Ëåêöèéí àãóóëãà:

1. ¯ãñèéí àéìàã ãýæ þó âý? ¯ãñèéãàéìàãëàõ çàð÷èì

2. Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã àéìàãëàæ èðñýíóëàìæëàë

3. ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéí àéìãèéí òîãòîëöîî

¯ãñèéí àéìàã

Àëèâàà õýëíèé өгүүлбэрийн бүтэц

дэх үгсийг ¿ãèéí ñàí, óòãàзүй,

õýëç¿éí îíöëîã øèíæээр нь á¿ëýãëýí

õóâààñíûã ¿ãñèéí àéìàã ãýíý.

¯ãñèéã àéìàãëàõäàà äàðààõ 3

çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.

1. ¯ãèéí ñàí-óòãàç¿éí çàð÷èì

2. ¯ãç¿éí çàð÷èì

3. ªã¿¿ëáýðç¿éí çàð÷èì

¯ãèéí ñàí-óòãàç¿éí çàð÷èì

Õýëíèé ¿ãñèéã íýðëýí òýìäýãëýæ

áàéãàà óõàãäàõóóí áà ¿ãèéí ñàíãèéí

åðºíõèé óòãûã õàðãàëçàí àíãèëàõ

çàð÷èì þì.

Ýíý çàð÷ìûã äàãíàí áàðèìòàëáàë áèå

äààñàí óòãàòàé íýðëýëòèéí ¿íäñýí

íýãæ áîëîõ ¿ãñèéã ë àéìàãëàõ

áîëîìæòîé. Õàðèí õýëýõèéí

ºã¿¿ëáýðèéí á¿òýö äýõ á¿õ ¿ãñèéã

àíãèëàõ áîëîìæã¿é.

¯ãç¿éí çàð÷èì

¯ãñèéí á¿òýö, õóâèëàë буюу õýëç¿éí

ижил айгаар хувилах шинжээр íü

аймаглах çàð÷èì þì.

Ǻâõºí ýíý çàð÷ìûã áàðèìòàëáàë æèíõýíý íýð,

òîîíû íýð, òýìäýã íýð, îðîí öàãèéí íýð çýðýã

óòãà, ¿¿ðãýýðýý áèå áèåýñýý ÿëãààòàé

¿ãñèéí îíöëîã øèíæ á¿ðõýãäýæ, òýäãýýðèéí

ìºí ÷àíàðûã íàðèéí òîäîðõîéëîõîä áýðõ áîëоод

зогсохгүй үл хувилах нэрсийг

аймаглахад учир дутагдалтай юм.

ªã¿¿ëáýðç¿éí çàð÷èì

Õýëíèé ¿ãñ ºã¿¿ëáýðò ÿìàð

ãèø¿¿íèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãààã

íü õàðãàëçàæ àíãèëàõ çàð÷èì þì.

Ýíý çàð÷ìûã äàíãààð íü áàðèìòàëáàë íýã ¿ã

àëü ÷ àéìàãò îðæ áîëíî. Ó÷èð íü òóõàéí ¿ã

ºã¿¿ëáýðò ÿìàð ÷ ãèø¿¿íèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ

áîëíî. ͺ㺺 òàëààð ºã¿¿ëáýðò áèå äààí ãèø¿¿í

áîëäîãã¿é áîëîâ÷ ºã¿¿ëáýðèéí äîòîðõ ¿ãñèéã

õîëáîõ, óòãà ñàíààã òîäîòãîí ÷èìýõ ¿¿ðýãòýé

òóñëàõ ¿ãñèéã îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõîä áýðõ

áîëíî.

Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã àéìàãëàæ

èðñýí óëàìæëàëÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéã äàðààõ óëàìæëàëààð

àéìàãëàæ áàéæýý.

1. Äîðíî äàõèíû óëàìæëàëààð

2. ªðíº äàõèíû óëàìæëàëààð àéìàãëàæ èðñýí.

