Het gevaar van een goed gewetenEen neo-Aristoteliaans

deugdethisch perspectief op Moral Injury

Daniël Muller, MA

Faculteit WijsbegeerteRijksuniversiteit Groningen

14 december 2016

“Morele wonden hebben de bijzondere eigenschap dat ze wel sluiten, maar nooit genezen; ze doen altijd pijn, en

gaan altijd weer bloeden bij de minste aanraking – zielswonden zijn voor immer gevoelige en gapende

wonden.”– Alexandre Dumas, De graaf van Monte Cristo

Overzicht

• Intro: normatief-ethische theorieën• Morele betekenis van schuld en schaamte • Neo-Aristoteliaanse deugdethiek en Moral

Injury• Fenomenen gerelateerd aan Moral Injury:

- Moreel toeval (‘Moral Luck’)- Tragisch morele dilemma’s (‘Dirty Hands’)

• Moral injury & Just War Theory• Conclusie: maatschappelijke

verantwoordelijkheid

Intro: normatief-ethische theorieën

• Plichtethiek: principes- De handeling zelf

• Consequentie-ethiek: gevolgen- De gevolgen van de handeling

• Deugdethiek: karakter- De handelende persoon

Immanuel Kant (1724-1804)

Jeremy Bentham (1748-1832)

Aristoteles (384-321 v.Chr.)

Morele betekenis van schuld en schaamte

• Schuld- Specifieke handelingsevaluatie: “Ik heb iets verkeerd gedaan”- Bevorderen van herstel

• Schaamte- Globale persoonsevaluatie: “Ik ben een slecht persoon”- Ontwrichting en isolement

Onderzoek naar schuld- en schaamtebeleving van Nederlandse veteranen bij vredesmissies

• Belangrijkste oorzaak voor uitzendinggerelateerde schuldbeleving: ‘ervaren machteloosheid of de onmacht’

• Belangrijkste oorzaak van uitzendinggerelateerde schaamtebeleving : ‘eigen falen’, ‘machteloos zijn’ en ‘’tekortschieten’

Uit het onderzoek van Natasja Rietveld (2009) blijkt dat naarmate veteranen zich gedurende de uitzending in sterkere mate machteloos voelden, zij zich na de uitzending vaker schuldig voelden over of schaamden voor ingrijpende uitzendervaringen. Dit ondanks het feit dat in de meeste situaties duidelijk niets kón worden gedaan om geweld en leed te voorkomen.

Moral Injury en negatieve zelfattributie

• •“if attribution about the moral violation is global (not context dependent), internal (disposition of character flaw) and stable (enduring), these beliefs will cause enduring moral emotions such as shame, (...)”

• •“if the person (....) attributes the event in a specific (highly context [war] dependent), not stable (time locked) and external (a result of exigencies and extraordinary demands) way, this reduces conflict and fosters moral repair. “

(Litz et al. 2009)

Existentiële functie van schuld en schaamte

• Kleber en Brom (2003) en Kleber (2007) zien schuldbeleving in de vorm van zelfattributie als een belangrijke emotie die kan bijdragen aan het herwinnen van het gevoel greep te hebben op het eigen leven en op de toekomst.

• Liever kiezen mensen voor zelfbeschuldiging en daarmee voor de illusie dat hetgeen hen is overkomen door henzelf voorkomen had kunnen worden, dan voor het besef machteloos te zijn geweest (Herman 2002)

• Problemen met schuld en schaamte ontstaan als mensen een vertekend beeld hebben van hun verantwoordelijkheid voor bepaalde situaties of gebeurtenissen

• Het kunnen ervaren van schuld en schaamte duidt echter ook op een ontwikkeld geweten en vermogen tot morele zelfbezinning

Neo-Aristoteliaanse deugdethiek

Deugd: een karakterhouding die in staat stelt om keuzes te maken door bij die keuzes steeds het midden te houden op de wijze waarop de verstandige mens dat zou doen

1. Deugd fungeert als verbindend midden tussen norm en waarde

2. Deugdethiek kent naast de ratio een grote en positieve rol toe aan morele emoties

3. Binnen de deugdethiek zijn de intenties van een handelende persoon van groot belang

4. Deugdethiek erkent ten volle de weerbarstige complexiteit van onze concrete morele realiteit

Deugdethiek en Moral Injury

• De deugd als verbindend midden helpt militairen om een realistisch en evenwichtige visie te ontwikkelen over hun eigen verantwoordelijkheid in oorlogssituaties

• Een deugdethische perspectief is een integrale benadering die goed inzicht kan bieden in de schuld en schaamte als gevolg van moral injury

• Een militair die met de beste bedoelingen iets slechts veroorzaakt is nog geen slecht mens

• Deugdethiek erkent dat morele oordelen steeds zijn gebonden aan een morele plaats en tijdgebonden context en bevordert daarom mogelijk moreel herstel

