9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Sylwia Wośko Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii 322[10].Z2.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr n. farm. Elwira Telejko dr n. farm. Przemysław Drożyński Opracowanie redakcyjne: mgr Alina Krawczak Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z2.02 Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania 8

4.1. Leki roślinne stosowane w chorobach układu nerwowego 8 4.1.1. Materiał nauczania 8 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postępów 11

4.2. Leki roślinne stosowane w chorobach serca i układu krążenia 12 4.2.1. Materiał nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzające 14 4.2.3. Ćwiczenia 14 4.2.4. Sprawdzian postępów 15

4.3. Fitopreparaty w zaburzeniach układu moczowego 16 4.3.1. Materiał nauczania 16 4.3.2. Pytania sprawdzające 17 4.3.3. Ćwiczenia 17 4.3.4. Sprawdzian postępów 18

4.4. Leki roślinne stosowane w chorobach układu pokarmowego i w otyłości 19 4.4.1. Materiał nauczania 19 4.4.2. Pytania sprawdzające 22 4.4.3. Ćwiczenia 22 4.4.4. Sprawdzian postępów 23

4.5. Roślinne leki przeciwcukrzycowe 24 4.5.1. Materiał nauczania 24 4.5.2. Pytania sprawdzające 25 4.5.3. Ćwiczenia 25 4.5.4. Sprawdzian postępów 26

4.6. Rola fitoterapii w chorobach kobiecych 27 4.6.1. Materiał nauczania 27 4.6.2. Pytania sprawdzające 29 4.6.3. Ćwiczenia 29 4.6.4. Sprawdzian postępów 30

4.7. Fitopreparaty w chorobach reumatycznych 31 4.7.1. Materiał nauczania 31 4.7.2. Pytania sprawdzające 32 4.7.3. Ćwiczenia 32 4.7.4. Sprawdzian postępów 33

4.8. Leki dermatologiczne pochodzenia roślinnego 34 4.8.1. Materiał nauczania 34 4.8.2. Pytania sprawdzające 36 4.8.3. Ćwiczenia 36 4.8.4. Sprawdzian postępów 37


4.9. Leki o działaniu immunostymulującym 38 4.9.1. Materiał nauczania 38 4.9.2. Pytania sprawdzające 39 4.9.3. Ćwiczenia 39 4.9.4. Sprawdzian postępów 40

4.10. Fitoterapia, homeopatia i inne metody leczenia 41 4.10.1. Materiał nauczania 41 4.10.2. Pytania sprawdzające 44 4.10.3. Ćwiczenia 44 4.10.4. Sprawdzian postępów 45

5. Sprawdzian osiągnięć 46 6. Literatura 51


1. WPROWADZENIE Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej oraz opanowaniu

umiejętności stosowania surowców roślinnych w profilaktyce i terapii, a także w organizacji procesu samokształcenia.

W poradniku zamieszczono: − wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do

opanowania nowych umiejętności zaplanowanych w programie jednostki modułowej: Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii,

− wykaz wiedzy i umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie pracy z poradnikiem, − materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące stosowania surowców roślinnych w

profilaktyce i terapii, pozwalający samodzielnie przygotować się do ćwiczeń, − pytania sprawdzające opanowanie przez Ciebie podanych treści; pozytywne odpowiedzi

utwierdzą Cię w przekonaniu, że jesteś odpowiednio przygotowany do wykonywania zaplanowanych ćwiczeń, odpowiedzi negatywne sugerują, że powinieneś powtórnie przeczytać i przeanalizować materiał nauczania,

− ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności z wykorzystaniem zalecanych metod nauczania i środków dydaktycznych,

− sprawdzian postępów, który po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli Ci ocenić stan Twojej wiedzy oraz wskazać materiał nauczania, który nie został przez Ciebie w pełni opanowany,

− zestaw zadań testowych potwierdzający opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki modułowej. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla ciebie formą treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.

− wykaz literatury związany z tematyką jednostki modułowej. Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o pomoc i wyjaśnienie trudnych dla

Ciebie kwestii.


Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z2 Środki lecznicze

322[10].Z2.01 Stosowanie związków chemicznych

w lecznictwie

322[10].Z2.02 Stosowanie surowców roślinnych

w profilaktyce i terapii

322[10].Z2.03 Analizowanie działania leków

na organizm człowieka


2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

− korzystać z różnych źródeł informacji, − współpracować w grupie, − organizować stanowisko pracy, − przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu

porządkowego pracowni, − identyfikować łacińskie nazwy surowców roślinnych, − rozróżniać surowce roślinne, − określać zasady pozyskiwania i przetwarzania surowców roślinnych, − formułować ogólne zasady dobrej praktyki wytwarzania, − prezentować efekty własnej pracy.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

− posłużyć się polskimi i łacińskimi nazwami surowców roślinnych, − posłużyć się handlowymi nazwami leków roślinnych, − scharakteryzować ważniejsze substancje czynne roślin pod względem cech

fizykochemicznych i właściwości farmakologicznych, − scharakteryzować rośliny najczęściej stosowane w profilaktyce i terapii oraz preparaty

z nich otrzymywane, − sklasyfikować leki roślinne pod względem właściwości terapeutycznych i chemicznych, − wyjaśnić zasady profilaktyki i terapii wybranych chorób, − wyjaśnić działanie i zastosowanie wybranych leków roślinnych, − wyjaśnić działanie i zastosowanie produktów pszczelich w profilaktyce i terapii, − ocenić wpływ leków roślinnych na organizm człowieka, w zależności od składu

jakościowego, ilościowego, drogi podania i sposobu dawkowania, − scharakteryzować działania niepożądane leków roślinnych oraz przeciwwskazania do ich

stosowania, − określić sposób użycia i przechowywania leku roślinnego.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Leki roślinne stosowane w chorobach układu nerwowego 4.1.1. Materiał nauczania

Fitoterapia w chorobach układu nerwowego stosowana jest przede wszystkim

wspomagająco, w celu uzupełnienia leczenia podstawowego lekami syntetycznymi. Wykorzystuje się ich wpływ na krążenie mózgowe (OUN) i układ sercowo – naczyniowy. Wiele roślin zawiera substancje czynne wykazujące działanie przeciwbólowe, uspokajające, nasenne, tonizujące, immunosupresyjne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i inne. − Do środków działających przeciwbólowo (analogctica) zaliczyć można następujące substancje roślinne:

a) Wierzba (Salix alba, S. purpura, S. fragilis) – zawiera salicynę metabolizowaną w organizmie do kwasu salicylowego o działaniu przeciwbólowym,

b) Lepiężnik różowy (Petasites officinalis) – związki biologicznie czynne zawarte w tym surowcu działają uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy i tonizująco na układ autonomiczny, powodując rozkurcz naczyń krwionośnych i oskrzeli. Preparaty zawierające zagęszczony wyciąg z korzenia lepiężnika dają korzystne efekty lecznicze w migrenach oraz stanach skurczowych ścian naczyń krwionośnych i oskrzeli. W surowcu tym występują jednak składniki toksyczne jak alkaloidy pirolizydynowe, których obecność dewaluuje jego znaczenie.

c) Czarci pazur (Harpagophytum procumbens) – stosowany jest głównie w chorobach reumatycznych, ale badania wykazały również działanie analgetyczne, zalecany jest więc w nerwobólach i bólach głowy.

d) Złocień maruna (Chrysanthernum parthenium) – wykazuje działanie przeciwmigrenowe, za które prawdopodobnie odpowiadają laktony seskwiterpenowe, głównym składnikiem jest partenolid, alergen kontaktowy zawarty przede wszystkim w liściach.

− Roślinne substancje lecznicze zawierające olejki, stosowane w terapii napięć nerwowych: koszyczki rumianku, szyszki chmielu, liście melisy, kwiaty pomarańczy, kwiaty jaśminu, kwiaty róży, drewno sandałowe, są używane w postaci herbatek, jako dodatek do kąpieli lub bezpośrednio, jako substancje zapachowe w aromaterapii. − Leki uspokajające i nasenne (sedativa et hypnotica), stosowane do hamowania nadpobudliwości psychicznej i ułatwiania zasypiania. Wśród roślinnych leków o tym działaniu można wyróżnić leki o łagodnym działaniu jak np. kozłek lekarski, melisa lekarska, chmiel zwyczajny i męczennica cielista, które nie są toksyczne, mają niewielkie działanie nasenne w porównaniu z barbituranami. Roślinne leki nasenne nie tłumią fazy REM snu, a jedynie osłaniają przed stresem dnia codziennego i ułatwiają zasypianie. − Rośliny o działaniu pobudzającym i tonizującym:

a) Aralia mandżurska (Aralia mandshurica), zawiera glikozydy triterpenowe – aralozydy, alkaloid aralin, olejek eteryczny. Posiada działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerwowy, aralozydy działają inotropowo i chronotropowo ujemnie na mięsień


sercowy, zwiększają diurezę. Posiada działanie adaptogenne, zwiększa odporność na stres.

b) Żeń - szeń (Panax ginseng), policetylery, witaminy, zawiera saponiny triterpenowe i glikozydy, panaksozydy, olejki eteryczne, węglowodany i glicerydy. Pobudza ośrodkowy układ nerwowy, pobudza również czynność kory nadnerczy, zwiększa aktywność gruczołu tarczowego, reguluje metabolizm węglowodanów i ciśnienie krwi, ma korzystny wpływ na sprawność umysłową i fizyczną u ludzi, ma działanie adaptogenny.

c) Herbata chińska (Thea sinensis L.), w skład jej wchodzą: glikotannoalkaloidy i kwasy fenolowe, alkaloidy (kofeina, nieznaczne ilości teofiliny i teobrominy) flawonoidy i ich glikozydy, kwas nikotynowy i pantotenowy, witaminy, olejki eteryczne. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, głównym składnikiem czynnym jest kofeina oraz występująca w liściach teofilina. Działanie naparu z liści polega na pobudzaniu ośrodkowego układu nerwowego, na działaniu na układ sercowo- -naczyniowy i czynność nerek, powoduje także rozkurcz i rozszerzenie mięśni gładkich.

− Rośliny wpływające na krążenie:

a) Miłorząb dwuklapowy (Miłorząb japoński, Ginkgo biloba), standaryzowany wyciąg zawiera dwie główne grupy naturalnych związków czynnych, takich jak: flawonoidy, glikozydy flawonowe, proantocjany i terpeny (ginkgolidy, bilobalidy). Na podstawie wielu badań klinicznych zaproponowano stosowanie wyciągów z liści Ginkgo biloba do leczenia niewydolności krążenia mózgowego, jak również zawrotów głowy. Jest składnikiem wielu preparatów złożonych.

b) Krokosz barwierski (Carthamus tinctorius), nasiona zawierają ok. 70% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, głównie kwas linolowy. Wysuszone kwiaty krokosza są często stosowane w tradycyjnej medycynie chińskiej w celu poprawienia krążenia krwi. W naukowych opracowaniach chińskich jest opisane działanie rozszerzające naczynia oraz hamujące agregację trombocytów. Zastosowanie to: zapobieganie miażdżycy, zaburzenia krążenia mózgowego.

− Fitoterapeutyki o działaniu przeciwwirusowym Miodła pospolita (Melia azedarach) – nie występuje jako lek. Surowiec zawiera czynnik przeciwwirusowy AVE, który chroni noworodki myszy przed wirusem Arenavirus-Encephalitis, ekstrakt tej rośliny hamuje również replikację in vitro innych wirusów np. Herpes simplex.

Natomiast składniki afrykańskiej rośliny leczniczej Euphorbia granti wykazują in vitro skuteczność przeciwko wirusom Coxsackie i Polio.

Właściwości przeciwwirusowe posiada również czosnek (Allium sativum), który m.in. zwalcza wirusa opryszczki zwykłej.

Preparaty i leki ziołowe stosowane w chorobach neurologicznych: krajowe – Herbosan 5, Nervosol, Neospasmina, Nervinum-fix, Passispasmin, Bellergot

oraz Melisal, Nalewka z kozłka na eterze, Migrenol; zagraniczne – Avenoforce, Dormesan, Neuroforce, Nervendrages i inne.


4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są najważniejsze korzyści z leczenia środkami roślinnymi schorzeń układu nerwowego?

2. Jakie surowce roślinne mają działanie przeciwbólowe? 3. Jakie środki stosowane są w terapii napięć nerwowych? 4. W jaki sposób działają fitopreparaty uspokajające i nasenne? 5. Jakie rośliny mają działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerwowy? 6. Jakie środki stosuje się w chorobach mózgowo-naczyniowych? 7. Jakie fitoterapeutyki mają działanie przeciwwirusowe? 8. Jakie preparaty i leki ziołowe stosowane są w chorobach neurologicznych? 4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie działania leków roślinnych stosowanych w chorobach układu nerwowego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej na temat leków roślinnych stosowanych w terapii i profilaktyce chorób układu nerwowego,

2) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach układu nerwowego,

3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać surowce roślinne stosowane w chorobach układu nerwowego,

4) scharakteryzować wybrane preparaty stosowane w danej jednostce chorobowej, 5) wybrać spośród różnych leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela, preparaty

stosowane w chorobach układu nerwowego, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych

stosowanych w terapii chorób układu nerwowego.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w terapii i profilaktyce chorób

układu nerwowego), − piśmiennictwo zawodowe ( farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne).


