Propaganda op Wereldtentoonstelling Antwerpen van 1885 –onderzoek naar propaganda voor Koning Leopold II “zijn” Congo-Vrijstaat

1

Naam: Tjalling Wiarda

Jaar: 2013-2014

Rolnummer: 20121845

Bachelor Geschiedenis, Vak Oefeningen 2, Deelopdracht 7

Propaganda op Wereldtentoonstelling Antwerpen van 1885 –onderzoek naar propaganda

voor Koning Leopold II “zijn” Congo-Vrijstaat

Jaarthema: De Gemeentefeesten van Antwerpen

Periode: 1880-1890

Groep Nieuwste Tijd

Begeleiders: Prof. Dr. Hilde Greefs & Prof. Dr. Maarten Van Ginderachter

2

INHOUD

Inhoud 2

Inleiding 3

1. Het netwerk van koning Leopold II in Antwerpen en de Wereldtentoonstelling 6

2. Propaganda voor Leopold en zijn Congo-Vrijstaat op de wereldtentoonstelling 11

3. De eerste groep van Antwerpse investeerders in de Congo-Vrijstaat 14

(periode 1886-1891)

Besluit 16

Bibliografie 20

Bijlagen 24

Bijlage I: Tekst brief van Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II van 5-3-1885 om 24

Leopold II te feliciteren met zijn Congolese bekroning

Bijlage II: Tekst van toespraak Burgemeester de Wael bij openingsbanket van de 26

wereldtentoonstelling

Bijlage III: Lijst van personen behorend tot het Congolese netwerk 28

3

“Messieurs,

Levez avec moi vos verres pour boire à LEOPOLD II, Roi des Belges

Souverain de l’État libre du Congo

A LA REINE,

A LA FAMILLE ROYAL”

(Toost aan het einde van de toespraak van burgemeester Leopold de Wael bij het openingsbanket van de

wereldtentoonstelling1)

Inleiding

De eerste succesvolle wereldtentoonstelling van de moderne tijd werd gehouden in 1851 in

Londen. Het was de start van een periode van optimisme, van geloof in industriële en

technologische vooruitgang. In deze periode omarmden de tentoonstellingen een steeds breder

spectrum en gingen ze een uitstalraam vormen voor wetenschappelijke ontdekkingen,

industriële expansie, koloniale ontwikkelingen, internationale handel, landbouw,

mijnontginning, onderwijs, geneeskunde, plastische en toegepaste kunsten. Dit alles vond

plaats in een feestelijke sfeer, opgeluisterd door allerlei evenementen zoals concerten,

voordrachten, handelsbeurzen en sportmanifestaties.2

België sprong als eerste land van het Europese continent op de trein van de industriële

revolutie. De snelle economische ontwikkeling zorgde ervoor dat het idee voor een

wereldtentoonstelling ontstond. In 1885 organiseerde de stad Antwerpen de eerste Belgische

Wereldtentoonstelling. Deze tentoonstelling diende als promotor van Antwerpen als haven en

handelsmetropool. 3

1885 was ook het jaar dat Leopold II de Congo-Vrijstaat verkreeg op de Berlijn Conferentie

van 24 november 1884 tot 25 februari 1885. Leopold II werd officieel soeverein van de

onafhankelijke Congostaat en reeds op 5 maart 1885 kwam het College van de stad

Antwerpen bijeen om een “ontwerp adres” te bespreken, waarin de monarch met zijn nieuwe

aanwinst werd gefeliciteerd. Antwerpen wilde als “de handels- en nijverheidsmetropool van

België” als eerste aan Leopold zijn eerbiedige gelukwensen aanbieden.

1 “Toespraak van de Burgemeester”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 (zie bijlage II)

2 MAHIEU, De Belgische wereldtentoonstelling voor de Eerste Wereldoorlog, 3

3 Ibidem, 4

4

De inhoud van de brief4 geeft de hoop weer van het Antwerpse stadsbestuur dat het

uitgestrekte Congolese grondgebied een uitgebreide kolonie zou worden waar Belgische

producten de nodige afzetmarkten konden vinden. Congo bood volgens deze gemeentelijke

vertegenwoordigers mooie economische toekomstperspectieven voor België en meer bepaald

voor Antwerpen5.

De relatie tussen Antwerpen en koning Leopold II was sinds het aantreden van de liberale

burgemeester Jonkheer Leopold de Wael in 1872 weer goed na een periode van conflict. De

Wael zag de verzoening met het koningshuis als hoogste prioriteit en reeds in 1873 leidde dit

tot een eerste bezoek van Leopold II aan de Antwerpse Gemeentefeesten6. In 1885 bezocht

Leopold II maar liefst twaalfmaal Antwerpen met als belangrijkste bezoeken de opening van

de Wereldtentoonstelling op 2 mei, de inhuldiging van de nieuwe kaaien op 26 juli en de

uitreiking van de prijzen op de wereldtentoonstelling op 14 september.7

De Antwerpse wereldtentoonstelling die opende op 2 mei 1885 was de eerste mogelijkheid

om Congo-Vrijstaat, de nieuwe aanwinst van de koning, te presenteren aan een groot publiek.

Deze aanwinst moest, volgens de propaganda, “zijn genie” onderstrepen8. Tevens was het een

opportuniteit om de toen heersende industriële crisis te bestrijden door investeringen in de

handelsbetrekkingen met Midden-Afrika, een gebied van waaruit unieke grondstoffen zouden

toestromen en naar waar men Belgische machines en afgewerkte producten hoopte te

exporteren9. De Société de Geographie d’Anvers coördineerde de werkzaamheden rond de

presentatie van Congo tijdens de Wereldtentoonstelling. Dit Antwerpse genootschap werd al

sinds haar oprichting in verband gebracht met Afrika en de expansieplannen van Leopold II.10

Sinds een aantal jaren interesseren historici zich voor wereldtentoonstellingen, aangezien het

interessante bronnen zijn om propaganda te bestuderen.11

Volgens Christian Van de Velde

had een wereldtentoonstelling in die tijd een enorme (psychologische) impact op het publiek

en vormde zijn kijk op een land, een volk of een cultuur.12

Van de Velde onderzoekt de

Congopresentaties op alle wereldtentoonstellingen gehouden in België tot 1905, inclusief de

4Brief van de Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6,

203-204 (zie bijlage I) 5 ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 173

6 MANNAERTS, “Leopold de Wael, burgemeester van 1872 tot 1892”, 16

7 VANDEWOUDE, Inventaris van het archief van de Grootmaarschalk van het hof, 16

8 DOOM, “De wereldtentoonstelling en de koloniale propaganda”,195

9 VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 256

10 Ibidem, 225

11 DUMOULIN, “Images de soi, images de l’autre, 525-543

12 VAN DE VELDE, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles belges”, 405-445

5

wereldtentoonstelling van 1885. Hij kijkt naar de doelen, de organisatie en de voornaamste

personages betrokken bij de koloniale propaganda

Om het begrip propaganda beter te duiden in het kader van Congo refereer ik aan Mathew

Stanard. In zijn boek “Selling the Congo”, waarin hij de propaganda t.b.v. Congo bestudeert

tussen 1908 (toen Congo een Belgische kolonie werd) en 1960 (toen Congo onafhankelijk

werd), heeft hij propaganda gedefinieerd als de productie en verspreiding van informatie om

een bepaald instituut of bepaalde instelling, persoon of zaak te ondersteunen (of te hinderen)

en van de daarvoor geproduceerde ideeën, concepten en materiaal.13

Tevens refereert Stanard

zelf aan de definitie van Garth Jowett en Victoria O’Donnell uit hun boek “Propaganda and

Persuasion” waarbij wordt gesteld dat propaganda een opzettelijke en systematische poging is

om percepties te vormen, om kennis en gedrag zodanig te manipuleren dat een, vanuit het

standpunt van de “propagandist”, gewenste reactie wordt verkregen14

.