3. Ñ¿¿ëèéí 30-ààä æèë ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã

á¿òýö õýë øèíæëýëèéí àðãààð àéìàãëàñàí

4. 1968 îíîîñ Ëóâñàíâàíäàíãèéí äýã ãàðñíûã

¿ðãýëæë¿¿ëýí Áÿìáàñàí, Ñàíæàà, ªíºðáàÿí,

Áàäàìñ¿ðýí íàðûí ýðäýìòýä ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéã

àéìàãëàæýý

ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéí àéìãèéí òîãòîëöîî

Ãîë ¿ãñ

¯ãñ

Òóñëàõ

¿ãñ

¯ãèéí ñàíãèéí áèå

äààñàí óòãàòàé,

á¿òýõ àðãàòàé,

õýëç¿éí ÿìàð íýã

àéòàé, ºã¿¿ëáýðò

áèå äààæ ãèø¿¿í

áîëäîã ¿ãñ

¯ãèéí ñàíãèéí óòãàã¿é,

õýëç¿éí õóâèëëààð ¿ë

õóâèëàõ áà ºã¿¿ëáýðò

áèå äààí ãèø¿¿í

áîëäîãã¿é, çºâõºí ¿ã,

ºã¿¿ëáýðèéã õîëáîõ,

òýäãýýðèéí óòãûã ÿíç

á¿ðèéí áàéìæ óòãààð

÷èìýõ ¿¿ðýãòýé ¿ãñ

ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéí àéìãèéí òîãòîëöîî

Ц.Өнөрбаян.,2011

Òîîíû íýð

Ãîë ¿ã

Òýìäýã íýð

¯éë ¿ã

Íýð ¿ã

Áîäîò ¿ã

Òºãñ õóâèëàõ (ÆÍ)

¯ë õóâèëàõ

õóâèëàõ

Һ뺺ëºõ ¿ã

Äóòìàã õóâèëàõ(ÎÖÍ)