4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak

Nie

1) wymienić preparaty oraz leki ziołowe stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu nerwowego?

2) podać przykłady substancji roślinnych o działaniu przeciwbólowym? 3) podać przykłady fitopreparatów o działaniu przeciwwirusowym? 4) określić jakie środki stosuje się w chorobach mózgowo-

-naczyniowych?

5) określić sposób działania fitopreparatów uspokajających i nasennych? 6) wymienić środki stosowane w terapii napięć nerwowych? 7) wymienić rośliny działające pobudzająco na ośrodkowy układ

nerwowy?

8) wymienić najważniejsze korzyści z leczenia środkami roślinnymi schorzeń układu nerwowego?

9) rozpoznać preparaty stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu nerwowego spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.2. Leki roślinne stosowane w chorobach serca i układu krążenia

4.2.1. Materiał nauczania

Wśród środków pochodzenia naturalnego stosowanych w schorzeniach serca wyróżniamy związki działające bezpośrednio na mięsień sercowy. Należą tu glikozydy nasercowe pochodne kardenolidów i bufadienolidów. Niektóre z nich są stosowane w formie czystej (digoksyna i lanatozyd C). Z surowców przygotowuje się takie preparaty galenowe, które stanowią składniki leków gotowych. Do takich surowców należy ziele konwalii majowej (Convallariae herba) i ziele miłka wiosennego (Adonidis vernalis herba), z których otrzymuje się nalewki. W przeszłości stosowano również glikozydy występujące w roślinach z rodzaju Strophanthus – Strofantynę K i G, ale obecnie wycofano je ze względu na zbyt silne działanie i nie wchłanianie się z przewodu pokarmowego. 1) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Digitalis;

Glikozydy nasercowe Digitalis lanata: a) pochodne digitoksygeniny – lanatozyd A, acetylodigitoksyna A, digitoksyna, b) pochodne gitoksygeniny – lanatozyd B, acetylogitoksyna B, gitoksyna, digitalna, c) pochodne gitaloksygeniny – lanatozyd E, acetylogitaloksyna, werodoksyna, d) pochodne digoksygeniny – lanatozyd C, acetylodigoksyna, digoksyna e) pochodne diginatygeniny – lanatozyd D, acetylodiginatyna, diginatyna. Glikozydy nasercowe Digitalis purpurea, nie stosuje się ponieważ łatwo się wchłaniają i łatwo je przedawkować gdyż ulegają silnej kumulacji: a) pochodne digitoksygeniny – purpureaglikozyd A, digitoksyna, purlanozyd i inne. b) pochodne gitoksygeniny – purpureaglikozyd B, purlanozyd B, gitoksyna, gitorozyd,

gitoksynocellubiozyd i inne. c) pochodne gitaloksygeniny – glukogitaloksyna, gitaloksyna, werodoksyna,

2) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Strophanthus: Glikozydy nasercowe Strophanthus Kombe: a) pochodne strofantydyny – strofantozyd K, β-strofantyna K, cymaryna, eryzymozyd. b) pochodne strofantydolu – cymarol, glukocymarol, helwetykozol. c) pochodne peryplogeniny – peryplocymaryna, emicymaryna.

Glikozydy nasercowe innych gatunków rodzaju Strophanthus: strofantydyna G, występująca m.in. w Strophanthus gratus i sarmentozyd, występujący m.in. w Strophanthus sarmentosus.

3) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Convallaria:

Glikozydy nasercowe Convallaria maialis: a) pochodne strofantydyny – glukokonwalozyd, konwalozyd, konwalatoksyna, chreio-

-toksyna. b) pochodne strofantydolu – glukokonwalatoksolozyd, konwalatoksolozyd, konwala-

-toksol. c) pochodne peryplogeniny – peryploramnozyd, peryploglukozyd. d) pochodne bipindogeniny – majolozyd, walaratoksyna.


4) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Adonis: Glikozydy nasercowe Adonis vernalis: a) pochodne strofantydyny – cymaryna, strofantozyd K, β-strofantyna K, b) pochodne adonitoksygeniny – adonitoksyna, c) pochodne strofantogeniny – wernadygina. Glikozydy o budowie bufadienolidowej:

5) Glikozydy cebuli morskiej (Urginea martima) – proscilarydyna (Talusin).

Glikozydy nasercowe działają chrono- i dromotropowo, tonotropowe ujemnie oraz ino- i batmotropowo dodatnio. Najsilniej chronotropowo ujemnie działają glikozydy naparstnicy, szczególnie purpurowej, strofantyna działa podobnie dromotropowo, natomiast jej pozytywne działanie inotropowe zaznacza się silniej. Niektóre z nich łatwo się kumulują w ustroju i przy przedawkowaniu mogą powodować objawy toksyczne tj. wymioty, zaburzenia widzenia (widzenie na żółto), zaburzenia rytmu serca a nawet zatrzymanie akcji serca w skurczu. Wchłanianie glikozydów w przewodzie pokarmowym jest zróżnicowane, najlepiej wchłaniają się lanatozyd A i digitoksyna, digoksyna (glikozyd wtórny) wchłania się w 60–80%, natomiast lanatozyd C (glikozyd pierwotny) w 20-40%, natomiast strofantyna nie wchłania się wcale, dlatego podawana była w iniekcji. Powinowactwo glikozydów nasercowych do wiązania się z białkami osocza prowadzić może do kumulacji i przedawkowania. Z białkami osocza słabo wiążą się strofantyny i lanatozyd C oraz digoksyna, stąd też szybkie występowanie działania tych preparatów.

Największe znaczenie terapeutyczne spośród wymienionych glikozydów posiadają glikozydy naparstnicy wełnistej, które nie ulegają szybkiej transformacji, w mniejszym stopniu niż pozostałe glikozydy zwalniają czynność serca i nie kumulują się tak szybko. Digoksyna i digitoksyna poprawiają wydolność serca. Aktywność glikozydów nasercowych powoduje m. in.: − wzrost siły skurczu, amplitudy skurczu i objętości minutowej serca, − zmniejszenie ciśnienia późnorozkurczowego i wielkości serca.

Wynikiem zwiększenia wydolności mięśnia sercowego jest: − zwiększenie diurezy i zmniejszenie obrzęków, (nasilona diureza przyczynia się do ubytku

jonów potasu, K+), − zmniejszenie ciśnienia żylnego i zwolnienie czynności serca.

Bardzo duże znaczenie podczas stosowania glikozydów ma prawidłowe stężenie jonów potasowych i wapniowych w surowicy pacjenta, np. niedobór jonów potasu zwiększa siłę działania glikozydów nasercowych. Inną grupą środków działających bezpośrednio na mięsień sercowy są związki przeciwarytmiczne. Wśród surowców zawierających składniki o takim działaniu można wymienić korę chinowca (Cinchonae cortex), w której występuje chinidyna oraz ziele żarnowca (Sarothamnus scoparius) zawierające sparteinę. Środkami pochodzenia roślinnego działającymi na serce i układ krążenia są preparaty zawierające liść rozmarynu. Głównymi składnikami oprócz olejku są związki flawonoidowe (m.in. glikozydy luteoliny apigeniny), poza tym garbniki, triterpeny i kwasy polifenolowe. Liść rozmarynu stosowany jest w postaci herbatek. Wykorzystuje się również olejek.

Jako środki kardiotoniczne, poprawiające wieńcowy przepływ krwi oraz stabilizujące częstość uderzeń serca stosuje się preparaty głogu (Crataegus). W preparatach handlowych występuje zwykle wodno-etanolowy wyciąg surowca, standaryzowany na zawartość związków flawonoidowych (rutozyd, hiperozyd, ramnozyd witeksyny). Wykazują one działanie spazmolityczne, uspokajające, hipotensyjne i rozszerzające naczynia wieńcowe oraz


przeciwmiażdżycowe. Wyciągi sporządzane są z różnych organów rośliny (kwiatostany, owoce). Preparaty głogu: Cravisol, Perfocrat, Crataegutt, Septocord, Blaitol, Gatanic. Wysokie ciśnienie jako zjawisko towarzyszące chorobom serca można skutecznie leczyć rezerpiną, alkaloidem z Rauwolfia serpentina. Rezerpina obniża ciśnienie, a zarazem działa uspokajająco.

Leczenie choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego, a zwłaszcza objawów dusznicy bolesnej środkami roślinnymi ma ograniczone znaczenie. Zaleca się stosowanie preparatów aminka egipskiego (owoc Keli) (Ammi visnaga). Związkami czynnymi aminka egipskiego są furanochromony – kelina, wisnagina oraz pirenokumaryny: wisnadyna i samidyna. Liczne dane na temat farmakodynamiki wisnaginy (rozszerzenie naczyń wieńcowych, zwiększenie objętości wyrzutowej bez przyspieszania akcji serca oraz bez wpływu na ciśnienie krwi oraz jej wpływ na procesy biochemiczne tj. zmniejszenie stężenia mleczanów, pirogronianu i glukozy we krwi), w powiązaniu z pozytywnymi wynikami badań klinicznych, uzasadniają zastosowanie aminka w łagodnych postaciach choroby niedokrwiennej serca, jak również w okresie pozawałowym w charakterze leczenia wspomagającego.

Preparaty i leki stosowane w chorobach układu krążenia: Cardiol C, Convafort, Kelicardina, Circulosan, Nalewka z owoców aminka, Nalewka

z konwalii, Nalewka z miłka wiosennego, Neocardina; zagraniczne – Bilobil, Cardiaforce, Crategisan, Tanakan, i inne.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Glikozydy których substancji roślinnych odgrywają znaczącą rolę w terapii chorób serca i układu krążenia?

2. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Digitalis? 3. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Strophantus? 4. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Convallaria? 5. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Adonis? 6. W jaki sposób działają glikozydy nasercowe? 7. Jakie są objawy niepożądanego działania glikozydów nasercowych? 8. Jakie preparaty roślinne stosowane są w chorobach serca i układu krążenia? 9. Jakie preparaty zaleca się w chorobie niedokrwiennej serca? 4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie działania leków roślinnych stosowanych w chorobach serca i układu krążenia.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach serca i układu krążenia,

2) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej na dany temat,

3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać surowce roślinne stosowane w chorobach serca i układu krążenia,



stosowane w chorobach serca i układu krążenia, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych

stosowanych w terapii chorób serca i układu krążenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w chorobach serca i układu krążenia), − piśmiennictwo zawodowe ( farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne). 4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) wymienić surowce roślinne stosowane w terapii chorób serca i układu

krążenia?

2) podać przykłady glikozydów nasercowych wyodrębnionych z rodzaju Digitalis?

3) podać przykłady glikozydów nasercowych wyodrębnionych z rodzaju Strophantus?

4) podać przykłady glikozydów nasercowych wyodrębnionych z rodzaju Convallaria?

5) podać przykłady glikozydów nasercowych wyodrębnionych z rodzaju Adonis?

6) określić sposób działania glikozydów nasercowych? 7) wymienić objawy niepożądanego działania glikozydów nasercowych? 8) rozpoznać preparaty stosowane w chorobach serca i układu krążenia

spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.3. Fitopreparaty w zaburzeniach układu moczowego

4.3.1. Materiał nauczania Zioła i preparaty ziołowe, ze względu na ich działanie moczopędne, bakteriobójcze,

przeciwzapalne oraz wpływ na motorykę dróg moczowych, stosowane są powszechnie w leczeniu schorzeń układu moczowego. Mogą być one wprowadzone do leczenia po opanowaniu ostrych objawów infekcji, przy czym są schorzenia układu moczowego, w których nie mogą być one stosowane. Należą do nich: choroby bakteryjne, niedrożność układu moczowego, kamica. Leki roślinne wykorzystywane w leczeniu zaburzeń układu moczowego dzieli się na następujące grupy: diuretyki, leki antyseptyczne, leki wpływające na mikcję oraz leki stosowane w profilaktyce kamicy dróg moczowych.

Roślinne leki moczopędne wpływają głównie na wydalanie wody poprzez wzrost nerkowego przepływu krwi lub działają na drodze osmotycznej. W ten sposób dochodzi do zwiększenia objętości wytwarzanego moczu bez znacznego wpływa na gospodarkę elektrolitową. Zastosowanie roślinnych leków moczopędnych w chorobach układu moczowego związane jest głównie ze zwiększeniem ilości wydalanego moczu oraz tzw. „płukaniem” dróg moczowych. Za działanie diuretyczne odpowiadają substancje czynne takie jak: flawonoidy, olejki eteryczne, saponiny, glikozydy nasercowe oraz pochodne ksantynowe.

Rośliny wykazujące działanie moczopędne to: − Jałowiec pospolity (Juniperus communis), owoc jałowca zawiera: olejki eteryczne,

sacharydy, garbniki, flawonoidy, związki żywicowe, kwasy organiczne. Stosowany wewnętrznie w większych dawkach może działać drażniąco na miąższ nerek i wywoływać stany zapalne.