Voor de periode voor 1908 verwijst hij naar een artikel van Vincent Viaene15

, die kijkt naar

het imperialisme van koning Leopold II, waarbij de auteur focust op de “Koloniale Partij”. De

koloniale partij is een term uit het werk van Guy Vanthemse16

, die dit als eerste heeft

benoemd, het gaat hier in eerste instantie om het persoonlijke netwerk van koning Leopold dat

wordt ingezet om het Congoproject te ondersteunen. Dit netwerk wordt uitgebreid met een

financieel netwerk na het ontstaan van de Congo vrijstaat in 1885 aangezien er veel geld

nodig is om van Congo een winstgevende onderneming te maken.

Het is een periode dat de eerste “Congolese netwerken” – een samensmelting van het

persoonlijke en financiële netwerk – actief worden opgebouwd. Leopold II stimuleert de

oprichting van privéondernemingen die in Congo moeten gaan investeren. De Kamers van

Koophandel (die van Antwerpen op kop) beginnen de koloniale activiteiten te ondersteunen17

.

Dit werkstuk brengt in het eerste hoofdstuk het persoonlijke Antwerpse netwerk van Koning

Leopold in kaart en geeft aan welke belangrijke Antwerpenaren waren geïnvolveerd. Welke

personages uit dit netwerk vindt men terug in de organisatie van de wereldtentoonstelling en

wie waren de belangrijkste industriëlen en havenbaronnen van Antwerpen die Leopold II

nodig had als investeerders in “zijn” Congo.

13

STANARD, Selling the Congo, 3 14

Ibidem, 3 15

VIAENE, “King Leopold’s Imperialism”, 741-790 16

VANTHEMSE, Congo: De impact van de kolonie op België, 49 17

Ibidem, 46-48

6

Vervolgens wordt de aanpak van de propaganda voor Leopold en zijn Congo-Vrijstaat tijdens

de wereldtentoonstelling beschreven en geanalyseerd. Hoe stonden de Antwerpse bezoeker en

de Antwerpse pers ten opzichte van de presentatie van het Congopaviljoen met zijn

“negerdorp”18

tijdens de wereldtentoonstelling.

Door de onuitgegeven bronnen van de wereldtentoonstelling, zoals de lijst van genodigden bij

het openingsbanket van de wereldtentoonstelling ter ere van koning Leopold19

, te

onderzoeken en die te vergelijken met de eerste groep van Antwerpse financiers die vanaf

1886 betrokken worden bij investeringen in Congo zoals beschreven in het derde hoofdstuk,

krijgt men een beeld van de vorming van de “koloniale partij” in Antwerpen.

Dit werkstuk wil aantonen dat de Congopropaganda op de Antwerpse wereldtentoonstelling

van 1885 veelzijdig is. Het is een eerste aanzet om financiers te vinden voor het Congoproject

waarbij Leopold II en zijn netwerk optreden als propagandist, tevens vormt het de basis van

de latere koloniale propaganda. Exposities zoals wereldtentoonstellingen, musea en later ook

monumenten worden de belangrijkste propagandamedia “voor het volk” ten tijde van

Leopolds Congo.

1. Het netwerk van koning Leopold II in Antwerpen en de Wereldtentoonstelling

In 1865 wordt Leopold II de koning der Belgen. Op dat moment zijn de relaties tussen het

gemeentebestuur van Antwerpen en de rijksoverheid (gesteund door de koning) slecht door de

“Antwerpse kwestie”. Die ging over de bouw van een fortengordel rond de stad waarmee

Antwerpen een sterk bastion en toevluchtsoord voor de Belgische regering moest worden in

geval van oorlogsdreiging20

. Veel Antwerpenaren waren hier tegen en het protest werd

verwoord door de Meetingpartij die tussen 1862 en 1873 de meerderheid in het Antwerpse

stadsbestuur vormde. Dit stadsbestuur stond vijandig tegenover het centrale gezag in Brussel

en was antikoningsgezind21

.

Het netwerk van koning Leopold II in Antwerpen bestond ten eerste uit de Société

Commerciale, Industrielle & Maritime d’Anvers, de Antwerpse Kamer van Koophandel

(KvK). De KvK was sinds 1862 steeds verder weg gegroeid van het Antwerpse stadsbestuur

18

VAN REYBROUCK, Congo een geschiedenis, 78 19

Dossier Opening Wereldtentoonstelling, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 20

VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 74. 21

“Meetingpartij”, website geconsulteerd op 19 april 2014

7

en bleef loyaal tegenover vorst en vaderland22

. Uiteindelijk was de relatie tussen KvK en

stadsbestuur vijandig en zorgde het stadsbestuur ervoor dat bijvoorbeeld in 1868 de KvK geen

toestemming kreeg voor de plaatsing van een door hen gefinancierd en vervaardigd

ruiterstandbeeld van Koning Leopold I23

. Een jaar later had de KvK uit diepe ontevredenheid

een resolutie aangenomen waarin werd besloten om het contact met het stadsbestuur te

beperken tot een minimum24

. Nadat de Meetingpartij haar meerderheid verloor aan de

Liberalen in de verkiezingen van 1872, zette de nieuwe liberale burgemeester Leopold de

Wael sterk in op het herstel van de relatie met de KvK, Brussel en Leopold II.

In 1885 zijn de belangrijkste personen binnen de Antwerpse KvK de leden van het

overkoepelende Centrale Comité waaronder Albert de Bary, ook wel de Duitse burgemeester

van Antwerpen genoemd. Onder het Centrale Comité vallen de verschillende aparte

afdelingen zoals die voor suiker, leer, tabak en transport. Hier vinden we de namen terug van

bekende Antwerpse handels- en bankiersfamilies zoals Osterrieth, Kreglinger en Grisar25

.

Vanaf de tweede helft van de 19de

eeuw ontstaan er aardrijkskundige genootschappen in de

voornaamste Europese steden. Deze genootschappen waren verenigingen met een

wetenschappelijke alsook een sociale functie, en oefenden een aantrekkingskracht uit op een

zelfbewuste burgerij die haar blik steeds meer verruimde naar de wereld buiten Europa.

Vanuit hier ontstaat een bredere beweging bestaande uit een bont geheel van mensen,

publicaties en projecten die niet noodzakelijk een strikt “geografisch” etiket dragen naar de

wetenschappelijke normen van vandaag. 26

Dankzij de publieke aandacht voor ontdekkingsreizen en de toenemende belangstelling voor

landen volkenkunde, de geleidelijke professionalisering van de geografische discipline in het

universitair onderwijs en de steeds breder wordende informatiestroom, ontstond er bij

geografen de behoefte om elkaar op geregelde tijdstippen elkaar te ontmoeten. Dit waren

groots opgezette ontmoetingen met collega’s uit de hele wereld en het allereerste congres van

deze Internationale Aardrijkskundige beweging werd gehouden in Antwerpen in 187127

.

22

VANDERSMISSEN, Koningen van de Wereld, 176 23

DEVOS en VAN DAMME, In de ban van Mercurius, 69-72 24


“Brief van voorzitter vereniging voor handel, industrie en zeevaart met met lijst belangrijkste leden”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 26


Ibidem, 27

8

Leopold II krijgt in die periode steeds meer interesse voor de aardrijkskundige beweging en

organiseert zelf een Internationale Aardrijkskundige conferentie in 1876 in zijn paleis in

Brussel. Tijdens deze conferentie wordt l’Association Internationale Africaine (AIA)

opgericht door Leopold II die vanaf dat jaar actief wordt in het stroomgebied van de Congo28

.

Hij bouwt hiermee verder aan een eigen netwerk binnen de Aardrijkskundige beweging wat

uiteindelijk de hoeksteen zou worden van zijn toekomstige koloniale constructie. Het zou een

belangrijke bondgenoot worden om zijn doel, het hebben van een eigen kolonie in Afrika, te

bereiken. De geografische beweging en meer specifiek de AIA gaf Leopold II namelijk een

platform voor zijn beschavingsproject in Afrika door het leveren van humanitaire argumenten

in haar redes, discussies en publicaties. Deze argumenten dienden als een dekmantel voor

Leopolds eigenlijke doel: een eigen kolonie29

.