Moral Luck

• Moral luck: het paradoxale gegeven dat we onszelf moreel verantwoordelijk lijken te houden voor factoren die zich aan onze directe controle onttrekken

• Agent-regret: deze vorm van spijt geeft uitdrukking aan iemands besef dat hij of zij onbewust een rol heeft gespeeld in het tot stand brengen van een zeer schadelijke gebeurtenis

Bernard Williams (1929-2003)

“…we know that in the story of one's life there is anauthority exercised by what one has done, and notmerely by what one has intentionally done” (Williams

1993)

Moral Luck

• constitutive luck: afhankelijk van je karakter, capaciteiten en temperament

• circumstantial luck: door de situatie waarin men zich verkeert

• luck by antecedent circumstances: als resultaat van hoe men bepaald is door de zaken die al gebeurd zijn

• luck by results: doordat een daad anders uitdraait dan gepland

• Filosofische reflectie is van vitaal belang voor dit domein van onderzoek binnen moral injury omdat het een onderscheid suggereert tussen toerekeningsvatbaarheid en verantwoordelijkheid.

• Deze concepten worden vaak verkeerd begrepen. Het therapeutische voorstel van Litz et al. is gebaseerd op het identificeren van incorrecte opvattingen over iemand’s morele zelfwaarde en het corrigeren van onjuiste opvattingen over toerekeningsvatbaarheid. Nancy Sherman deelt deze notie en gelooft dat morele filosofie – in het bijzonder haar nadruk op de beperkingen van morele verantwoordelijkheid –therapeutisch kan werken in gevallen met moral injury.

• Dit is wellicht het geval in sommige situaties. In andere gevallen is de belangrijke kwestie niet aantonen in hoeverre iemand moreel onschuld heeft (veel weten dit sowieso al) maar om hen te helpen om hun niet-toerekingsvatbare/non-verwijtbare verantwoordelijkheid op zo’n manier te integreren in een betekenisvol persoonlijk narratief dat onrevealee schuld en aanhoudende schaamte vermijd. In dergelijke gevallen gaat het om het accepteren van verantwoordelijkheid voor dingen die je hebt gedaan zonder dat je toelaat dat de handeling je gehele identiteit bepaald./definieert.

Voorbeeld van circumstantieel moreel toeval

“We did evil things, maybe necessary evil, but evil nonetheless. It’s not the Taliban we killed that bother me. They knew as well as I did what can happen when you pick up a gun and try to kill your enemies. But the enemy isn’t the only one who dies in war.”

Voormalig Marinier kapitein Timothy Kudo

Twee kenmerken van ‘Dirty Hands’• (1) Situaties van tragisch

moreel conflict• (2) waarin iemand moreel

gecompromitteerd wordt door het verrichten van een moreel onjuiste handeling, die niettemin moreel gerechtvaardigd is

• Een dirty hands handeling is een schending van een persoon, principe of waarde

Michael Walzer, politiek filosoof

Meest ernstige dirty hands scenario’s:

situaties waarin iemand op immorele wijze

wordt gedwongen om iemand anders zijnmoreel verwerpelijke project te helpenimplementeren

Dirty Hands en morele integriteit

• Tragische morele dilemma’s: álle mogelijke keuzeopties bestaan uit moreel uiterst problematische handelingen

• Morele integriteit kan hierdoor ernstig worden geschonden

“Words like necessary, just and honorable don't always describe what we feel, let alone what we've done.” – Eric Fair, voormalig ondervrager in Irak

‘Dirty hands’: ‘behoren’ impliceert ‘kunnen’?

• Standaard versies van plichtsethiek en consequentie-ethiek leggen te veel nadruk op de morele beoordeling van handelingen:

(1) Totale evaluaties(2) Handelingssturende evaluaties

• Totale handelingssturende evaluaties van acties zijn gefocust op termen als ‘behoren,’ ‘juist’ en ‘plicht’

• Handelingssturende evaluaties zeggen over bepaalde handelingen of ze wel of niet verricht zouden moeten worden

• ‘Behoren’ impliceert ‘kunnen’: Als je iets behoort te doen, betekent dit dat ervan uit wordt gegaan dat je het ook kunt doen

• ‘Niet kunnen’ sluit ‘behoren’ uit: Als je iets niet kunt doen, betekent dit dat ervan uit wordt gegaan dat je het niet behoort te doen

Deugdethiek en tragisch morele dilemma’s

• dirty hands in tragische morele dilemma’s kan niet adequaat worden begrepen vanuit plichtethiek en consequentie-ethiek

• Volgens deze theorieën kun je niet moreel verkeerd hebben gehandeld zo lang je hebt gehandeld

• volgens je hoogste plicht (plichtethiek) of

• de beste resultaten tot stand hebt gebracht (consequentie-ethiek)