− Nawłoć pospolita (Solidago virgaurea), ziele nawłoci zawiera flawonoidy (rutozyd, kwercetynę), garbniki, kwasy fenolowe, olejek eteryczny saponiny. Za właściwości moczopędne odpowiadają saponiny, znajduje zastosowanie w preparatach moczopędnych i rozkurczowych.

− Pietruszka zwyczajna (Petroselinum sativum). Surowcami są korzeń pietruszki, liść oraz owoc, wit C, sole mineralne (Fe, Ca, K). W skład surowców wchodzą olejki eteryczne, flawonoidy i karotenoidy. Za silne właściwości moczopędne odpowiada apiol. Do środków stosowanych w zakażeniach dróg moczowych można zaliczyć: mącznicę

lekarską, drzewo sandałowe oraz nasturcję oraz liść borówek brusznicy. − Mącznica lekarska (Arctostaphylos uvae-ursi), surowiec – liść mącznicy zawiera glikozydy

fenolowe, garbniki, flawonoidy, triterpeny. Główną substancją czynną jest glikozyd-arbutyna, która posiada odkażający wpływ na drogi moczowe, wspomagane działaniem kwasu galusowego i niektórych flawonoidów.

− Drzewo sandałowe (Santalum album), surowiec-olejki drzewa sandałowego, wykazują działanie antyseptyczne.

− Rukiew wodna (Nasturtium officinale). W skład surowca jakim jest ziele rukwi wodnej wchodzą: glikozyd tiocyjanianowy (glikonasturcyna), olejek eteryczny oraz garbniki. Działanie bakteriobójcze wykazuje olejek benzylomusztardowy. Zakażenia i zapalenia dróg moczowych towarzyszą często kamicy nerkowej. Roślinne leki

stosowane w kamicy dróg moczowych zawierają w swym składzie wyciągi z surowców o właściwościach dezynfekujących. Do tej grupy należą m.in.: − Marzanka wonna (Asperula odorata), ziele marzanki wonnej zawiera glikozydowe

połączenia kumaryny, aspertulozyd, flawonoidy, garbniki i kwasy organiczne. Jest


stosowany w kamicy nerkowej w postaci mieszanek o działaniu spazmolityczno-przeciwzapalno-diuretycznym.

− Marzanna barwierska (Rubia tinctorum); korzeń marzanny barwierskiej jest stosowany jako lek hamujący tworzenie się kamieni nerkowych poprzez wychwyt jonów Ca++. Zawiera pochodne antrachinonowi m.in. rubiadynę, kwas ruberetrynowy. Do krajowych preparatów stosowanych w kamicy nerkowej należy zwrócić uwagę na

pasty, Fitolizynę i Rubiolizynę oraz tabletki Rubinex. Liczne substancje czynne zawarte w wyciągu Fitolizyny działają moczopędnie i w pewnym stopniu saluretycznie, przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie oraz przeciwskurczowo. Są skuteczne zarówno w zapobieganiu tworzenia się kamieni moczowych, jak i usuwaniu już istniejących. Lek stosowany jest głównie profilaktycznie w zapobieganiu krystalizacji składników mineralnych moczu, w kamicy moczowej, szczególnie szczawianowej, moczanowej i fosforanowej, ma zastosowanie zarówno w kamicy nerkowej, jak i moczowodowej.

Fitoterapeutyki stosowane są dosyć często w stanach podrażnienia pęcherza moczowego, ważnym celem terapeutycznym w tych stanach jest rozkurcz mięśnia opróżniającego pęcherz moczowy. Zaburzenia opróżniania pęcherza moczowego spowodowane jest najczęściej przerostem gruczołu krokowego. Do tej grupy fitoterapeutyków zaliczyć należy wierzbownicę drobnokwiatową (Epilobium parviflorum), krwawnicę (Lythrunea salicaria), pokrzywę zwyczajną (Urtica dioica), dynię zwyczajną (Cucurbita pepo) oraz wyciągi z pyłków kwiatowych wykazujące właściwości przeciwzapalne, poprawiające motorykę mięśniówki pęcherza moczowego oraz działanie spazmolityczne na mięśnie cewki moczowej.

Do preparatów i leków roślinnych stosowanych w chorobach układu moczowego można zaliczyć: Nefrol, Fitolizyna, Rubiolizyna, Rubinex, Ziele rdestu ptasiego, Ziele skrzypu; na prostatę: Prostapol, Prostaten, Prostasan, Poldanen, Prosterol; preparaty zagraniczne- Cystoforce, Nierentee, Nephrosolid, Prostasan, Rubiaforce, Urtica dioica itp.



1. W jaki sposób można podzielić fitoterapeutyki stosowane w zaburzeniach układu moczowego?

2. Jaki jest mechanizm działania roślinnych leków moczopędnych? 3. Jakie substancje roślinne stosowane są jako leki moczopędne? 4. Jakie środki stosowane są w zakażeniach dróg moczowych? 5. Jakie rośliny stosuje się w kamicy dróg moczowych? 6. Jakie są środki wpływające na mikcję? 7. Jakie preparaty stosowane są w leczeniu i profilaktyce chorób układu moczowego?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie zastosowania ziół i preparatów ziołowych w zaburzeniach układu moczowego.


1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach układu moczowego,


2) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać surowce roślinne stosowane w schorzeniach układu moczowego,


stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu moczowego, 5) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 6) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych oraz

zastosowania ziół w terapii i profilaktyce chorób układu moczowego.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w chorobach układu moczo wego), − piśmiennictwo zawodowe ( farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne). 4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) podzielić fitoterapeutyki stosowane w zaburzeniach układu moczowego? 2) wyjaśnić mechanizm działania roślinnych leków moczopędnych? 3) podać przykłady surowców roślinnych stosowanych jako leki

moczopędne?

4) wymienić środki stosowane w zakażeniach dróg moczowych? 5) podać przykłady roślin stosowanych w kamicy dróg moczowych? 6) wymienić środki wpływające na mikcję? 7) wymienić preparaty stosowane w leczeniu i profilaktyce chorób

układu moczowego?

8) rozpoznać preparaty stosowane w chorobach układu moczowego spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.4. Leki roślinne stosowane w chorobach układu pokarmowego i w otyłości 4.4.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne

W leczeniu układu pokarmowego szeroko stosuje się leki pochodzenia roślinnego, a ich właściwe zastosowanie zależy jedynie od rodzaju schorzenia i jego aktualnej fazy. W ostrej fazie wielu schorzeń, należy najpierw zastosować lek o szybkim działaniu, dopiero później podaje się leki działające wolniej i słabiej, ale za to odznaczające się znikomą toksycznością. Takimi lekami są właśnie leki roślinne. Oprócz tradycyjnie stosowanych per se jak np. sproszkowane korzenie, stosuje się leki roślinne w formie sporządzanych ex tempore prostych postaci, takich jak odwary, napary czy maceracje. Obecnie stosuje się leki roślinne także jako gotowe preparaty, a coraz częściej do lecznictwa wprowadza się leki złożone, zawierające w swym składzie środki syntetyczne i naturalne.

W terapii chorób układu pokarmowego wykorzystuje się surowce posiadające związki z różnych grup chemicznych, takich jak: olejki eteryczne, garbniki, antrachinony, sole mineralne, witaminy, alkaloidy, kwasy organiczne, cukry redukujące, gorycze, flawonoidy.

Flawonoidy wykorzystywane są w gastroenterologii jako środki przeciwzapalne,

spazmolityczne, w dyskinezach dróg żółciowych. Występują w znacznych ilościach w Glycyrrhizae radix, Hyperici herba, Helichrysi inflorescentia, Polygoni avicularis herba, Violae tricoloris herba oraz Taraxaci herba i Taraxaci radix.

Alkaloidy, takie jak hioscyjamina i jej racemat atropina, hioscyna, działają podobnie

porażając zakończenia nerwów przywspółczulnych, różnią się jedynie dawkami. Powodują one zwalnianie napięcia mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych. W leczeniu schorzeń gastroenterologicznych stosuje się atropinę z liści Atropa belladonna, Datura stramonium i Hyoscyamus niger, boldynę z liści Peumus boldus, chelidoninę z ziela i korzeni Chelidonium majus.

Boldyna ma przede wszystkim działanie żółciotwórcze i żółciopędne, zwiększa także wydzielanie gruczołów ślinowych i błony śluzowej, zwiększając tym samym łaknienie, w stanach skurczowych zmniejsza napięcie mięśni gładkich.

Chelidonina działa rozkurczająco i nieznacznie przeciwbólowo. Poza tym stwierdzono działanie żółciopędne i żółciotwórcze wyciągów z glistnika. Spośród licznych alkaloidów maku w gastroenterologii stosuje się najczęściej papawerynę. Papaweryna zmniejsza napięcie mięśni gładkich, zwłaszcza jelit i dróg żółciowych.

Gorycze. Do związków gorzkich należą m.in. laktony seskwiterpenowe (achillina,

absyntyna, knicyna), sekoirydynoidy (gencjopikryna), irydoidy właściwe (loganina). Ich wspólną cechą jest intensywny gorzki smak. Przez podrażnienie zakończeń nerwów smakowych powodują wzrost sekrecji soku żołądkowego, oraz wzrost wydzielania śliny i soku trzustkowego, pobudzają apetyt.

Należą do nich: gorycze pomarańczy gorzkiej (Citrus aurantium var. Amara), absyntyna i anabsyntyna (z ziela Artemisia absinthium), gencjopikryna i erytrocentauryna (Centurii herba), benedyktyna i knicyna (Cnici benedicti herba), meniantyna i loganina (Menyanthidis folium) oraz akoryna występujaca w tataraku (Calami rhizoma) i inne.


Pektyny - polimery łańcuchowe kwasu galakturonowego z wiązaniami glikozydowymi, są to koloidy ochraniające ścianę jelit. Działają słabo antyseptycznie i przeciwbiegunkowo, działają również hamująco na procesy gnilne i odtruwająco.

Śluzy stosowane są jako środki osłaniające (mucilaginosa protectiva) w nieżytach żołądka

i jelit, wykazują również działanie zobojętniające. Stosowane są w chorobie wrzodowej, wiążąc znaczne ilości kwasu solnego, w stanach chronicznych żołądka, dwunastnicy i jelit oraz w cofaniu się treści żołądkowo-jelitowej. Z grupy surowców zawierających śluzy w gastroenterologii stosuje się Althaeae Folium Radix, Malvae arboreae Folium Flos, Lini semen, Glycyrrhizae Radix, Lichen islandicus.

Środki pęczniejące chłoną znaczne ilości wody i pęczniejąc zwiększają objętość mas

kałowych w jelicie grubym, pobudzając jego perystaltykę. Nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Do tej grupy związków zaliczyć można: karagen, agar-agar, nasiona babki płesznika (Plantago psylium). Środków wypełniających nie należy stosować razem ze środkami hamującymi perystaltykę jelit.

Garbniki – posiadają działanie przeciwbiegunkowe, przeciwkrwotoczne,

przeciwbakteryjne. Zapobiegają utracie wody i elektrolitów w biegunce oraz wykazują działanie hamujące procesy zapalne w obrębie żołądka i jelit. Źródłem najcenniejszych leczniczo garbników są : − Tormentillae rhizoma - kłącze pięciornika, kurze ziele - do 23% garbników galotanino- wych, − Hydrolapathi radix - korzeń szczawiu lancetowatego, zawiera 18-29% mieszaniny garbni- ków, − Quercus cortex - kora dębowa, zawiera 8.5 - 14% mieszaniny garbników, − Cameliae (Theae) folium - liść herbaty zawiera 10 - 20% garbników, − Uvea ursi folium - liść mącznicy lekarskiej, zawiera 7 - 13% mieszaniny garbników, − Vitis idaeae folium - liść borówki brusznicy - do 12 % mieszaniny garbników, − Rubi fruticosi folium - liść jeżyny fałdowanej – 11-17% mieszaniny garbników, − Salviae folium - 1iść szałwi lekarskiej - 10% galotanin, elagotanin, − Juglandis folium - liść orzecha włoskiego - 9% elagotanin, − Saticis cortex - kora wierzby purpurowej - 8, 5 do 10% galotanin, − Hyperici herba - ziele dziurawca zwyczajnego - około 8% garbników skondensowanych, − Myrtilli fructus - owoc borówki, czernicy do 7% mieszaniny garbników, − Alchemillae herba - ziele przywrotnika pospolitego 6-8% garbników elagowych, − Plantaginis lanceolatae folium - liść babki lancetowatej – ok. 8, 5% mieszaniny garbników.

Antrazwiązki. Działają drażniąco na błonę śluzową jelita grubego, przyspieszają

perystaltykę, zmniejszają resorpcję wody ze światła jelita – efekt przeczyszczający. Stosuje się takie surowce jak: Frangulae cortex, Sennae folium, Rhei radix, alona zawierające pochodne antronowe, antranolowe, antrachinonowe.