Kort na deze conferentie werden de aardrijkskundige genootschappen van Antwerpen en

Brussel opgericht voor het echte propagandawerk ten behoeve van Leopolds project, de

toekomstige Congo-Vrijstaat.30

Het tweede gedeelte van het Antwerps netwerk van Leopold

II bestond dan ook uit leden van de Antwerpse Aardrijkskundige beweging. Deze wordt in

1876 opgericht als de Société de Géographie d’Anvers en kan onmiddellijk in verband worden

gebracht met Leopold II en zijn expansieplannen in Afrika.31

De expansie- en exploratieplannen van Leopold II worden vanaf 1878 verder ontwikkeld

binnen de AIA door de oprichting van het Comité d’Etudes du Haut Congo (CHEC)32

die

ondermeer financiers aantrekt om de ontdekkingsreizen van Henri Morton Stanley te

financieren. Stanley was bezig, in opdracht van Leopold II en een groep Europese

investeerders, om het gebied rondom de Congorivier in kaart te brengen. Vanaf 1879 wordt

deze club vervangen door l’Association Internationale du Congo (AIC)33

die zich actief ging

bezighouden om het gebied rondom de Congorivier te exploiteren. Na 1882 gaat de AIC ertoe

over om het gebied ook daadwerkelijk in bezit te krijgen door het afsluiten of opleggen van

verdragen met of aan de lokale machthebbers. De AIC vormt zich na de Conferentie van

28

COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 61 29

VANDERSMISSEN, “The King’s most eloquent campaigner”, 8 30

Ibidem, 8 31

VANDERSMISSEN, Koningen van de wereld, 225 32

BUELENS, Congo 1885-1960, 36 33

Ibidem, 37

9

Berlijn in 1885 om tot de Congo-Vrijstaat, in de literatuur ook vernoemt als l’Etat

Independent du Congo (EIC). 34

De voorzitter van de Société de Géographie d’Anvers is de Antwerpenaar Henri-Emmanuel

Wauwermans, een oud-militair met uitstekende contacten met het paleis35

. Het filantropische

Afrika initiatief met het idee van een beschavingsmissie van Leopold II geniet onmiddellijk

de waardering en ondersteuning van de leden en men besluit om de achting voor het werk van

Leopold II te vertalen door de vijf Antwerpse (provincie) leden van de AIA tot ereleden te

benoemen. Dit waren Emile Geelhand, Baron Constantin de Caters, Louis Lemme, François

de Canart d’Hamale en Jonkheer Albert Lefebvre. Op verzoek van Wauwermans wordt

Leopold II beschermheer van de Société in 1882 waardoor het de Société Royale de

Géographie d’Anvers (SRGA) wordt.36

In februari 1884 bevestigt Leopold II de deelname van Congo aan de wereldtentoonstelling en

vraagt de SRGA om dit samen met de AIC te coördineren en te organiseren37

. Men plant een

grootse opzet door een expositie met een etnografische, een wetenschappelijke en een

handelssectie ( import en export). Wauwermans gaat op zoek naar financiers onder

kapitaalkrachtige mannen behorend tot de Antwerpse hogere burgerij en actief in de haven, de

groothandel of het bankwezen. Hier vindt men namen terug zoals Baron Léon Philippe van de

Werve et de Schilde, Baron Amedee de Caters, Léon Lambert (wordt in de adelstand

verheven door Leopold II in 1896), Otto Gunther, John Hunter (eveneens lid van de Société

Royale de Geographie d’Anvers), Louis Lemme, Alfred Geelhand, Ernest Osterrieth en Henri

Emmanuel Wauwermans zelf38

. Helaas mislukt de opdracht om de gehele financiering rond te

krijgen waardoor de deelname van Congo aan de wereldtentoonstelling niet dreigt door te

gaan39

.

In april 1885 intervenieert Baron Auguste Lambermont, adviseur van Leopold II, om de

handelsexpositie over Congo te redden door hem onder te brengen bij de Belgische stand40

;

dit zal worden gecoördineerd door het handelsmuseum uit Brussel met financiering van het

34



Ibidem, 248 37

N, “Stadsnieuws, Tentoonstelling”, 2 38


VAN DE VELDE, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles belges”, 409 40

Ibidem, 409-410

10

Ministerie van Buitenlandse zaken en zal in zijn geheel in het teken staan van de promotie van

koloniale artikelen41

. Tevens zal het stadsbestuur van Antwerpen alsook het

organisatiecomité van de wereldtentoonstelling, het zgn. Comité Executif, financiële

ondersteuning geven in de vorm van een subsidie aan SRGA zodat het etnografisch onderdeel

kan doorgaan42

.

Het Comité Executif staat onder leiding van Victor Lynen en bestaat verder uit Eugene

Meeus, Jean Corneille Bal, Jules Havenith-De Decker, Julien Koch, Gustave van den Abeele

en Arthur van den Nest43

. Het overkoepelende regeringscomité dat vanuit de Belgische

overheid controle op de organisatie houdt, staat onder leiding van Graaf Charles-Jean (John)

d’Outremont. Graaf d’Outremont is eveneens Grootmaarschalk van het Hof en daarmee de

hoogste medewerker van Leopold II (en zijn intieme vriend44

). Verantwoordelijk minister

namens de regering is in het begin Auguste Beernaert, Minister van Landbouw, Industrie en

Openbare werken die vanaf eind oktober 1884 de nieuwe Belgische regering gaat leiden.

Beernaert verleent grote steun aan Leopold II en zijn koloniale plannen, hij is in een eerdere

fase ook betrokken bij de oprichting van de AIA en later de EIC45

. Zijn regering bestond uit

notabelen die in verregaande mate volgzaam aan Leopold II waren.46

Na het Congres van Berlijn dat eindigde op 25 februari 1885 is de SRGA enorm enthousiast

en vergelijkt Leopold II met Godfried van Bouillon en Boudewijn van Constantinopel. Ook

van hen komen officiële gelukswensen en de Société intensiveert door haar enthousiasme de

propaganda voor Congo en Leopold II47

. Eind april 1885 mag Leopold II zich ook Koning

van Congo noemen na toestemming van het Belgische Parlement48

.

Bestudering van de onuitgegeven bronnen over de Wereldtentoonstelling geeft ruim 200

namen van genodigden op handgeschreven lijsten voor het officiële openingsbanket met

koning Leopold II49

.Het banket heeft een zogenaamde “hoge tafel” waar Leopold II zit met de

hoogste hoogwaardigheidsbekleders, voornamelijk familieleden van Leopold zelf, alsook de

burgemeester van Antwerpen Leopold de Wael, Graaf John d’Outremont en de eerste minister

41

VAN DE VELDE, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles belges”, 410 42

Ibidem, 411-412 43

Exposition universelles d’Anvers 1885: Rapports des membres du jury international, XI 44

VANDEWOUDE, Inventaris van het archief van de Grootmaarschalk, 5 45


BUELENS, Congo 1885-1960, 39 47


BUELENS, Congo 1885-1960 , 39 49

“Lijst van alle genodigden van het openingsbanket”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102

11

Auguste Beernaert50

. Verder zijn er aparte tafels met ieder een tafelcommissaris, hoe

belangrijker de gasten, hoe dichter bij de tafel van Leopold II. De lijst in bijlage III op

pagina’s 28 en 29 toont aan dat een groot aantal van de reeds genoemde personen in dit

werkstuk uitgenodigd en aanwezig waren op het openingsbanket als gast (of zelfs als

tafelcommissaris zoals Alfred Osterrieth51

) .