• De notie van ‘behoort-impliceert-kunnen’ suggereert dat wanneer iemand precies dat doet wat gedaan behoort te worden hij of zij noch de handeling morele schuld treft

• Probleem: zelfs wanneer mensen in tragische situaties handelen volgens deontologische en consequentialistische beslissingsprocedures houden ze vaak morele spijt, schuld en schaamte

Deugdethiek en tragisch morele dilemma’s

• Een handeling is moreel juist als een deugdzaam persoon onder de gegeven omstandigheden die handeling karakteristiek zou verrichten

• Door zo te handelen dat het doel van één of van meerdere deugden wordt ondermijnd handelt men in een tragisch dilemma zoals een ondeugdzaam persoon normaal gesproken zou handelen

• In tragisch morele dilemma’s geen enkele handeling beschikbaar is die niet karakteristiek is voor een ondeugdzaam persoon

• Personen in een tragisch dilemma genoodzaakt om een moreel onjuiste handeling te verrichten

Deugdethisch perspectiefop Moral Injury

• Enerzijds kan een deugdethisch perspectief aan militairen inzichtelijk maken dat ze niet direct moreel verdorven personen zijn als ze als gevolg van bruut toeval in een moreel ongelukkige situatie (“moral luck”) een onschuldige burger of medesoldaat schade toedoen of om het leven hebben gebracht

• Anderzijds kan een deugdethisch perspectief zowel veteranen evenals hulpverleners helpen om de verantwoordelijkheid voor bepaalde moreel problematische handelingen (“dirty hands”) niet weg te wuiven, maar de verantwoordelijkheid te accepteren zonder dat de handeling het morele karakter van de persoon geheel bepaald.

• Deugdethiek kan een belangrijke rol spelen in het preventief oefenen in morele ervaring waarbij er door de geestelijke verzorging aandacht kan worden geschonken aan de fenomenen van ‘moral luck’ en ‘dirty hands’

Moral Injury en de hedendaagse gerechtvaardigde oorlogtheorie

• De hedendaagse gerechtvaardigde oorlog theorie kan verrijkt worden door deugdethische overwegingen omtrent deugden, karakter en morele psychologie

• Grotere integratie nodig tussen gerechtvaardigde oorlogstheorie en morele vorming van militairen

• Is er een mogelijke link tussen de scheiding tussen recht tot oorlog (jus ad bellum) en recht tijdens oorlog (jus in bello) en de kans op moral injury?

• Bestaat er een potentieel een verband tussen de notie van de morele (on)gelijkwaardigheid van combattanten en de kans op moral injury?

Maatschappelijke verantwoordelijkheid

• Jonathan Shay heeft zich aan de hand van zijn werk met Vietnamveteranen verdiept in hoe het vertellen van hun verhaal kan helpen bij psychisch herstel na trauma: persoonlijke narratieve constructie.

• In de Oude Atheense tragedien vertelden soldaten ongecensureerd, met inbegrip van bijbehorende emoties en fysieke gewaarwordingen, over hun oorlogservaringen.

• Op deze manier werden oorlogservaringen gedeeld met en verbeeld aan het gewone volk.

• Shay’s analyse sluit goed aan bij de Griekse erkenning van toeval en tragedie in de deugdethiek

Jonathan Shay, Amerikaanse psychiater gespecialiseerd in hulp aan Vietnamveteranen

• Moral injury vereist:

• Reconstructive van een morele identiteit

• Empathische gemeenschap• Zelf-empathie

Maatschappelijke verantwoordelijkheid

• De hedendaagse tendens om moral injury, evenals PTSS, te medicaliseren ontneemt grotendeels het zicht op de lastige morele vragen die erdoor worden opgeroepen over de aard van oorlog en de maatschappelijke verantwoordelijkheid.

• Een deugdethische benadering kan goed inzichtelijk maken waarom het morele herstel niet beperkt kan worden tot enkel een therapeutische context, omdat dit kader benadrukt dat onze morele identiteit is ingebed in sociale relaties binnen een gemeenschap.

• Enerzijds zijn veel moreel verwonde veteranen moreel vervreemd geraakt van de burgermaatschappij door hun oorlogservaringen

• Anderzijds hebben de burgers in de maatschappij hun morele banden met moreel verwonde veteranen potentieel verbroken door hun gezamenljke verantwoordelijkheid te ontlopen voor de morele schade van oorlog.

“If society prepares a soldier to overcome his resistance to killing and places him in an environment in which he will kill, then that society has an obligation to deal forthrightly, intelligently, and morally with the result and its repercussions upon the soldier and the society.” (Grossman 2009)

“We live in a culture that emphasizes therapy,but trauma often has to be overcome morally,through rigorous philosophical autobiography,

nuanced judgment, case by case.” – David Brooks

Vragen/opmerkingen