Olejki oraz ich niektóre składniki znalazły szerokie zastosowanie w terapii chorób układu

pokarmowego. Wykorzystuje się ich właściwości spazmolityczne, przeciwzapalne, żółciopędne, wiatropędne, antybakteryjne. Olejki poprawiają ukrwienie żołądka oraz jego sekrecję. W skład licznych preparatów wchodzą: Anisi aetheroleum, Carvi aetheroleum,


Chamomillae aetheroleum, Coriandri aetheroleum, Foeniculi aetheroleum, Menthae piperitae aetheroleum, oraz Millefolii aetheroleum.

Preparaty i leki ziołowe stosowane w chorobach układu pokarmowego: Herbosan-1,

Herbosan-2, Krople żołądkowe T (Guttae stomachicae T), Krople gorzkie (Tinctura Amara), Krople miętowe (Tinctura Menthae piperitae), Species Cholagogae Nr I i II, Cholegran, granulat, Nalewka z dziurawca (Tinctura Hyperici), Ulvenduosan (Mieszanka ziołowa), Pancrosan (mieszanka ziołowa), Enterosol - płyn, Gastrosan - tabletki (mieszanka ziołowa), Bobofen fix, Absinthium fix, Rhelax (Syrop), Boldaloin, Altra - tabletki, Cholesol - płyn, Normanol, Normosan, Normogran, Oleum Ricini, Pruniol, Digestosan, Cynarein, Raphacholin, Scopolan, Tabulettae Rei, Terpichol, Ulventrol, Uldenol, Wikalina, Gastrin, Bellepan, Diarrhoesan, Hemorol, Venescin, Rutoven, i inne.

Otyłość – przyczyna otyłości jest nieznana ale mechanizm jej powstawania jest prosty. Otyłość zawsze jest spowodowana pobieraniem większej ilości energii pod postacią spożywanych pokarmów niż wynoszą łączne wydatki energetyczne ponoszone przez nasz organizm. Wyróżnia się dwa typy otyłości w zależności od etiopatogenezy: − otyłość pierwotną - pokarmową powstającą w wyniku współdziałania czynników genetycznych i środowiskowych − otyłość wtórną - będącą objawem chorób metabolicznych, chorób ośrodkowego układu nerwowego, wad chromosomalnych oraz jako działanie leków. Leczenie otyłości jest sprawą bardzo złożoną i polega na ścisłej diecie i zmianie nawyków żywieniowych, zmianie trybu życia, stosowaniu leków, które jednak posiadają szkodliwe działanie uboczne. Ważną rolą w leczeniu otyłości ma również psychoterapia.

Pewne znaczenie, choć drugoplanowe, mają niektóre substancje roślinne zawierające śluzy, jak np. nasiona płesznika (Psylli Semen), nasiona lnu (Lini Semen), oraz glony Fucus vesiculosus, Gelidium amansii, Chondrus crispus. Śluzy są wielocukrami, liofilnymi koloidami, tworzącymi z wodą galaretowate żele. Nie ulegają one trawieniu ani wchłanianiu w przewodzie pokarmowym, pochłaniają natomiast duże ilości wody i pęcznieją. Drażniąc zakończenia czuciowe błony śluzowej, powodują wzmożenie perystaltyki jelit i przyspieszenie pasażu treści przez przewód pokarmowy, ponadto powlekają powierzchnię błony śluzowej jelit i tworzą mechaniczną przeszkodę, upośledzając wchłanianie strawionych składników pokarmowych.

Leki te podaje się doustnie jako galaretki, kleiki, suche proszki i granulaty. Najczęściej stosowany jest agar, sam lub w mieszankach z innymi ziołami, karagen oraz morszczyn pęcherzykowaty. U osób, u których jedzenie przyczynia się do rozładowania napięć psychicznych, powinno stosować się środki uspokajające np. korzeń kozłka lekarskiego radix valerianae, liście melisy itp. melissae folium

Preparaty roślinne stosowane w leczeniu otyłości: Reductan (Zioła przeciw otyłości),

Herbosan-1 (Zioła ułatwiające trawienie), Degrosan, Herbaton, Boragoglandyna 100, Ortus species metabolicie (Zioła na przemianę materii), Boracelle i inne.


4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie związki zawarte w ziołach są szczególnie cenne, w profilaktyce i terapii chorób układu pokarmowego?

2. Gdzie występują i jakie działanie posiadają flawonoidy stosowane w gastroenterologii? 3. Gdzie występują i jakie działanie posiadają alkaloidy stosowane w gastroenterologii? 4. Jaką rolę w terapii chorób układu pokarmowego pełnią gorycze? 5. Jaką rolę w profilaktyce i leczeniu schorzeń układu pokarmowego spełniają pektyny

i śluzy? 6. Jaki jest mechanizm działania środków pęczniejących? 7. Jak działają i gdzie występują garbniki? 8. W jakich preparatach stosowane są najczęściej heterozydy antrachinowe i wolne

antrachinony ? 9. Jakie właściwości lecznicze posiadają olejki? 10. Jakie olejki wchodzą w skład licznych preparatów? 11. Jakie leczenie należy stosować w otyłości? 4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie działania leków roślinnych stosowanych w chorobach układu pokarmowego i w otyłości.


1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach układu pokarmowego i w otyłości,

2) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać substancje roślinne stosowane w schorzeniach układu pokarmowego i w otyłości,


stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu pokarmowego i otyłości, 5) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 6) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych oraz

zastosowania ziół w terapii i profilaktyce chorób układu pokarmowego.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w chorobach układu pokarmowego i w otyłości), − piśmiennictwo zawodowe ( farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne).



Czy potrafisz: Tak

Nie

1) wymienić związki zawarte w ziołach stosowane w profilaktyce i terapii chorób układu pokarmowego?

2) podać gdzie występują i jakie działanie posiadają flawonoidy stosowane w gastroenterologii?

3) podać gdzie występują i jakie działanie posiadają alkaloidy stosowane w gastroenterologii?

4) omówić, jaką rolę w terapii chorób układu pokarmowego pełnią gorycze?

5) określić, jaką rolę w profilaktyce i leczeniu schorzeń układu pokarmowego spełniają pektyny i śluzy?

6) określić mechanizm działania środków pęczniejących? 7) podać jak działają i gdzie występują garbniki? 8) podać jakie działanie mają heterozydy antrachinowe i wolne

antrachinony ?

9) wymienić właściwości lecznicze olejków? 10) wymienić olejki wchodzące w skład licznych preparatów? 11) omówić leczenie stosowane w otyłości? 12) wymienić preparaty stosowane w leczeniu i profilaktyce chorób

układu pokarmowego i w otyłości?

13) rozpoznać preparaty stosowane w chorobach układu pokarmowego i w otyłości spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.5. Roślinne leki przeciwcukrzycowe 4.5.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne

Cukrzyca jest to choroba przewlekła spowodowana brakiem insuliny lub jej niedostatecznym działaniem. Wytwarzana w trzustce insulina jest hormonem, który ułatwia przechodzenie cukru z krwi do tkanek i wykorzystanie go do produkcji energii. Niedobór insuliny powoduje, że cukier pozostaje we krwi i jest wydalany z moczem, a tkanki organizmu pozbawione zostają podstawowego źródła energii - glukozy. Jeśli niedobór insuliny w stosunku do potrzeb organizmu jest bardzo duży, mogą wystąpić poważne zaburzenia przemiany materii, które nie leczone stanowią zagrożenie dla życia. Duże stężenie glukozy utrzymujące się we krwi przez dłuższy czas jest szczególnie szkodliwe dla naczyń krwionośnych i włókien nerwowych, jest również przyczyną tzw. późnych powikłań cukrzycy, czyli uszkodzenia wielu ważnych narządów, w tym oczu, nerek i serca.

Leczenie cukrzycy jest procesem złożonym i obejmuje stosowanie odpowiedniej diety,

insuliny i/lub doustnych leków przeciwcukrzycowych. Leki pochodzenia roślinnego nie mają szerszego zastosowania w leczeniu cukrzycy. Niektóre rośliny zawierają tzw. glukokininy, które wywierają działanie hipoglikemizujące, działanie to jest jednak zbyt słabe, aby preparaty roślinne mogły konkurować z insuliną lub pochodnymi sulfonylomocznika i guanidyny.

Cukrzycę pierwotną charakteryzuje bezwzględny niedobór insuliny i leczenie jej jest substytucyjne. Doustne leki przeciwcukrzycowe, a tym bardziej leki roślinne nie są w stanie wyrównać zaburzeń metabolizmu węglowodanów i nie mogą zastąpić insuliny.

W drugiej postaci cukrzycy tzw. regulacyjnej, niedobór insuliny jest względny,

a „przecukrzenie” krwi zależy od zwiększonego zapotrzebowania na insulinę, obecności we krwi antagonistów lub przeciwciał przeciwinsulinowych. Leczenie polega na stosowaniu małoenergetycznej diety i doustnych leków przeciwcukrzycowych, a w lekkich zaburzeniach przemiany węglowodanowej, kiedy względny niedobór insuliny jest nieduży, wyrównanie można uzyskać poprzez samą dietę. W takich przypadkach uzasadnione jest stosowanie leków roślinnych, jako leczenie uzupełniające.

Do roślin mających zastosowanie we wspomagającym leczeniu cukrzycy zaliczyć można:

liście czarnej jagody (Myrtilli Folium), korzeń marchwi (Dauci Radix), liście szałwi (Folium Salviae) nazewnictwo wg FP VI, korzeń mniszka lekarskiego (Radix Taraxaci), naowocnię fasoli zwykłej (Pericarpium Phaseoli) oraz ziele rutwicy lekarskiej (Herba Galegae). Korzeń mniszka i naowocni fasoli zawierają glukokininy inozytowe, natomiast rutwica lekarska zawiera alkaloidy – galeinę i hydroksygaleginę (pochodne guanidyny). Związki guanidynowe ułatwiają przechodzenie glukozy do komórek i w ten sposób obniżają jej poziom we krwi. Stosuje się również inulinę – polisacharyd występujący w (Omanie wielkim) Inula helenium i innych roślinach, gdzie stanowi rodzaj substancji zapasowej i powoduje uczucie sytości. Znajduje się w karczochach i słoneczniku, które są często stosowane w diecie cukrzycowej. Interesującą metodą w leczeniu cukrzycy jest stosowanie guar lub guaran, gumopodobnej substancji z nasion Cyanopsis tetragonoloba pochodzącej z Indii i Pakistanu. W wodzie tworzy lepkie roztwory, powodując tym samym zwolnienie szybkości pasażu w jelitach, oraz zwolnienie resorpcji węglowodanów.


Należy pamiętać jednak, że stosowanie leków roślinnych jest uzasadnione tylko w lekkich postaciach cukrzycy lub stanach przedcukrzycowych jako uzupełnienie leczenia dietetycznego i przestrzegać przed próbami zastąpienia leków przeciwcukrzycowych przetworami ziołowymi.

Preparaty i leki stosowane we wspomagającym leczeniu cukrzycy: Herbosan-3 (Zioła

przeciwcukrzycowe), Diabetosan; zagraniczne- Boracelle, i inne.


1. Co to jest cukrzyca? 2. Na czym polega leczenie cukrzycy? 3. W jakich przypadkach leczenia cukrzycy uzasadnione jest stosowanie leków roślinnych? 4. Jakie rośliny wykorzystywane są w leczeniu cukrzycy? 5. Jakie preparaty stosowane są w leczeniu cukrzycy?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określanie działania roślinnych leków przeciwcukrzycowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w leczeniu cukrzycy,


3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać w zeszycie ćwiczeniowym substancje roślinne stosowane w leczeniu cukrzycy,


stosowane w cukrzycy, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych fitopreparatów.

Wyposażenie stanowiska pracy: − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych, − leki dotyczące leczenia danego schorzenia, − piśmiennictwo zawodowe (farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne), − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.



Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić substancje roślinne stosowane w leczeniu cukrzycy? 2) zdefiniować cukrzycę? 3) określić na czym polega leczenie cukrzycy? 4) określić rolę przeciwcukrzycowych preparatów roślinnych? 5) wymienić preparaty i leki roślinne stosowane w terapii i profilaktyce

cukrzycy?

6) rozpoznać preparaty o stosowane w zaburzeniach przemiany węglowodanowej spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.6. Rola fitoterapii w chorobach kobiecych 4.6.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne

Fitoterapia w ginekologii i położnictwie ma długą tradycję i do dnia obecnego istnieje wiele wskazań do stosowania preparatów roślinnych. Mogą stanowić one główny środek w postępowaniu terapeutycznym oraz być wykorzystane w leczeniu uzupełniającym lub wspomagającym.

Narządy płciowe kobiety ze względu na ich budowę i fizjologię, są podatne na szereg schorzeń. Najczęściej są to zakażenia i zapalenia narządów płciowych. Przyczyny mogą być różne, np. brak higieny lub nieprawidłowe wykonywanie zabiegów higienicznych oraz inne źródła zakażeń, takie jak drogi moczowe i odbyt. Rodzaje zakażeń mogą być wstępujące (zewnątrzpochodne) lub zstępujące (np. z migdałków, nie wyleczonej anginy, dróg moczowych).