2. Propaganda voor Leopold en zijn Congo-Vrijstaat op de wereldtentoonstelling

In het Belgische Parlement was er niet echt een groot enthousiasme voor de Congoplannen

van Leopold II, vooral eventuele financiële en militaire implicaties van de koninklijke

expansieplannen schrikten velen af52

. De nieuwe regering onder Auguste Beernaert stond

echter positief ten opzichte van Leopold’s Congoplannen en loodste eind april 1885 de

toestemming van het parlement binnen voor de erkenning van Leopold als soeverein van

Congo. Wel moest de regering beloven dat België geen geld of soldaten naar Congo zou

sturen en dat Congo de neutraliteit van België niet zou bedreigen53

. De publiek opinie ten

opzichte van het koloniale project van Leopold II werd gekenmerkt door een grote

onverschilligheid54

.

Leopold II had na de Berlijnse conferentie in 1885 een probleem om de financiering van de

Congo-Vrijstaat rond te krijgen. De bezetting en exploitatie van Congo zouden enorme

kapitalen vergen, net zoals de expansieplannen in het gebied55

.Tijdens de conferentie van

Berlijn had Leopold II de concessie moeten doen aan de Europese grootmachten, dat de

Congo-Vrijstaat een vrijhandelsgebied zou worden waar geen (handels)belemmeringen aan

andere landen opgelegd konden worden. Dit was de basis voor een structureel gebrek aan

staatsinkomsten. Leopold was in eerste instantie aangewezen op zijn eigen fortuin en moest

dringend op zoek naar grote financiers (personen, bedrijven, alsook de overheid)56

.

Onder dit gesternte werd op 2 mei 1885 de wereldtentoonstelling plechtig geopend door

Leopold II en werd er ’s avonds een groot openingsbanket georganiseerd door het Antwerpse

stadsbestuur ter ere van de opening en het bezoek van Leopold II.

50

“Lijst van gasten die aan eretafel plaats mogen nemen”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 51

“Brief van A. Osterrieth aan stadsbestuur over aanvaarden functie tafelcommissaris”, Felixarchief, Modern Archief, 642#102 52

BUELENS, Congo 1885-1960, 38 53

Ibidem, 39 54


BUELENS, Congo 1885-1960, 63 56

Ibidem, 63

12

Een wereldtentoonstelling die de mogelijkheid gaf om Leopolds Congoproject aan het publiek

te tonen. De presentatie zou twee doelen dienen, ten eerste de publieke opinie overtuigen dat

het verkrijgen van Congo door Leopold II iets goed was en iets om trots op te zijn en ten

tweede een eerste officiële presentatie van een nieuwe natie, de Congo-Vrijstaat, aan de

andere naties die aanwezig waren op de wereldtentoonstelling57

.

De commerciële afdeling toonde import- en exportproducten. Tot de tentoonstelling

behoorden ruilproducten zoals stoffen, parels, koperdraad, parasols en nepsieraden die door

de EIC werden gebruikt in de onderhandelingen met de lokale Congolese machthebbers.

Daarnaast kon men de Congolese producten bekijken die in Europa werden ingevoerd zoals

katoen, rubber, koffie, ivoor, kopal en tabak. Hieruit blijken al direct de economische

motieven van de tentoonstelling, de koloniale propaganda moest immers ten eerste de

industriëlen overhalen om te investeren in Congo58

.

De wetenschappelijke afdeling bestond uit het tentoonstellen van flora, fauna, etnografica en

geo-objecten uit de (privé)collecties van ontdekkingsreizigers, buitenlandse en Belgische

handelsvennootschappen en het voormalige AIC59

. Het spektakel was de etnografische sectie,

een nagebouwd Congolees dorp aan de Schelde, populair “Vivi aan de Schelde” genoemd,

met een groep van twaalf Congolezen o.l.v. Chef Masala uit Vivi (de streek rond het

Tanganyikameer). Men wilde het publiek confronteren met de nieuwe aanwinst van Leopold

II en de Congolezen werden opgevoerd als levende “specimina” in een voor die gelegenheid

geïmproviseerd dorp. 60

Aan de pers werd Masala voorgesteld als een Koning uit de Congo-

Vrijstaat die een diplomatiek bezoek bracht aan Leopold II61

.

Het Congo dorp trok dagelijks 15000 bezoekers en was met afstand de grote publiekstrekker

op de wereldtentoonstelling62

. Het diende daarmee zijn propagandadoel: het populariseren van

Leopolds Congopolitiek bij het grote publiek63

. De Congolezen kregen een officiële ontvangst

in aanwezigheid van enkele ontdekkingsreizigers, waarbij ze werden toegesproken door Henri

Wauwermans van de SRGA. De toespraak moest duidelijk maken dat Leopold II een echte

weldoener was, een verzoenende vorst die zijn beloften zou waarmaken en een rol te

57

VAN DE VELDE, “L’État indépendant du Congo aux expositions universelles belges”, 407 58


ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 174 60



Ibidem, 94 63

ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 174

13

vervullen had in de beschaving van “wilden” die gepacificeerd waren en nu “beschaafd”

wilden worden64

.

Ook in de pers wordt uitgebreid aandacht gegeven aan de officiële ontvangst van de

Congolezen65

. Etambala heeft de berichtgeving door de Belgische pers, van het gehele bezoek

van de Congolese groep aan Antwerpen, onderzocht en geanalyseerd in zijn studie Carnet de

Route d’un voyageur Congolais: Masala a l’Exposition Universelle d’Anvers, en 1885. Het

publiek en de pers reageren enthousiast en de wereldtentoonstelling wordt een groot succes.

In de kranten De Koophandel, L’Escaut en Le Précurseur worden er in 1885 per krant tussen

de ruim 200 en 350 artikelen aan de Wereldtentoonstelling gewijd die positief zijn, op enkele

artikelen na die waarschuwen voor dieven en zakkenrollers66

.

Elk bezoek (in totaal 11 bezoeken) van Leopold II aan de Wereldtentoonstelling, formeel en

informeel, worden in de pers beschreven. Bijvoorbeeld op 9 juni 1885 bezoekt Leopold II het

Belgische paviljoen met de commerciële afdeling die de importproducten uit Congo

tentoonstelt. Hoewel omschreven als een “incognito” bezoek67

was het reeds een dag eerder

aangekondigd in De Koophandel 68

.

Zelfs het uitgesproken antikoloniale dagblad La Réforme benoemd vooraf69

drie pragmatische

redenen voor steun aan de Congolese sectie van de wereldtentoonstelling: ten eerste wil

Antwerpen een succes maken van de wereldtentoonstelling zodat iedereen de Congolese

sectie kan bewonderen, ten tweede moet Antwerpen de serieuze kant van het Afrikaanse

verhaal naar voren kunnen brengen op grond van haar positie als transithaven in de

internationale handel en ten slotte kunnen de Antwerpse “stadsvaders” hun eigen

Congoproject op de wereldtentoonstelling niet zomaar verlaten, terwijl ze slechts enkele

weken daarvoor de nieuwe soeverein van Congo uitgebreid hebben gefeliciteerd70

.

Bij de sluiting op 2 november hadden ruim 3,5 miljoen bezoekers de wereldtentoonstelling

bezocht.71

64


ETAMBALA, “Carnet de route d’un voyageur congolais“, 235 66

N, “Les voleurs”, 2 67

N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen, Aankomst des Konings”, 2 68

N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen”, 1 69

VAN DE VELDE, “L’État indépendant du Congo aux expositions universelles belges”, 412 70

Ibidem, 412 71

COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 94

14

3. De eerste groep van Antwerpse investeerders in de Congo –Vrijstaat (periode 1886-

1891)

In 1885 is de Antwerpse industrieel Adolphe de Roubaix72

de eerste Belg die vertrouwen

heeft in de Congo-Vrijstaat en in het voorjaar start hij op het eiland Mateba, eveneens in de

Congomonding, het Syndicat du Mateba op, samen met Edouard Bunge73

(gericht op

vleesproductie voor lokale markt)74

.

De belangrijkste financiers die in de beginfase, vanaf de wereldtentoonstelling tot aan 1891,

worden aangetrokken als investeerders in de Congo-Vrijstaat, behoren tot de groep rond de

zakenman kolonel Albert Thys. Deze groep wordt daarom aangeduid als de Groep Thys.