Òºãñ õóâèëàõ

Äóòìàã õóâèëàõ

¯éëèéã òºëººëºõ

Íýðèéã òºëººëºõ

ÎÖÌÕ-èé ¿ãñèéí àéìãèéí òîãòîëöîî

Òóñëàõ

¿ãñ

Çàõèðóóëàí

õîëáîõ

Çýðýãö¿¿ëýí

õîëáîõ

Õîëáîõ ¿ã

ªã¿¿ëáýð¿¿äèéã

õîëáîõ

Ãèø¿¿äèéã õîëáîõ

×èìýõ ¿ã

Ãèø¿¿äèéã õîëáîõ

ªã¿¿ëáýð¿¿äèéã

õîëáîõ

Äàãàí ÷èìýõ

Óãòàí ÷èìýõÃèø¿¿äèéã ÷èìýõ

ªã¿¿ëáýðèéã ÷èìýõ

Ãèø¿¿äèéã ÷èìýõ

ªã¿¿ëáýðèéã ÷èìýõ

ҮГС

Нөхцөлт үгс

Үйл үгс

Тусах

Эс тусах

Нэр үгс

Цагт нэр

Тусах

Эс тусах

Цаггүй нэр

Харьцааны бус нэр

Бодот нэр

Хүртээл нэр

Харьцааны

нэр

Чанарын бус харьцааны нэр

Тооны

Орон цагийн

Чанарын харьцааны нэр

Нөхцөлгүй

үгс

МХ-ний үгсийг аймаглах тухай асуудалд,

Ш.Лувсанвандан.,1968

Я.Шмидт “Грамматика

монгольского языка”Бодит нэр

Хүртээл нэр

Төлөөний нэр

Биеийн төлөөний

нэр

Хамаатуулах төлөөний

нэр

Заах төлөөний

нэр

Тооны нэр

Үндсэн тооны нэр

Түгээл тооны нэр

Хам тооны нэр

Дэс тооны нэр

Тодорхойгүй тооны нэр

Үй

л ү

г

Одоо цагт

Өнгөрсөн цагт

Төгс өнгөрсөн цагт

өнө өнгөрсөн цагт

Ирээдүй цагт

болзох

бололцох

хүсэх

захирах

Нөхцөл үйл

Төгс бус төлөвт

Үйлт нэр

Даг

авар

үг

Йуган, йүгэн

-дур, -тур, таган, тэгэн

Дахи, дэхи, -ун, -йин

-ийэр, -бэр

-луга, -лүгэ

-ача, -эчэ, -ачаган, -эчэгэн

тула, тулада, орчин, инаду, хойно, зэргэ

Алс, дээр, доор, дотор, гадна, хүртэл

Дай

вар

үг

Үл, эс, бүү, магад, лав

Үгүй, бус, ер, тун, мөн

үнэхээр

Сэтгэш-гүй, болош-гүй

Урьд, хэзээд, үүрд, тугар, үдэш, шөнө,

ганцаар...

Ирсээр, ороод, хүртэл...

Нэн, маш, ихэд, ямагт...

Энд, тэнд, хаа, нааш, зуур, хооронд

холб

оо

с

Ба, хийгээд, болоод, эс бүгэсү

О.Ковалевский “краткая

грамматика монгольского

книжного языка”

• Я.Шмидтийн аймагласныг хэвээр

баримталсан

• + Междометия /Àÿëãà ¿ã/

À.Ïîïîâ “Êàëìûöêàÿ ãðàììàòèêà”