Zakażenia mogą być spowodowane przez: bakterie chorobotwórcze, wirusy, pierwotniaki, grzyby.

Wyróżnia się zakażenia swoiste (kiła, rzeżączka, gruźlica) i nieswoiste (wywoływane najczęściej przez paciorkowce i gronkowce). Przebieg procesów zapalnych zależy od zjadliwości drobnoustrojów, a także od wrażliwości człowieka. Częstym objawem tych schorzeń są bóle wywołane: zapaleniem przydatków i macicy, zmianą położenia macicy, szczególnie tyłozgięciem macicy (bolesność przed i w czasie miesiączki oraz podczas forsownej pracy w pozycji zgiętej). Groźniejsze przyczyny bólu to: guzy, gruźlica jajowodów, ciąża pozamaciczna. Bardzo często mogą one przypominać bóle z układu moczowego, choroby moczowodów, stany zapalne wyrostka robaczkowego, a także schorzenia neurologiczne np. zapalenie korzonków. Rak szyjki macicy nie wywołuje bólu. Innymi objawami schorzeń są: − upławy – wydzielina bardzo często z krwią, krwawienie z dróg rodnych – nieprawidłowe,

obfite lub skąpe miesiączkowanie; krwawienie pomiędzy cyklami miesięcznymi (po wysiłku fizycznym, urazie),

− w obrębie dróg rodnych mogą występować polipy, narośla i wiele innych schorzeń. Leki roślinne stosuje się głównie w zespole przedmiesiączkowym, zaburzeniach

miesiączkowania oraz w okresie klimakterium. Do najczęściej stosowanych surowców roślinnych w chorobach kobiecych zaliczyć można: − Lamii albii flos – kwiat jasnoty białej Lamium album (Labiatae). Zawiera: flawonoidy, śluz, garbniki, saponiny, olejek eteryczny, irydoidy. Stosowany jako środek pomocniczy w zaburzeniach miesiączkowania (zbyt obfitych). Wyciągi z surowca działają kurcząco na macicę. Napary stosowane także w upławach zapaleniach szyjki macicy i pochwy. Nie stosowane są przy krwawieniach macicznych. − Bursae pastoris herba – ziele tasznika Capsella bursa pastoris (Brassicaceae) zawiera: aminy biogenne (cholina, Ach), flawonoidy. Stosowany jako lek hamujący nadmierne krwawienia miesiączkowe w krwawieniach macicznych. − Polygonii avicularis herba – ziele rdestu ptasiego Polygonum aviculare (Polygonaceae). Zawiera: flawonoidy (awikularyna, kwercetyna), fenolokwasy (kawowy, chlorogenowy), garbniki. Wzmacnia ściany naczyń włosowatych, zapobiega krwawieniom. − Polygonii hydropiperis herba – ziele rdestu ostrogorzkiego Polygonum hydropiper (Polygonaceae). Zawiera: garbniki hydrolizujące i skondensowane, flawonoidy. Dobry lek


hamujący krwawienie. Stosowany w obfitych miesiączkowaniach, w krwawieniach z narządów rodnych. − Bellidis flos – kwiat stokrotki Bellis peremis (Compositae). Surowiec flawonoidowo – saponinowy. Działa wzmacniająco na ściany naczyń krwionośnych, stosowany w upławach, niezbyt nasilonych bólach układu rodnego, do irygacji. − Viburni opuli cortex – kora kaliny koralowej Viburnum opulus (Caprifoliaceae). Zawiera: glikozydy fenolowe, flawonoidy, triterpeny, olejek eteryczny.Działa rozkurczowo na mięśnie gładkie macicy. Hamuje nadmierne krwawienia. Działa też ogólnie uspokajająco. − Calendulae flos – kwiat nagietka Calendula officinalis (Compositae) . Zawiera: triterpeny (kalendulozydy A i B), flawonoidy (poch. izoramnetyny i kwercetyny), karotenoidy, poliacetyleny, olejek eteryczny (menton, izomenton, kariofylen).Działa p/zapalnie, spazmolitycznie, p/pierwotniakowo i p/bakteryjnie (dobre preparaty o działaniu rzęsistkobójczym). − Rutae herba – ziele ruty Ruta graveolens (Rutaceae). Zawiera: alkaloidy chinolinowe, furochinolinowe i akrydynowe; olejek eteryczny, furanokumaryny, flawonoidy (rutozyd). Lek kurczący macicę, zwiększający i przyspieszający krwawienie miesięczne. Przy dłuższym stosowaniu może wywołać krwawienie maciczne. Stosowany w braku kurczliwości macicy (atonia macicy). Nie wolno stosować go w ciąży i obfitych miesiączkach. − Levistici radix – korzeń lubczyka Levisticum officinale (Umbelliferae). Zawiera: olejek eteryczny (ftalidy), kumaryny, flawonoidy. Stosowany jako afrodyzjak, czyli pobudzający popęd płciowy. U kobiet pobudza miesiączkowanie (emmenagogum). Dobry surowiec moczopędny usuwający nadmiar jonów Na, Cl i kwasu moczowego. − Anserinae herba – ziele pięciornika gęsiego Potentilla anserina (Rosacae). Zawiera: garbniki katechinowe i hydrolizujące, flawonoidy. Stosowany jako środek ściągający, dezynfekujący. Zewnętrznie do nasiadówek i płukanek. − Rosmarini folium – liść rozmarynu Rosmarinus officinalis (Labiatae). Zawiera: olejek eteryczny (cyneol, borneol), flawonoidy. Pobudza miesiączkowanie. Zewnętrznie stosowane są wyciągi alkoholowe w bólach mięśniowych i reumatycznych. − Lycopi herba – ziele karbieńca Lycopus europeus (Labiatae) – karbieniec pospolity. Zawiera: olejek eteryczny, flawonoidy (7-glukuronid związek aktywny antygonadotropowo oraz regulujący czynność tarczycy). Stosowane w : nadczynności tarczycy (przeciwdziała formowaniu się wola), mastodynii, klimakterium, u kobiet, które przestały karmić, a wydziela się mleko (obniża poziom prolaktyny); przeciwwskazania do stosowania to: niedoczynność tarczycy. − Cimicifugae radix – korzeń pluskwicy Cimicifuga racemosa (Ranunculaceae) – pluskwica groniasta. Zawiera gorzkie związki triterpenowe i izoflawonol formononetynę. Surowiec ma działanie estrogenne. Stosowany w zaniku funkcji płciowych u kobiet w klimakterium, (stosuje się tylko 6 miesięcy w roku). − Agni Casti Fruktu – owoc niepokalanka, Vitex agnus castus– witeks czczony, niepokalanek pieprzowy (Verbenaceae). Jego owoce uważane są za afrodyzjak. Zawierają olejek eteryczny o woni przypominającej eukaliptus i miętę. Owoce (jagody) zawierają glikozydy irydoidowe (agnuzyd i aukubinę). Wyciągi z surowca są stosowane w zaburzeniach menstruacji, klimakterium, mastodynii (bóle gruczołu piersiowego w okolicach sutka w zespole napięcia przedmiesiączkowego PMS). Preparaty i surowce roślinne stosowane w ginekologii: Tormentilla – Tinctura, Millefolium – Tinctura, Hemorigen, Vagosan, Azucalen, Calendulin, Perfocrat – extr. fl. stand.

Przemysł farmaceutyczny wytwarza liczne preparaty zawierające fitoestrogeny - zarówno jako monopreparaty, jak i specyfiki złożone, w różnych formach leczniczych, głównie płynnych


wyciągach lub kapsułkowanych suchych ekstraktach. Najczęściej stosowanymi roślinami są te, które zawierają najwięcej hormonalnie aktywnych związków. Należą do nich: soja uprawna (Soja max, ang. Soybean), pluskwica groniasta (Cimicifuga racemosa) i koniczyna czerwona (Trifolium pratense). Działanie estrogenne, przeciwzapalne i moczopędne mają preparaty otrzymane z wymienionych roślin: Soyfem - zawiera wyciąg z nasion soi; Menofem - wyciąg suchy z korzeni pluskwicy groniastej; Klimazol – wyciąg płynny z pluskwicy; Kfimaktogran - granulat ze sproszkowanych ośmiu ziół. 4.6.2. Pytania sprawdzające


1. Jakie są najczęstsze przyczyny schorzeń ginekologicznych? 2. Jakie są objawy chorób kobiecych? 3. Jakie surowce roślinne stosuje się najczęściej w chorobach kobiecych? 4. Jakie preparaty ziołowe stosuje się jako środki wspomagające leczenie schorzeń

ginekologicznych? 5. Jakie rośliny zawierają fitoestrogeny? 6. Na czym polega rola fitoterapii w chorobach kobiecych? 4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określanie roli fitoterapii w chorobach kobiecych.


1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach kobiecych,


3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać w zeszycie ćwiczeniowym surowce roślinne stosowane w chorobach ginekologicznych,


stosowane w chorobach kobiecych, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów i leków stosowanych

w ginekologii.

Wyposażenie stanowiska pracy: − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych stosowanych w ginekologii, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych, − leki dotyczące leczenia danego schorzenia, − piśmiennictwo zawodowe (farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne), − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.



Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić jakie są najczęstsze przyczyny schorzeń ginekologicznych? 2) wymienić objawy chorób kobiecych? 3) wymienić surowce roślinne stosowane w terapii chorób kobiecych? 4) wymienić preparaty ziołowe stosowane jako środki wspomagające

leczenie schorzeń ginekologicznych?

5) określić zastosowanie leków ziołowych w terapii schorzeń kobiecych? 6) określić rolę fitoterapii w ginekologii? 7) rozpoznać preparaty mające zastosowanie w leczeniu chorób

kobiecych spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.7. Fitopreparaty w chorobach reumatycznych 4.7.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne

Pojęcie chorób reumatycznych obejmuje dużą grupę procesów o różnej etiologii, które łączy występowanie objawów w obrębie układu ruchu. Pierwszą i najliczniejszą grupę schorzeń reumatycznych stanowią choroby stawowe zapalne: gorączka reumatyczna, reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczycowe zapalenie stawów oraz reumatoidalne zapalenie stawów u osób młodocianych.

Drugą grupę stanowią procesy zwyrodnieniowe, takie jak: choroba zwyrodnieniowa stawów, uszkodzenia krążków międzykręgowych i zesztywniające zapalenie stawów.

Do trzeciej grupy zaliczane są schorzenia pozastawowe takie jak: zapalenie kaletek maziowych, powięzi, tkanki łącznej, zapalenie nerwów, neuropatie i nerwobóle.

Niestety nie dysponuje się lekami roślinnymi specyficznymi dla poszczególnych schorzeń, jednak fitopreparaty stosowane w chorobach reumatycznych wykazują często szeroki zakres działania przeciwbólowego, przeciwzapalnego i wpływającego na procesy metaboliczne. Zioła oraz ich preparaty stosowane są również wspomagająco podczas kuracji lekami syntetycznymi np. mieszanki ziołowe stanowią dobrą ochronę błony śluzowej żołądka w czasie podawania niesteroidowych leków przeciwzapalnych, podawanie ziół zapobiega powikłaniom układu moczowego i uszkodzeniom wątroby podczas stosowania antybiotyków i soli złota. Słabe działanie przeciwbólowe posiadają niektóre surowce roślinne stosowane w mieszankach ziołowych takich jak Reumogran czy Reumosan.

W schorzeniach reumatycznych stosowane są następujące grupy leków: − leki przeciwreumatyczne (Remedia antirheumatica), − leki ułatwiające wydalanie nadmiaru kwasu moczowego (Remedia diuretica), − leki przeciwreumatyczne do stosowania zewnętrznego (Remedia rubefacientia)

W fitoterapii chorób reumatycznych stosuje się działanie skojarzone wymienionych leków. Pochodne kwasu salicylowego, występujące w korze wierzby białej (Salix alba) i wierzby

czerwonej (Salix purpurea), posiadają działanie przeciwreumatyczne, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe.

Pomiędzy roślinnymi lekami przeciwreumatycznymi można dostrzec ścisły chemiczny związek z fenolami, tzn. z bezpośrednimi pokrewnymi kwasu salicylowego, których połączenia estrowe rozkładają się w organizmie i w końcowym etapie metabolizmu tworzą kwas salicylowy, np. w korze wierzby występują glikozydy fenolowe, łatwo hydrolizujące w kwaśnym środowisku żołądka do alkoholu salicylowego. Uwolniony alkohol salicylowy utlenia się do kwasu salicylowego i tworzy rozpuszczalne sole, przenikają one do krwioobiegu i powodują działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe.

W leczeniu ostrego zapalnego stanu reumatycznego stosuje się również substancje roślinne o właściwościach immunostymulujących takich jak: jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea), jeżówka wąskolistna (Echinacea angustifolia). Poza tym, ananas zawierający substancję czynną zwaną bromeoliną, która wykazuje działanie przeciwobrzękowe, przeciwzapalne i znieczulające.