Albert Thys was oorspronkelijk een militair die zich in opdracht van Leopold II al sinds 1878

bezig hield met Afrikaanse zaken75

. In die hoedanigheid was hij verbonden met de AIC. Als

vertrouweling van Leopold II wordt hij in 1883 tot adjudant benoemd en in 1885 vraagt

Leopold II hem op zoek te gaan naar investeerders voor de Congo-Vrijstaat76

.

In 1886 wordt de Compagnie de Congo pour la Commerce et l’Industrie (CCCI ) opgericht,

de allereerste houdstermaatschappij van Congo. Onder de CCCI houdstermaatschappij vallen

vijf dochterbedrijven, opgericht in de periode 1888 tot aan 1891. Elke onderneming was op

een deelaspect van het economische handel met Congo gericht. Het initiële doel van de CCCI

was de infrastructurele uitbouw van Congo om de rijkdommen van het land effectief en

efficiënt te kunnen ontginnen.77

De belangrijkste twee dochterbedrijven waren respectievelijk de spoorwegmaatschappij

Chemin de Fer du Congo (CFC) en de Société anonyme Belge pour le commerce du Haut

Congo (SAB). De CFC moest een spoorlijn aanleggen (en financieren) vanaf de kust (Matadi)

naar de latere hoofdstad Leopoldstad. De SAB zou de handel in ivoor, rubber en kopal vanuit

Congo organiseren en de verkoop in Congo van producten via de handelsposten78

.

Vanaf de start ondersteunt de Antwerpse Kamer van Koophandel de koloniale activiteiten van

de Groep Thys79

. Belangrijke Antwerpse bankiers, handelaren en industriëlen die vanaf het

72

BUELENS, Congo 1885-1960, 111 73

KURGAN-VAN HENTENRIJK, JAUMAIN en MONTENS, Dictionnaire des Patrons en Belgique, 80 74

ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 174 75

BUELENS, Congo 1885-1960, 55 76


BUELENS, Congo 1885-1960, 110 78

Ibidem, 110 79

VANTHEMSCHE, Congo, de impact van de kolonie op Belgie, 49

15

begin meedraaien met de initiatieven van Leopold II of met Albert Thys in zijn CCCI en haar

dochterbedrijven (als medeoprichter, investeerder, commissaris of bestuurder) zijn: Edouard

Bunge80

(Antwerps handelaar in ivoor en andere producten uit de Congo ), Adolphe de

Roubaix81

(industrieel, bankier en eerste investeerder in Congo), Emile Grisar82

(handelaar in

rubber), Alexis Mols83

(Antwerps handelaar), Eugene Meeus84

(bankier), (Heinrich) Albert de

(Von) Bary85

(eigen Antwerps handelshuis en hoofd Duitse gemeenschap), Alfred Osterrieth86

(handelaar in leer, wol en later koloniale waren en in bezit van eigen schepen), Léon

Lambert87

(bankier en gelieerd met de Rothschild), Louis Lemme88

(handelaar, zakelijk

geassocieerd met Osterrieth en Krieglinger) en Louis Weber de Treuenfelds89

(koffie-

importeur en bankier)

Ondanks de belofte uit 1885 van de Belgische regering aan haar parlement dat er geen geld

naar de Congo-Vrijstaat mocht gaan, verandert dit relatief snel. Vanaf 1889 neemt de

Belgische overheid deel aan (en is zelfs medeoprichter van) de CFC van Groep Thys90

. Omdat

de zaken niet goed gaan in Congo doet Leopold II in 1890 een verzoek aan België voor een

renteloze lening van 25 miljoen frank met een terugbetaling over 10 jaar91

.

Rubber92

en de invoering van het domaniale systeem (gebaseerd op verplichte

tewerkstelling)93

verandert de gehele situatie in 1892 en vanaf 1895 wordt een nieuw tijdperk

in de Congo-Vrijstaat ingeluid; het tijdperk van de rode rubber en de woekerwinsten94

.

Vanaf dat moment wordt er gretig geïnvesteerd vanuit het Antwerpse handels – en

bankkapitaal. Naast de reeds genoemde personen en families komen nu ook personen naar

voren zoals Baron Alexandre de Browne de Tiege95

(bankier), Arthur Van den Nest96

80


BUELENS, Congo 1885-1960, 111 82


BUELENS, Congo 1885-1960, 82 84

Ibidem, 461 85


Ibidem, 494 87

Ibidem, 409 88

Ibidem, 427 89


BUELENS, Congo 1885-1960, 116 91

VANTHEMSCHE, Congo, de impact van de kolonie op Belgie, 48 92

BUELENS, Congo 1885-1960,79 93

VANTHEMSCHE, Congo, de impact van de kolonie op Belgie, 50 94

COUTTENIER, Congo tentoongesteld, 108-109 95


BUELENS, Congo 1885-1960, 82

16

(politicus, zakenman en bankier), Frederic Jacobs97

(bankier), Charles Balser98

(bestuurder),

Wilhelm von Malinckrodt99

(Duits zakenman en bankier), Graaf Emile le Grelle100

(zakenman

& bankier) en zonen van Leopold de Wael101

(Antwerps burgemeester tot 1892).

Door de Congolese rubber zal de haven van Antwerpen zich op het gebied van de invoer van

rubber mee in de top van de wereldhavens nestelen en andere havens ver achter zich laten

Vanaf 1895 is Antwerpen ook de belangrijkste ivoorhaven102

.

Besluit

Veel personen uit de gegoede milieus waren voor 1885 niet geneigd om te investeren in

Leopolds koloniale project; men vond dat het geld beter in België kon worden geïnvesteerd en

men was bang voor conflicten in Afrika met andere Europese landen103

.

In Antwerpen ziet men dit anders, wat reeds blijkt uit de tekst van de brief met de felicitaties

van het stadsbestuur104

, die in maart 1885 aan Leopold II wordt verzonden, omdat hij

soeverein van de Congo-Vrijstaat is geworden na de Berlijn Conferentie. Er wordt uitgebreid

gerefereerd aan de hoop van het stadsbestuur dat het uitgestrekte Congolese grondgebied een

kolonie zal worden waar “de handelshoofdstad meer dan elke andere, is geroepen om nut te

trekken uit de voordeelen, voortspruitende uit het openstellen van den Congo, langs waar wij

in het hart van Afrika kunnen geraken”105

.

Indien we de aanwezigen op het openingsbanket in mei 1885 vergelijken met enerzijds

Leopolds persoonlijke netwerk in Antwerpen tot aan de wereldtentoonstelling en anderzijds

met de eerste groep van Antwerpse Congo investeerders (een financieel netwerk) vanaf 1886

uitgebreid met de 2de

groep investeerders na 1891106

, dan komt duidelijk het Congolese

netwerk in Antwerpen naar voren met Antwerpenaren zoals Albert de Bary, Eugene Meeus,

Arthur van den Nest en Léon Lambert.

97

BUELENS, Congo 1885-1960, 82 98

Ibidem, 112 99

“De Duitse kolonie van Antwerpen”, website geconsulteerd op 21 april 2014 100

BUELENS, Congo 1885-1960, 136 101

Ibidem, 136 102

Ibidem, 81 103


Brief van de Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6, 203-204 (zie bijlage I) 105

“Gemeenteraadszitting 5 maart 1885” in Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6, 206 106

BIJLAGE 3- Lijst van personen behorend tot Congolese netwerk

17

Voor de eerste Congo investeerders was de (toekomstige) winstgevendheid een motief,

hoewel kolonel Albert Thys in het begin moeite had om kapitaalkrachtige personen te

overtuigen om samen de eerste koloniale houdstermaatschappij CCCI op te richten. Het begin

is aarzelend en de grote geldschieters, zoals de banken, lopen niet storm voor het koloniale

avontuur107

. Dit verandert in 1892 door rubber en vanaf dat moment staan de investeerders in

de rij en wordt het motief, door bijvoorbeeld Stengers benoemd als, pure hebzucht108

.