1848• Î.Êîâàëåâñêèéí аймагласныг ÿã

õóóëáàðëàñàí

À.Áîáðîâíèêîâ “Ãðàììàòèêà

ìîíãîëüñêî-êàëìûöêîãî ÿçûêà” 1849

Íýðñ

Þìûí íýðñ

÷àíàðûí íýðñ

Õàðüöàíãóéíýð

Òîîíû íýð

Һ뺺íèéíýðñ

Áèåèéí

Çààõ

Àñóóõ

¯éë ¿ã

Òºãññºí

¿ëýãäýëò

Ñóë ¿ã

Çàõèðàõ

Òîî÷èõ

Õ¿¿ðíýõ

¯éëò íýð

ͺõöºë ¿éë

ßçãóóð

¯¿ñìýë

À.Îðëîâ 1878, À.Ðóäíååâ

1908

Í.Ïîïïå “Ãðàììàòèêà ïèñüìåííîãî

ìîíãîëüñêîãî ÿçûêà” 1937

Íýð

Æèíõýíýíýð

Áîäèò íýð

×àíàðûí íýð

Һ뺺íèé íýð

Òîîíû íýð

Äóòìàããõóâèëàõ íýð

¯éë ¿ã

Çàõèðàõõ¿ñýõ

Öàã çààõ

¿éëò íýð

ͺõöºë ¿éë

¯ë õóâèëàõ¿ãñèéí àéìàã

Í.Ïîïïå “Grammar of Written

Mongolian” 1954

Нэр үгс /noun/

Төлөөний үгс /pronoun/

Тооны нэрс /numerals/

Дайвар үг /adverb/

Дагавар үг /postposition/

Үйл үг /verb/

Сул үгс /particles/

Í.Ïîïïå “О частях речи в

монгольском языке” 1940

Бодит нэрс

Чанарын нэрс

Тооны нэрс

Төлөөний нэрс

Үйл үгс

Дайвар үгс

Дагавар үгс

Холбоос

Сул үгс

Аялга үгс

Í.Ïîïïå “Khalkha Mongolishe

Grammatic” 1951

Бодит нэрс

Хүртээл нэрс

Тооны үг

Дайвар үгс

Үйл үгс

Төлөөний үгс

Дагавар үгс

Сул үгс

Frage /уу? үү? юу? юү? бэ? вэ?/

Холбоос үг

Аялга үг

Г.Д.Санжеев “Грамматика

бурят монгольского языке” 1941

Бодит үгс

Чанарын нэрс

Төлөөний үгс

Тооны нэрс

Дайвар үгс

Дагавар үгс

Үйл үгс

Сул үгс

Аялга үг

Г.Д.Санжеев “К проблеме частей

речи в алтайских языках” 1952

Бодит нэрс

Юмын нэрс

Хүртээл нэрс

Чанарын нэрс

Г.Д.Санжеев “Современный

монгольский язык” М.,1959

НЭРИЙН АЙМАГ

Бодит нэрс

Юмын нэрс

Хүртээл нэрс

Чанарын нэрс

Тооны нэрс

Төлөөний үгс

ҮЙЛ ҮГС

Захирах хүсэх хэлбэрт

Цаг заах хэлбэрт

Үйлт нэрийн хэлбэр

Нөхцөл үйлийн хэлбэрт

Г.Х.Тодаева “Грамматика

современного монгольского

языка” М.,1951

Бодит нэрс

Хүртээл нэрс

Төлөөний үгс

Тооны нэрс

Үйл үг

Дайвар үг

Дагавар үгс

Холбоос

Сул үг

Аялга үгс

М.Ишдорж “Монгол хэлний

дүрэм” Уб.,1930

• Чухам нэр: гар, дэвтэр, буян

• Бэлэг тэмдгийн нэр: сайн, муу

• Тооны нэр: гурав, зуу

• Төлөөний нэр: энэ тэр би чи

Нэрийн аймаг

• Захирах хүсэхийн төлөв

• Цаг үзүүлэх төлөв

• Үйл үгийг тэмдгийн дүрстэй болгох: То.хол.нөх

• Үйлийн нэрээс туслан дагалдах үгсийг төрүүлэх

Үйлийн үгс

• Бүү, битгий, үл, эс, за, шиг, л, ч...

• Бүх тийн ялгал, хамаатуулахын дагавар

• Бүх дуу чимээний үгс, аялга үгсСул үгс

Ш.Лувсанвандан “Монгол

хэлний зүй” Уб.,1939

НЭРС

Гүйцэт ялгаллагдах

Нэр үг

Тэмдэг үг

Төлөөний үг

Тооны үг

Хагас ялгаллагдах

ОЦНэрс, тухай, ер,

гэнэт,,,Ү

ЙЛ

ҮГ

Захирах хүсэх төлөв

Цаг үзүүлэх төлөв

Нэр тэмдгийг үзүүлэх төлөв

Нөхцөл шалтгааныг үзүүлэх төлөв

СУЛ ҮГ

Ш.Лувсанвандан “Монгол

хэлний зүй” Уб.,1951Н

ЭР

ҮГ Жинхэнэ

нэр

Тэмдгийн нэр

Тооны нэр

Төлөөний нэр

ҮЙ

Л Ү

Г Жинхэнэ үйл үг

Захирах хүсэх үйл үг

Нөхцөл үйл үг

Үйлт нэр

СУ

Л Ү

Г Холбоос

Чимэг үг

Аялга үг

Ш.Лувсанвандан “Орчин цагийн

монгол хэл” Уб.,1956, 1961

Бодит нэр

Тэмдгийн нэр

Тооны нэр

Төлөөний үгс

Үйл үг

Дайвар үгс

Дагавар үг

Сул үгс

Холбоос

Аялга үг

+ Б.Рагчаа, Ж.Надмид., 1960

John Charles Street “Khalkha

structure” Bloominton., 1963

ҮЙЛ ҮГ

Тусах Эс тусах

А. Гол үндсүүдийг ангилах нь:

НЭР ҮГ

Төлөөний үг

Бодит нэр

ХҮРТЭЭЛ НЭРС

Тооны хүртээл нэр

Тооны бус хүртээл нэр

Дайвар үг

Б. Гол бус үндсүүдийг

ангилах нь:

Аялга үгс

Ялгах үгс

Үгүүлбэр холбох үгс

Холбоос

В. Сул үгийг ангилах нь:

