
de Hemptinne Jean Baptiste Graaf119
x x
de Laveleye Emile
x
de Laveleye Georges
x
de Roubaix Adolphe
x
x
de Wael Leopold
x
x
de Wael Edmond
x
x x
d'Outremont John Graaf
x x
x x
Geelhand Alfred
x x x
x
x
Grattan120 Edmund
x x
x
Grisar Emile
x
x x
Grisar Auguste
x
x x
Gunther Otto
x
x
Havenith de Dekker Jules
x x x
x
Uitleg kolom titels: KvK = lid van de Kamer van Koophandel Antwerpen ; AIA = lid l’Association Internationale Africaine
SRGA = Société Royale Géographie Anvers ; Fin. Congo. Pav = Financiering van Congo paviljoen op wereldtentoonstelling
Ex 85 = Comité Executif Wereldtentoonstelling 1885; Banket= Aanwezig op Openingsbanket Wereldtentoonstelling 2 mei 1885
Gr. Thys = Groep Thys – 1ste groep Congo investeerders rondom Kolonel Albert Thys; Inv na 1891 – Groep Congo Investeerders na 1891
Ant= persoon komt uit of wordt beschouwd als Antwerpenaar
119
Tot de adelstand verheven in 1920 met als titel Graaf; oorspronkelijk Gentse textielpatroon, zakelijk zeer actief in Congo vanaf begin 120
Grattan was de Brits Consul te Antwerpen en 2de ondervoorzitter van de SRGA en contact met Aardrijkskundige beweging in London
29
Bijlage III vervolg – Lijst van personen behorend tot Congolese netwerk
Achternaam Voornaam Titel KvK AIA SRGA Fin. Congo Pav Com Ex 85 Banket Gr. Thys Inv na 1891 Ant
Hunter John
x x
x
Jacobs Frederic
x
x x
Koch Julien
x x x x
x
Kreglinger Theodore
x
x
x
Lambermont Auguste Baron
x
x
Lambert Leon Baron121
x
x x
x
Le Grelle122 Emile Graaf
x x
Lefebvre Albert Jonkheer
x x
x
x
Lemme Louis
x x x
x
x
Lynen Victor
x x x x
x
Meeus Eugene
x x x x
x
Mols Alexis
x
x
Osterrieth Ernest
x
x
x
x
Osterrieth Alfred123
x x
x
Thys Albert
x
x
Van de Werve et Schilde Leon Phillipe
x x
x
van den Abeele Gustave
x x x
x
van den Nest Arthur
x x x
x x
von Malinckrodt Wilhelm
x x
Wauwermans Henri Emmanuel
x x
x
x
Weber de Treuenfelds Louis
x
x
Uitleg kolom titels: KvK = lid van de Kamer van Koophandel Antwerpen ; AIA = lid l’Association Internationale Africaine
SRGA = Société Royale Géographié Anvers ; Fin. Congo. Pav = Financiering van Congo paviljoen op wereldtentoonstelling
Ex 85 = Comité Executif Wereldtentoonstelling 1885; Banket= Aanwezig op Openingsbanket Wereldtentoonstelling 2 mei 1885
Gr. Thys = Groep Thys – 1ste groep Congo investeerders rondom Kolonel Albert Thys; Inv na 1891 – Groep Congo Investeerders na 1891
Ant= persoon komt uit of wordt beschouwd als Antwerpenaar
121
Tot de adelstand verheven in 1896 met als titel Baron 122
Zoon van Gerard Le Grelle, Antwerps burgemeester tot 1848 123
Tevens geselecteerd als tafelcommissaris tijdens openingsbanket
Recommended