Een ander motief, misschien wel belangrijker in het begin, aangezien men onzeker was over

de toekomstige winstgevendheid, was de aura van het Koninklijke Hof in Brussel. Het hof

lokte Congo investeerders en supporters met misschien wel een toekomstige onderscheiding

of zelfs een adellijke titel109

. Ook andere literatuur wijst op het feit dat veel personen die

Leopold II hielpen later met adellijke titels werden overladen110

. Volgens Viaene werden

degenen die tot de koninklijke entourage behoorden concessiehouders (voor de exploitatie van

Congo-Vrijstaat), militairen werden “captains of industry”(zoals Kolonel Albert Thys),

politici werden aandeelhouders (Arthur van den Nest) en bankiers werden baronnen (Léon

Lambert)111

In 1884 was er een Belgische liberale regering die negatief stond ten aanzien van het

koloniale project van Leopold II. De eerste minister Frere-Orban meende dat België niets te

maken had met de privé-initiatieven van de koning, hij was zelfs ronduit tegen112

. Tevens

werd de publieke opinie ten opzichte van het koloniale project gekenmerkt door een grote

onverschilligheid113

.

Vanaf het aantreden van een nieuwe katholieke regering met Auguste Beernaert als eerste

minster eind 1884 verandert de houding van de regering. Leopold II krijgt actief diplomatieke

steun van België en dit al tijdens de Conferentie van Berlijn, zijn regering effent ook het pad

in 1885 voor de toestemming door het Belgische parlement om Leopold II te erkennen als

soeverein van de Congo-Vrijstaat114

.

107

VANTHEMSE, De impact van de kolonie op België, 49 108

STENGERS, “The Congo Free State” 274 109

VIAENE, “King Leopold’s Imperialism”, 758 110

BUELENS, Congo 1885-1960, 49 111

VIAENE, “King Leopold’s Imperialism”, 759-760 112

VANTHEMSE, Congo, de impact van de kolonie op België, 47 113


VANTHEMSE, Congo, de impact van de kolonie op België, 47

18

Om de onverschilligheid van het Belgische publiek t.o.v. Congoproject om te vormen naar

enthousiasme wordt de wereldtentoonstelling van 1885 als propagandamiddel ingezet. Zoals

Stanard in zijn boek beschrijft worden wereldtentoonstellingen, musea en later in de 20ste

eeuw ook scholing, monumenten en cinema de belangrijkste propaganda-instrumenten van de

koloniale propaganda115

Het Congopaviljoen met zijn negerdorp was een enorm succes. Het publiek en de pers

reageren enthousiast; het publiek door het paviljoen en het dorp massaal te bezoeken en de

pers door er vaak over te berichten en mede de perceptie te vormen dat ten eerste Leopold II

een weldoener was en ten tweede dat het publiek, de burgerij, deel kon nemen aan het

beschavingsideaal van Leopold. De propagandaboodschap was dat iedereen zijn steentje kon

bijdragen en Afrika een stuk tot in zichzelf kon laten doordringen via het deugdzame gevoel

de “wilde” te civiliseren (te ontwikkelen) 116

. Dit uit zich ook in de behandeling van Masala

en zijn groep Congolezen, zij werden met zorg opgevangen door gastvrije dames uit de

hoogste Antwerpse kringen ( met ondermeer de echtgenotes van Wauwermans, Osterrieth en

Lambert)117

1885 was een zeer succesvol jaar voor Leopold II, hij kreeg zijn kolonie Congo-Vrijstaat en

de Belgische regering werd geleid door zijn medestander Auguste Beernaert (al sinds 1876 lid

van het AIA ). De wereldtentoonstelling in Antwerpen met haar Congopaviljoen gaf Leopold

het platform voor zijn Congopropaganda. De propaganda was veelzijdig en gericht, op het

economische belang, zoals benadrukt in de commerciële afdeling van het Congopaviljoen,

maar ook door de zoektocht van Leopold naar investeerders waarvoor een openingsbanket een

uitstekende gelegenheid tot netwerken was. Ten tweede werd het beschavingsideaal

ondersteund in de wetenschappelijke en etnografische sectie van het Congopaviljoen en in de

berichtgeving van de pers aan het publiek waarbij zelfs een oppositiekrant als La Réforme

achter het Congoproject stond. Dit alles gecoördineerd vanuit een stad die feitelijk al

gewonnen was voor Leopold’s Congoproject voordat de wereldtentoonstelling begon.

Ten slotte werd de goede relatie tussen Antwerpen en de Congo-Vrijstaat in 1890 symbolisch

vastgelegd door de toestemming van Leopold II om een nieuwe missiepost in de Congo-

115

STANARD, Selling the Congo, 4 116


ETAMBALA, “Carnet de route d’un voyageur Congolais”, 233

19

Vrijstaat van de Antwerpse scheutisten Nouvelle Anvers te noemen (nu Mankanza) op

verzoek van en bekostigd door de Antwerpse graaf Florimond de Brouchoven de Bergeyck118

.

118

ETAMBALA, “Antwerpen en de kolonie”, 173

20

Bibliografie

Onuitgegeven bronnen

Felixarchief Antwerpen, Fonds Modern archief – archief van de Gemeentefeesten:

Nummer 642#102, dossier Opening - banket, 1ste

Map Feesten 1885: opening der

wereldtentoonstelling Banket, uitgeschreven toespraak van de burgemeester (zie

bijlage II)



wereldtentoonstelling Banket, gedeeltelijke lijst van de gasten die aan de eretafel

plaats mogen nemen



wereldtentoonstelling Banket, lijst van de gasten die aan de eretafel plaats mogen

nemen en telegram gericht aan burgemeester over het plan van de indeling van de

eretafel

Nummer 642#102, dossier Opening - banket, 2de

Map Feesten 1885: commissaires du

banquet, brief van A. Osterrieth aan het stadsbestuur over het aanvaarden van de

functie van commissaris (23 april 1885)

Nummer 642#102, dossier Banket opening, 3de

Map Feesten 1885 Banket:

uitnodigingen lijst, toespraak van de burgemeester (zie bijlage II)



uitnodigingen lijst, lijstje met een aantal namen van gasten



uitnodigingen lijst, lijst van alle genodigden van het openingsbanket



uitnodigingen lijst, lijst van de gemeenteraadsleden



uitnodigingen lijst, korte lijst van een deel van de schepenen van het jaar 1884



uitnodigingen lijst, brief van het uitvoerend comité van de wereldtentoonstelling aan

het stadsbestuur met een lijst van de leden van het comité (16 april 1885)



uitnodigingen lijst, brief van de voorzitter van de vereniging voor handel, industrie en

zeevaart met een lijst van de belangrijkste leden van de vereniging (16 april 1885)

21



uitnodigingen lijst, kladversie van een deel van de indeling van de eretafel

Uitgegeven Bronnen

Brief van de Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II, 5/3/1885, in Verslag

gemeenteraadszitting van 5 maart 1885 in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen, 1885, nr 6,

203-204 (opgenomen in bijlage I)

Verslag gemeenteraadszitting van 5 maart 1885 in: Gemeenteblad van de stad Antwerpen,

1885, nr 6, 201-210

Exposition universelles d’Anvers 1885: Rapports des membres du jury international des

récompenses , Tome I : Première section. Groupe I. Classes 1 a 11, Brussel, Le Commissariat

General du Gouvernement, Ministere de l’Agriculture, de l’Industrie et des Travaux Publics,

1886

KURGAN-VAN HENTENRIJK, Ginette, Valerie MONTENS en Serge JAUMAIN,

Dictionnaire des Patrons en Belgique, les hommes, les entreprises, les réseaux, Brussel, De

Boeck & Larcier s.a., 1996

VANDEWOUDE, Emile, Inventaris van het archief van de Grootmaarschalk van het hof,

Regering van Leopold II, 1865-1909, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1977

Kranten:

N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen”, De Koophandel, 22/158-159, 7 & 8 juni