• аа, даа, шүү, л, биз...Үгэлбэрийн

сул үг

• Захирах сул үг: -аарай

• Хүсэх сул үг: -я, -г, -аасай, -сугай, -тугай, -уузай, -мз

• Жинхэнэ сул үг: -на, -лаа, -в, -жээ

Эцсийн сул үг

• -ж, -аад, -саар, -бал, -вчНөхцөл сул

үг

• -х, -сан, -аа, -даг, -маарҮйлт нэрийн

сул үг

• -ын, -тай, -гүй, -шиг...Чанарын сул

үг

• -д, -аас, -аар...Тийн ялгалын

сул үг

• Биед: минь, чинь, нь

• Өөрт: -аа

Хамаатуулах сул үг

• Мөн, биш, юм, бийНэмэлт сул үг

П.Бямбасан

ҮГ

Гол

Нэр

хувилах

Жинхэнэ нэр

язгуур залгавар

Дагавар нөхцөл

Тооны харьцаа заах

ганц

олон

Үгсийн харьцаа заах

Тийн ялгал

хамаатуулах

Орон цагийн нэр

язгуур залгавар

дагавар нөхцөл

Тийн ялгал

хамаатуулах

Үл хувилах

Тэмдэг нэр

Тооны нэр

Үйл

бүрэн

язгуур залгавар

Дагавар нөхцөл

хэв байдал

холбох

төгсгөх

заримдаг

язгуур залгавар

холбох

төггөх

Туслах

Тодчилох

Холбох

• Уламжлалт хэлшинжлэлийн аргыг

баримталж, судалсан монгол

хэлшинжлэлийн бүтээлүүдэд монгол

хэлний үгсийг аймаглахдаа үгзүй,

өгүүлбэрзүй, утгын шинжийг харгалзах

зэргээр янз бүрийн зарчмыг хослуулан

хэрэглэдэг байсан учир гарсан дүгнэлт

нь янз бүр болж, зарим нь оновчтой,

зарим нь зөрчилтэй болсон газар цөөнгүй

үзэгдэнэ.

Эдүгээ:

• ЕБС болон их дээд сургуулиудад ром,

европын уламжлалт ангиллын дагуу:

Жинхэнэ нэр

Тэмдэг нэр

Тооны нэрс

Үйл үг

Дайвар үг

Төлөөний үг

Дагавар үг

Холбоос үг

Сул үгс

Аялга үгс

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

• Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãç¿é, Óá.,

1994, 2004

• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö, ¿ã

íºõöºë õî¸ð íü, Óá., 1968, 1999

• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã àéìàãëàõ òóõàé

àñóóäàëä, ÕÇ V áîòü, 1-10 äýâòýð, 1967

• Ï.Áÿìáàñàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéã

àéìàãëàõ àñóóäàëä, Øèíæëýõ óõààí àìüäðàë, ¹2, 28-

32 òàë

• Ï.Áÿìáàñàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí àéìàã,

ÓÁÄÑ, Ìîíãîë õýëíèé òýíõýì., 1986, (ãàðûí àâëàãà)

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

• ÌÓÈÑ, ÓáÄÑ, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë, Óá.,

• Ö.ªíºðáàÿí, Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, Õýëç¿éí çàäëàë õèéöãýýå,

õýëíèé áîäëîãî áîäîöãîî¸. (òîâõèìîë),ÓÁ., 1997

• Î.Ñóíèê, Îáðàùàÿ òåîðèÿ ÷àñòåé ðå÷è, Ì-Ë., 1966

• Ä.Ä.Àìîãîëîíîâ, Ñîâðåìåííûé áóðÿòñêèé ÿçûê, Óëàí-Óäý,

1958

• ÌÓÈÑ, Ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí ñóðãóóëü,Ìîíãîë õýë, óðàí

çîõèîëûí ñîðèë, ÓÁ., 2000, 2001

• ÌÓÈÑ, Ìîíãîë õýëíèé ñóðàõ áè÷èã, ÓÁ.,1998,

• Ä.Òºìºðòîãîî, Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìú¸îíû õóðààíãóé

òîëü, Óá., 2004

• http:// Êhelzasag.mn/ âåéá ñàéò