Pod względem chemicznym można wyróżnić grupę monoterpenoidów występujących w zielu goryczki, koniczyny i wykazujących działanie przeciwreumatyczne.

Duże znaczenie w leczeniu degeneracyjnych schorzeń stawów i procesów zapalnych okołostawowych ma również Harpagophytum procumbens.


Niektóre preparaty ziołowe zalecane są jako środki wspomagające, szczególnie w leczeniu dny moczanowej. Należą do nich surowce takie jak: liście brzozy białej (Betula alba), liście i nasiona jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior) oraz jagody miechunki rozdętej (Physalis alkekengi) i porzeczki czarnej (Ribes nigrum). Na uwagę zasługuje działanie berberysu zwyczajnego (Berberis vulgaris), którego substancja czynna, alkaloid berberyna, ma zastosowanie w leczeniu schorzeń nerek i wątroby występujących często w przebiegu przewlekłych schorzeń reumatycznych. Często leki przeciwreumatyczne i moczopędne są ze sobą kojarzone w celu uzyskania działania wspomagającego.

W schorzeniach reumatycznych może okazać się również skuteczna fitoterapia zewnętrzna. W tym celu stosowane są środki rumieniące, wywołujące przekrwienie tkanek, uczucie ciepła i łagodzące ból. Duże zastosowanie znalazły rośliny zawierające alkaloidy np. kapsaicyna otrzymywana syntetycznie lub z różnych gatunków pieprzowca (Capsicum), oraz atropina występująca w lulku (Hyoscyamus). Kapsaicyna stosowana zewnętrznie wykazuje specyficzne działanie na zakończenia nerwowe, wyciąg lub olej z lulka oddziałują na zakończenia nerwów czuciowych, prowadząc do łagodzenia bólu (preparaty: Neo-Capiderm kapislast)

Zewnętrznie stosuje się kompresy i plastry przygotowane ze sproszkowanych nasion gorczycy (Sinapis nigra) lub żywicy (Thapsis garganica). Zalecane są w bólach reumatycznych, rwie kulszowej, naderwaniach mięśni, ścięgien itp.

W rehabilitacji chorób narządu ruchu niemałą rolę odgrywają kąpiele ziołowe np. w wywarze z owoców jałowca, słomy owsianej lub kąpiele solankowe (sól jodo-bromowa) z wyciągami melisy, rozmarynu i rumianku.



1. Jak można podzielić schorzenia reumatyczne? 2. Jakie grupy leków stosowane są schorzeniach reumatycznych? 3. Jakie preparaty ziołowe zalecane są jako środki wspomagające leczenie schorzeń

reumatycznych oraz chorób im towarzyszących? 4. Na czym polega fitoterapia zewnętrzna schorzeń reumatycznych? 5. Jakie są preparaty ziołowe stosowane leczniczo i wspomagająco w chorobach

reumatycznych? 4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Charakteryzowanie fitopreparatów stosowanych w chorobach reumatycznych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach reumatycznych,


3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać w zeszycie ćwiczeniowym surowce roślinne stosowane w chorobach reumatycznych,

4) scharakteryzować wybrane preparaty stosowane w danej jednostce chorobowej,


5) wybrać spośród różnych leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela, preparaty stosowane w chorobach reumatycznych,

6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych fitopreparatów stosowanych

w terapii chorób reumatycznych.

Wyposażenie stanowiska pracy: − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych, − leki dotyczące leczenia danego schorzenia, − piśmiennictwo zawodowe (poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne), − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania. 4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić substancje roślinne stosowane w terapii chorób reumatycznych?

2) podzielić schorzenia reumatyczne? 3) określić zastosowanie leków ziołowych w terapii schorzeń

reumatycznych oraz chorób im towarzyszących?

4) określić rolę fitoterapii zewnętrznej w schorzeniach reumatycznych? 5) wymienić preparaty i leki roślinne o działaniu przeciwreumatycznym? 6) rozpoznać preparaty o działaniu przeciwreumatycznym spośród leków

ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.8. Leki dermatologiczne pochodzenia roślinnego 4.8.1. Materiał nauczania

Zastosowanie preparatów ziołowych w leczeniu chorób skóry ma szczególne uzasadnienie, zwłaszcza jeżeli chodzi o leczenie schorzeń przewlekłych. Leki ziołowe działają w sposób najbardziej zbliżony do fizjologicznego, rzadko są przyczyną występowania odczynów alergicznych i przy odpowiednim dawkowaniu można je stosować przez długi okres czasu, co jest bardzo istotnym elementem leczenia dermatologicznego. Leki ziołowe prawie we wszystkich chorobach skóry mogą być stosowane jako środki pomocnicze, osłaniające, uzupełniające, synergiczne a nierzadko jako zasadnicze. Zawierają substancje czynne o skutecznym i bardzo ważnym terapeutycznie działaniu przeciwalergicznym, przeciwzapalnym, bakteriostatycznym, przeciwgrzybicznym, witaminizującym itp.

Wskazaniami do stosowania leków roślinnych w schorzeniach skórnych są: − schorzenia przewlekłe, − leczenie wspomagające, − nieskuteczność innych preparatów, − konieczność oddziaływania psychologicznego w czasie terapii różnych chorób skóry.

Leki roślinne stosowane są w przewlekłych chorobach skóry oraz mogą być szeroko stosowane w profilaktyce. W podostrych dermatozach można łączyć leki syntetyczne i roślinne, a w czasie remisji można odstawić preparaty syntetyczne i stosować wyłącznie preparaty roślinne. Leki te działają korzystnie prawie we wszystkich przewlekłych chorobach skóry a działanie leków roślinnych można określić jako tonizujące.

Przykłady wykorzystania leczenia ziołowego w wybranych chorobach skóry:

1) Leki stosowane w świądzie – świąd jest podstawowym objawem alergicznych chorób skóry. Do leków roślinnych o właściwościach przeciwświądowych zaliczyć można – kozłek lekarski, kukurydzę zwyczajną, pokrzywę zwyczajną. Na szczególna uwagę zasługują także: Oman wielki (Inula elenium), korzeń zawierający olejki eteryczne, fitosterole, inulinę, sole

mineralne. Mięta pieprzowa (Mentha piperita), liść mięty pieprzowej zawiera olejki eteryczne,

garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne. Posiada działanie antyseptyczne, przeciwbólowe i przeciwświądowe. 2% roztwór spirytusowy stosuje się zewnętrznie do smarowania. Z olejku otrzymujemy metol.

Łopian większy (Arctium lappa), korzen łopianu zawiera mieszaninę związków poliacetylenowych, olejki eteryczne, śluzy, fitosterole, kwasy organiczne, substancje białkowe i inne. Działa przeciwświądowo, przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, skutecznie działa w przewlekłych schorzeniach skóry takich jak: trądzik, wyprysk, świąd, czyraczność.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis), szyszkojagoda jałowca posiada olejki eteryczne, związki cukrowe, garbniki, substancje żywicowe i woskowe, sole mineralne itp. Olejek jałowcowy działa drażniąco na skórę, rozszerza naczynia włosowate, w świądzie stosuje się kąpiele z dodatkiem płynnego wyciągu z jałowca. 2) Leki roślinne stosowane w wyprysku alergicznym. Właściwości przeciwalergiczne posiada

wiele roślin do których zaliczyć można m.in. lukrecję gładką (Glycyrrhiza glabra) – zawiera ponad 20 flawonoidów o działaniu przeciwhistaminowym i kortykotropowym, krwawnik pospolity (Achillea millefolium), cykoria podróżnik (Cichorium inthybus),


nagietek (Calendula officinalis), fiołek trójbarwny (Viola tricolor), brzoza brodawkowata (Betula verucosa), babka lancetowata (Plantago lanceolata) oraz wiele innych.

3) Leki stosowane w nadmiernej potliwości – hyzop lekarski (Hyssopus officinalis), ziele hyzopu zawiera olejki eteryczne, garbniki, flawonoidy, związki trójterpenowe, fitosterol, za pośrednictwem o.u.n. hamuje czynność gruczołów potowych, działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie. Szałwia lekarska (Salvia officinalis), liść szałwi zawiera garbniki katechinowe, kwasy

wielofenolowe, olejki eteryczne, saponiny trójterpenowe, witaminy i inne. Ma działanie przeciwpotne, przeciwzapalne, antyseptyczne. 4) Leki stosowane w oparzeniach – dąb szypułkowy (Quercous rober), szeroko stosowany

w leczeniu oparzeń; pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), zalecana w leczeniu oparzeń niskiego stopnia w celu polepszenia ziarninowania, a także uzyskania działania przeciwbólowego; pięciornik kurze ziele (Potentilla tormentilla), w oparzeniach stosuje się nalewkę z pięciornika; len zwyczajny (Linum usitatissimum), nasienie lnu zawiera substancje śluzowe, olej tłusty, glikozydy cyjanogenne, związki białkowe i inne, stosowany w leczeniu oparzeń I i II stopnia, uszkodzeniach naskórka, suchości i pękaniu skóry, odleżynach itp.

5) Leki roślinne stosowane w odmrożeniach – stosowanie preparatów roślinnych daje dosyć dobre wyniki w leczeniu odmrożeń niższego stopnia: − nagietek lekarski (Calendula officinalis), stosowane są okłady z nalewki z nagietka, − dąb szypułkowy (Quercus robur), kora dębowa zawiera garbniki, kwasy fenolowe,

flawonoidy, trójterpeny, związki żywicowe, posiada działanie bakteriobójcze, przeciwkrwotoczne oraz zastosowanie do kąpieli i okładów w leczeniu odmrożeń,

− orzech włoski (Juglans regia), liść orzecha włoskiego zawiera garbniki hydrolizujące, flawonoidy, karotenoidy, mezoinozyt, kwas elagowy; stosowany w terapii odmrożeń, do okładów.

6) Leki roślinne stosowane w chorobach skóry o działaniu keratolitycznym: glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium maius) – zawiera alkaloidy izochinolinowe, aminy biogenne, kwasy organiczne, flawonoidy, cukry redukujące, posiada działanie przeciwalergiczne, przeciwbakteryjne, stosowany w grzybicy, bakteryjnych zakażeniach skóry, modzelowatości;

nagietek lekarski (Calendula officinalis), posiada działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przyspiesza gojenie się ran, stosowany także przy modzelowatości. 7) Środki stosowane w schorzeniach skóry owłosionej głowy – łojotok, łupież, łysienie

łojotokowe skóry, trądzik i inne. Fitoterapia posiada szeroki asortyment leków, które mogą być z powodzeniem stosowane w leczeniu wspomagającym w postaci nacierań, przemywań i okładów. Wymienić tu należy: Anthyllidis Flos, Bellidis Flos, Folium Betalae, Folium Urticae, Herba Thymi i Serpylli, Radix Saponariae, Succus Bardanae, Tinctura Calami itp. Preparaty i surowce roślinne stosowane w dermatologii: Acnevulten-fix (Zioła przeciw

trądzikowi), Oleum Bardanae, Oleum Calendulae, Tinctura arnicae, Betulan, Bobo-Balneosan, Alliogel, Alcepal żel, Arcalen, Betagran, Betasol, Hemostin, Sanofil (Aerozol), Seboren, Dernilan, Propolan, Tormentiol; zagraniczne: Arnica Gel, Hamadest Salbe. 8) Środki stosowane na blizny.



1. Jakie jest zastosowanie leków roślinnych w dermatologii? 2. Jakie są podstawowe wskazania do stosowania leków roślinnych w schorzeniach

skórnych? 3. Jakie zioła stosuje się w świądzie? 4. Jakie leki roślinne stosowane są w chorobach alergicznych skóry? 5. Jakie zioła stosuje się w leczeniu nadmiernej potliwości? 6. Jakie zioła stosuje się w leczeniu oparzeń i odmrożeń? 7. Jakie środki stosuje się w schorzeniach skóry owłosionej głowy? 8. Jakie preparaty stosowane są w dermatologii? 4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie działania leków dermatologicznych pochodzenia roślinnego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów roślinnych stosowanych w chorobach dermatologicznych,


3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać w zeszycie ćwiczeniowym substancje roślinne stosowane w chorobach skóry,


stosowane w chorobach dermatologicznych, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych fitopreparatów stosowanych

w terapii i profilaktyce schorzeń skórnych.

Wyposażenie stanowiska pracy: − zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych, − leki dotyczące leczenia danego schorzenia, − piśmiennictwo zawodowe (farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne), − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.



Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić substancje roślinne stosowane w terapii chorób skóry? 2) omówić podstawowe wskazania do stosowania leków roślinnych w

schorzeniach skórnych?

3) scharakteryzować zioła stosowane w świądzie? 4) scharakteryzować leki roślinne stosowane w chorobach alergicznych

skóry?

5) wymienić leki roślinne stosowane w leczeniu nadmiernej potliwości? 6) scharakteryzować zioła stosowane w leczeniu oparzeń i odmrożeń? 7) wymienić środki stosowane w schorzeniach skóry owłosionej głowy? 8) rozpoznać preparaty dermatologiczne spośród leków ziołowych

przygotowanych przez nauczyciela?