1885, 1

N, “Wereldtentoonstelling van Antwerpen, Aankomst des Konings”, De Koophandel,

22/160, 9 juni 1885, 2

N, “Stadsnieuws, Tentoonstelling”, Het Handelsblad, 40/45, 22 februari 1884, 2

N, “Les voleurs”, L’Escaut, 23/124, 4 mei 1885, 2

Secundaire literatuur

BUELENS, Frans, Congo 1885-1960 een financieel-economische geschiedenis, Berchem,

Epo, 2007

22

COUTTENIER, Maarten, Congo tentoongesteld: een geschiedenis van de Belgische

antropologie en het museum van Tervuren (1828-1925), Leuven, Acco, 2005

DEVOS, Greta en Ilja VAN DAMME , In de ban van Mercurius. Twee eeuwen Kamer van

Koophandel en Nijverheid van Antwerpen-Waasland. 1802-2002. Tielt, Lannoo, 2002

DOOM, Rudy, “De wereldtentoonstelling en de koloniale propaganda”, in: De panoramische

droom: Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885, 1894 en 1930, Antwerpen,

Antwerpen Bouwcentrum, 1993, 195-208

DUMOULIN, “Images de soi, images de l’autre. Les expositions universelles en Belgique en

tant que source de l’histoire des paysages mentaux” in : Images at paysages mentaux des 19e

et 20e siècles de la Wallonie a l’outre-mer. Hommage au professeur Jean Pirotte à l’ occasion

de son éméritat, Louvain-la- Neuve, 2007, 525-543

ETAMBALA, Zana Aziza, “Antwerpen en de kolonie: van 1885 tot ca. 1920”, in: De

panoramische droom: Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885, 1894 en 1930,

Antwerpen, Antwerpen Bouwcentrum, 1993, 173-192

ETAMBALA, Zan Aziza, “Carnet de route d’un voyageur Congolais : Masala a l’exposition

Universelle d’Anvers, en 1885 – première partie ” , Afrika Focus, 9/3, 1993, 215-237

MAHIEU, Maarten, “De Belgische wereldtentoonstelling voor de Eerste Wereldoorlog als

spiegel van en actor in de sociale kwestie”, Universiteit Gent, onuitgegeven scriptie tot het

behalen van de graad van licentiaat in de Geschiedenis, 2007

MANNAERTS, Guido, “Leopold de Wael, burgemeester van 1872 tot 1892” in:

Burgemeesters van Antwerpen van 1830 tot heden, Antwerpen, L.Eyskens, 2000, 15-17

NAUWELAERTS, Mandy en Jan Lodewijk GROOTAERS (eds.), De panoramische droom:

Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885, 1894 en 1930, Antwerpen, Antwerpen

Bouwcentrum, 1993

STANARD, Matthew, Selling the Congo, Lincoln, University Press of Nebraska, 2011

STENGERS, Jean, “The Congo Free State and the Belgian Congo before 1914” in Peter

DUIGNAN e.a. (red.), Colonialism in Africa 1870-1960, vol. 1: The History and politics of

Colonialism 1870-1914, Cambridge e.a., Cambridge University Press, 1982

23

VANDERSMISSEN, Jan, Koningen van de Wereld, De aardrijkskundige beweging en de

ontwikkeling van de koloniale doctrine van Leopold II, Universiteit Gent, onuitgegeven

proefschrift tot het behalen van de graad van doctor in de geschiedenis, 2008

VANDERSMISSEN, Jan, “The King’s most eloquent campaigner…Emile de Laveleye,

Leopold II and the creation of the Congo Free State”, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste

Geschiedenis, XLI/1-2, 2011, 7-57

VAN DE VELDE, Christian, “L’Etat independant du Congo aux expositions universelles

belges: organisation et acteurs d’une propaganda coloniale (1885-1905) ” , Belgisch

Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXIX/3-4, 2009, 405-445

VAN REYBROUCK, David, Congo een geschiedenis, De Bezige Bij, Amsterdam, 2010

VANTHEMSE,Guy, Congo: De impact van de kolonie op België, Tielt, Lannoo, 2007

VANTHEMSE, Guy, Belgium and the Congo, 1885-1980, Cambridge, Cambridge University

Press, 2012

VIAENE, Vincent, “King Leopolds’s Imperialism and the Origins of the Belgian Colonial

Party, 1860-1905”, The Journal of Modern History, 80/4, 2008, 741-790

Websites

“De Duitse kolonie van Antwerpen (19de

eeuw)”, Website over Antwerpen

http://www.wursten.be/antwerps/de-duitse-kolonie-van-antwerpen-19de-eeuw-2/ ,

geconsulteerd op 21 april 2014

“De Meetingpartij”, Wikipedia website , http://nl.wikipedia.org/wiki/Meetingpartij,

geconsulteerd op 19 april 2014

http://www.wursten.be/antwerps/de-duitse-kolonie-van-antwerpen-19de-eeuw-2/

http://nl.wikipedia.org/wiki/Meetingpartij

24

Bijlage I: Tekst brief van Antwerpse gemeenteraad aan Leopold II van 5-3-1885 om Leopold

II te feliciteren met zijn Congolese bekroning

Aan zijne majesteit Leopold II, Koning der Belgen

Sire,

De erkenning van den Congo vrijstaat door de mogendheden die vertegenwoordigd waren op

het Congres van Berlijn, is eene der merkwaardigste gebeurtenissen der hedendaagsche

diplomatieke geschiedenis.

Zij is eene waardige bekroning van de pogingen Uwer Majesteit en bezegelt zeer bepaaldelijk

het welgelukken van de internationale afrikaansche vereeniging, welke Uwe Majesteit heeft

gesticht en wier werking zij geleid en ondersteund heeft met eene standvastigheid, die voor

geene opoffering achteruit geweken is.

Werd het werk Uwer Majesteit bij den aanvang onthaald met de onverschilligheid en

ongeloovigheid, welke al te dikwijls te beurt valt aan grootsche en stoute ondernemingen,

heden het gezegepraald, en er is geen mensch meer, die niet recht laat wedervaren aan het

helder doorzicht en de edelmoedige drijfveer waarmede het bezield was.

De vreedzame verovering van een onmetelijk koloniaal gebied; het openstellen voor de

zeevaart van een der grootste wereldstroomen, toegang gevende in het hart van het

afrikaansche vasteland; de beschaving van rampzalige volkeren, de ontsluiting van uitgestrekt

uitwegen ten voordeele van nijverheid en handel; de bescherming van internationaal recht,

toegekend aan al die kostbare veroveringen; de welwillendheid en ingenomenheid der

mogendheden, voor den nieuwen Staat verworven; de uitroeping der gewetens- en der

handelsvrijheid als grondsteen zijner staatsinrichting, - ziedaar stellig daadzaken, die de

algemeene bewondering moeten verwekken en waardoor de hulde gewettigd is bewezen aan

Uwer Majesteits edelmoedigen en wijzen stichtingsgeest.

De gansche mensheid zal geroepenzijn om de vruchten hiervan te plukken; maar het is onze

taak, te zeggen, dat het eerst en vooral behoort aan de Belgische natie, de vaderlandslievende

krachtinpsanning haars Konings te doen gedijen, alsmede de opofferingen van zoovele

Belgen, mannen van hart, die hun leven ten beste gaven voor de verwezenlijking van dit

grootsche werk De Congo-oevers opengezet voor handel en nijverheid, welk een ruim veld

voor het verstandvermogen en de werkzaamheid onzes volks !

25

De stad Antwerpen, die het zich tot eer aanrekent, de eerste te zijn geweest om hare warme

ingenomenheid met het werk der afrikaansche beschaving te betuigen, en die een zoo hoogen

dunk heeft van de voordeelen, welke het land hiervan zal oogsten op het gebied van handel en

nijverheid, wil ook de eerste zijn om Uwe Majesteit eerbiedig geluk te wenschen voor het

welgelukken harer ondernemeng, gepaard met de uitdrukking harer erkentelijkheid voor den

onschatbaren dienst, door Haar den lande bewezen.