4.9. Leki o działaniu immunostymulującym 4.9.1. Materiał nauczania

Immunostymulacja polega na pobudzaniu niespecyficznych mechanizmów obrony organizmu za pomocą preparatów mikrobiologicznych, syntetycznych, roślinnych lub innych pochodzenia biologicznego.

Głównymi celami immunostymulacji są − profilaktyka i terapia przewlekłych zakażeń bakteryjnych i wirusowych, opornych na chemioterapię, − profilaktyka nawracających zakażeń u pacjentów z grup ryzyka, − terapia wspomagająca w chorobach nowotworowych, − terapia chorób autoimmunizacyjnych, − zmniejszenie i zapobieganie oporności drobnoustrojów.

Immunostymulatory można stosować w zasadzie we wszystkich schorzeniach, charakteryzujących się czasową lub przewlekłą niewydolnością układu immunologicznego. Do czynników mogących wywołać taką niewydolność zaliczyć możemy między innymi stres psychiczny, ciężkie urazy, różnego rodzaju infekcje, nadużywanie alkoholu, błędy w odżywianiu, promieniowanie nadfioletowe i rentgenowskie, nadmiar antybiotyków i innych chemioterapeutyków itp.

Preparaty immunostymulujące można podzielić na następujące grupy: − środki limfatyczne, − środki cytostatyczne, − nieswoiste środki drażniące, − środki adaptacyjne, − środki przeciw zakażeniom grypowym, − immunostymulatory.

Immunostymulatory roślinne działają na układ immunologiczny w sposób różnorodny, jednak ich wspólną cechą jest wpływ na niespecyficzny, niezależny od antygenów system obrony organizmu. Ponieważ immunostymulatory działają automatycznie na cały system regulujący w układzie immunologicznym, mogą przez różne mediatory wzmagać również odpowiedź immunologiczną swoistą.

Większość preparatów pojedynczych i złożonych stosowanych w terapii bodźcowej działa na granulocyty i makrofagi, a tylko część na populację limfocytów.

Zasadniczo wszystkie immunostymulatory roślinne można podzielić na związki drobnocząsteczkowe i wielkocząsteczkowe.

Do immunostymulatorów drobnocząsteczkowych można zaliczyć: alkaloidy, chinony, fenole, laktony seskwiterpenowe, ligniny, kwasy fenolokarboksylowe, natomiast związki wielkocząsteczkowe obejmują proteiny, nukleotydy, glikoproteiny i polisacharydy.

Z wodnych wyciągów z Echinacea purpurea, Echinacea angutifolia, Chamomilla recutita, Calendula officinalis, Arnica montana, wyizolowano frakcje polisacharydowe o silnych właściwościach immunostymulujacych. Zakres ich działania jest bardzo złożony i obejmuje wszelkiego rodzaju choroby zakaźne.

Preparaty roślinne o działaniu immunostymulującym obok wyciągów z Echinacea angustifolia i Baptisia tinctoria (Ojad, Pascotox) zawierają również inne składniki roślinne np. wyciąg z ziela tui (preparat Esberitox N). Krople Hovnizym zawierają dodatkowo wyciągi z ziela przywrotnika, z kwiatów rumianku, z ziela krwawnika, kwiatów arniki. Preparat immunostymulujący Tonsilgon ma skład recepturowy oparty na wyciągach


wodnoalkoholowych z korzenia prawoślazu, kwiatów rumianku, owoców dzikiej róży, z ziela skrzypu, liści orzecha, ziela krwawnika, kory dębu i ziela mniszka. Przykładem wieloskładnikowego preparatu immunostymulującego jest Padma 28.

Powyższe immunostymulanty znalazły zastosowanie w terapii i profilaktyce nawracających zakażeń górnych dróg oddechowych i układu moczowego oraz jako środki pomocnicze w „ przeziębieniu” i leczeniu chronicznych zapaleń. Skuteczność preparaty te wykazują jednak w początkowym okresie choroby, po wystąpieniu pierwszych objawów, nie mają jednak racjonalnego zastosowania po rozwinięciu choroby. Sukces w terapii immunostymulantami roślinnymi zależy bowiem od właściwie dobranej dawki, czasu i sposobu podawania preparatu oraz odporności pacjenta.

Preparaty i leki roślinne o działaniu immunostymulującym: Tonicoten-fix, Bioaron (syrop aloesowo-aroniowy dla dzieci), Bioaron C, Biostymina, Succus Echinaceae, Wino aloesowe, Immunofort,; zagraniczne- Klosterfrau Activ Kapseln, Żeń-Szeń, Immunal, Echinacea, Ginseng Vital itp.



1. Na czym polega immunostymulacja (wykorzystać programy komputerowe)? 2. Jakie są cele immunostymulacji? 3. W jakich stanach chorobowych są wykorzystywane immunostymulatory? 4. Jak dzielimy preparaty immunostymulujące? 5. Jakie są przykłady preparatów roślinnych stosowanych w terapii bodźcowej? 6. Od czego zależy skuteczność podawania immunostymulatorów?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównywanie naturalnych leków o działaniu immunostymulującym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej na temat preparatów o działaniu immunostymulujacym,

2) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania naturalnych leków o działaniu immunostymulujących,

3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać substancje roślinne stosowane w terapii bodźcowej,


działające na układ immunologiczny, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania,


− zdjęcia i rysunki roślin leczniczych, − foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze, − leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty działające na układ immunologiczny), − piśmiennictwo zawodowe (farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma), − programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne). 4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić substancje roślinne działające na układ immunologiczny? 2) zdefiniować immunostymulację? 3) określić cele immunostymulacji? 4) podzielić preparaty immunostymulujące? 5) określić zastosowanie immunostymulatorów? 6) wymienić preparaty i leki roślinne o działaniu immunostymulującym? 7) rozpoznać preparaty działające na układ immunologiczny spośród

leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?


4.10. Fitoterapia, homeopatia i inne metody leczenia 4.10.1. Materiał nauczania

Fitoterapia (łac. phytoterapia) – ziołolecznictwo, oznacza leczenie za pomocą roślin. Za kolebkę ziołolecznictwa uważana jest Grecja, skąd pochodzą najstarsze dokumenty traktujące o sztuce leczenia. Ziołolecznictwo greckie bazowało głównie na rodzimej florze, wykorzystując m.in. rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecję, babkę, nagietek, koper, czosnek, mak polny, aloes, kolendrę, jałowiec, cebulę morską itp. „Ojciec medycyny” Hipokrates, w dziele „Corpus Hipokraticum” opisał około 300 leków pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego, dzieląc je według działania. Na uwagę zasługuje również fakt wprowadzenia przez Galena – najwybitniejszego obok Hipokratesa – lekarza starożytności i reformatora nauk, wielu nowych postaci leków pochodzenia roślinnego, od niego pochodzi również nazwa farmacja galenowa. Zioła stosowano niegdyś w postaciach podobnych do dzisiejszych, jak odwary, napary, wyciągi, intrakty, syropy itp.

Pod koniec XIX i na począteku XX wieku gwałtownie rozwijający się przemysł

chemiczny, produkował leki syntetyczne, działające podobnie jak roślinne, a niejednokrotnie silniej i szybciej. W rezultacie leki roślinne zostały częściowo wyparte z lecznictwa przez gotowe specyfiki. Okres burzliwego rozwoju chemii i biochemii w połowie bieżącego stulecia sprawił, że wykorzystanie ziół wyszło ze stadium empirii na pozycje naukowe. Wykorzystując możliwości badań analitycznych, farmakologicznych i klinicznych mogła rozwinąć się fitochemia i fitoterapia, uważana za pojęcie szersze od ziołolecznictwa, gdyż obejmująca dodatkowo badania naukowe, a jej zasadniczym przedmiotem stał się lek roślinny.

Terminem – lek roślinny, określa się produkty otrzymywane ze świata roślinnego

obdarzone aktywnością fizjologiczną i stosowane w terapii. Można je podzielić na następujące grupy: – substancje roślinne, stosowane per se i do receptury, jako wysuszone części roślin oraz ich

kompozycje, – preparaty galenowe: wyciągi, alkoholatury, nalewki, intrakty, soki, syropy, olejki i ich

mieszaniny, – jednorodne związki chemiczne wyodrębnione w skali przemysłowej z roślin o dokładnie

poznanej budowie i działaniu farmakologicznym, np. alkaloidy, glikozydy, terpeny itp. – produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymane w drodze hodowli na sztucznych

podłożach dla swoistych właściwości antybiotycznych. Przyczyny popularności leków roślinnych mi.in. to: – możliwość długotrwałego stosowania, bardzo często bez działań niepożądanych i równie

często ze znaczną efektywnością leczniczą, – duża skuteczność terapeutyczna w tzw. chorobach cywilizacyjnych- metabolicznych i tzw.

samoistnych, jako leków zasadniczych lub pomocniczych stosowanych równolegle z chemioterapeutykami,

– stosunkowo niska cena preparatów zielarskich,


Głęboko zakorzeniony sceptycyzm i niechęć świata lekarskiego do ziołolecznictwa wynika m.in.: – ze słabszego i niejednokrotnie wielokierunkowego (synergistycznego) działania substancji

roślinnych, znacznie wydłużającego czas trwania kuracji, obecnie i lekarze a przede wszystkim pacjenci oczekują leczenia szybkiego i skutecznego,

– z braku ścisłego i prawidłowego określenia dawki leku roślinnego; dotyczy to głównie surowców i preparatów silnie działających,

– z braku wystarczających danych na temat możliwości stosowania wielu roślin w określonych jednostkach chorobowych, w mniejszym zaś stopniu brakiem wiedzy o substancjach czynnych w nich zawartych i kierunku ich działania biologicznego.

Sytuację tą pogłębia ogromna lawina leków syntetycznych, opatrzonych obszerną informacją oraz niejednokrotnie sugestywną reklamą.

Obecnie obserwuje się jednak względną równowagę w stosowaniu leków roślinnych i syntetycznych, uwarunkowaną różnymi względami do których można zaliczyć m.in. powrót do natury, zdrowy tryb życia oraz zainteresowanie tzw. medycyną niekonwencjonalną, bazującą wyłącznie na lekach roślinnych.

Alopatia, nazwa pochodzi od słów greckich allos- przeciwieństwo i pathos- choroba.

Polega na próbie bezpośredniego zwalczania choroby poprzez niszczenie lub eliminację czynnika chorobotwórczego lub na uzupełnieniu niedoborów czynników, których brak powoduje określone schorzenia. W metodzie alopatycznej, którą posługuje się medycyna konwencjonalna, stosowane są leki oparte na prawie przeciwieństwa w stosunku do objawów choroby np. leki antydepresyjne, przeciwzakrzepowe, antybiotyki itp.

Alopatia podobnie jak fitoterapia stosuje zasadę „contraria contraribus curentur”.

Homeopatia jest to metoda leczenia opracowana w 1810r. przez niemieckiego lekarza Samuela Hahnemanna. Nazwa pochodzi od dwóch greckich słów: homoion- podobny i pathos- choroba i polega na stosowaniu takich leków, które podane człowiekowi zdrowemu w dużej dawce wywołają chorobę podobną do tej, przeciw której mają być użyte. Natomiast leki te w małych dawkach mają właściwości lecznicze. Zasada przekazana przez Hahnemanna brzmi: Similia similibus curentur czyli podobne leczy się podobnym. Leczenie polega na przywróceniu równowagi między bodźcami zewnętrznymi, które atakują organizm i samym organizmem, który ma się im skutecznie opierać. Leczenie homeopatyczne ma uodpornić i wzmocnić organizm. Wymogiem klasycznej homeopatii jest zasada stosowania pojedynczego leku i oznacza, że w danym czasie można stosować tylko jeden lek najbardziej podobny do obrazu chorego. Jeżeli konieczne jest podanie więcej niż leku, to należy stosować je oddzielnie w określonych odstępach czasu.

Fitoterapia i homeopatia są to metody leczenia zupełnie różne, choć nie wykluczające się. Ziołolecznictwo dysponuje lekami pochodzenia roślinnego, natomiast homeopatia stosuje leki roślinne, zwierzęce i mineralne. Stosowanie leków roślinnych według zasad homeopatycznych jest zasadniczo różne od fitoterapii, w homeopatii stosowane są często zioła, które w fitoterapii prawie nie są znane. Przygotowanie leku w klasycznym ziołolecznictwie, (z udziałem pacjenta np. podczas zaparzania ziół) nie jest zbyt precyzyjne, choć preparaty ziołowe produkowane obecnie w laboratoriach i zakładach przemysłowych zapewniają większą dokładność stosowania.

Lek homeopatyczny jest przygotowywany w laboratorium w ściśle określony sposób, w określonym rozcieńczeniu, jest dynamizowany, co wpływa na jego skuteczność. Pacjent sam odlicza tylko określoną ilość pastylek lub kropli.