Tevens neemt de stad Antwerpen deze gelegenheid te baat om hare onvrikbare verknochtheid

te betuigen aan den Koning en de nationale dynastie.

(Handteekeningen)

26

Bijlage II: Tekst van toespraak Burgemeester de Wael bij openingsbanket van

wereldtentoonstelling

Sire

Madame

Altesses royales

Le toast que j’ai l’honneur de porter, au nom de la Ville d’Anvers, a Vos Majestés, a Vos

Altesses Royales, est l’affirmation renouvelée de la fidélité de notre population au Roi, et de

son inébranlable attachement a la Dynastie nationale.

Anvers sait que le bien de la Belgique est le but de toute la vie du Roi et il a la volonté de

répondre dignement, par le travail et le patriotisme, aux efforts de Votre Majesté, pour assurer

la richesse et la grandeur morale de la Patrie.

L’exposition universelle, que Votre Majesté a bien voulu prendre sous son patronage, et dont

les travaux se sont accomplis sous la présidence d’honneur de Son Altesse Royale le Comte

de Flandre, est la manifestation la plus récente de l’œuvre commune de la Royauté et du

peuple pour grandir le patrimoine national.

Cette émulation entre la Nation et le Roi, pour le bien du pays, nous sommes heureux de

pouvoir la constater une fois de plus en présence du Prince qui revendique, comme Son plus

beau titre, celui d’être l’artisan de la prospérité nationale et dont le cœur bat à l unisson du

notre. Avec Lui nous sommes fiers de ce témoignage de considération que toutes les nations

du monde donnent a la Belgique en acceptant de prendre part, sur notre territoire, a ces luttes

pacifiques du commerce, de l’industrie, de l’art et de la science.

Ce n’est point sans orgueil non plus que nous constations, dans ces nobles compétitions, les

mérites de notre travail national. L’énergie de nos courageuses populations n’aurait jamais pu

réaliser d’aussi merveilleux progrès sans la sagesse des Constituants, qui ont assure a la

Belgique une existence paisible dans la liberté, en la dotant d’une organisation fondamentale,

dont l’excellence n’est pas surpassée.

La Belgique, depuis 55 ans, a, pour armure inviolable la Constitution et la Monarchie, nos

deux propriétés nationales les plus chères, les plus précieuses et que nous entourons d’un égal

respect, d’un égal attachement.

27

Sire, Madame,

Les exemples descendus du trône, la sagesse de deux grands règnes, légitiment ces sentiments

dans le cœur de tous des Belges.

Messieurs,

En buvant au Roi nous buvons a la fois au gardien de nos droits, a la plus haute

personnification de la vérité constitutionnelle et au Prince éclaire, qui a su, sur le continent

Africain, accomplir, aux applaudissements du monde civilise, une œuvre sans exemple dans

l’histoire des peuples, œuvre dictée par les plus nobles mobiles, parmi lesquels se retrouve, en

première ligne, celui qui a inspire tous les actes de Sa vie : le bien de la Belgique.

Nous associons toujours notre gracieuse Reine, Leurs Altesses Royale de Comte et la

Comtesse de Flandre, aux vieux que nous adressons a notre Roi : nous savons que le bonheur

de la Belgique est l’objet de Leurs constantes préoccupations.

Nous nous félicitons aussi de voir au milieu de nous Son Altesse Royale le Prince Baudouin,

auquel nous offrons nos sentiments de respectueuse affection.

Messieurs,

Levez avec moi vos verres pour boire a

LEOPOLD II, Roi des Belges, Souverain de l’État libre du Congo.

A LA REINE

A LA FAMILLE ROYALE

28

Bijlage III – Lijst van personen behorend tot Congolese netwerk

Achternaam Voornaam Titel KvK AIA SRGA Fin. Congo Pav Com Ex 85 Banket Gr. Thys Inv na 1891 Ant

Bal Jean Corneille

x x x

x

Balser Charles

x

x

Beernaert Gustave

x

x

Bunge Edouard

x

x

de Bary Albert

x

x x

x

de Browne de Tiege Alexandre

x x

de Canart d'Hamale Francois

x x

x

de Caters Constantin Baron

x x

x

de Caters Amedee Baron

x

x

de Hemptinne Jean Baptiste Graaf119

x x

de Laveleye Emile

x

de Laveleye Georges

x

de Roubaix Adolphe

x

x

de Wael Leopold

x

x

de Wael Edmond

x

x x

d'Outremont John Graaf

x x

x x

Geelhand Alfred

x x x

x

x

Grattan120 Edmund

x x

x

Grisar Emile

x

x x

Grisar Auguste

x

x x

Gunther Otto

x

x

Havenith de Dekker Jules

x x x

x

Uitleg kolom titels: KvK = lid van de Kamer van Koophandel Antwerpen ; AIA = lid l’Association Internationale Africaine

SRGA = Société Royale Géographie Anvers ; Fin. Congo. Pav = Financiering van Congo paviljoen op wereldtentoonstelling

Ex 85 = Comité Executif Wereldtentoonstelling 1885; Banket= Aanwezig op Openingsbanket Wereldtentoonstelling 2 mei 1885

Gr. Thys = Groep Thys – 1ste groep Congo investeerders rondom Kolonel Albert Thys; Inv na 1891 – Groep Congo Investeerders na 1891

Ant= persoon komt uit of wordt beschouwd als Antwerpenaar

119

Tot de adelstand verheven in 1920 met als titel Graaf; oorspronkelijk Gentse textielpatroon, zakelijk zeer actief in Congo vanaf begin 120

Grattan was de Brits Consul te Antwerpen en 2de ondervoorzitter van de SRGA en contact met Aardrijkskundige beweging in London

29

Bijlage III vervolg – Lijst van personen behorend tot Congolese netwerk

Achternaam Voornaam Titel KvK AIA SRGA Fin. Congo Pav Com Ex 85 Banket Gr. Thys Inv na 1891 Ant

Hunter John

x x

x

Jacobs Frederic

x

x x

Koch Julien

x x x x

x

Kreglinger Theodore

x

x

x

Lambermont Auguste Baron

x

x

Lambert Leon Baron121

x

x x

x

Le Grelle122 Emile Graaf

x x

Lefebvre Albert Jonkheer

x x

x

x

Lemme Louis

x x x

x

x

Lynen Victor

x x x x

x

Meeus Eugene

x x x x

x

Mols Alexis

x

x

Osterrieth Ernest

x

x

x

x

Osterrieth Alfred123

x x

x

Thys Albert

x

x

Van de Werve et Schilde Leon Phillipe

x x

x

van den Abeele Gustave

x x x

x

van den Nest Arthur

x x x

x x

von Malinckrodt Wilhelm

x x

Wauwermans Henri Emmanuel

x x

x

x

Weber de Treuenfelds Louis

x

x

Uitleg kolom titels: KvK = lid van de Kamer van Koophandel Antwerpen ; AIA = lid l’Association Internationale Africaine

SRGA = Société Royale Géographié Anvers ; Fin. Congo. Pav = Financiering van Congo paviljoen op wereldtentoonstelling

Ex 85 = Comité Executif Wereldtentoonstelling 1885; Banket= Aanwezig op Openingsbanket Wereldtentoonstelling 2 mei 1885

Gr. Thys = Groep Thys – 1ste groep Congo investeerders rondom Kolonel Albert Thys; Inv na 1891 – Groep Congo Investeerders na 1891

Ant= persoon komt uit of wordt beschouwd als Antwerpenaar

121

Tot de adelstand verheven in 1896 met als titel Baron 122

Zoon van Gerard Le Grelle, Antwerps burgemeester tot 1848 123

Tevens geselecteerd als tafelcommissaris tijdens openingsbanket

Documents

Propaganda op Wereldtentoonstelling Antwerpen van 1885 –onderzoek naar propaganda voor Koning Leopold II “zijn” Congo-Vrijstaat