Wyższość ziołolecznictwa nad homeopatią polega jednak na jego większej dostępności, większym zainteresowaniu pacjentów lekiem ziołowym oraz rzetelniejszej informacji o fitopreparatach.

Apiterapia jest dziedziną medycyny, zajmującą się leczeniem i profilaktyką schorzeń za

pomocą produktów pszczelich. Dawniej, termin apiterapia zastrzeżony był dla leczenia schorzeń reumatycznych jadem pszczelim. Obecnie ta dziedzina lecznictwa nosi nazwę apitoksynoterapii, natomiast wykorzystanie pozostałych produktów pszczelich w lecznictwie określa się mianem właściwej apiterapii i pod tym pojęciem rozumiemy leczenie chorób produktami zebranymi, przetworzonymi lub wydzielonymi przez pszczołę.

Do produktów pszczelich zaliczamy:

– pyłek kwiatowy – produkt przyniesiony przez pszczoły, – propolis, miód nektarowy, pierzgę – produkty przyniesione i przetworzone przez rodzinę

pszczelą, – mleczko pszczele, jad pszczeli i wosk – substancje wydzielane przez pszczołę.

Produkty te są bardzo cenne dla człowieka, dzięki ich niezwykłym właściwościom. Wiele z nich charakteryzuje się działaniem przyśpieszającym regenerację tkanek, działaniem immunostymulacyjnym, oraz niespecyficznym oddziaływaniem na cały organizm - co objawia się ogólną poprawą samopoczucia, szybszym powrotem do zdrowia po przebytych chorobach, czy wzmacniającym organizm osób starszych.

Miodem leczy się schorzenia układu krążenia, oddechowego, pokarmowego i moczowego, choroby skóry i błon śluzowych, hemoroidy, schorzenia ginekologiczne,

Propolisem czyli kitem pszczelim leczy się czyraki i odleżyny, alergie, choroby reumatyczne, uszu i oczu oraz układu krążenia, hemoroidy i schorzenia ginekologiczne.

Pyłek kwiatowy oraz pierzga stosowane są w leczeniu chorób żołądkowo-jelitowych, wątroby, prostaty, układu krwiotwórczego, schorzeń nerwowych i psychicznych,

Mleczkiem pszczelim leczy się schorzenia układu krążenia, przewodu pokarmowego oraz skóry, błon śluzowych i oczu, zaburzenia przemiany materii, choroby narządu ruchu i wieku starczego,

Jadem pszczelim (apitoksynoterapia) – choroby reumatyczne, schorzenia alergiczne, blizny pooperacyjne.

Przewagą produktów pszczelich (apiterapeutyków) nad produktami syntetycznymi, czyli popularnymi lekami jest: 1) Brak skutków ubocznych (sporadycznie zdarzają się osoby, które wykazują uczulenie na

niektóre produkty pszczele, jednak wystąpienie odczynu uczuleniowego po kontakcie z konkretnym apiterapeutykiem nie jest tożsame z uczuleniem na wszystkie produkty pszczele. Na każdym opakowaniu produktu pszczelego będącego w obrocie towarowym powinna być umieszczona informacja o ewentualnym wystąpieniu odczynu histaminowego; przy wystąpieniu reakcji uczuleniowej należy przerwać leczenie)

2) Łatwość przyswajania przez organizm (w przeciwieństwie do chemiofarmaceutyków, traktowanych przez organizm jako ciało obce). Pamiętać jednak należy, że apiterapia nie zawsze może zastąpić medycynę

konwencjonalną, należy więc w poważnych przypadkach oraz przy stosowaniu niektórych z apifarmaceutyków skonsultować się z lekarzem. Zwłaszcza stosowanie jadu - może odbywać się tylko pod nadzorem lekarza, oraz po wykonaniu wcześniejszych badań.



1. Na czym polega fitoterapia? 2. Co to jest lek roślinny? 3. W jaki sposób można podzielić leki roślinne? 4. Jakie są przyczyny przychylności i niechęci do ziołolecznictwa? 5. Jaką zasadę stosuje alopatia i fitoterapia? 6. Na czym polega alopatia? 7. Co to jest homeopatia? 8. Jaki jest mechanizm działania leków homeopatycznych? 9. Jakie są różnice w stosowaniu alopatii, homeopatii i fitoterapii? 10. Co to jest apiterapia? 11. Jakie preparaty stosowane są w apiterapii? 12. Jakie schorzenia leczy się produktami pszczelimi? 13. Jakie są wady i zalety stosowania apiterapii? 14. Co to jest apitoksynoterapia?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównywanie fitoterapii z homeopatią oraz innymi metodami leczenia. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej na temat fitoterapii, alopatii, homeopatii i apiterapii.

2) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania poszczególnych metod leczenia,

3) scharakteryzować i rozróżnić wybrane metody leczenia, 4) określić wady i zalety stosowania różnych metod leczenia, 5) zapisać wszystkie spostrzeżenia i wnioski w zeszycie ćwiczeniowym, 6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych metod leczenia i różnic z nich

wynikających.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, − piśmiennictwo zawodowe ( poradniki, encyklopedie, czasopisma), − programy komputerowe (edukacyjne, komercyjne).



Czy potrafisz: Tak

Nie

1) zdefiniować fitoterapię? 2) określić na czym polega fitoterapia? 3) zdefiniować lek roślinny? 4) dokonać podziału leku roślinnego? 5) wymienić przyczyny przychylności i niechęci do ziołolecznictwa? 6) określić na czym polega alopatia? 7) zdefiniować homeopatię? 8) określić mechanizm działania leków homeopatycznych? 9) określić różnice w stosowaniu alopatii, apiterapii, homeopatii

i fitoterapii?

10) zdefiniować apiterapię i apitoksynoterapię? 11) wymienić schorzenia leczone preparatami pszczelimi? 12) określić wady i zalety stosowania apiterapii?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 22 zadania dotyczące „Stosowania surowców roślinnych w profilaktyce

i terapii”. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Kolejność rozwiązywania zadań jest dowolna. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w KARCIE ODPOWIEDZI, czy dla

wszystkich zadań zaznaczyłeś odpowiedzi. 9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia! Materiały dla ucznia: − instrukcja, − zestaw zadań testowych, − karta odpowiedzi.


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ogólną cechą charakteryzującą glikozydy nasercowe jest a) bezpośrednie działanie na mięsień sercowy. b) pośrednie działanie na mięsień sercowy. c) działanie na lewą połowę mięśnia sercowego. d) szeroki margines bezpieczeństwa stosowania tych leków.

2. Kwiat bzu czarnego stosowany jest jako środek a) przeciwrobaczy, spazmolityczny, przeciwzapalny. b) pomocniczy w zaburzeniach miesiączkowania, przeczyszczający, przeciwzakrzepowy. c) przeciwzakrzepowy, przeciwzapalny, antyhepatotoksyczny. d) napotny, lekko moczopędny, do płukania jamy ustnej.

3. Do przeciwcukrzycowych substancji roślinnych zaliczamy a) Colophonium, Zingiberis rhizoma. b) Calendulae flos, Nigellae semen. c) Galegae herba, Phaseoli pericarpium. d) Propolis, Urticae radix.

4. Wyciąg z kwiatu jasnoty białej działa a) kurcząco na macicę. b) spazmolitycznie na oskrzela. c) przyspieszająco na krzepliwość krwi. d) przeczyszczająco.

5. Glikozydy nasercowe po raz pierwszy zostały wykryte w a) miłku wiosennym. b) naparstnicy purpurowej. c) konwalii majowej. d) naparstnicy wełnistej.

6. Substancje roślinne działające na nerki i drogi moczowe to a) Equiseti herba, Juniperi fructus, Betulae folium. b) Ammi visnagae fructus, Betulae folium, Valerianae radix. c) Hyperici herba, Primulae radix, Gallae. d) Levistici radix, Sambuci Flos, Rhei radix.

7. Insulina stosowana jest a) drogą transdermalną. b) doodbytniczo. c) doustnie i doodbytniczo. d) pozajelitowo.

8. Dikumarol jest środkiem a) o działaniu spazmolitycznym. b) pobudzającym repigmentację skóry. c) zmniejszającym stężenie cholesterolu i lipidów w surowicy krwi. d) hamującym koagulację krwi.


9. Do najważniejszych składników miłorzębu japońskiego zaliczamy a) flawonoidy, seskwiterpeny, diterpeny. b) pochodne kwasu salicylowego, garbniki, fenolokwasy. c) saponiny, witaminy A i C, związki fenolowe. d) związki fenolowe, olejki eteryczne, glikozydy naryngeniny.

10. Teobromina to a) 1,3 – dimetyloksantyna. b) 1,3,7 – trimetyloksantyna. c) 1,5,7 – trimetyloksantyna. d) 3,7 – dimetyloksantyna.

11. Kwiatostan głogu jest substancją roślinną zawierającą a) glikozydy fenolowe. b) flawonoidy. c) saponiny. d) alkaloidy.

12. Charakterystyczne właściwości glikozydów nasercowych to a) działanie inotropowo ujemne, chronotropowo dodatnie i zwiększające objętość

wyrzutową. b) działanie inotropowo dodatnie, chronotropowo dodatnie i zmniejszające objętość

wyrzutową. c) działanie inotropowo dodatnie, chronotropowo ujemne i zwiększające objętość

wyrzutową. d) działanie zmniejszające siłę skurczu mięśnia sercowego, skracające czas odpoczynku

serca i przyspieszające tętno.

13. Antiemetica oznacza środki o działaniu a) przeciwgorączkowym. b) przeciwwymiotnym. c) przeciwartretycznym. d) przeciwzapalnym.

14. Dominujący składnik, odpowiedzialny za jakość olejku eukaliptusowego to a) eugenol. b) aldehyd laurylowy. c) 1,8-cyneol. d) mentol.

15. Kodeina to jeden z licznych alkaloidów zawartych w a) Asparagus officinalis. b) Althaeae radix et folium. c) Saponariae radix. d) Papaver somniferum.


16. Humulus lupulus to ważny składnik roślinnych środków a) uspokajających. b) przeczyszczających. c) znieczulających. d) moczopędnych.

17. Silnym środkiem moczopędnym o właściwościach drażniących miąższ nerkowy jest a) ziele kopytnika. b) owoc jałowca. c) kłącze kurkumy. d) owoc anyżu.

18. Cukier inwertowany jest a) cząsteczkową mieszaniną D-galaktozy i D-mannozy. b) cząsteczkową mieszaniną D-glukozaminy i L-sacharozy. c) cząsteczkową mieszaniną D-glukozy, D-fruktozy powstałą w wyniku hydrolizy

sacharozy. d) cząsteczkową mieszaniną D-fruktozy i L-galaktozy powstałą w wyniku hydrolizy

sacharozy.

19. Działanie moczopędne ziela skrzypu polnego uzależnione jest od zespołu składników takich jak a) kumaryny, saponiny, garbniki. b) flawonoidy, antocyjany, kwasy organiczne. c) saponiny, flawonoidy, związki krzemu. d) furanokumaryny, związki krzemu, flawonoidy.

20. W skład olejku cynamonowego wchodzą

a) mentol i eugenol. b) aldehyd laurylowy i aldehyd cynamonowy. c) monoterpeny i menton. d) eugenol i aldehyd cynamonowy.

21. Efedryna występuje w zielu Ephedra sinica, ma działanie a) sympatykomimetyczne. b) przeciwreumatyczne. c) przeciwwirusowe. d) onkostatyczne.

22. Apiterapia jest to

a) metoda leczenia opracowana w 1810 r. przez niemieckiego lekarza Samuela Hahnemanna.

b) termin zastrzeżony wyłącznie do leczenia schorzeń reumatycznych jadem pszczelim. c) dziedzina medycyny, zajmująca się leczeniem i profilaktyką schorzeń za pomocą

produktów pszczelich. d) konwencjonalna metoda leczenia.


KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d

Razem:


6. LITERATURA

1. Borkowski B.: Rośliny lecznicze w fitoterapii. Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań 1994

2. Farmakopea Polska. VI. PTFarm., Warszawa 2002 3. Janicki K., Rewersji W.: Medycyna naturalna. PZWL, Warszawa 2004 4. Janiec W.: Kompendium farmakologii. PZWL, Warszawa 2001 5. Janiec W., Krupińska J.: Farmakodynamika. PZWL, Warszawa 2002 6. Lutomski J., Hasik J.: Ziołolecznictwo w chorobach wewnętrznych. Borgis, Warszawa

2000 7. Ożarowski A., Leksykon leków naturalnych. Comes, Katowice 1993 8. Pastok P.: Kompendium leków naturalnych. Medyk, Warszawa 2000 9. Podlewski J., Chwalibogowska – Podlewska A.: Leki współczesnej terapii. PZWL,

Warszawa 2003 10. Samochowiec L.: Kompendium fitoterapii. Volumed, Wrocław 2002 11. Schaffner W.: Rośliny lecznicze – chemizm, działanie, zastosowanie. Multico 1991 12. Strzelecka H. i wsp.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PZWL, Warszawa 2000

Science

9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii