Kukës, korrik 2014

Jonuz Kola –Gertjon Çobo

V I K T I M A T E MUNICIONEVE NË S H Q I P Ë R I

Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

Në qarqet Shkodër dhe Lezhë

Jonuz Kola

VIKTIMAT E MUNICIONEVE

NË QARQET LEZHË DHE SHKODËR

Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

Pikëpamjet dhe konkluzionet e paraqitura në këtë raport nuk përfaqësojnë mendimin e Departamentit të Shtetit të SHBA.

Kukës, Korrik 2014

2

Jonuz Kola dhe Gertion Çobo (PHD Can)

Viktimat e municioneve në Shqipëri Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

Jonuz Kola Viktimat e municioneve në Qarqet Shkodër e Lezhë, Shqipëri Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave. Ky studim për qarqet Lezhë e Shkodër bëhët në vijim të studimit të plotë "Viktimat e Municioneve në Shqipëri" të realizuar në vitin 2013 në qarqet Berat, Durrës, Korçë, Gjirokastër, Dibër dhe Elbasan, me mbështetjen e Ministrisë Federale Austriake për Çështje Europiane dhe Ndërkombëtare. Përpunuesit e të dhënave në data-baze: Maliq Imeraj, Riza Ademaj - ALB-AID Intervistues: Izet Ademaj, Shkelqim Muça, Neritan Muja - ALB-AID Kontribuan /ndihmuan për identifikimin e viktimave të municioneve dhe intervistimin e tyre: Valbona Tula Drejtor, DRSHSSH: Shkodër- Ardiana Jaku- Drejtoreshë DRSHSSH Lezhë Asistentët lokalë: Marta Fetaj punonjëse DRSHSSH Lezhë, Nersada Mandia punonjëse DRSHSSH Shkodër. Redaktor letrar: Nazif Dokle Në ballinë: Pikturë nga Agnesa Dullaj, nxënëse Kukës Copyright © 2014: ALB-AID, Kukës Tel: (00355-2) 2424 006, E-mail: albaid@alb- aid.org ; www.alb-aid.org Kukës, Korrik 2014

Ky studim për vlerësimin e nevojave social-ekonomike dhe mjekësore të viktimave të municioneve në qarqet Shkodër e Lezhë, është përgatitur nga shoqata ALB-AID në kuadrin e Programit të veprimit ndaj Minave, me mbështetjen e Zyrës për Paksimin dhe Largimin e Armëve, Departamenti i Shtetit të SHBA përmes ITF Slloveni. Ky studim është mbështetur financiarisht nga Zyra për Paksimin dhe Largimin e Armëve, Departamenti i Shtetit të SHBA përmes Fondit Ndërkombëtar të Mirëbesimit për Rritjen e Sigurisë Njerëzore (ITF) Slloveni

3

Përmbajtja Falënderime ........................................................................................................................ 4

Lista e akronimeve ............................................................................................................. 5

HYRJE. Përmbledhje ekzekutive ....................................................................................... 7

PJESA E PARË

KAPITULLI I Historiku i aksidenteve me municione në Shqipëri dhe aktorët kryesorë............................................................................................................ 9

KAPITULLI II Qëllimi, objektivat dhe metodologjia e studimit ................................................................. 15

KAPITULLI III Rezultatet e pyetësorit ......................................................................................................... 23

KAPITULLI IV Rekomandime...................................................................................................................... 34

PJESA E DYTË

KAPITULLI V Rezultatet e pyetësorit sipas qarqeve Gjendja e viktimave të municioneve sipas qarqeve..............................................................36

5.1.Qarku Shkodër……………………………………………………………………37 5.2. Qarku Lezhë...........................................................................................................49

General Survey in English Language ...................................................................................59

Acknowledgements .............................................................................................................62

List of acronyms………………………………………………....……….………………...63

Executive summary ............................................................................................................64

CHAPTER I Background information. About the accidents from UXO, AXO, ERW and munition in Albania and Key Actors .................................................................65

CHAPTER II Goal, Objectives and Methodology of the Survey ............................................................70

CHAPTER III. Survey results.. ..................................................................................................................78 CHAPTER IV Recommendations .............................................................................................................89

ANEKSE

Aneks 1. Harta e Hot Spoteve në Shqipëri/ Map of UXO Hot Spot Areas in Albania…...92

Aneksi 2. Needs Assesment Form used during interviews r................................................93

Aneksi 3. Pyetësori për vlerësimin e nevojave të personave të intervistuar.......................98

Aneksi 4. Foto nga plotësimimi pyetësorit/ Photos during the completion of the questionaire and medical checks from ALB-AID staff...........................................................................103

4

Falënderime

Falënderojmë përfaqësuesit e AMMCO Z.Arben Braha, drejtor ekzekutiv i AMMCO dhe Z . Veri Dogjani, specialist për Asistencën ndaj Viktimave, pa mbështetjen e të cilëve përmes këshillave, informacioneve dhe komunikimin me ministritë përkatëse ky studim nuk do të ishte kaq i plotë.

Një falënderim i veçantë shkon për znj. Denada Seferi, drejtore e Drejtorisë së Politikave

Sociale, Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, si dhe për drejtorët e DRSHSSH: Valbona Tula-Shkodër, Ardiana Jaku Lezhë, për bashkëpunimin dhe mbështetjen institucionale për realizimin e këtij studimi.

ALB-AID falënderon në mënyrë të veçantë Zyrën e për Paksimin dhe Largimin e Armëve, Departamentin Amerikan i Shtetit dhe Fonditn Ndërkombëtar të Mirëbesimit për Rritjen e Sigurisë Njerëzore (ITF) Slloveni të cilët mundësuan financiarisht studimin.

5

Lista e akronimeve

ALB-AID- Shoqata Shqiptare e Asistencës për Integrim dhe Zhvillim Demokratik

AMMCO - Zyra Shqiptare e Koordinimit të Minave dhe Municioneve

AMAE - Zyra Shqiptare e Veprimit kundër Minave

UNDP- Zyra e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim VMA-Shoqata Viktimat e Minave dhe Armëve

EU - Bashkimi Europian

UXO - Unexploded Ordnance /Mjete të pashpërthyera luftarake

AXO - Abandened Unexploded Ordenenace/ Mjetet e pashpërthyera luftarake

ERW- Explosive Remenants of War/ Mbetjet Eksplozive të Luftës

GICHD - Geneva International Centre for Humanitarian Demining. Qendra Ndërkombëtare e Gjenevës për Çminim Humanitar

IMSMA-Sistemi i Menaxhimit te Informacionit për Veprimin kundër Minave

ICRC-Kryqi i Kuq Ndërkombëtar

ITF- Fondi Ndërkombëtar i Mirëbesimit për Rritjen e Sigurisë Njerëzore (ITF)

MSWY- Ministry of Social Welfare and Youth

DRSHSSH –Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social Shtetëror

6

HYRJE

Përmbledhje ekzekutive Gjatë periudheës 1997 - 2013 sipas s ipas Zyrës Shqiptare të Koordinimit për Minat dhe Municionet (AMMCO) në Shqipëri janë regjistruar 982 të aksidentuar me mina dhe municione luftarake, nga të cilët 146 me pasojë vdekjen e menjëhershme . Gjatë periudhës 1998-2006 gjatë e pas mbarimit të luftës së Kosovës, si pasojë e minimit të kufirit dhe granatimit të territorit shqiptar nga Ushtria Serbe, në fshatrat kufitare Kosovë Shqipëri të qarkut të Kukësit janë regjistruar 272 viktima me mina e municione nga të cilët 38 me pasojë vdekjen. Pas rrëzimit të komunizmit, veçanërisht pas rënies së skemave piramidale dhe grabitjes se depove ushtarake nga popullata (1997) aksidentet nga municionet dhe mjetet shpërthyese shënuan shifra rekord. Kështu, s ipas AMMCO gjatë periudhës 1997- 2013 në Shqipëri janë evidentuar 710 viktima, nga të cilët 122 me pasojë vdekjen. Ndërsa për viktimat e minave të qarkut Kukës, me mbështetjen ndërkombëtare, brenda një periudhe 10-12 vjeçare, u arrit ri-integrimi i tyre në komunitetet ku jetojnë, duke përfshirë marrjen e shërbimeve të nevojshme shëndetësore (paisjen me proteza, seanca fizioterapike, mbështetje për integrimin social-ekonomik), për viktimat nga municionet dhe mjetet shpërthyese në pjesët e tjera të Shqipërisë, nuk u ndërmor pothuajse asnjë hap konkret, me përjashtim të regjistrimit të tyre në mënyrë vullnetare nga AMMCO me mbështetjen e Kryqit të Kuq Shqiptar dhe të shoqatës ALB-AID. Nënshkrimi i Konventës për Municionet Thërrmuese dhe të Traktatit të Ndalimit të Minave Antinjeri e detyron qeverinë shqiptare, në kuadrin e asistencës ndaj viktimave, të ndërmarrë hapa konkrete për ri-integrimin e viktimave të minave dhe municioneve, përfshi regjistrimin e tyre, përmirësimin e aksesit ndaj shërbimeve shëndetësore dhe social-ekonomike etj. Ndërkohë për viktimat e municioneve ka munguar një studim i plotë për vlerësimin e gjendjes dhe nevojave të tyre për shërbime mjekësore dhe mbështetje për integrimin e tyre social-ekonomik. Rrjedhimisht edhe mbështetja nga ana e strukturave qeveritare për integrimin e tyre ka munguar. Shoqata ALB-AID, mbi bazën e eksperiencës së fituar në Kukës, me financimin e Qeverise Austriake dhe mbështetjen e Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë realizoi këtë studim në qarqet Shkodër e Lezhë pas studimit të vyer në qarqet Korçë, Dibër, Durrës, Elbasan Berat dhe Gjirokastër. Ky Studim pasqyron gjendjen aktuale të viktimave të municioneve dhe identifikon nevojat për shërbime shëndetësore dhe mbështetje social-ekonomike për integrimin e tyre. Për realizimin e tij jemi bazuar në informacionet e mbledhura përmes intervistimit në terren të viktimave të municioneve, dokumentacionit të mbledhur nga drejtoritë e Shërbimeve Sociale të qarqeve përkatëse, administratorët socialë të komunave, botime të ndryshmes s i dhe tek të dhënat që disponon AMMCO në bazën e të dhënave IMSMA

7

Studimi është i ndarë në 5 kapituj si më poshtë: Në kapitullin I përshkruhet historiku i aksidenteve me minat dhe municionet në Shqipëri dhe qasja e Shqipërisë për asistencë ndaj viktimave të minave në raport me konventat ndërkombëtare. Në kapitullin II shtjellohen qëllimi, objektivat, metodologjia e përdorur edhe fazat që janë ndjekur për realizimin e studimit. Në kapitullin III paraqiten rezultatet e intervistave të klasifikuara sipas viteve, mjeteve shpërthyese që kanë shkaktuar aksidentin, aktivitetit të të dëmtuarit në momentin e aksidentit, dëmtimeve të shkaktuara, (amputime, humbje gjymtyrësh, fraktura, djegie etj) ndihmës mjekësore, rezultateve të kontrollit mjekësor, informacioneve të detajuara mbi gjendjen familjare, kushtet e jetesës, arsimin, situata social-ekonomike etj. Më tej paraqiten nevojat për shërbime te ndryshme. Në kapitulli IV paraqiten rekomandime për kapërcimin e gjendjes që dalin nga studimi. Në kapitullin V paraqitet gjendja dhe nevojat e viktimave të municioneve të qarqeve Shkodër e Lezhë . Në këtë studim nuk janë përfshirë viktimat me pasojë vdekjen, pasi intervistimi i familjarëve të tyre ka qenë i padëshëruar nga ata, për shkak të dhimbjes së tyre legjitime për të afërmit e humbur. Ne e kemi mirëkuptuar qëndrimin e tyre.

8

PJESA E PARË

KAPITULLI I

Historiku i aksidenteve me municione në Shqipëri dhe aktorët kryesorë

1.1 Historiku i aksidenteve me municione në Shqipëri

Aksidentet me municione luftarake1 në Shqipëri kanë filluar të evidentohen dhe të

bëhen publike vetëm pas viteve 90. Përpara këtyre viteve aksidentet me municione ishin pothuajse minimale për arsye të rregullave tepër të forta të sigurisë. Gjatë sistemit të kaluar komunist, Shqipëria ishte kthyer në një magazinë gjigante armësh e municionesh, të cilat, si pasojë e paranojës së “pushtimit” nga ushtritë e huaja, ishin shpërndarë në çdo cep të vendit.

Sipas Raportit të Komisionit Parlamentar të mbajtur në Komisionin e Sigurisë22 të datës 16.11.2007, “Në fund të viteve 90 Forcat e Armatosura Shqiptare dispononin 294 mijë tonë municione konvencionale kryesisht të prodhimeve të viteve 1945-1956 ruse, 1961-1974 kineze, dhe 1976-1990 prodhim shqiptar kryesisht të kalibrave nga 7.62 mm deri ne 160mm, si dhe bomba aviacioni, mina detare, silura, raketa kundërajrore dhe kundërtanke, mina antinjeri dhe mina kundërtanke. Të gjitha këto municione kanë qenë të shpërndara në 182 zona dhe të magazinuara në 955 depo municioni”.

Me rrëzimin e sistemit komunist municionet dhe rajonet ku ato ishin shpërndarë shfaqën problemet e pasigurisë, ruajtjes dhe mirëmbajtjes së tyre. Një pjesë e madhe e tyre, me kalimin e viteve, ishin bënë tepër të rrezikshëm si rezultat i mos-zbatimit të rregullave të mirëmbajtjes. Ndërkohë, depot e armëve dhe municioneve filluan të bëhen objekt i vjedhjeve dhe vandalizmit, si rezultat i neglizhencës dhe pakujdesisë së ushtarëve dhe oficereve, dukuri që u bë e rëndomtë në mjediset e ushtrisë.

Shembja e firmave piramidale në vitin 1997 u shoqërua me trazira të mëdha sociale. Vendi u zhyt në kaos, i cili u përhap me shpejtësi në çdo cep të Shqipërisë. Gjatë periudhës së anarkisë që pasoi këto trazira, pothuajse të gjitha depot e Forcave të Armatosura nga veriu në Jug u plaçkitën nga popullata civile. Sipas gazetës “Ushtria”3, organ i Ministrisë së Mbrojtjes të Republikës së Shqipërisë, u grabitën mbi 600 mijë armë të vogla dhe të lehta dhe mbi 1.5 miliard municione si mina, granata dore, predha, fishekë etj. Në tabelat e mëposhtme jepen të detajuara llojet dhe sasia e minave, municioneve dhe armëve që ranë në duart e popullatës, përfshi gra dhe fëmijë anembanë vendit.

Tabela4 e municioneve të rrëmbyera gjatë trazirave të vitit 1997

Nr. Përshkrimi Sasia copë 1 Fishekë 7.62 1,460,000,000

1 Municionet përfshijnë që nga municionet e thjeshta deri tek raketat kundërtanke, raketat kundërajore, minat antinjeri, anti tanke etj. 2 Burimi: Raporti i Komisionit të Sigurisë, botuar në gazetën “Korrieri”, datë 27 mars 2008 3 Gazeta “Ushtria”, datë 7 tetor 2005, organ i Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Shqipërisë 4 Burimi: studimi “Drejt një Shqipërie më të sigurt”, faqe 15 (marrë nga gazeta “Ushtria”, datë 7 tetor 2005).

9

2 Municione kundërajrore 24,000,000 3 Granata dore 3,500,000 4 Predha mortaje 84,000 5 Predha artilerie 270,000 6 Lende plasëse 3,600 7 Kapsolla detonatore 24,000,000 8 Mina kundër këmbësorisë 215,000 9 Mina kundërtanke 1,000,000

Gjithsej 1,513,072,600

Tabela5 e armëve të rrëmbyera gjatë trazirave të vitit 1997

Nr. Përshkrimi Sasia copë 1 Pistoleta 38,000 2 Automatikë 226,000 3 Pushke 351,000 4 Mitraloza 25,000 5 Granatahedhës KT 2,450 6 Mortaja 770 Gjithsej 643,220

Gjatë periudhës së anarkisë një pjesë e madhe e grup-depove (kazerma ushtarake) u shpërthyen, duke shpërndarë municione dhe mjete të tjera shpërthyese në një perimetër të gjerë deri10 kilometra në zonat përreth, duke krijuar kështu zona të “nxehta” tepër të rrezikshme për popullatën lokale. Pas këtyre ngjarjeve gjeografia e aksidenteve nga municionet, minat dhe armët shtrihet në të gjithë territorin e vendit. Numri më i madh i aksidenteve është regjistruar pranë grup-depove, të cilat, pas shkatërrimit, u abandonuan nga ushtria. Për shembull, vetëm në grup-depot e Selitës, komuna Komsi, Burrel, kanë humbur jetën 23 persona në një ditë të vetme. Gjatë periudhës së anarkisë të vitit 1997, sipas Ministrisë së Shëndetësisë, në spitalet shqiptare u trajtuan rreth 4.400 persona me lëndime e plagë të rënda të marra nga shpërthimet e municioneve dhe nga keqpërdorimi i armëve, ndërsa mbi 3.000 janë raportuar të vrarë. Dëmet që i janë shkaktuar shtetit në këtë periudhë nga grabitja e armëve dhe municioneve llogaritet në 61 miliard lekë.6 Municionet dhe mjetet e tjera shpërthyese vazhdojnë të marrin jetë njerëzish edhe tani pas 16 vjetësh. Sipas medias së shkruar, monitoruar nga ALB-AID, gjatë viteve 2007-2013 kanë ndodhur 171 aksidente. Edhe gjatë vitit 2014 janë shënuar 14 aksidente me municione, nga të cilat 5 me pasojë vdekjen.

5 Burimi: studimi “Drejt një Shqipërie më të sigurt”, faqe 15 (marrë nga gazeta “Ushtria”, datë 7 tetor 2005). 6 Studimi “Drejt një Shqipërie më të sigurt”, faqe 15 (Botim i ALB-AID)

10

Aktorët kryesorë

1. Zyra Shqiptare e Koordinimit për Minat dhe Municionet (AMMCO)

Gjatë zbatimit të Programit të Veprimit ndaj Minave në Shqipëri, qeveria shqiptare krijoi dy struktura të posaçme: Komitetin Shqiptar të Veprimit ndaj Minave (AMAC) -organ ndërministror për hartimin e politikave, si dhe Qendrën Shqiptare të Veprimit ndaj Minave (AMAE), përgjegjëse për koordinimin dhe monitorimin e operacioneve të veprimit ndaj minave.

Gjatë kohës së zbatimit të programit te veprimit ndaj minave, AMAE grumbulloi njohuritë dhe ekspertizën teknike e domosdoshme për të garantuar sigurinë dhe efikasitetin e aktiviteteve te veprimit ndaj minave nga partnerët zbatues, në përputhje me standardet humanitare ndërkombëtare. Në vitin 2010, me përfundimin e operacioneve të çminimit, AMAE me kërkesë të qeverisë shqiptare u angazhua në koordinimin e operacioneve të hotspoteve me municione në të gjithë komponentët e saj, duke ndryshuar dhe emërtimin në “Zyra e Koordinimit të Minave e Municioneve (AMMCO)”, për të reflektuar më mirë rolin dhe misionin e saj të ri. AMMCO është aktualisht përgjegjëse për koordinimin, monitorimin e operacioneve të pastrimit hotspoteve me municione te paplasura, edukimit dhe sensibilizimit ndaj rrezikut te tyre si dhe asistencës ndaj të aksidentuarve me mina e municione. Programi i Asistencës ndaj viktimave të minave dhe municioneve përbëhet nga komponentë të ndryshëm të cilët përfshijnë: emergjencën dhe kujdesin mjekësor në vazhdim; rehabilitimin fizik dhe ofrimin e protezave; asistencën psiko-sociale; ri-integrimin social-ekonomik; mbledhjen dhe analizimin e të dhënave si dhe advokimin për të drejtat e viktimave të minave dhe municioneve dhe të personave të tjerë me aftësi të kufizuara. AMMCO me mbështetjen e disa donatorëve dhe në bashkëpunim të ngushtë me autoritetet shëndetësore në Shqipëri ka qenë një ndihmë e madhe në përparimin e asistencës ndaj viktimave të minave dhe municioneve në Shqipëri. Gjithsesi, kapacitetet e ngritura në nivel lokal dhe qendror, i shërbejnë aktualisht jo vetëm viktimave të minave dhe municioneve, por të gjithë personave me aftësi të kufizuara në nevojë për këto shërbime. Në këtë kuadër, me mbështetjen e vendeve të ndryshme donatore si: Austria, Çekia, Franca, Sllovenia, Suedia, Mbretëria e Bashkuar (DfID), ShBA dhe të organizatave ndërkombëtare si International Trust Fund (ITF), Komisioni Evropian, UNDP,UNMAS,UNICEF, ICRC dhe Handicap International, AMMCO ka koordinuar dhe monitoruar gjatë periudhës 14 vjeçare projekte mbi ri-integrimin social ekonomik dhe përmirësimin e kapaciteteve të rehabilitimit fizik e mjekësor të aksidentuarve nga minat ne verilindje të vendit. Tashmë, fokusi më i madh i aktiviteteve do të përqendrohet në zonat rreth hotspoteve dhe tek ato që kanë numrin më të madh të të aksidentuarve dhe të të mbijetuarve nga municionet e paplasura.

11

2. Shoqata ALB-AID, roli dhe eksperienca e saj për asistencën ndaj viktimave të minave Shoqata ALB-AID e njohur si Viktimat e Minave dhe Armëve, është themeluar në fillim të vitit 2000, menjëherë pas mbarimit të luftë së Kosovës nga ish-stafi i shoqatës Care International që filloi edukimin për rrezikun nga minat në qarkun Kukës pas mbarimit të konfliktit të Kosovës. ALB-AID ka filluar aktivitetin e sajë për ndërgjegjësimin e banorëve për rrezikun nga minat në verilindje të Shqipërisë dhe më pas ka vazhduar me regjistrimin dhe mbështetjen e viktimave të minave në zonat e minuara të Qarkut Kukësit. Gradualisht me regjistrimin e viktimave dhe njohjen e problemeve dhe të nevojave të viktimave të minave. Brenda një periudhe të shkurtër 2-3 vjeçare ALB-AID grumbulloi rreth vetes mbi 250 viktima të rënë në mina dhe UXO brenda territorit shqiptar, si pasojë e minimit të tij nga ish-ushtria Jugosllave gjatë luftës së Kosovës të viteve 1998-1999. Me mbarimin e luftës, banorët e zonave kufitare përgjatë kufirit me Kosovën gjatë aktiviteteve të përditshme si kullotja e bagëtive, mbledhja e druve, punimi i arave etj., u përballen me prezencën e minave ne zonat përreth kufirit, brenda territorit shqiptar të vëna nga ushtria Jugosllave. Duke qenë se ata nuk kishin informacionin e duhur për minimin e këtyre zonave, dhe edukimi përkatës për rrezikun që paraqisnin ata, filluan të regjistrohen viktimat e para nge minat. Brenda 3-4 vjetësh u regjistruan mbi 210 aksidente nga minat. Gjatë periudhës 10 vjeçare 1999-2009 deri në çminimin e plotë të këtyre zonave kufitare u regjistruan 272 viktima nga të cilët 34 me pasojë vdekjen nga aksidentet me mina, 84 prej tyre kanë pësuar amputime duke humbur gjymtyrë të trupit; 27 kanë pësuar dëmtime serioze me shikimin, kurse pjesa tjetër kanë marrë plagë të ndryshme si djegie, fraktura etj. ALB-AID, krahas edukimit të banorëve të 39 fshatrave të infektuar nga minat, për rrezikun e minave, pas regjistrimit të viktimave të minave, ka filluar identifikimin e nevojave të tyre për mbështetje e asistencë, dhe ka vazhduar më tej me hartimin dhe zbatimin e projekteve konkrete për integrimin social-ekonomik, mbështetjen me logjistikë për marrjen e shërbimeve mjekësore, pajisjen me proteza, marrjen e shërbimeve fizioterapike, mbështetje psiko-sociale, etj.

Një komponent i rëndësishëm i punë së shoqatës ALB-AID ka qene dhe advokimi e lobimi pranë institucioneve të ndryshme qeveritare lokale dhe kombëtare, si dhe donatorëve të ndryshëm për një mbështetje më të gjerë për asistencën ndaj viktimave e për përfshirjen e tyre në programet e ndryshme, veçanërisht ato ndërkombëtare për asistencën ndaj viktimave, për arsye të mungesës së përvojës. Me mbështetjen ndërkombëtare është bërë e mundur ngritja e repartit të protezimit dhe fizioterapisë pranë spitalit civil Kukës i cili prodhon proteza për të mbijetuarit dhe bën riparimin e tyre. Është një nga repartet më të mira në vend i cili detyrohet të përballojë pajisjen me proteza të mjaft të amputuarëve nga shumë qytete të Shqipërisë përfshi edhe të aksidentuarit me automjete. Shoqata ALB-AID gjatë harkut kohor 12 vjeçar, me mbështetjen ndërkombëtare, në veçanti me mbështetjen e Departamentit Amerikan te Shtetit përmes komponentit të Asistencës ndaj Viktimave ka zbatuar shumë projekte për ri-integrimin social-ekonomik të mbijetuarve, mbështetje logjistike për marrjen e shërbimeve shëndetësore për pajisjen me proteza dhe riparimin e tyre. Përmes këtyre projekteve janë mbështetur me lopë përmes fondit rrotullues 100 familje, 104 të mbijetuarve kanë marrë kurse profesionale etje. Mbi 27 fëmijë kanë marrë ndihmë të specializuar mjekësore për kurimin e syve, kurse mbi 21 fëmijë viktima kanë marrë mësime shtesë në lëndët bazë matematike, fizike, dhe Anglisht

12

dhe janë pajisur me mjete mësimore e edukative vit-pas viti. Mbi 60% e të mbijetuarve nga minat qe kanë marrë formime profesionale kanë hapur bizneset e tyre ose janë punësuar në profesione të ndryshme në tregun lokal. Ka të mbijetuar që po vazhdojnë edhe universitetin. Pas shpërthimit të fabrikës së improvizuar te demontimit të municioneve në Gërdec, ALB-AID me kërkesën e AMAE ka kryer regjistrimin e mbi 170 viktimave të shpërthimit të Gërdecit sipas formatit IMSMA. Pas përfundimit të këtij regjistrimi ALB-AID ka zbatuar projekte kryesisht me fëmijët e traumatizuar dhe me fëmijët e dëmtuar nga municionet për të ndihmuar për ri-integrimin e tyre në shoqëri përmes kurseve speciale për Anglisht dhe Kompjuter, përveç aktiviteteve ndërgjegjësuese për rrezikun e municioneve të paplasura të përhapura në zonat përreth kraterit të shpërthimit. ALB-AID aktualisht po punon për ngritjen e Rrjetit Kombëtar të Mbijetuarve nga minat dhe municionet. Ajo është pjesë e Iniciativave Rajonale dhe Globale për Asistencën ndaj Viktimave të Minave dhe Municioneve. ALB-AID është anëtare e rrjetit Ndërkombëtar për ndalimin e Minave Anti-Njeri dhe te Koalicionit Ndërkombëtar kundër Municioneve Thërrmuese. ALB-AID ka filluar të mbështesë edhe personat me aftësi të kufizuar, kryesisht ata që kanë nevojë për proteza. Në këtë kuadër, ALB-AID ka qenë mjaft aktive për të nxitur qeverinë shqiptare të nënshkruajë dhe ratifikojë Konventën për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuar. Gjatë kësaj periudhe 14 vjeçare ALB-AID ka krijuar një ekspertizë mjaft të kualifikuar për asistencën ndaj viktimave te minave, dhe personave me aftësi të kufizuar.

Duke patur parasysh këtë eksperiencë të fituar në verilindje të Shqipërisë e në Gërdec, si dhe në nevojën për të planifikuar e bashkërenduar mbështetjen me të gjithë institucionet kombëtare e ndërkombëtare për mbështetjen të viktimave te minave dhe municioneve në të gjithë Shqipërinë, ALB-AID ka marrë përsipër të kryej një studim të plotë rreth aksidenteve të shkaktuara nga municionet në të gjitha qarqet e Shqipëisë. Me mbështetjen e Qevrisë Austriake ALB-AID ka kryer studimin e detajuar për 6 qarqet e Shipërisë: Gjirokastër, Dibër, Elbasan, Durrës, Korçë, Berat. Kurse me mbështetjen e Departamentit të Shtetit ALB-AID ka përfunduar studimin edhe për dy qarqe, Lezhë dhe Shkodër, duke e çuar në tetë numrin e qarqeve ku janë identifikuar problemet dhe nevojat e të dëmtuarve nga municionet. Mbeten edhe tre qarqe, i Tirana, Fieri dhe Vlora pa përfunduar. 3. Konventat ndërkombëtare për asistencën ndaj viktimave të minave dhe municioneve dhe detyrimet e Shqipërisë Shqipëria është aktive dhe ka marrë pjesë në iniciativat e ndryshme ndërkombëtare për asistencën ndaj viktimave të minave dhe municioneve. Shqipëria ne shtator te vitit 1998 ka nënshkruar Traktatin për Ndalimin e Minave Antinjeri. Po kështu në dhjetor të vitit 2008 Shqipëria ka nënshkruar Konventën për Municionet Thërrmuese. Në kuadrin e këtyre Konventave shtetet palë, përfshirë dhe Shqipërinë, përveç obligimeve për çminimin, marrin përsipër detyrime që kanë të bëjnë edhe me Asistencën ndaj viktimave te minave dhe municioneve. Shqipëria raporton çdo vit për nivelin e zbatimit të Konventës për Municionet Thërrmuese dhe të Traktatit të ndalimit të minave antinjeri përfshi edhe komponentin e asistencës ndaj viktimave. Në mbështetje të Planit të Veprimit të Kartagjenës (Kolumbi) dhe të Vietnanes (Laos), për Asistencën ndaj Viktimave qeveria shqiptare ka hartuar një planin kombëtar për asistencën

13

ndaj viktimave të minave dhe municioneve. Një nga objektivat e këtij Plani Kombëtar është edhe regjistrimi i viktimave të municioneve në te gjithë vendin dhe përhapja e përvojës dhe eksperiencë se fituar në veri-lindje të Shqipërisë për mbështetjen e viktimave te municioneve në të gjithë Shqipërinë për ri-integrimin e tyre në shoqëri si persona me aftësi të kufizuar. Ky studim që po paraqesim për regjistrimin e viktimave të municioneve dhe identifikimin e nevojave të tyre në 2 qarqe të vendit, vjen në mbështetje të këtij plani kombëtar për asistencën ndaj viktimave dhe në vazhdim të studimit per regjistrimit të viktimave të municioneve në 6 qarqet e Shqipërisë: Berat, Durrës, Korçë, Gjirokastër, Dibër dhe Elbasan të kryer në vitin 2013.

14

KAPITULLI II

Qëllimi, objektivat dhe metodologjia e studimit

2.1. Situata e viktimave të municioneve në Shqipëri Pas konfliktit të Kosovës të vitit 1999, me ndihmën e ekspertizës ndërkombëtare, AMAE filloi mbledhjen e të dhënave për viktimat e minave në rajonin e Kukësit. Në procesin e mbledhjes së të dhënave dhe regjistrimin e viktimave të minave u përfshinë organizata Care International, Kryqi i Kuq Ndërkombëtar dhe shoqata lokale Viktimat e Minave dhe Armëve Kukës (VMA tani ALB-AID). Brenda një periudhe 3-vjeçare u regjistruan të gjitha viktimat nga minat në 39 fshatra kufitare të Shqipërisë me Kosovën. Me mbështetjen e Qendrës Ndërkombëtare të Gjenevës për Çminime Humanitare, AMAE ngriti sistemi IMSMA, për hedhjen e informacionit të hollësishëm për viktima të minave dhe municioneve. Në vitin 2005, me mbështetjen e UNDP-së, AMAE filloi mbledhjen e të dhënave për aksidentet me UXO/ERW/AXO-ve në Shqipëri, sipas formatit IMSMA. Deri tani janë hedhur në IMSMA informacione të hollësishme për 982 viktima të minave dhe municioneve në Shqipëri, duke përfshirë edhe të dhënat për 272 viktimat e minave në veri-lindje të Shqipërisë. AMMCO vazhdon të mbledhë informacion të detajuar për aksidentet nga minat dhe municionet nga ALB-AID dhe Kryqi i Kuq Shqiptar që nga 2003 e në vazhdim, të cilin e pasqyron në databazë-n e IMSMA. Pasqyra e aksidenteve me municione sipas informacionit të AMMCO për vitet 1996- 2013, sipas qarqeve në Shqipëri, paraqitet si më poshtë:

Por, deri më sot, nuk ka pasur asnjë studim të plotë për viktimat e shkaktuara nga aksidentet me municionet luftarake, për përmasat reale të dëmtimeve dhe të impaktit që aksidentet nga këto municione kanë pasur tek viktimat, familjet e tyre dhe komunitetet në tërësi. Kësisoj, viktimat e municioneve nuk kanë marrë vëmendjen dhe mbështetjen e

Tabele aksidenteve me mina dhe municione sipas qarqeve (AMMCO) Table mine/UXO/AXO accidents according to the counties (AMMCO)

0

50

100

150

200

250

300

Kukes

Tirane

Shkode

r

Berat

Elbas

anDib

er

Vlore

Lezh

e

Durres

Gjiro

kast

erFie

r

Korçe

Aksidentet

Te demtuar

Vdekur

15

nevojshme nga qeveria dhe institucionet shtetërore. Ata janë lënë jashtë skemave të mbështetjes sociale apo ekonomike. Një pjesë nuk kanë përfituar as pensione invaliditeti, pasi nuk kanë qenë në marrëdhënie pune në momentin e aksidentimit, siç e kërkon ligji aktual. Duke qenë të përjashtuar, ata nuk kanë qenë objekt i trajtimit dhe mbështetjes as nga OJF-të lokale, kombëtare apo ndërkombëtare. Mungesa e identifikimit dhe e prezantimit të problemeve të tyre ka sjellë përjashtimin nga mjaft programe qeveritare e jo qeveritare, respektivisht dhe margjinalizimin dhe diskriminimin e tyre, mosrespektim të të drejtave të tyre bazë. Tragjedia e aksidenteve është përjetuar dhe përballuar nga vetë viktimat dhe familjet e tyre, përfshi kostot social-ekonomike e mjekësore. Të vetmit mbështetës formalë kanë qenë mediat, të cilët kanë pasqyruar lajmin. 2.2. Qëllimi dhe objektivat e studimit

Qëllimi i këtij studimi është promovimi i përmirësimit të aksesit të viktimave të municioneve dhe mjeteve shpërthyese ndaj shërbimeve mjekësore dhe social-ekonomike që ofrohen nga operatorë shtetërorë dhe privat, qendror dhe lokal, përfshi shoqatat dhe institucionet e ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare. Objektivat: Ky studim ka patur dy objektiva kryesorë: 1)Regjistrimi i viktimave të municioneve dhe mjeteve luftarake në 2 qarqe të Shqipërisë (Lezhë dhe Shkodër);

dhe

2)Analizimi i gjendjes aktuale dhe identifikimi i nevojave të viktimave të municioneve të dy qarqeve për shërbime mjekësore e mbështetje social-ekonomike.

2.3. Modeli dhe metodologjia e përdorur 2.3.1. Modeli i vlerësimit Për të mbledhur informacionin e duhur mbi viktimat e municioneve dhe mjeteve shpërthyese për këtë studim është zbatuar modeli i mëposhtëm:

Lloji i informacionit të mbledhur Çështje specifike për të cilat është mbledhur informacion i detajuar

Informacion mbi aksidentin Rrethanat e ndodhjes së aksidentit

Si ka ndodhur aksidenti, vendi ku ka ndodhur, mjeti që ka shkaktuar aksidentin.

Informacion mjekësor Mënyra e marrjes së shërbimit mjekësor

Nëse ka pasur amputim, lëndime, mosfunksionime; lloji i ndihmës mjekësore të marrë personi i aksidentuar, aftësia për punë, grupi i pa-aftësisë; nevoja për shërbime mjekësor etj.

16

Informacion për familjen e të aksidentuarit Informacion, niveli arsimor për profesionin /formimin profesional

Statusi civil, pjesëtarë të tjerë të familjes të aksidentuar, statusi civil në momentin e aksidentit, sigurimi i të ardhurave në familje, madhësia e banesës, personat që banojnë në banesë, pronësia e banesës, gjendja e banesës, pasuria etj.

Informacion social-ekonomik Gjendja social-ekonomike e të aksidentuarit

Niveli i arsimit të personit të aksidentuar, nevojat për përmirësimin e formimit profesional etj. Burimi i të ardhurave para aksidentit, burimi aktual i të ardhurave pas aksidentit, humbjen e punës pas aksidentit, aftësitë që zotërojnë, mbështetje ekonomike dhe asistencë sociale të marrë nga subjekte të ndryshëm, formimi profesional, nëse shkolla plotëson nevojat, kohezioni social, ndihmesa e familjes, ndihma e komunitetit, si ndjehet në komunitet, nevojat ekonomike të tyre dhe të familjes.

2.3.2. Aspektet e vlerësuara për identifikimin dhe nevojave për mbështetje

Aspektet e vlerësuara

Kategoritë e ndryshimit

Çështje të veçanta të adresuara nga vlerësimi.

Impakti mjekësor Ndikimi i aksidentit tek shëndeti i viktimës

Situata mjekësore e viktimës pas aksidentit

Situata shëndetësore Dëmtimet e shkaktuara nga aksidentet A ka patur aksidenti me municione impakt direkt mbi shëndetin, situatën shëndetësore të viktimës?

Impakti social-ekonomik

Mënyra e të jetuarit para dhe pas aksidentit

Situata social-ekonomike Situata ekonomike e të mbijetuarit dhe familjes së tijë: A është përkeqësuar situata social- ekonomike e viktimës pas aksidentit? A janë ulur të ardhurat? Varfëria në çfarë shkalle është?

Cili është impakti i drejtpërdrejtë i aksidentimit duke përfshirë ndryshimet (pozitive ose negative) në stilin e jetesës?

Aspekte të ndryshimit të jetës së viktimës si rezultat i aksidentit.

Situata social-ekonomike Në çfarë shkalle ka ndikuar aksidenti në jetën e te aksidentuarit/viktimës? A ka ndryshuar dinamika e të sjellurit? A ka një sjellje të re të viktimës në familje dhe e familjes ndaj tij?

17

Vlerësimi i nevojave për mbështetje mjekësore dhe social- ekonomike Nevojat për shërbime mjekësore dhe mbështetje social- ekonomike

Rrugët e përmirësimit të situatës/ gjendjes së viktimave.

Përmirësimi i shërbimeve mjekësore Nevojat për shërbime të vazhdueshme mjekësore si me poshtë: Nevojat për pajisje me proteza dhe mirëmbajtjen e tyre Nevojat për shërbime fizioterapie Mbështetja social-ekonomike Nevojat për mbështetje psiko-sociale të të mbijetuarve Nevojat për këshillim psiko-social Nevojat për aktivitete rekreative Nevojat për punësim: Mbështetje me fonde për vetëpunësim për gjenerimin e të ardhurave dhe përmirësimin e gjendjes ekonomike; Nevojat për trajnime profesionale; Mbështetje me kredi, këshillime etj. Mbështetje e ndërmarrjeve sociale për personat me aftësi të kufizuar. Advokim/lobim Nevoja për përfshirjen në skemat e ndihmës shoqërore e pensionimit për paaftësi (programet PAK), si rezultat i aksidentimit me municione

2.3.3. Metodologjia e studimit

Objekt i këtij studimi kanë qenë viktimat e municioneve në qarqeve Shkodër dhe Lezhë në vazhdim të studimit të kryer në qarqet Berat, Durrës, Korçë, Gjirokastër, Dibër dhe Elbasan gjatë vitit 2013. Studimi është bazuar në metodologjinë hulumtuese të të dhënave të mbledhura përmes pyetësorëve të plotësuar në terren me çdo viktimë municionesh, intervistave, statistikave zyrtare të mbledhura nga drejtoritë e Shërbimit Social Rajonal, botimet e ndryshme etj. Për këtë qellim janë intervistuar 126 të aksidentuar. Nuk janë intervistuar dhe nuk janë përfshire në këtë studim personat e aksidentuar nga municionet me pasoje vdekjen para ose pas aksidentit, për arsye se familjarët e kontaktuar kanë refuzuar intervistimin, pasi nuk kanë dëshirë të kujtojnë fatkeqësinë. Realizimi i studimit është bërë përmes katër fazave, si më poshtë:

Faza përgatitore; Plotësimi i pyetësorit përmes intervistave individuale; Kryerja e kontrolleve mjekësore; Përpunimi i të dhënave, analiza dhe konkluzionet e studimit;

I tërë procesi është monitoruar nga afër nga oficeri për Asistencën ndaj Viktimave të minave (AMMCO).

18

Faza I: Faza përgatitore

Pas përzgjedhjes së stafit janë vendosur kontakte me aktorët kryesorë të përfshirë si dhe të interesuar për kryerjen e studimit. Meqenese stafi i projktit i ka patur kapacitet e duhura për mbledhjen e të dhënave dhe kryerjen e studimit, pasi është trajnuar gjatë projektit të mëparshëm, është kryer një ri-trajnim i shkurtër më special për teknikat dhe specifikat e intervistimin me të mbijetuarit. Në bashkëpunim me zyrën e AMMCO pyetësori (bashkëngjitur) është përditësuar (i përgatitur gjatë zbatimit të projektit për 6 qarqet e kaluara), i cili është përdorur për intervistimin e viktimave të municioneve. Pyetësori është bazuar mbi një model të përdorur edhe nga shtete te tjera për projekte te ngjashme, për asistencën ndaj viktimave si dhe është realizuar edhe me asistencën e organizatave ndërkombëtare ( ICRC dhe GICHD). Pas vendosjes së bashkëpunimit me Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, është organizuar një takim me Drejtorinë e Politikave Sociale, për të siguruar mbështetjen institucionale të ministrisë dhe degëve rajonale në vartësi të kësaj ministrie, për mbështetjen e projektit dhe bashkëpunimin me ALB-AID për realizimin cilësor të studimit. Pas kësaj janë vizituar Drejtoritë Rajonale të Shërbimit Social të qarqeve Lezhë e Shkodër ku është bërë prezantimi i projektit dhe i kërkesave të studimit. Janë hartuar marrëveshjet përkatëse për angazhimin institucional për plotësimin e pyetësorit dhe mbledhjen e informacionit. Në bashkëpunim me drejtorët rajonalë të shërbimit social të qarqeve janë përzgjedhur asistentet lokalë për secilin qark, të cilët kanë shërbyer si ndërlidhës mes shoqatës ALB-AID, drejtorive të shërbimit social shtetëror dhe punonjësve socialë të komunave për të lehtësuar bashkëpunimin me punonjësit social. Pas përzgjedhjes, është organizuar trajnimi i asistentëve lokalë në bashkëpunim me stafin e projektit dhe është hartuar plani i vizitave në secilin qark, janë përcaktuar format e mbledhjes së informacionit. Lista e viktimave të municioneve për qarqet e Shqipërisë që disponon AMMCO, u është vënë në dispozicion asistentëve lokalë dhe drejtorive rajonale të shërbimit social për ta ndarë me administratorët socialë të komunave për të identifikuar vend-ndodhjen e viktimave të municioneve. Asistentët lokalë kanë organizuar takime me punonjësit socialë të komunave, me të cilët është ndarë lista e viktimave të municioneve, e vënë në dispozicion nga AMMCO. Njëkohësisht, administratorët socialë janë udhëzuar të identifikojnë viktima të reja municionesh të pa-regjistruara në listat e AMMCO (nëse ka të tilla) dhe të mbledhin informacione për aksidente të mundshme, të cilët mund të kenë mbetur jashtë këtyre listave. Administratorët socialë kanë bërë identifikimin e viktimave të municioneve në komunat e tyre dhe saktësimin e vendndodhjes, adresës etj. Një pjesë prej tyre kanë identifikuar edhe viktima të reja të pa-raportuara e, për rrjedhojë, të paregjistruara në bazën e të dhënave të AMMCO. Në Shkodër janë identifikuar 23 dhe në Lezhë 15 raste të aksidentesh me municione të paregjistruara më parë.

Faza II: Intervistimi në terren, plotësimi i pyetësorit,

Faza e dytë është faza kyesore për mbledhjen e të dhënave të detajuara për të dëmtuarit nga minat dhe municionet. K jo f azë ka zgjatur 3 muaj (shkurt - prill 2014.) Kështu, pas mbledhjes së kontakteve, informacionit dhe saktësimit të adresave nga punonjësit socialë, në koordinim me asistentët lokalë, punonjësit e shoqatës kanë bërë plotësimin e pyetësorëve

19

Gjina e të intevistuarve Gender of the persons interviewed

Meshkuj/Male90%

Femra/Female10%

në çdo fshat për çdo individ. Gjatë vizitave në terren punonjësit e shoqatës ALB-AID janë shoqëruar nga asistentët lokalë të qarqeve dhe nga administratorët socialë sipas komunave përkatëse.

Gjatë kësaj faze në këto dy qarqe janë vizituar 168 persona dhe familje në 54 komuna e 10 bashki. Nga këta janë intervistuar individualisht 126 të aksidentuar, nga të cilët 78 në Shkodër dhe 48 në Lezhë. Janë intervistuar 88 persona nga lista e AMMCO dhe 38 të rinjë (të pa regjistruar më parë) të cilët janë identifikuar nga administratorët socialë të Komunave gjatë mbledhjes së të dhënave në terren.

Nuk janë intervistuar nga lista e IMSMA (AMMCO) 52 persona si më poshtë: 11 personat e vdekur në momentin e aksidentit 11 persona rezultojnë të kenë vdekur në vitet pas aksidentit. 7 persona nuk kanë pranuar të intervistohen. 1 person ka ndërruar vendbanim 12 persona ndodhen në emigracion 10 persona nuk janë gjetur në adresat e dhëna në databazën e AMMCO-s.

(Këta pesona nuk ekzistojnë as në regjistrat e Gjendjes Civile të komunave sipas adresave të IMSMA (AMMCO)

Nga të intervistuarit 13 kanë qenë femra (10%), 113 meshkuj (90%).

Çdo i aksidentuar është vizituar dhe intervistuar individualisht në banesën e tij për mbledhjen e informacionin të duhur. Intervistat kanë zgjatur 50 deri 78 minuta.

Për viktimat e reja të identifikuara është plotësuar formati IMSMA. Të dhënat e mbledhura janë dërguar pranë AMMCO përt t'u hedhur në bazën e të dhënave IMSMA.

Pyetësort e plotësuar sipas qarqeve Questionaires completed in each county

Lezhe, 48Shkoder, 78

20

Faza III: Kontrolli mjekësor Pas përfundimit të intervistimit të viktimave është organizuar kontrolli mjekësor i viktimave me probleme serioze mjekësore. Kontrollet mjekësore janë organizuar mbi bazë qarqesh dhe kanë përfshirë vizitat nga okulisti, ortopedi, tekniku protezist, fizioterapisti dhe psikologu. Janë realizuar 6 vizita mjekësore. Në këta vizita 32 viktima janë vizituar nga okulisti, 50 prej tyre janë vizituar nga ortopedi dhe tekniku protezist, 77 persona janë vizituar nga psikologu, nga të cilët 43 me probleme serioze psikologjike.

Faza IV: Përpunimi i të dhënave dhe përgatitja e studimit.  

Përpunimi i detajuar i të dhënave të mbledhura dhe identifikimi i nevojave të paraqitura në këtë material është bërë për 126 personat e intervistuar nga ALB-AID Pas përfundimit të kontrollit mjekësor informacionet e mbledhura janë kompjuterizuar dhe përpunuar. Eshtë përgatitur një bazë e detajuar të dhënash në programin Akses. Janë analizuar të dhënat, dhe është hartuar ky studim i detajuar për nevojat e të aksidentuarve për shërbime mjekësore dhe mbështetje për integrim social-ekonomik me rekomandimet përkatëse për seicilin qark. Pjesa e përgjithshme është përkthyer në Anglisht. Studimi u është shpërndarë Drejtorive të shërbimit social dhe komunave të qarqeve Shkodër e Lezhë. Studimi është dërguar gjithashtu edhe pranë Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë dhe Departamentit të Shërbimin Social Shtetëror. Studimi do të shërbejë për nxitjen e aktoreve të ndryshëm për përfshirjen e viktimave të municioneve luftarake në politikat dhe programet e ndryshme qeveritare për PAK dhe rehabilitimin e plotë të tyre në përputhje me standartet dhe Konventat ndërkombëtare për Asitencën ndaj viktimave të minave dhe municioneve dhe Konventës për të Drejtat e Personave me aftësi të kufizuar. Studimi me gjetjet dhe rekomandimet për hapat e ardhshëm që do të ndahet me të gjitha palët tjera të interesuara. Ai bashkë me Bazën e të Dhënave janë publikuar në faqen zyrtare të shoqatës ALB AID.

Gjetjet kryesore

janë identifikuar 38 të aksidentuar nga municionet, të pa-raportuar më parë në qarqet

Lezhë dhe Shkodër.

11 persona të aksidentuar me municione kanë gjetur vdekjen në momentin e

aksidentit, kurse 11 të aksidentuar të kanë vdekur në vijim pas aksidentit.

(Familjet e tyre nuk janë intervistuar dhe nuk janë përfshirë në këtë studim)

Të aksidentuarit nga municionet janë të shpërndarë kryesisht në zonat më të varfëra

dhe në fshatrat më të largëta të vendit

Të aksidentuarit nga municionet u përkasin kryesisht shtresave më të varfra dhe

përfshijnë të gjitha grupmoshat.

18 persona jnë dëmtuar me minë (14 %),107 (85%) me municione/granata, 1 me mjet

të paidentifikuar. Nga 126 të intervistuarit 13 kanë qenë femra. Në momentin e aksidentit 11 kanë qenë fëmijë, 83 kanë qenë të moshës 19-55 vjeç

dhe 32 mbi 56 vjeç Nga 126 të intervistuarit, 1 është pa arsim, 11 me shkollë fillore, 61 me arsim 9

21

vjeçar, 40 me arsim te mesëm dhe 13 me universitet. 55 persona kanë qenë kryefamiljarë para aksidentit, 36 pohojnë se pas aksidentit ky

rol ka ndryshuar. 81 persona kanë pësuar amputime të ndryshme, kurse pjesa tjetër kanë pësuar

fraktura, lëndime të ndryshme, etj. 25 persona (20%) kanë marrë paisje teknike mjeksore si më poshtë 18 janë pajisur me

proteza, 1 me patericë, 5 me syze,1 protezë zyri 55 persona kanë shfaqur çrregullime të ndryshme sa i përket shikimi, dëgjimit, etje 12 persona kanë marrë trajtim mjeksor jashtë shtetit 43 të aksidentuar kanë probleme serioze psikologjike 81 persona kanë humbur aftësinë për punë si rezultat i aksidentit nga të cilet 41

persona kanë humbur plotësisht aftësinë për punë pas aksidentit, kurse 40 persona kanë humbur pjesërisht aftësinë për punë.

122 të intervistuar nuk kanë akses dhe përfshirje në shërbimet sociale ditore, rehabilituese dhe arsimore për personat me aftësi të kufizuar për shkak të mungesës së infrastrukturës për PAK dhe nuk janë përfshirë as në aktivitete rekreative.

81 të aksidentuar ndjen vështirësi fizike në marrjen e shërbimeve bazë (64 %).

106 të intervistuar banojnë në shtëpi të papërshtatshme të cilat kanë nevojë

emergjente për riparime të ndryshme dhe ndërhyrje.

87 të aksidentuar janë përfshirë në programin e asistencës sociale (69 %), kurse 39

nuk janë përfshirë (21 %).

47 të aksidentuar marrin pension pa-aftësie; 10 marrin pension të zakonshëm pleqërie

në krahasim me 3 persona që merrnin pension të zakonshëm pleqërie para aksidentit.

59 persona merren me bujqësi e blektori në krahasim me 83 persona që merreshin me

bujqësi e blektori para aksidentit.

Nevojat 74 të aksidentuar kanë nevojë për shërbime te mjekësore si vijon: 2 persona kanë

nevojë për paisje prostetike, 2 paterica, 51 proteza këmbe dhe dore, 13 protezë syri, 1 karrocë dhe 5 kanë nevojë për syze, Ata kanë nevojë edhe për kontrolle të shpeshta mjeksore, seanaca fizioterapike, këshillime sociale,vizita miqësore, etje

29 persona kanë nevojë për kontrolle të shpeshta okulistike 43 të aksidentuar me probleme serioze psikologjike kanë nevojë për seanca

intensive psikologjike 18 prsona kanë nevoja të veçanta nga të cilët 13 mjete leximi për të verbër, 1 mjet

gjuhëor, 3 libra tingëllues dhe 1 mjet tjetër leximi 57 të aksidentuar dëshirojnë të ndjekin kurse të formimit profesional, 8 kërkojnë të

vazhdojnë shkollën e mesme, kurse 7 të tjerë dëshirojnë vazhdojnë universitetin. 118 të aksidentuar kanë nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike nga të

cilët 69 punësim, 57 kurse profesionale, 25 mikro-kredi për biznese familjare. 31 të aksidentuar kërkojnë mbështetje për rimbursim ilaçesh,pasi nuk mund t'i

përballojnë shpezimet për blerjen e tyre. Vlera e përafërt e ilaçeve që ata përdorin rregullish shkon rreth 6.500 lekë/muaj

22 familje kerkojne ri-embursim të shkollës për fëmijët, 3 për qeranë e banesës; 20 persona kërkojnë të kenë akses për shërbime ditore, kurse 16 kërkojnë të

përfshihen në klube sportive dhe aktivitete rekreative 31 të intervistuar kërkojnë riembursimin e shpenzimeve shëndetësore

22

Mosha në momentin e aksidentitAge of the victims at the moment of accident

36-45 vjeç9%

26-35 vjeç17%

19-25 vjeç15%

5-18 vjeç9%

mbi /over 66 vjeç9%

56-65 vjeç17%

46-55 vjeç24%

KAPITULLI III

Rezultatet e pyetësorve

3.1 Aksidentet me mina dhe municione luftarake

Sipas informacionit të mbledhur në 2 qarqet e Shkodrës dhe Lezhës rezulton se gjatë periudhës mars 1997-dhjetor 2013 janë aksidentuar nga minat dhe municionet 145 persona. Kurse nga viti 1957 deri ne vitin 2013 janë aksidentuar 168 persona. Nëse u referohemi të dhënave sipas viteve (tabela e mëposhtme) shohim se aksidentet kanë qenë minimale gajtë viteve 1957-1996. Gjatë kësaj periudhe ka patur 27 të aksidentuar. Viti 1997 për shkak të krizës së “piramidave financiare”, revoltave dhe rënies së shtetit, shënon kulmin e aksidenteve, plot 60 të tilla, duke u pasuar me 20 aksidente në vitin 1998. Më pas, në vitet në vazhdim kemi përsëri një ulje të aksidenteve, por që krahasuar me vitet para 1997-s, numri mbetet sërish i lartë.

Tabela e aksidenteve sipas viteve:

3.2. Mosha e të aksidentuarve

Nëse i klasifikojmë sipas moshës shohim se 9 % kanë qenë fëmijë, 15 % adoleshentë, kurse 67 % i përkasin grup-moshës aktive për punë, vetëm 9 % kanë qenë mbi 66 vjeç. Në këtë tabelë përfshihen edhe personat e aksidentuar me pasojë vdekjen.

Aksidentet sipas viteve / Accidents in years

19

8

60

20 1725 23

0

10

20

30

40

50

60

70

1957-1991 1992-1996 1997 1998 1999-2000 2001-2005 2006-2013

23

3.3. Mjeti që ka shkaktuar aksidentin

Nga vlerësimi i pyetësorëve të plotësuar me personat e intervistuar rezulton se 86 persona (68 % e të intervistuarve) janë dëmtuar me municione dhe granata dore, 21 me kapsolla (17%) ndërsa 18 (7 %) janë dëmtuar me mina.

Tjera mjete (17%) përfshijne 20 të aksidentuar me kapsolla dhe 1 person me ndezës anti-tank.

3.4. Lloji i aktivitetit ne momentin e aksidentit Një e dhënë tjetër interesante është edhe aktiviteti i personit në momentin e aksidentit.

Nga të intervistuarit rezulton se 17 % e të aksidentuarve, kanë qenë në punë në momentin e aksidentit. Këtu përfshihen kryesisht personat që kanë qenë në punë në ushtri ose thjesht ushtarë kur depot e armatimit kanë shpërthyer ose janë grabitur në vitin 1997. Kurse fëmijë përbëjnë 8,7 % (11 persona ) të cilët kanë qenë duke lozur me shokët apo duke manipuluar municionin e gjetur, gjë e cila ka sjellë edhe aksidentimin e tyre. Kategori të tjera më të vogël në numër janë kategoritë e atyre që janë aksidentuar duke u marrë me punë bujqësie, si, për shembull, duke punuar në arë, duke kullotur bagëtinë ose duke mbledhur skrap etj. Një grup të madh përbëjne ata që kanë qenë duke shëtitur, duke shkuar për të vizituar të afërmit dhe duke lozur. Kështu duke lozur janë aksidentuar 43 persona, duke shëtitur 14, duke punuar arën 12, dhe duke kullotur bagëtinë 20 (16%)

Lloji i aktivtetit në momentin e aksidentit Type of activity at the moment of the acciden

Duke mbledhur skrap/ Collecting scrap

1%

Të tjera/ Other11%

Duke punuar arën/ mbledhur dru/ Diging

land/collecting firewood

10%

Duke kullotur bagëtinë/

Grazing animals16%

Duke shëtitur/ Walking around

11%

Në punë/ On job17%

Duke lozur/ Playing

34%

Aksidentet sipas llojit të mjetit shpërthyes Accidents according to the type of device

Tjetër/ Other17%

E panjohur/ Unknown 1%

Granatë dore/ Hand Granade

40%

Municion/ Munition

28%

Mine/ Mine7%

24

3.5. Dëmtimet e shkaktuara nga aksidentet

Individët që kanë qenë pjesë e intervistës në terren janë kategorizuar edhe sipas dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti. Nga intervistat në terren rezulton që dëmtimet e personave të aksidentuar janë nga më të larmishmet, ku më kryesoret përfshijnë: amputim ose humbje gjymtyrësh; dëmtim ose humbje shikimi, lëndime të ndryshme si djegie, plagë sipërfaqësore, dëmtim i dëgjimit, trauma etj.

Sipas këtij kategorizimi, dallohen dy grupe kryesore: a) grupi i personave që kanë pësuar amputime dhe b) grupi i personave që kanë marrë plagë të ndryshme. Sipas të intervistuarve, 81 prej tyre kanë pësuar amputim gjatë aksidentit. Amputimi përfshin humbje gjymtyrësh, si psh: humbje këmbe, dore ose gishtërinjsh etj. Kurse grupi i dytë përfshin 45 të aksidentuar që kanë marrë plagë të ndryshme si fraktura, djegie etj., të cilat do t’i trajtojmë më poshtë. Numri më i madh i personave që kanë pësuar amputim u përket atyre që kanë dëmtuar krahun e djathtë ose të majtë, duke përfshirë këtu dëmtimet si poshtë bërrylit ashtu edhe sipër bërrylit. 43% e përbejnë ata që kanë humbur krahët. Këtij grupimi i përkasin 47 të aksidentuar, kurse 17 të tjerë kanë humbur këmbën e majtë ose të djathtë. Në grupin me amputime përfshihen edhe 31 të tjerë (33%) që, përveç humbjes se njërës gjymtyre, kanë dëmtuar ose humbur edhe gjymtyrë të tjera si gishtërinjtë e dorës ose këmbës etj.

Kurse sa i përket grupit të dyte, të cilët kanë pësuar plagë të ndryshme, numrin më i madh e zë grupi i atyre që kanë pësuar dëmtime të syve - 35 persona. 17 persona kanë pësuar fraktura të ndryshme, 23 djegie, 15 plagosje fragmentare, 18 plagë të tjera si dëmtime të barkut, shtyllës kurrizore, humbje të dëgjimit, etje.Pas aksidentit 55 persona kanë shfaqur çrregullime të ndryshme me shikimin, dëgjimin, me stomakun dhe me sisitemin nervor.

Lloji i dëmtimit Type of damage caused

Amputime/ Loss of limbs

55%

Plagë të ndryshme/ Wounds

69%

Lloji i Amutimit/Type of Amputation

6%

43%33%

12%6%

Krahu mbi bërryl/ Arm over elbows

Krahu poshte bërrylit/ Armbelow the elbow

Duaret dhe gishtat/ Hands and fingers

Kemba mbi gju/ Leg over knee

Kemba poshte gjunjeve/Leg below the knee

25

3.6. Ndihma mjekësore

Të gjithë të aksidentuarit e intervistuar kanë pohuar se kanë marrë ndihmë mjekësore pranë spitalit më të afërt pas aksidentit. Të aksidentuarit në fshatrat më të largët janë transportuar menjëherë në spitalet e qyteteve përkatëse, sipas rastit, me ambulancë ose mjete të tjera. Po kështu, pothuajse të gjithë të aksidentuarit janë trajtuar fillimisht me ndihmën e parë dhe më pas të gjithë ata që kanë patur nevojë emergjente për ndërhyrje i janë nënshtruar operacionit të mëtejshëm. Vlen të theksohet se në rastet kur spitalet lokale nuk kanë patur kapacitetet për kurimin e pacientëve, ata janë transportuar drejt spitaleve të kryeqytetit për ndërhyrje më të specializuar. Kështu, pothuajse të gjithë të intervistuarit, (124 persona) kanë marrë ndihmën e parë mjeksore pas aksidentit. 109 prej tyre i janë nënshtruar ndërhyrjes kirurgjikale, kurse 9 i janë nënshtruar ndërhyrjes kirurgjikale për herë të dytë.

Lloji i ndihmës mjeksore /Type of Medical Intervention/support

020406080

100120140

Ndihmë e parë Ndërhyrjekirurgjikale (e

parë)

Ndërhyrjekirurgjikale (e

dytë)

Kujdes ivashdueshëm

mjeksor

Rehabilitim fizik Mbështetjepsiko-sociale

Tjetër

Sa i përket mbështetjes me paisje teknike, 25 të dëmtuar kanë marrë paisje të tilla nga te cilët 18 janë pajisur me proteza, 1 ka marrë paterica, 5 syze dhe 1 protezë syri.

Kështu 12 persona kanë marrë trajtim jashtë shtetit për paisje me protezë si më poshtë: 4 persona në Itali , 3 persona në Rusi, 1 person në Greqi, 1 person në Turqi, 1 në Irlanda, 2 në Gjermani .

3.7. Aksidentet dhe aftësia për punë e të dëmtuarve

Aksidentet kanë sjellë si rrjedhim edhe humbjen e aftësisë për punë të pjesës më të madhe të personave të aksidentuar. Nga personat e intervistuar, 41 prej tyre janë kategorizuar me pa-aftësi të përhershme, kurse 40 prej

Llojet e paisjeve mjeksore e përfituar nga të dëmtuarit Type of Medical device received byy the injured

Proteza/Prosthesis72%

Paterica/Cratches4%

Syze/Spectatcles20%

Proteza syri/Eye prosthesis

4%

Tipi i pafatesise/Type of disability

Pa-aftësia e përhershme /Permanent

disability51%

Pa-aftësi të përkoshme /Temporary

disability49%

26

tyre me pa-aftësi të përkohshme.Pra, kemi 81 të aksidentuar që deklarojnë se kanë humbur totalisht aftësinë për punë, kurse 45 të tjerë deklarojnë se janë ri-integruar në komunitet dhe punojnë si çdo individ tjetër.

3.8. Nevojat për mbështetje të mëtejshme mjeksore

Pyetjes nëse kanë nevojë për trajtim të mëtejshme mjekësore, 36 persona i janë përgjigjur pozitivisht. Ndërsa pjesa tjerë nuk kanë nevojë për trajtim të mëtjeshëm mjeksor. Kurse nevojat paraqiten si më poshtë: 72 % e të aksidentuarve ose 74 prej tyre kanë nevojë për paisje mjeksore jetike, nga të cilët 51 persona kanë nevojë për paisje me proteza për këmbet ose duarë, 13 për proteza syri, 1 për karrocë, 5 për syze dhe 2 për paisje protetike

Lloji i paisjeve mjeksore për të cilat kanë nevojë të dëmtuarit Types of Medical Devices needed

Proteza/ Prosthesis

68%

Syze/ Spectatcles

7%

Paisje prostetike / Prostetic equipment.

3%Paterica/ Cratches

3%

Proteza syri/ Eye Prosthesis

18%

Karroca/ Wheel chair

1%

3.9. Gjendjen familjare e të aksidentuarve

Sa i pëket informacionit personal, nga 126 të intervistuarit 79 janë me status civil "të martuar" dhe 47 "beqarë". Nga këto rezultojnë se 76 të aksidentuar kanë edhe fëmijë. Kurse sa i përket numrit të fëmijve, ata deklarojne se kane 248 fëmijë, afërsisht 3.2 fëmijë per familje. Pjesa më e madhe e te intervistuarve janë mbi 46 -55 vjeç, 33 % e ndjekur nga personat me moshë 36-45 vjeç (21 %). Kurse fëmijët përbëjnë 9 për qind. Në këtë fazë është identifikuar edhe aspekti nëse të intervistuarit kanë pjesëtarë të tjerë të familjes të aksidentuar. Pyetjes a ka anëtarë të tjerë të familjes suaj që janë aksidentuar nga minat dhe municionet i janërgjigjur si më poshtë: 20 prej të intervistuarve kanë pohuar se kanë patur një të afërm të përfshirë në aksident, kurse 106 janë përgjigjur në mënyrë negative. Të afërmit e përfshirë në aksident dhe të dëmtuar në 13 raste kanë rezultuar të jenë vëllai ose motra, 4 raste fëmijët dhe 3 raste të afërm. Kurse pyetjes: a keni qenë kryefamiljar para aksidentit? 55 të intervistuar i janë përgjigjur se kanë qenë kryefamiljarë para aksidentit, ndërsa 71 nuk e kanë patur një status të tillë. Kjo nënkupton kryefamiljarin si personin kryesor të sigurimit të të ardhurave me 58 raste që janë përgjigjur “po” dhe 68 raste janë përgjigjur “jo”. Përsa i përket pyetjes nëse ka ndryshuar ky roli pas aksidentit, 36 persona janë përgjigjur se ky rol ka ndryshuar, kurse 90 persona kanë pohuar se ky status ka ndryshuar status, duke u shnëdëruar në kryefamiljar.

27

Aksidenti ka shkatuar pasoja katastrofik edhe për familjen, pasi nga të ardhurat e

siguruara nga ai varet e gjithë familja. Pytjes nëse ka patur anëtarët të familjes të varur nga i aksidentuari gjendja paraqiten si më poshtë:

Siç shihet nga diagrama, 37 % deklarojnë se nga të ardhurat e siguruara nga ia varet bashkëshortja, kurse 36% deklarojnë se nga ia varen fëmijët, kurse 21 % deklarojnë se nuk varet askush nga ata. Një e dhënë tjetër e rëndësishme është edhe sigurimi të ardhurave për veten dhe familjen nga personat e aksidentuar. Duke qenë pjesë e dëmtimeve të niveleve të ndryshme, vështirësohet edhe sigurimi të ardhurave për familjen. Gjendja e sigurimit të ardhurave paraqitet si në tabelën e mëposhtme: Nga rezultatet e anketimit rezulton se 75 të aksidentuar (56%) i sigurojnë vetë të

ardhurat për familjen, të ndjekur nga 39 persona (28%) që të ardhurat i sigurojnë prindërit për ta. Kurse në 13 raste i sigurojnë bashkëshortët. Sigurimi i të ardhurave nga vetë personat është e një kuptimi të dyfishtë, ku me “sigurim të ardhurash nga vetë personi”, përveç angazhimit në një punë sistematike, nënkupton edhe pension pa-aftësie që përfitojnë këta persona, me kujdestarë ose jo. Rastet që u referohen prindërve janë kryesisht të aksidentuar në një moshë të re dhe e kanë të pamundur angazhimin e tyre në një punë stabile. Kur i referohemi sigurimit të të ardhurave nga bashkëshortja, ato kryesisht identifikohen me punë në bujqësi, shitëse etje, punë që bëhen përgjithësisht nga gratë.

Pas aksidentit kush i siguron të ardhurat për familjen? After the incident, is the role of bread-winner responsibility of

other household member (who)

Prindërit/parents 28%

Tjetër/other1%

Vëllai/motra/ sister/brother

2%

Bashkshorti/ja/ Spouse

9%

Fëmijet/children4%

Unë vetë/myself56%

Kush varet nga i aksidentuari? Who depends from the injured person?

Vëllai/motra brother/sister ( 2)

1%Tjetër/other (1)

1%

Prinderit/parents (8) 4%

Fëmijet/Children (71) 36%

Askush/None (41), 21%

Bashkëshortja/ bashkëshorti

Spouse(73), 37%

28

3.10 Kushtet e jetesës

Personat që janë identifikuar të aksidentuar jetojnë kryesisht në fshat. Fare pak prej tyre jetojnë në qytet. Kurse 95 të intervistuar jetojnë në shtëpi private dhe 31 në apartamente në

pallate. Madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është 74 m2 , ndërsa mesatarja e numrit të personave që jetojnë në një shtëpi është 5. Fakti pozitiv për personat e intervistuar është se në shumicë dërrmuese 75.4 % (95 persona), pohojnë se pronësia e banesës është private, pra, janë zotërues të banesave. 31 persona pohojnë se jetojnë në pallatat. Nga këto 111 deklarojnë se shtëpitë i kanë të tyret, 6 banojnë me qera, 8 banojnë të të afërm dhe 1 në banesë të zaptuar. Një fakt tepër shqetësues mbi kushtet e banesës është 48 % prej të intervistuarve deklarojnë që shtëpitë e tyre janë të vjetra dhe kanë nevojë emergjente për riparime. Me riparim të intervistuarit zakonisht kuptojnë tualetin, çatinë apo instalimet elektro-hidraulike. Kurse 32 të mbijetuar deklarojnë se kanë shtëpi të reja, dhe nuk kanë nevojë për asnjë riparim, kurse 33 i kanë të riparuara. 80% ose 106 persona kanë deklaruar se banesa e tyre ka nevojë për riparime,kurse 20 persona kanë deklaruar se nuk kanë nevojë për riparime. Sa i përket ujit të pijshëm vetëm 93 persona i janë përgjigjur pozitivisht, nga të cilet 64% e tyre kanë deklaruar se uji vjen me orar, kurse 35 % kanë ujë pa orar. Pytjese nëse kanë kanalizime të ujrave të zeza, të gjithë i janë pergjigjur se nuk kanë probleme. Sa i përket pajisjeve të ndryshme elektro-shtëpiake, pothuajse të gjithë deklarojnë se i disponojnë këto pajisje si televizor, mobilie, orendi, frigorifer etj. Asnjëri prej tyre nuk disponojnë automobil apo makineri bujqësore. E vetmja pasuri e rëndësishme për jetesën në zonat rurale është toka. Duket qartë se për pjesën më të madhe toka bujqësore dhe blektoria janë burimi kryesor për sigurimin e të ardhurave. Të angazhuar vetë ose familjarisht ata punojnë në bujqësi dhe blektori për të siguruar të mbijetesën e tyre. Kështu 48 % , e tre (59) persona merren direkt me bujqësi dhe posedojnë rreth 255 dynim tokë, 9 persona sigurojnë të ardhurat përmes kultivimit të fermave me dru frutorë, kurse 34 prej tyre mbarështrojnë lopë,.

3.11. Arsimi dhe formimi profesional.

Nga informacioni i mbledhur rezulton se shumica dërmuese, 72 person (57 %) kanë arsimin 9-vjeçar, 40 persona (31%) arsimin e mesëm. Ndërsa një numër shumë i ulët 17 prej

tyre , 7% kanë arsimin e lartë. Konkretisht. Faktet tregojnë që personat që kanë arsimimin e lartë janë njëkohësisht edhe më të integruar në shoqëri, duke siguruar të ardhurat e familjes vetë, janë të stabilizuar në një punë të rregullt dhe janë protagonist në jetën sociale. Personat me arsim 9-vjeçar i sigurojnë të ardhurat e familjes kryesisht nga persona të tretë

Arsimimi/ Education

Universitet/ University

7%

Pa arsimwithout education

1%

Shkolle 9 -vjeçar/ Primary

education57%

Me shkollë të mesme /

High School31%

29

Çfarë do të donit të përmirësonit në edukimin tuaj? If support what would you select to improve your education?

Nuk prononcohen/Nothing

43%

Të vazhdoj shkollën/ To attend school

6%Të vazhdoj

universitetin/ To attend university

6%

Të ndjek Kurse të formimit profesional / Vocational Courses

45%

(bashkëshortja, fëmijët), kjo jo vetëm si pasojë e pa-aftësisë fizike, por edhe e mungesës së një profesioni. Ndërsa në qendër qëndrojnë personat me arsim të mesëm të cilët janë të nxitur nga faktorë të jashtëm për të qenë pjesë e sfidave bashkëkohore, por mungesa e aftësive profesionale nuk ua lejon këtë gjë. Sa i përket pyetjes se çfarë do të donit të përmirësonit sa i përket edukimit (arsimimit), 45 % ose 57 vetë janë përgjigjur se për shkak edhe të moshës relativisht të lartë, nuk preferojnë të vazhdojnë studimet, por të ndjekin kurse profesionale. Kjo vjen edhe nga

papunësia e lartë që e karakterizon këtë shtresë, duke parë formimin profesional si shpresën e vetme për punësim. Ky grup arsimim e konsiderojnë si një rrugë të shpejtë dhe të sigurt për integrimin e tyre. Kurse 8 dëshirojnë të vazhdojnë shkollën aty ku e kanë lënë, 7 të vazhdojnë universitetin, kurse 54 prej tyre nuk parapëlqejnë asnjëren prej tyre.

3.12. Situata social-ekonomike dhe nevojat për mbështetje.

Situata social-ekonomike në terren në përgjithsishët duket e vështirë. Mbijetesa e të aksidentuarve bazohet kryesisht në bujqësi dhe mbarshtim bagëtishë. Aksidenti ka shkaktuar humbjen e vendit të punës dhe vështërsi të tjera ekonomike. Kështu sipas grafiqeve rezulton se ndërsa para aksidentit 46% e tyre janë marrë me mbarshtim bujqësi, pas aksidentit vetëm 24 % merren me bujqesi e blektori.

Burimi i të ardhurave para dhe pas aksidentit/ Source of incomes before and after the accident

0

10

20

30

40

50

60

Bujqësi/A

gricultu

ture

Mbarshtr

im ba

getish

/Anim

al bre

eeding

I vet-p

unësu

ar/Self

-emplyed

I pun

ësuar m

e kohë t

ë pjessh

me/Part t

ime jo

b

I punë

suar m

e kohë

të plotë/Full t

ime jo

b

Pune se

zona

le/Seas

onal jo

b

Pension in

valid

iteti/D

isabilit

y pens

ion

Pension norm

al/Regula

r Pen

sion

Emigracion/em

igration

Asnjë bu

rim/N

one

Tjetër/othe

r

Para Aksidentit/ Before the Accident

Pas Aksidentit/ After the Accident

30

Burimi aktual i të ardhurave pas aksidentit/ Source of incomes after the accident

I vet-punësuar/Self-emplyed

3%

I punësuar me kohë të pjesshme/Part time job

6%

I punësuar me kohë të plotë/Full time job

4%

Mbarshtrim bagetish/Animal

breeeding10%

Bujqësi/Agricultuture24%

Pune sezonale/ Seasonal job

1%

Emigracion/emigration1%

Pension i zakonshem/Normal

pension6%

Pension invaliditeti/Disability

pension27%

Asnjë burim/None 5%

Tjetër/other13%

Një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarve shprehen se aksidenti ka shkaktuar

njëkohësisht edhe humbjen e vendit të tyre të punës, ndër arsyet kryesore që përmendin janë: a) pa-aftësia për të punuar në të njëjtin vend pune; b) diskriminimi;

c) refuzimi nga punëdhënësit dhe nga institucionet shtetërore. Kështu 58 persona deklarojnë se aksidenti ka qenë shkaku i humbjes së vendit të punësn nga të cilët 48 deklarojnë për shkak të humbjes së aftësisë për punë pas aksidentit, 4 për shkak të diskriminimit që u bëhet, mungesës së kualifikimit etje. Kështu 22% e personave të intervistuar, deklarojnë se para aksidentit kanë qenë të punësuar, ndërsa pas aksidentit vëtëm 10% prej tyre që vazhdojnë të jenë të punësuar. Ka rritje të ndjeshme te personave që pas aksidentit mbështeten tek te ardhurat përmes

pensionit. Kështu para aksidentit 3 persona përfitonin pension të rregullt. Pas aksidentit 47 persona ose 27% e të aksidentuarve përfitojnë pension pafatësie kurse nurmri i personave që përfitojnë pension të rregullt shkon nga 3 ne 10 persona. 21 % e tyre deklarojnë se nuk mund të lëvizin. Një fakt tjetër interesant lidhet edhe me mbështetjen që kanë marrë personat e aksidentuar pas aksidentit. Vetëm 4 persona deklarojnë se kanë marrë mbështetje sociale. 116 deklarojnë se nuk ka qender ditore sociale në komunën e tyre; 33 persona përgjigjen se edhe pse kanë kërkuar askush nuk u ofron mbështetje sociale. Po ashtu 61% deklarojnë se janë trajtuar me

Burimi i të ardhurave para aksidentit/ Source of incomes before the accident

Pune sezonale/ Seasonal job

2%

Pension invaliditeti/ Disability pension

0%

Pension normal/ Regular Pension

2%

Asnjë burim/ None 7%

Punësuar me kohë të plotë/

Full time job15%

Tjetër/other16%

Emigracion/Emigration

2%

I punësuar me kohë të pjesshme /

Part time job 7%

Mbarshtrim bagetish/ Animal breeeding

16%

I vet-punësuar/ Self-emplyed

4%

Bujqësi/ Agricultuture

29%

31

ndihmë ekonomike kurse 21 % me pensione pa-aftësie. Një faktor tjetër i rëndësishëm është edhe mungesa e politikave për punësimin e kësaj kategorie në shoqëri. Është për t’u shqetësuar se vetëm 4 të intervistuarit kanë deklaruar se u është ofruar një punë apo trajnim nga zyra e punës. 29 janë inkurajuar të vazhdojnë shkollën, 9 të tjerë kanë ndjekur shkolla speciale. Ky defekt duhet të trajtohet me seriozitet për këtë kategori të shoqërisë, e cila duhet të jetë pjesë e politikave shtetërore. Ata nuk janë pjesë formimeve profesionale dhe kurseve të ndryshme. Sa i përket vështirësive që hasin këta qytetarë në marrjen e shërbimeve nga institucionet publike, siç mund të jenë shkollat, spitalet ose institucionet shtetërore, 82 prej tyre deklarojnë se nuk ndjejnë asnjë vështirësi, 44 ndjejnë shumë vështirësi dhe shprehin mendimet e tyre për përmirësimin e këtyre shërbimeve publike. Përsa i përket aspektit social, pjesa më e madhe, rreth 95 %, shprehen se faktori kyç i integrimit të tyre në komunitet ka qenë familja. 121 prej te intervistuarve ose 90% e tyre deklarohen të integruar në komunitett e tyre. Përveç familjes, një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe komuniteti. Kështu 117 pre tyre deklarojnë se u janë bëre vizita të shpeshta nga miqtë, shokët dhe të afërmit. Në vazhdimësi të kësaj ata shprehen se janë të aftë të marrin pjesë në aktivitet të përditshme apo lëvizshmëria e tyre, qoftë kjo me protezë ose jo nuk i pengon ata ushtrimin e vizite në qytet apo angazhimin në një punë. Ndryshimi ndodh në jetën sociale, ku palët janë të ndara, 79 prej tyre shprehen se marrin pjesë në jetën sociale dhe 47 shprehen negativisht. Me jetë sociale kuptojmë ushtrimin e sporteve, kulturës, politikës etj. Kështu 30 prej tyre merren me sport, 45 me aktivitete kulturore, 10 janë të përfshirë në këshillat lokalë.

3.13. Nevojat për mbështetje të mëtjeshme social-ekonomike

Sa i përket pyetjes se a keni nevojë për mbështetje të mëtjeshme ekonomike 118 persona ( 93%) i janë përgjigjur se kanë nevojë për ndihmë eknomike. Pyetjes se për çfarë mbështetje të mëtejshme ekonomike kanë nevojë, 43% u janë përgjigjur se kanë nevojë për mbështetje për të filluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura, të ndjekur nga grupi i dytë me 34% që kërkojnë të mbeshteten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe 25 % mikro-kredi për të filluar një biznes familjar. Një pjesë e mirë kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj.Kështu 31 persona kërkojnë ri-embursimin e ilaçeve të cilat janë në vlerën e 60 $ në muaj, 55 mbeshtetjen për paisjen me proteza, 22 persona mbështetje

për shkollimin e fëmijëve, 20 akses në përfshirjen e shërbimeve ditore rehabilituese, dhe arsimore per për PAK, 18 mbështetje për përfshirjen e fëmijëve ne klube të ndryshme sportive, kulturore, etje. Kurse 3 kërkojnë mbështetje për të paguar qeranë e banimit.

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?What type of support do you need most

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar/ Micro-crediting for

small business17%

Mbështetje për të ndjekur Kurse të

formimit profesional / Support for

Vocational Courses34%

Mbështetje për punësim/aktivitete që

gjenerojnë të ardhura/

Income generation activities

49%

32

4. Nevojat e veçanta 18 persona ka rezultuar se kanë nevoja të vëçanta. Kështu 13 prej tyre kanë nevojë për mjete leximi për të verbër, 1 person ka nevojë për mjete gjuhësore, 3 të tjerë kanë nevojë për libra tingëllues dhe 1 për mjete të tjera dëgjuese.

5. Leja për përdorimin e informacionit të mbledhur.

81 persona shprehen që informacioni të mos përdoret për ta ndarë me autoritet shtetërore, kurse 2 persona shprehen të mos ndahet me organizatat e ndryshme. Kurse 29 persona janë dakord që informacioni të ndahet me institucionet shtetërore dhe organizatat joqeveritare, por pa të dhënat personale. Vetëm 16 persona shprehen që informacioni me të dhënat personale të ndahet me institucionet shtetërore, kurse 95 të tjerë janë dakord që informacioni të ndahet me OJQ të ndryshme.

33

KAPITULLI IV

Rekomandime

4.1 Rekomandimet kryesore

Duke parë të dhënat e mbledhura nga ky projekt duken qartazi se nevojat për shërbime shëndetësore orto-prostetike, fizioterapike, okulistike dhe psikologjike janë të domosdoshme për një kohë të gjatë për të aksidentuarit

‐ Shërbimet shëndetësore që marrin për momentin janë të paplota e kanë kosto të lartë, krahasuar me gjendjen ekonomike që ata kanë. Këta persona nuk kanë mundësi të mbulojnë shpenzimet për pajisjen me proteza, kurimin apo kontrollet e herëpashershme mjekësore, pasi pjesa më e madhe e tyre jetojnë me pension ose ndihmë ekonomike

‐ Spitalet rajonale nuk janë në gjendje të ofrojnë shërbime të specializuara për pajisjen me proteza, aq me tepër për mirëmbajtjen e tyre. Kështu që ata janë të detyruar t’u drejtohen spitaleve të kryeqytetit, ose spitaleve private. Për shumicën e tyre kjo është e pamundur, pasi kostot janë të papërballueshme.

‐ Spitalet rajonale nuk kanë mundësi të pajisin personat e amputuar me proteza apo mirëmbajtjen e tyre.

‐ Në këto rrethana është e nevojshme që organizata, donatorë të ndryshëm dhe institucionet shtetërore të mundësojnë mbështetje për protezim, si dhe shërbime okulistike

‐ Qendra Kombëtare e Protezimit (e Traumës) nuk është funksionale dhe nuk plotëson nevojat për këtë kategori; ajo duhet të ri-dimensionojë funksionin e saj, pasi në këto kushte që është nuk u shërben me profesionalizim personave të amputuar për pajisjen e tyre me proteza.

‐ Në spitalet rajonale nuk ka reparte protezimi, me përjashtim të qarkut Kukës, repart i cili është ngritur me ndihmën e Departamentit të Shtetit të SHBA. Duke parë shtrirjen territoriale të këtyre qarqeve del si nevojë e domosdoshme që në çdo qark duhet të ketë reparte për mirëmbajtjen e protezave.

‐ Ministritë e linjës si Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, të vendosin standarde për të gjithë personat e amputuar, për pajisjen e tyre me proteza.

‐ Në kuadrin e rregullimit te ligjit për aftësinë e kufizuar viktimat e municioneve duhet të përfshihen në ligjin për Shërbimet Sociale.

‐ Pjesa më e madhe e personave të dëmtuar kanë mungesë kohezioni social; lëvizja e tyre është shumë e vogël, ata vizitohen vetëm nga të afërmit e tyre. Institucionet shtetërore, OJF-të, me anë të aktiviteteve të ndryshme kreative, mund të krijojnë një atraksion më social dhe më të madh ndaj këtyre shtresave.

‐ Pjesa më e madhe e personave të dëmtuar me municione janë me arsim 9-vjeçar, të cilët nuk kanë ndonjë profesion. Në këtë mënyrë kanë shumë vështirësi në gjetjen e një pune për sigurimin e të ardhurave. Aftësimi i tyre profesional përmes kurseve të formimit profesional është domosdoshmëri për të rritur aftësitë e tyre individuale, për të qenë të aftë për tregun lokal të punës. Vetëm në këtë mënyrë ata mund të integrohen dhe të bëhen të pavarur nga pjesëtarët e tjerë të familjes.

‐ Pothuajse në asnjë institucion shtetëror nuk zbatohet ligji për punësimin e personave me aftësi të kufizuar. Institucionet shtetërore, publike, por dhe ato private, duhet t’i kushtojnë më shumë vëmendje punësimit të këtyre personave dhe të shtrëngohen te zbatojnë ligjin në fuqi, i cili parashikon edhe gjoba ose pagesa alternative.

34

‐ Një pjesë e mirë mund të ri-integrohen dhe ndihmohen përmes projekteve që promovojnë gjenerim të ardhurash dhe vetëpunësim. Këto lloj projektesh kanë qenë shumë të suksesshme në qarkun e Kukësit për ri-integrimoin e viktimave të minave. Ndër më te preferuarit mund të ishin projekte që nxisin punimet e dorës, fuqizimin e ekonomive shtëpiake, kultivimin dhe përpunimin e produkteve bujqësore etj.

‐ Në të gjitha institucionet shtetërore mungojnë rampat në hyrje të ndërtesave, duke kufizuar kështu marrjen e shërbimeve nga personat me aftësi të kufizuar, përfshi edhe viktimat e municioneve. Institucionet që ofrojnë shërbime publike duhet të fillojnë menjëherë përshtatjen, për t’i bërë të aksesueshme edhe për PAK.

‐ Në vend ka dallime ndërmjet invalidëve, gjë e cila bën të mundur një pabarazi ndërmjet kësaj shtrese. Të gjithë invalidët të kenë trajtim të unifikuar, të mos ketë dallime ndërmjet këtyre personave.

‐ Gjithashtu, nuk duhet të ketë diskriminim ndërmjet personave të dëmtuar me municione dhe invalidëve të punës; viktimat e municioneve që kanë qenë në marrëdhënie pune në momentin e aksidentit marrin pensione, kurse të aksidentuarit që nuk kanë qenë në marrëdhënie pune nuk trajtohen me pensione.

‐ Duhet të nxiten shoqata të ndryshme për të hapur biznese sociale me këtë kategori njerëzish si një nga mundësitë më të thjeshta dhe të qëndrueshme për të siguruar integrimin e kësaj shtrese dhe përmirësimin e të ardhurave.

35

PJESA E DYTË

KAPITULLI V

Rezultatet e pyetësorit sipas qarqeve

Gjendja e viktimave të municioneve sipas qarqeve

36

  5.1. Qarku Shkodër

I. Informacion i përgjithshëm

Qarku i Shkodrës7 ka një sipërfaqe prej 766 km². Qendra e qarkut ndodhet në qytetin e Shkodrës. Ai përfshin rrethet Shkodër, Pukë dhe Malësi e Madhe. Qarku i Shkodrës ka 5 bashki e 28 komuna me 276 fshatra. Rrethi i Shkodrës ka 2 bashki e 15 komuna me 131 fshatra. Rrethi i Pukës ka 2 bashki dhe 8 komuna me 76 fshatra në përbërjen e tyre. Kurse rrethi i Malsisë së Madhe ka 1 bashki dhe 5 komuna me 58 fshatra. Qarku i Shkodrës ka një popullsi prej 343 006 banorë. Rreth 56,6 % e banorëve të këtijë qarku (148.965) jetojnë në fshat. Në rrethin e Shkodrës jeton rreth 74.1 % e popullsisë së qarkut. Nga 96 331 familje që ka qarku i Shkodrës8 13.121 familje (13,59 %) trajtohen me ndihmë ekonomike. Shërbimi shëndetësor në qarkun e Shkodrës përfshin: a) shërbimin e mjekut të familjes; b) konsultorin e gruas; d) konsultorin e fëmijës; e) repartin e injeksioneve; f) laboratorin klinik–biokimik, laboratorin bakteriologjik; g) repartin e radiologjisë; f) shërbimin e higjenës dhe epidemiologjisë, repartin e okulistikës, etj. Shërbimi shëndetësor në qarkun e Shkodrës ofrohet nga 10 spitale publike dhe 3 spitale private. Qarku i Shkodrës ka një spital rajonal, i cili ndodhet në qytetin e Shkodrës dhe 9 spitale lokale nga të cilët 6 ne rrethin e Shkodrës, 2 në Malsinë e Madhe dhe 1 në Pukë . Qarku i Shkodrës ka 193 Qendra Shëndetësore, 72 ambulanca, 46 konsultore për fëmijë dhe gra. Rrtehi i Shkodrës ka 97 mjekë të përgjithshëm, 373 infermiere, 2 ortoped, 10 fizioterapistë, 1 teknik protezist, 4 neurologë, dhe 3 okulistë. Spitali i Shkodrës si spital rajonal i cili ofron pjesën më të madhe të shërbimeve të specializuara mjekësore. Shërbimi orto-prostetik mungon në këtë spital. Nuk ka repart protezimi. Në Shkodër nuk ka qendra private ose humanitare orto-prtozimi. Aftësia e Kufizuar9. Në qarkun e Shkodrës numërohen 6901 persona me aftësi të kufizuar dhe 1946 shoqërues që trajtohen me pension pa-aftësie. Gjithashtu në këtë qark numërohen 4,556 invalidë pune nga të cilët nga të cilët 3921 persona trajtohen me pension invaliditeti, 630 trajtohen me pension pleqërie . Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar nga municionet. Ndarja sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

Persona me aftësi të kufizuar Invaliditeti sipas kategorive (Pensione)

PAK: Fizikë dhe Mendorë

Para-tetra-plegjik

Shoqërues Të verbër

Shoqërues I Plote

Pjes-shëm

Pension Pleqërie

5385 539 1687 977 259 3114 812 630

  

II. Aksidentet nga minat dhe municionet

Gjatë periudhës janar-qershor 2014 Shoqata ALB-AID në bashkëpunim me Drejtorinë Rajonale të Shërbimit Social të qarkut Shkodër dhe punonjësit social të Njësive vendore të këtijë qarku, ka mbledhur të dhëna të detajuara për viktimat nga minat dhe municionet dhe ka kryer intervistime direkte me të mbijetuarit nga minat e municionet.

7 http://www.qarkushkoder.org/ 8 Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social SHkodër , E-mail dërguar më 14 Prill 2014 nga Znj. Nersada Mandia, 9 Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social Shkoder, E-mail dërguar më 21 Maj 2014 nga Znj. Nersada Mandia,

37

a. Intervistat me të mbijetuarit:

Në qarkun e Shkodrës janë intervistuar 78 persona nga të cilët 55 nga lista e IMSMA (AMMCO) dhe 23 të rinjë të identifikar gjatë mbledhjes së të dhënave në terren.

Nuk janë intervistuar nga lista e IMSMA (AMMCO) 37 persona si më poshtë 10 personat e vdeku në momentin e aksidentit, 6 persona rezultojnë të kenë vdekur në vitet pas aksidentit. 5 persona nuk kanë pranuar të intervistohen. 1 person ka ndërruar vendbanim 10 persona ndodhen në emigracion 5 persona nuk janë gjetur. (Këta pesona nuk ekzistojnë as në regjistrat e

Gjendjes Civile të komunave sipas adresave të IMSMA (AMMCO)

Përpunimi i detajuar i të dhënave të mbledhura dhe identifikimi i nevojave të paraqitura në këtë material është bërë kryesisht për 78 personat e intervistuar nga ALB-AID. b. Aksidentet me mina dhe municione në qarkun e Shkodrës

AMMCO ka të regjistruar 92 aksidente me municione në data-bazë-n e IMSMA për vitet 1996-2013. Sipas informacionit të mbledhur nga administratorët socialë të bashkive dhe komunave në qarkun Shkodër, në total nga viti 1957 deri në fund të vitit 2013, janë regjistruar 115 aksidente me municione, nga të cilat 10 prej tyre me pasojë vdekjen. Janë mbledhur të dhëna për 23 raste aksidentesh me municione të paidentifikuara apo të paregjistruara më parë. Kështu, nga viti 1957 kur është shënuar aksidenti i parë nga municionet deri në vitin 1991 janë regjistruar 10 aksidente. Ndërsa në vitet 1991-1996 është shënuar vetëm 1 aksident me municione. Pas 1997-tës, vit që përkon me grabitjen e depove ushtarake nga popullsia civile, rriten shumë aksidentet me municone. Kështu në vitet 1997-2013 janë regjistruar plotë 48 aksidente me municione. Në vitin 1997 është regjistruar numri më i madh i të aksidenteve. Kështu në këtë vit janë shënuar 52 aksidente, 12 në vitin 1998 , 7 në vitet 1999-2000, 18 në vitet 2001-2005 dhe 15 ne vitet 2006-2013. Nga grafiku më poshtë vërehet se pas vitit 2006 janë shënuar afërsisht 2 aksident me municione në vit.

Aksidentet sipas viteve në qarkun Shkodër

10

1

52

127

1815

0

10

20

30

40

50

60

Deri në vitin1991

1992-1996 1997 1998 1999-2000 2001-2005 2006-2013

38

c. Aksidente sipas grup-moshave Aksidentet sipas grup-moshave të personave të aksidentuar paraqiten në tabelën e mëposhtme:

Shpërndarja e aksidenteve sipas grup-moshave

Deri 18 vjeç11%

19-25 vjeç16%

26-35 vjeç20%36-45 vjeç

8%

46-55 vjeç26%

56-65 vjeç13%

Mbi 66 vjeç6%

Siç shihet në tabelë aksidente kanë prekur kryesisht moshën e aftë për punë 19-55 vjeç me 70 % .Kurse fëmijët zënë 11 % të aksidenteve të ndjekur nga grup mosha 46-55 vjeç me 26 %. Numri më i vogël i përket moshave mbi 60 vjeç.

d. Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Duke lozur 23%

Duke shkuar për vizitë tek të afërm

12%

Duke kullotur bagëtinë

17%

Në punë22%

Të tjera shkaqe17%

Duke punuar arën 9%

Nga grafikun i mësipër rezulton se 48 % e janë aksidentuar në punë ose duke u marrë me punë . Kështu 17 persona janë aksidentuar gjatë kryerjes së detyrë, 7 (9%) duke punuar arën, 13 ( 17%) duke kullotur bagëtinë. Numri më i madh i aksidenteve ka ndodhur "duke lozur" i ndjekur nga aksidentet në ambientet e punës. Këtu përfshihen ish-ushtarakët ose ushtarë. Një pjesë janë aksidentuar duke punuar arën, duke shkuar tek të afërm ose duke kullotur bagëtinë. Një vend të rëndësishëm e zë grup-mosha që ka qenë "duke lozur" në momentin e aksidentit rreth 23 % e tyre (19 persona). Në këtë grup përfshihen adoleshentët kuriozë që kanë manipuluar municionet ose granatat e gjetura. Nuk është i vogël numri edhe i atyre që janë aksidentuar duke shkuar për vizitë tek të afërm ose miq - ky grup përbën ose 12% (9 persona), kurse 13 persona deklarojnë shkaqe të tjera.

39

e. Mjeti që ka shkaktuar aksidentin

Një tjetër e dhënë e rëndësishme është edhe mjeti që është shkaktuar aksidenti.

Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin

Granatë dore 37%

I paidentifikuar1%

Municione47%

Minë 15%

Kështu 29 persona (37%) deklarojnë se janë dëmtuar me granata dore, 36 (47%) me municione të ndryshme si predha, bomba, 12 me mina(15%), kurse 1 person nuk e identifikon dot llojin e mjetin me të cilin është aksidentuar për shkak të kohës së largët ndodhjes së aksidentit dhe mungesës së kujtesës.

f. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Kështu, në qarkun e Shkodrës 56 të aksidentuar kanë pësuar amputim, ndërsa 22 të tjerë kanë marrë plagë të ndryshme gjatë aksidentit. 32 prej të aksidentuarve kanë pësuar

çrregullime të ndryshme pas aksidentit, si psh probleme me shikimin, dëgjimin, humbje ekuilibri, probleme psikike, etje Kështu, 56 të aksidentuar që kanë pësuar amputim, 27 kanë deklaruar se kanë dëmtuar krahun e djathtë dhe të majtë mbi ose nën bërryl, 18 dorën e majtë dhe të djathtë, specifikisht gishtë-rinjtë, ndërsa 12 kanë pësuar amputim këmbësh të majtë ose të djathë kryesisht poshtë gjurit .

Lëndimet që kanë pësuar të aksidentuarit janë të llojeve të ndryshme. Pjesa më e madhe kanë pësuar dëmtim të syve si pasojë e shpërthimit të municioneve. Një pjesë jo e vogël kanë psuar fraktura të ndryshme. Nuk kanë munguar edhe ata me dëmtimin e shtyllës kurrizore.Në këtë kategori përfshihen edhe ata që kanë marrë cifla në trup, cifla midis syve, humbje e shikimit, çarje te dora e majtë etj. Aksidenti, përveç dëmtimeve trupore, ka shkatuar edhe mosfunksionime apo çregullime të ndryshme që kanë lënë pasoja tek individët e aksidentuar. Kryesisht çregullimet më të mëdha kanë qenë te shikimi dhe dëgjimi, ku si pasojë e shpërthimit të fuqishëm, një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarëve kanë probleme të shfaqura pak me vonesë në shikim dhe dëgjim. Ndërsa më të pakta janë rastet në sistemin nervor dhe aparatin lëvizës. Kjo eshtë shoqëruar edhe me shfaqje të problemeve psiqike.

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Plagë të ndryshme/lëndim

e28%

Amputime-Hubmje

gjymtyrësh72%

40

III. Informacion mjeksor për të aksidentuarit në qarkun e Shkodrës.

a. Ndihma e parë pas aksidentit

Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se lloji i ndihmës së parë të marrë është ndërhyrja kirurgjikale në spitalin më të afërt. Pas aksidentit ata janë transferuar në spitalin e qyteti duke ju nënshtruar operacionit, ku disa herë nuk kanë munguar edhe operacionet e dyfishta. Në rastet kur spitali rajonal nuk i ka plotësuar kushtet për operacion ata janë transferuar në spitalin e kryeqytetit, në Tiranë. b. Aftësia për punë pas aksidentit

Aftësia për punë pas aksidentit

Kanë humbur aftësinë për

punë?64%

Nuk kanë humbur

aftësinë për punë36%

Të intervistuarit në këtë qark deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 50 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 28 ndihen të integruar përsëri në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. Gjithashtu 25 prej tyre deklarojnë se pa-aftësia e tyre është e përhershme, ndërsa 25 e përkohshme. Sa i përket Kategorisë së paftësisë, konkretisht 8 të intervistuar që i përkasin kategorisë së I-rë, 12 kategorisë së II-të, 6 kategorisë së III-të, 11 kategorisë së IV-të, kurse 13 persona deklarojnë se akoma nuk i'u është caktuar grup, duke përfituar në këtë mënyrë nga skema të tjera sociale, siç mund të jetë ndihma ekonomike që ofrohet nga bashkitë dhe komunat. Gjatë mbledhjes së informacionit mjekësor vihet re se shumica e të intervistuarve nuk janë rehabilituar ende plotësisht. Këtu flasim për atë kategori e cila ka pësuar amputim. Disa nga shërbimet mjekësore që ata kërkojnë janë: proteza të reja, ndërrim protezash të superkonsumuara, vizita periodike tek okulisti për sytë, seanca fizioteurapike, etj.

c. Shërbimi mjeksor pas aksidentit

Gjatë intervistimit rezulton se pjesa më e madhe e të aksidentuarve kanë marrë shërbime mjeksore kryesisht në vitet e para pas aksidentit. Më pas atyre nuk u është ofruar shërbimi i duhur mjeksor. Një pjesë deklarojnë se ata e kanë patrur të pamundur për asrye te pagesve që kërkohen nga mjekët për shërbimet e ofruara. Gjatë intervistimit 12 viktima kanë pohuar se kanë marrë paisje teknike mjeksore pas aksidentit, ndërsa 65 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Kështu 8 të aksidentuar janë pajisur me proteza këmbësh, 1 me paterica, 2 me syze, 1 me protezë syri. Të aksidentuarit me amputim janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje jashtë shtetit për paisjen me proteza pasi spitalet shqiptare nuk sigurojnë shërbim cilësor. Ata janë ndihmuar kryesisht nga të afërm të tyre në Itali, Turqi e Greqi për të kontaktuar qendra të specializuara spitalore.

41

f. Rezultatet e kontrollit mjekësor dhe nevojat

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore të qarkut Shkodrës. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fletë epikriza me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve të mjekëve rezulton se 2 persona kanë nevojë për mjekim të vazhdueshëm okulistik. 3 persona kanë nevojë për protezë syri, 1 persona duhet të pajiset (përdorë) me syze, 6 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve, kurse 1 person ka nevojë për ndërhyrje kirurgjikale për syrin.

Nevojat për shërbime mjeksore

Operim të syve10%

Paisje me Syze8%

Kontroll periodik i syve6%

Riparim proteze4%

Protezë Syri6%

Mjekim okulistik8%

Ndërhyrje kirurgjikale

2%

Proteza të reja32%

Fizioterapi24%

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore që kanë pësuar kryesisht amuptime, që kanë probleme me shikimin dhe që kanë probleme psikologjike. Kontrolli mjeksor ka qenë i detajuar nga specialistët përkatës. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fletë epikriza me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve të mjekëve rezulton se 12 persona kanë nevojë për mjekim okulistik, nga këta 3 persona kanë nevojë për proteza syri, 2 persona duhet të përdorin syze, 4 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve, 3 persona kanë nevojë për operimin e syrit. Ndërsa, sipas mjekut ortoped dhe teknikut protezist, të cilët kanë bërë ekzaminimin e gjendjes së cungut të amputimit dhe të gjendjes së protezës për ato persona që mbajnë protezë, 3 persona kanë nevojë ri-protezim, pasi gjendja e protezave është shumë e dëmtuar nga përdorimi i gjatë i tyre, 13 persona kanë nevojë për paisjen me proteza të reja , pasi nuk kanë patur asnjëherë proteza; 15 persona duhet të bëjnë seanca të herë-pas-hershme fizioterapie. Kurse sipas specialistit psikiatër, 22 personat e kontrolluar kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë.

42

IV. Gjendja Social-Ekonomike e të aksidentuarve a. Informacion mbi gjëndjen familjare

Statusi i gjëndjes familjare është shumë i rëndësishëm sa i përket integrimit të personave të aksidentuar nga municionet. Familja shqiptare ende është bërthama e integrimit shoqëror, kështu që ajo ndikon dukshëm në ri-integrimin e viktimave, madje e lehtëson shumë atë. Edhe në Shkodër pjesa më e madhe e të aksidentuarëve janë të martuar. Kështu gjatë intervistimit 52 deklarohen të martuar, 26 me status civil beqar.

Statusi Civil

Beqar 33%

Martuar 67%

Të intervistuarit deklarojne se kane 162 fëmije, afërsisht 3,2 fëmijë për çift. Mosha mesatare e fëmijëve të viktimave është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç, fakt ky që tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve e kanë pësuar aksidentin pas lindjes së fëmijëve. Në tabelën më poshtë vërehet se 32 për qind e fëmijëve të personave të aksidentuar janë nën 18 vjeç, kurse 68 % mbi 18 vjeç.

Fëmijët e të aksidentuarve sipas grup-moshave

Mosha 13-15 vjeç10%

Mosha 18 vjeç e lart68%

Mosha 16-17 vjeç9%

Mosha 6-12 vjeç11%

Mosha 0-5 vjeç2%

Gjithashtu 36 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar para aksidentit. 39 prej tre kanë qenë njëkohësisht personat kryesor që kanë siguruar të ardhurat në familjet e tyre, ndërsa 39 prej tyre pohojnë se nuk kanë patur një rol të tillë. Kurse pas aksidentit 27 prej tyre deklarojnë se ky status i sigurimit të ardhurave ka ndryshuar. Pas aksidentit të ardhurat në familje i sigurojnë kryesisht bashkëshortja ose fëmijët si në garfikun më poshtë.

43

Pas aksidentit kush siguron të ardhurat për familjen?

Fëmijët 36%

Bashkëshortja/ bashkëshorti

38%

Vëllai/motra 2%

Prinderit 5% Askush

19%

b. Kushtete e banimit

Rreth 82% (64) prej të aksidentuarve kanë deklaruar se banojnë në shtëpi private kurse 18% (14) prej të aksidentuarve në apartamente. Ky fakt dëshmon se një pjesë e konsiderueshme e të mbijetuarve jeton në zona rurale, si fshatra të ndryshëm apo në periferi të qytetit, ku varfëria është më e lartë. Shumica dërrmuese, pavarësisht kushteve të vështira të jetesës, e disponon një banesë, qoftë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta. Kështu 71 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë të tyre, 3 prej tyre banojnë me qera, 3 banojnë me të afërmit e tyre, kurse 1 banon në banesë të zënë. Madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është rreth 80.5 m2, numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 5.4. Sa i përket gjendjes së banesave, 21 persona deklarojnë se shtëptë e tyre janë të reja, 17 të riparuara, kurse 40 prej tyre deklarojnë se shtëpitë e tyre janë të vjetra dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualeti, çatia, instalimet hidrauliko-elektrike etj. Sa i përket ujit të pijshëm, 54 deklarojnë se kanë ujë të pijshëm brenda banesës, kurse 24 jo, kurse 52 deklarojnë se kanë kanalizime të ujrave të zeza, 26 jo.

A keni ose jo ujë të pijshëm në banesë?

po 69%

jo 31%

44

d. Situata social-ekonomike

Situata social-ekonomike është e vështirë për t’u përshkruar me terma konkret në fazën e intervistimit në terren, pasi faktet janë të bazuara në vetdeklarimet e intervistuesve, të cilat perfshijnë edhe doza mosbesueshmërie për shkak të pritshmërive që kanë të aksidentuarit për të ardhmen. Sidoqoftë nga të dhënat del se pothuajse të gjithë i posedojnë orenditë dhe paisjet shtëpiake si sobe, me dru gaz ose korent, lavatriçe, frigoriferë, lavatriçe, dush dhe TV. Kondicioner kanë vetëm 32 persona, kurse kompjuter kanë 10 persona, makinë qepse 2 person, telefon fiks 11 persona, celularë 75 persona, internet 10 opersona, biçikleta 10 persona,automjete 3 persona, 1 person zoteron traktor dhe 1 makineri bujqësore . Gjithashtu ata posedojnë 185. 2 HA tokë, (2,38 dynim /familje). Gjithashtu 25 persona kanë lopë, 4 kafshë ngarkese, 5 kanë dhi, 4 kanë derra .

e. Burimi i të ardhurave para dhe pas aksidentit.

Para aksidentit pjesa më e madhe e të intervistuarëve para aksidentit janë marrë me bujqësin dhe blektori. Më shumë detaje për burimin e të ardhurava jepen në tabelën më poshtë:

Burimi i të ardhurave para aksidentit

Pune sezonale 3%

Bujqësi 32%

I vet-punësuar 1%

I punësuar me kohë të plotë 27%

Pension1%

I punësuar me kohë të pjesshme

4%

Emigracion 1%

Tjetër18%

Mbarshtrim bagëtish 4%

Asnjë burim 9%

Të punësuar me kohë të plotë përfshihen edhe persona të cilët janë marrë ose punësuar në fushën e bujqësisë/blegtorisë. Numri më i ulët, siç mund të shihni, është ai i emigracionit me 1% (2 veta) , ndërsa 9% ( 5 veta) nuk kanë patur asnjë burim të ardhurash para aksidentit.

Burimi i të ardhurave pas aksidentit.

Burimi aktual i të ardhurave pas aksidentit

Pension invaliditeti 36%

Pension 1%

Asnjë burim 13%

I vet-punësuar 1%

Emigracion 3%

Bujqësi 24%

I punësuar me kohë të plotë

3%

Pune sezonale 3%

I punësuar me kohë të pjesshme

3%

Tjetër13%

Krejt ndryshe paraqitet situata për burimin e të ardhurave pas aksidentit. 36 % e të aksidentuarve (29 persona) kanë si burim të vetëm pensionin e invaliditetit. Kurse 24 % kanë si burim të ardhurash bujqësinë. Asnjë person nuk merret pas aksidentit me blektori. Kurse numri i të punësuarve me kohë të plotë nga 27 % ka rënë në 3%.

45

d.Nevojat për mbështetje të mëtejshme ekonomike:

Sa i përket pyetjes se për çfarë mbështetje të mëtejshme ekonomike kanë nevojë, shumica 41% (15 persona) që kërkojnë të mbështeten për ndjekjen e kurseve profesionale, kurse 33% ( 24 persona) pergjigjen se kanë nevojë për mbështetje financiare për të filluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura të ndjekur nga një grup më i vogël (19 veta) që kërkojnë mbështetje me kredi të buta për të filluar një aktivitet privat si dëshmohet në tabelën më poshtë:

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?

Mbështetje për të ndjekur kurse të

formimit profesional 41%

Mbështetje për punësim/aktivitete që

gjenerojnë të ardhura

33%

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar26%

Gjithashtu pjesa më e madhe e të intervistuarve kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj, pasi kanë të ardhura minimale. V. Formimi Profesional

Formimi profesional ndikon shumë për integrimin shoqëror në marrëdhëniet bëshkëvepruese midis statuseve të ndryshme sociale. Niveli i shkollimit, gjithashtu, është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktor që ndikohen drejtpërdrejt edhe nga niveli arsimor.

Në qarkun e Shkodrës, siç mund të shihet te tabela, një pjesë e konsiderueshme e personave të intervistuar janë me arsim të mesëm - reth 60% e tyre po të fusim në këtë kategori edhe ata që kanë arsim teknik. Vetëm 9 % kanë arsimn 9-vjeçar, kurse 32 % (25 persona) deklarohen me arsim Universitar.

Niveli arsimor i personave të aksidentuar

Arsim 9 -vjeçar9%

Arsim i mesem 49%

Universitet32%

Shkollë teknike 10%

46

Ndërsa pyetjes se çfarë doni të përmirësoni në edukimin tuaj? ata i janë përgjigur si më poshtë:

Çfarë doni të përmirësoni në edukimin tuaj?

Të ndjek kurse të formimit profesional

47%

Nuk tregojnë interes 42%

Të vazhdoj universitetin

5%

Të vazhdoj shkollën e mesme

6%

Siç shihet edhe më sipër 5 të intervistuar dëshirojnë të vazhdojnë shkollën e mesme, 4 të intervistuar kërkojnë të vazhdojnë univeristetin, 36 të tjerë që dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale, ndërsa pjesa tjetër (33 persona) nuk dëshiron asnjë prej alternativave të sipërpërmendura. Kurset profesionale janë vendimtare për ri-integrimin e kësaj shtrese në shoqëri duke i parë ato edhe si një dritë shprese, si një rrugë drejt gjetjes së një pune. Por fatkeqësisht në qytetet e ndryshme të Shqipërisë kurset profesionale janë të limituara në numër, pasi pjesa me e madhe e tyre janë të perqendruar në Tiranë, duke e bërë të pamundur të ndjekin kurse të tilla për shkak të varferisë dhe pamundësisë për të përballuar shpenzimet. VI.Nevoja të veçanta

Të aksidentuarit kanë edhe nevoja të veçanta si më poshtë: 6 kanë nevojë për mjet leximi për të verbër, 1 për mjete gjuhësore dhe dy për libra tingëulles.

47

5.2. Qarku i Lezhës

I. Informacion i përgjithshëm Qarku Lezhës10 ka një sipërfaqe prej 1.588,4 km². Qarku i Lezhës përfshin rrethit e Lezhës, Mirditës dhe Kurbinit. Qarku i Lezhës administrativisht është i ndarë në 5 bashki dhe 16 komuna në përbërje të cilave janë 9 qytete dhe 170 fshatra. Qendra e qarkut të Lezhës ndodhet në qytetin e Lezhës. Qarku i Lezhës11 ka një popullsi prej 217.806 banorë, 55.947 familje, nga të cilat 7,365 familje (13.2 %) trajtohen me ndihmë ekonomike. Nga këto 4.884 familje trajtohen me ndihmë ekonomike të pjesshme dhe 2.481 familje me ndihmë ekonomike të plotë. Rreth 90.625 banorë banojnë në qytet (40.3%) kurse 131.652 banorë (59.7%) banojnë në fshat . Në qarkun e Lezhës gjate vitit 2013 janë trajtuar me pensione 26.065 banorë ose 12 % e popullsisë. Nga këta 3.512 persona janë trajtuar me pension familjar, 3.445 persona me pension invaliditeti, kurse pjesa tjetër me pension pleqërie. Shërbimi shëndetësor12: Qarku i Lezhës ka një spital rajonal, i cili ndodhet në qytetin e Lezhës dhe 2 spitale lokale në qytetet Rreshen e Laç ku shërbejnë 61 mjekë dhe 313 infermiere. Spitali rajonal 1 ortoped, 2 fizioterapistë, 4 neurologë, dhe 3 okulistë. Nuk ka teknik protezist pasi nuk ka Repart Protezimi, kurse Shërbimi Okulistik ofrohet edhe nga klinikat private. Spitali rajonal ka mungesa të theksuara në shërbimet bazë, për arsye të mungesës së mjekëve specialistë dhe të mjeteve. Shërbimi orto-prostetik mungon tërërësisht në këtë spital. Qarku i Lezhës ka 21 Qendra shëndetësore, 140 ambulanca, 2 konsultore për fëmijë dhe gra, ku shërbejnë 84 mjekë familje dhe 325 infermiere e mami. Në çdo komunë ka qendër shëndetësore ku shërben 1 mjek dhe infermiere mami në vartësi të numrit të fshatrave. Në pjesën më të madhe të fshatrave ka ambulanca ku shërbejnë infermiere - mami.

Aftësia e Kufizuar13. Në qarkun Lezhës ka 3195 persona me aftësi të kufizuar. Ndarja sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

Persona me aftësi të kufizuar Invaliditeti sipas kategorive

PA

K: F

izik

ë,

Men

dorë

Sho

qëru

es p

ër

PA

K

Par

a-te

tra-

pleg

jik

Shoqërues për para e tetra/ plegjik)

Të

verb

ër

Shoqërues (për të verbër)

Kategoria e Parë Kategoria e Dytë

2942 (591) 259 256 444 277 1124 2521

Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar me municione e mina. Ata që nuk kanë qenë në marrëdhënie pune apo që kanë qenë fëmijë në momentin e aksidentit me mina apo municione nuk përftitojnë statusin e aftësisë së kufizuar-rrjedhimisht janë të përjshtuar nga skemat e përfitimeve dhe mbështetjes.

10 Burimi: www.qarkulezhe.gov.al 11 Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, e-mail dërguar më 07. 04.2014 (Marte Fetaj), 12Burimi: Statistika Qarku Lezhe 2013- www.qarkulezhe.gov.al 13 13 Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, e-mail dërguar më 07. 04.2014 (Marte Fetaj)

48

II. Aksidentet nga minat dhe municionet

Gjatë periudhës Janar-Qershor 2014 Shoqata ALB-AID në bashkëpunim me Drejtorinë Rajonale të Shërbimit Social të qarkut Lezhë dhe punonjësit social të njësive vendore të këtijë qarku, ka mbledhur të dhëna të detajuara për viktimat nga minat dhe municionet dhe ka kryer intervistime direkte me të mbijetuarit nga minat e municionet. Janë vizituar 63 viktima të municioneve/familje. Intervistat me të mbijetuarit:

Në qarkun Lezhë janë intervistuar 48 persona nga të cilët 33 nga lista e IMSMA (AMMCO) dhe 15 të rinjë të identifikar gjatë mbledhjes së të dhënave në terren. Nuk janë intervistuar nga lista e IMSMA (AMMCO) 13 persona si më poshtë

1 person i vdekur në momentin e aksidentit . 6 persona rezultojnë të kenë vdekur në vitet pas aksidentit. 2 persona nuk kanë pranuar të intervistohen. 2 persona ndodhen në emigracion 5 persona nuk janë gjetur në adresën e shënuar në formen IMSMA (AMMCO).

(Këta pesona nuk ekzistojnë as në regjistrat e Gjendjes Civile të komunave sipas adresave të IMSMA (AMMCO)

Përpunimi i detajuar i të dhënave të mbledhura dhe identifikimi i nevojave të paraqitura në këtë material është bërë kryesisht për 48 personat e intervistuar nga ALB-AID. a. Aksidentet me mina e municione në qarkun e Lezhës

Qarku i Lezhës krahasuar me qarqet tjera ka patur një numër të vogël aksidentesh me municione gjatë e pas vitit 1997. Kjo pasi në këtë qark nuk ka patur grup deposh armatimi e magazina të mëdha municionesh. Sipas informacionit të marrë nga IMSMA (AMMCO), në qarkun Lezhës gjatë viteve 1996-2013 janë regjistruar 46 aksidente me municione e mina. Por, sipas të dhënave të mbledhura në këtë qark nga punonjësit e shoqatës ALB-AID dhe administratorët social të komunave përkatëse, rezultojnë 57 aksidente me municione, nga të cilat 1 me pasojë vdekjen e të aksidentuarit e 56 të plagosur e dëmtuar. Këtu përfshihen edhe 15 raste të reja aksidentesh me municione të paidentifikuara e të paregjistruar me parë në bazen e të dhënave të IMSMA-s. Para vitit 1991 janë regjistruar vetëm 4 aksidente. Në vitet 1992-1996 nuk është shënuar asnjë aksident, kurse në vitet 1997-2013 janë regjistruar plotë 44 aksidente me municione e granata. Kulmi i aksidenteve është regjistruar në vitin 1997 -me 25 të tilla, e pasuar me 6 aksidente në vitin 1998, 9 aksidente në vitet 1999-2000, 11 në vitet 2001-2005 dhe 8 ne vitet 2006-2013. Nga grafiku vërehet se pas vitit 2005 është shënuar afërsisht 1 aksident me municione në vit.

Aksidentet sipas viteve në qarkun e Lezhës

4

0

25

63

118

0

5

10

15

20

25

30

Deri në vitin1991

1992-1996 1997 1998 1999-2000 2001-2005 2006 -2013

49

b. Aksidente sipas grup-moshave

Shpërndarja e aksidenteve sipas grup-moshave

Deri 18 vjeç16%

19-25 vjeç12%

36-45 vjeç14%

46-55 vjeç18%

26-35 vjeç14%

Mbi 66 vjeç14%

56-65 vjeç12%

Siç shihet në tabelë aksidente kanë prekur kryesisht moshën e aftë për punë 19-55 vjeç me 58 % .Kurse fëmijët zënë 16 %.

c. Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Sa i përket aktivitetit në momentin e aksidentit, numrin më të madh e zënë aksidente që kanë ndodhur në momentin që viktimat kanë qenë duke lozur me 43 %, të ndjekur nga ata qe kanë qenë duke u marrë me punë, bujqësi, blektori, etje me 34 %. Kështu 4 të aksidentuarve fatkeqësia u ka ndodhur kur kanë qenë në krye të detyrës si ushtarakë, 5 duke kullotur bagëtinë, 6 duke u marrë me punë bujqësore, 1 duke mbledhur skrap, 3 duke mbledhur dru zjarri, 4 duke manipuluar mjetin shpërthyes. Kurse 5 persona për shkaqe të tjera .

Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Duke shkuar tek të afërm/udhëtuar

7%

Duke kullotur bagëtinë9%

Shkaqe të tjera9%

Duke mbledhur dru zjarri5%

Duke manipuluar minën/mjetin shpërthyes

7%

Në punë7%

Duke lozur 43%

Duke mbledhur skrap 2%

Duke punuar arën 11%

d. Mjeti që ka shkaktuar aksidentin Një tjetër e dhënë e rëndësishme është edhe ajo llojit të mjetit që ka shkaktuar aksidentin.

Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin

Granatë dore 40%

Municione47%

Minë 13%

Kështu 87 % deklarojnë se janë aksidentuar me granata dore dhe municione kurse 13% me mina.

50

e. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Në qarkun e Lezhës rezultojnë se 52%, ose 25 të aksidentuar kanë pësuar amputime, ndërsa 23 të tjerë (48%) kanë marrë plagë të ndryshme.

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Lëndime/ Plagë të ndryshme

48%

Amputime-Humje

gjymtyrësh52%

Kështu, 7 të aksidentuar kanë të humbur krahun e majtë poshtë bërrylit, 1 dorën e djathtë, 6 gishtërijtë e dorës së majtë, 1 këmbën e majtë mbi gju, dhe 1 shputën e këmbës së majtë. Lëndimet që kanë pësuar të aksidentuarit janë të llojeve të ndryshme. Ketu përfshinë zakonisht edhe cifla në trup, cifla midis syve, humbje e shikimit, çarje te dora e majtë etj. Pjesa më e madhe kanë pësuar dëmtim të syrit, e shoqëruar kjo me fraktura si pasojë e shpërthimit së municioneve në depot përkatëse. Kështu 21 persona kanë patur dëmtime të syve të shkallve të ndryshme. 1 person ka pësuar paralizë,1 traumë të shtyllës kurrizore, 3 persona me plagosje fragmentare, 7 me fraktura dhe 14 të tjerë me djegie. Aksidenti, përveç dëmtimeve trupore, ka shkaktuar edhe mosfunksionime apo çregullime të ndryshme të cilat kanë lënë pasoja te individët e aksidentuar. Kryesisht çregullimet më të mëdha kanë të bëjnë me shikimin dhe dëgjimin, ku si pasojë e shpërthimit të fuqishëm, 15 persona kanë probleme me shikimin dhe 4 me dëgjimin. Një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarëve të intervistuar kanë probleme të shfaqura pak me vonesë në shikim dhe dëgjim. Ndërsa më të pakta janë rastet e dëmtimeve të sistemit nervor dhe aparatit lëvizës. II. Informacion mjeksor për të aksidentuarit

a. Ndihma e parë pas aksidentit

Reth 43 të intervistuar deklarojnë se kanë marrë ndihmën e parë në qendrën shëndetsore të qytetit të tyre. Pas aksidentit pothuajse të gjithë dekalarojnë se janë dërguar me urgjencë në spitalin rajonal qyteti më të afërt ku i janë nënshtruar mjekimit, e më pas disa prej tyre janë transferuar pranë spitalit ushtarak të kryeqytetit për ndërhyrje të specializura. b. Aftësia për punë pas aksidentit

Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se pas aksidentit kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 31 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 31 ndihen të aftë përsëri për ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. Gjithashtu, 18 prej tyre deklarojnë se pa-aftësia e tyre është e përhershme, ndërsa 13 të tjerë e përkohshme.

51

Aftësia për punë pas aksidentit

Kanë humbur aftësinë pë

punë?65%

Nuk kanë humbur

aftësinë për punë35%

Vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë që përfitojnë të aksidentuarit është ai i parë dhe i dytë me rreth 55%.

Kategoritë e pa-aftësisë për punë

I- Pa-aftësi totale që ka nevojë për kujdes

të përhershëm 26%

II- Pa-aftësi e pjesshme që ka

nevojë për kujdes të kufizuar

29%

III- Pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për

kujdes3%

IV- Pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për

kujdes26%

Nuk është caktuar grup pa-aftësie

16%

Konkretisht, kemi 8 të intervistuar që i përkasin kategorisë së I-rë, 9 kategorisë së II-të, 1 kategorisë së III-të, 8 kategorisë së IV-të. Kurse 5 persona deklarojnë se akoma nuk i'u është caktuar grup, duke përfituar në këtë mënyrë nga skema të tjera sociale, siç mund të jetë ndihma shoqërore ose ekonomike që ofrohet nga bashkitë dhe komunat. c. Shërbimi mjeksor pas aksidentit

Gjatë intervistimit rezulton se pjesa më e madhe e të aksidentuarve kanë marrë shërbime mjeksore sporadike, kryesisht në vitet e para pas aksidentit. Më pas atyre nuk u është ofruar shërbimi i duhur mjeksor. Një pjesë deklarojnë se ata e kanë patur të pamundur për asrye te pagesve të larta që kërkohen nga mjekët për shërbimet e ofruara. Kështu pyetjes nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, vetëm 12 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 36 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisjet teknike mjekësore që kanë përftuar personat amputuar ka qenë kryesisht protezat. 10 prej tyre kanë deklaruar se janë pajisur me proteza, 3 me syze. Nuk ka asnjë person me paterica apo karrocë. Të aksidentuarit me amputime janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit për problemin e tyre. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë në vendet përkatëse. Shumica e rasteve (4) janë trajtuar në Itali, Greqi, Turqi etj.

52

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar plotësisht, 38 prej tyre deklarojnë se kanë nevojë për pajisje teknike mjekësore kurse 10 kanë deklaruar se nuk kanë nevojë për paisje teknike mjeksore. Disa nga kërkesat e tyre përfshijnë pajisjen me protezë të re, riparim ose ndërrim proteze, paisjen me proteza syri, ndërhyrje të specializuara kirurgjikale, kontolle mjeksore periodike për syte, shërbime fizioturapike, ortepedike, etje siç do t'i shohim më poshtë. d. Rezultatet e kontrollit mjekësor dhe nevojat

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore të qarkut Lezhës. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fletë epikriza me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve të mjekëve rezulton se 2 persona kanë nevojë për mjekim të vazhdueshëm okulistik. 3 persona kanë nevojë për protezë syri, 1 persona duhet të pajiset (përdorë) me syze, 6 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve, kurse 1 person ka nevojë për ndërhyrje kirurgjikale për syrin.

Nevojat për shërbime mjeksore

Kontroll periodik i syve17%

Operim të syve3%

Riparim proteze6%

Protezë Syri8%

Paisje me Syze3%

Mjekim okulistik6%Ndërhyrje kirurgjikale

3%

Proteza të reja24%

Fizioterapi30%

Ndërsa, sipas mjekut ortoped dhe teknikut protezist, të cilët kanë bërë ekzaminimin e gjendjes së amputimit dhe të protezave për ato persona që mbajnë proteza, 2 prej tyre kanë nevojë për ri-protezimi pasi protezat janë konsumuar plotësisht nga përdorimi i gjatë i tyre, 9 persona kanë nevojë për proteza të reja pasi nuk kanë qenë asnjëherë të pajisur me proteza, 11 persona duhet të bëjnë senaca të herë-pas hershme fizioterapie. Kurse 21 prej tyre kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë. III. Gjendja Social-Ekonomike e të aksidentuarve a. Gjendja familjare

Statusi i gjëndjes familjare është shumë i rëndësishëm për të kuptuar integrimin e personave të aksidentuar nga municionet. Gjendja familjare është bërthama e integrimit shoqëror, kështu që bashkëveprimi njëkohësisht ndikon edhe në ri-integrimin e tyre. Një avantazh në këtë

drejtim përbën fakti që pjesa më e madhe e të aksidentuarëve në qarkun e Lezhës janë të martuar.

Statusi Civil i viktimave

Beqar 44%Martuar

56%

53

Nga të intervisuarit 27 deklarohen të martuar, 21 me status civil. Nga personat e martuar vetëm 22 prej tyre janë ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër kanë 86 fëmijë (1.8 fëmijë për viktimë). Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç, fakt ky që tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve e kanë pësuar aksidentin pas lindjes së fëmijëve. Për këtë shkak të intervisuarit e kanë quajtur aksidentin tragjedi familjare.

Po kështu 19 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 29 prej tyre nuk e kanë pasur këtë status. Kurse pas aksidentit 9 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person kryesor që i siguron të ardhurat, si psh : bashkëshortja ose fëmijët. Në grafikun e mëposhtëm do të shihni të detajuar personin që siguron të ardhurat në këto familje:

Pas aksidentit kush siguron të ardhura për familjen?

Fëmijet 4%

Prindërit 31%

Vetë I aksidentuari55%Bashkshorti/ja

10%

Pjesa më e madhe, 25 veta janë përgjigjur i sigurojnë vetë, pra ata punojnë, 5 deklarojne se të ardhurat për ta e familjen i sigurojnë bashkëshortja, 2 deklarojne fëmijet, kurse 16 deklarojnë se të ardhurat për familjen i sigurojnë prindrit e tyre.

b. Kushtete e banimit

31 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private, 17 në apartamente, 3 me qera dhe 5 banojnë tek të afërmit. Madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është 80.5 m2, numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 5.4. Kjo do të thotë se një pjesë e konsiderueshme jeton në zona rurale, si fshatra të ndryshëm apo në periferi të qytetit përkatës, ku varfëria, është më e lartë. Sa i përket gjendjes së banesave, 11 veta deklarojnë se shtëpitë e tyre janë të reja, 16 të riparuara, kurse 21 prej tyre deklarojnë se shtëpitë janë të vjetra dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualeti, çatia, instalimet hidrauliko-elektrike etj. Sa i përket ujit të pijshëm, 39 deklarojnë se kanë ujë të pijshëm brenda banesës, kurse 9 jo, kurse 42 deklarojnë se kanë kanalizime të ujrave të zeza, kurse 6 jo.

d. Situata social-ekonomike Situata social-ekonomike është e vështirë për t’u përshkruar me terma konkret në fazën e intervistimit në terren, pasi faktet janë të bazuara në vetdeklarimet e intervistuesve, të cilat perfshijnë edhe doza mosbesueshmërie për shkak të pritshmërive që kanë të aksidentuarit për të ardhmen. Sidoqoftë nga të dhënat del se pothuajse të gjithë i posedojnë orenditë dhe paisjet shtëpiake si sobe, me dru gaz ose korent, lavatriçe, frigoriferë, lavatriçe, dush dhe TV. Kondicioner kanë vetëm 3 persona, kurse kompjuter kanë 7 persona, makinë qepse 1 person, telefon fiks 13 persona, celularë 47 persona. Gjithashtu ata posedojnë 4,55 HA tokë, 10 lopë e 1 dhi.

54

a. Burimi i të ardhurave.

Konkretisht rezulton se pjesa më e madhe e të intervistuarëve para aksidentit janë marrë me bujqësinë. Per detaje tabela më poshtë:

Burimi i të ardhurave para aksidentit

Emigracion 2%

Mbarshtrim bagëtish

4%

I punësuar me kohë të plotë

23%

Tjetër17%

Asnjë burim 10%

Bujqësi 44%

Të punësuar me kohë të plotë përfshihen edhe persona të cilët janë marrë ose punësuar në fushën e bujqësisë/blegtorisë. Numri më i ulët, siç mund të shihni, është ai i emigracionit me 2 veta , ndërsa 5 veta nuk kanë patur asnjë burim të ardhurash para aksidentit. Krejt ndryshe paraqitet situata për burimin e të ardhurave pas aksidentit, ku ka një rritje të ndjeshme të numrit të personave që kanë si burim të vetëm pensionin 13 veta ose 27 %.

Nga tabela kuptohet se një nga aktivitetet kryesore për sigurimin e të ardhurave vazhdon që të jetë bujqësia dhe blegtoria me 33%. Gjithashtu, edhe kategoritë e tjera ruajnë pothuajse të njëjtin nivel si para aksidentit. Të intervistuarit shprehen se, pas aksidentit, e kanë humbur aftësinë për punë, qoftë fizike apo mendore. Ndër ta, 30 prej tyre shprehen se e kanë të pamundur fizikisht për të punuar përsëri, ndërsa 18 ndihen të aftë për t’u punësuar. Disa ndër arsyet kryesore sipas rëndësisë që ata japin janë: pa-aftësia për të punuar në të njëjtën punë (22); diskriminimi (5); refuzimi nga punëdhënësit (3). Duke anashkaluar të shkuarën, pas aksidentit një pjesë e këtyre personave janë përfshirë në programin e asistencës. Ndër ta 47 pretendojnë se kanë përfituar nga asistenca dhe 19 të tjerët kanë refuzuar për të dhënë përgjigje pozitive. Nga të përzgjedhurit për përftimin e asistencës ata konkretisht përfitojnë pensionin e pa-aftësisë. Të intervistarit pretendojnë se nuk i është ofruar në shumicën e rasteve pas aksidentit asnjë pozicion punë apo trajnim nga zyra e punës. Një numër i vogël deklaron se është inkrajuar për të vazhduar shkollën pas aksidentit. Arsimimi i tyre nuk i plotëson kërkesat që ka tregu ditët e sotme. Në nivel të barabartë është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore, 36 shprehen se ndjejnë vështërsi, ndërsa 27 nuk ndjejnë vështirësi.

Burimi aktual i të ardhurave pas aksidentit

Bujqësi 27%

Mbarshtrim bagetish 6%

I vet-punësuar 2%

Pune sezonale 4%

Pension invaliditeti 27%

Asnjë burim 13%

Tjetër17%

Emigracion 4%

55

Përfshirja në jetën sociale pas aksidentit ka rënë ndjeshëm. Kështu pyetejes se "A jeni i aftë të merrni pjesë në aktivitetet e përditshme?" 37 veta i janë përgjigjur pozitivisht, 6 jo dhe 4 pjesërisht. Shkaku i mosmarrjes pjesë në aktivitetet e përditshme - sipas tyre -është aksidenti që ka shkatuar dëmtimin e tyre në atë masë sa të mos lëvizin dot, e për pasojë të mos kenë mundësi të përfshihen në aktivitetet e përditshme. Kjo pasi 36 prej tyre janë përgjigjur se levizin lirisht, 3 pjesërisht kurse 9 nuk mund të lëvizin lirisht. Kurse pyetjes: A merrni pjesë në jetë sociale? - 15 veta i janë përgjigjur se merren me sport, 16 me aktivitete kulturore dhe 4 janë të zgjedhur ne organet e qeverisjes lokale, kurse 13 të tjere deklarojne se nuk jane te perfshire ne jetën sociale. Duke qenë se jetojnë në fshatra, ata nuk kanë mundësi të frekuentojnë qendra ditore sociale. Një fakt mjaft interesant janë edhe vizitat e shpeshta që u bëhen të aksidentuarëve nga familjarët apo shokët, tregues ky që ndikon në përmirësimin e gjendjes emocionale, fizike dhe ri-integrimin e tyre shoqëror. Familja sipas tyre u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur.

b.Nevojat për mbështetje të mëtejshme ekonomike

Sa i përket pyetjes se për çfarë mbështetje të mëtejshme ekonomike kanë nevojë, shumica (18 veta) pergjigjen se kanë nevojë për mbështetje financiare për të filluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura të ndjekur nga grupi i dytë (15) që kërkojnë të mbështeten për ndjekjen e kurseve profesionale të ndjekur nga një grup më i vogël (12) që kërkojnë mbështetje me kredi të buta për të filluar një aktivitet privat si dëshmohet në tabelën më poshtë:

Pjesa më e madhe kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj. Si konkluzion mund të themi se të intervistuarit e qarkut të Lezhës karakterizohen nga një varfëri e tejskajshme. Situata çdo ditë e më shumë vështirësohet për shkak të rritjes së numrit të papunësisë, mungesës së politikave të zhvillimit, si dhe izolimit të këtij qarku nga pjesa tjetër e Shqipërisë V. Formimi Profesional

Formimin profesional ndikon për integrimin social-ekonomik e shoqëror, në marrëdhëniet bëshkëvepruese midis personave me statuse të ndryshme sociale. Niveli i shkollimit, gjithashtu, është pjesë integrale e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktorë që ndikohen drejtpërsëdrejti edhe nga niveli arsimor i viktimave. Në qarkun e Lezhës 5 persona janë me arsim nëntvjeçar, 23 me arsim të mesëm, 15 me arsim universitar dhe 3 me arsim teknik.

Niveli arsimor i personave të aksidentuar

Arsim i mesem 49%

Universitet31%

Shkollë teknike 10%

Arsim 9 -vjeçar10%

56

Sipas intervistave me të aksidentuarit, 3 prej tyre dëshirojnë të vazhdojnë shkollën e mesme, 3 dëshirojnë të vazhdojnë univeristetin, kurse 44 % (21 persona) dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale, ndërsa 21 të tjerë (44%) nuk tregojnë asnjë interes.

Çfarë doni të përmirësoni në edukimin tuaj?

Nuk tregojnë interes 44%

Të vazhdoj universitetin

6%

Të vazhdoj shkollën e mesme

6%

Të ndjek kurse të formimit profesional

44%

Kurset profesionale janë vendimtare për ri-integrimin e kësaj shtrese në shoqëri, duke e parë edhe si një dritë shprese, si një rrugë e shpejtë për gjetjen e një pune. Por, fatkeqësisht, programet e formimit profesional janë të përqendruara kryesisht në kryeqytet, duke e bërë shumë të vështirë vazhdimin e tyre për këta persona, për arsye të mungesës së fondeve për t'i përballuar shpenzimet.

VI. Kërkesa të veçanta

7 persona kanë nevojë për mjete leximi për të verbër, kurse 1 person ka nevojë për libra tingëllues.

57

Survey in English

Jonuz Kola - Gertjon Çobo

V I C T I M S OF MUNITIONS

I N LEZHE AND SHKODER

General overview of the situation and needs assessment

Kukës, June 2014

58

Jonuz Kola

VICTIMS OF MUNITIONS

in Lezhe and Shkoder Counties

A general overview of the situation and needs assesment The views and conclusions expressed in this survey do not present the opinion of the donor - State Department of United States of America. Kukes, July 2014

59

Survey designers: Jonuz Kola and Gertjon Çobo (PHD)

Victims of Munitions in Albania A general overview of their situation and needs Victims of Munitions in Shkoder and Lezhe, A general overview of their situation and needs Survey designer: Jonuz Kola This survey for Lezhe and Shkoder counties is a further step for the completion of the Study "Victims of Munitions in Albania" realized in 2013 for the counties of Berat, Durres, Korçe, Gjirokaster, Diber and Elbasan with the support of the Austrian Federal Ministry for European and International Affairs Data processors: Maliq Imeraj and Riza Ademaj (ALB-AID).

Interviewers: Izet Ademaj, Shkelqim Muça, Neritan Muja and Riza Ademaj (ALB-AID).

Contributed for the identification of the victims of munitions and assisted ALB-AID staff during field for the completion of questionnaires: Valbona Tula Director RDSHS Shkoder, Ardiana Jaku director RDSHS Lezhe, Marta Fetaj local assistant RDPSS Lezhe, Nersada Mandia local assitant RDPSS Shkoder. Literary editor: Nazif Dokle

Cover page: Picture of Agnesa Dullaj,student Kukdes

Copyright © 2014: ALB-AID, Kukës

Tel: (00355-2) 2424 006 e-mail: albaid@alb- aid.org ; www.alb-aid.org This survey is prepared by ALB-AID within framework of the Albanian Mine Action Programme with the financial support of the State Department of USA, Office of Weapons Removal and Abatement through ITF-Enhancing Human Security Slovenia

60

ACKNOWLEDGEMENTS

We would like to thank Arben Braha, Executive Director of AMMCO and Veri Dogjani, Victims Assistance specialist (AMMCO) who provided us with data and support for the successful implementation of the project. Without their support, advice, information and communication with relevant ministries, this survey would not have been so complete.

Special thanks go to Mrs. Denada Seferi, Director of the Department of Social Policies in the Ministry of Social Welfare and Youth, as well as to the Valbona Tula, director of RDPSS Shkoder, Ardiana Jaku, director of RDPSS Lezhe for their close cooperation and institutional support for the completion of this survey.

ALB - AID thanks, in particular, the Office of Weapons Removal and Abatement, US Department of States for the financial support provided, as well as ITF Slovenia (International Trust Fund - Enhancing Human Security)

61

List of acronyms

ALB-AID -Albanian Association of Assistance for Integration and Democratic Development

AMMCO - Albanian Mine and Munitions Coordination Office

AMAE – Albanian Mine Action Executive

UNDP- United Nations Development Fund

VMA- Association of Victims of Mines and Weapons

EU – European Union

UXO - Unexploded Ordnance

AXO -Abandoned Unexploded Ordnance ERW- Explosive Remnants of War

GICHD-Geneva International Centre for Humanitarian Demining

IMSMA-Information Management System for Mine Action

ICRC-International Committee of the Red Cross

MSWY- Ministry of Social Welfare and Youth

ITF- International Trust Fund

RDPSS –Regional Department of Public Social Service

62

EXECUTIVE SUMMARY

After the fall of communism, especially after the collapse of pyramid schemes and military depots looting by the population (1997), accidents from ammunitions, UXO's, AXO's, and ERW were increased dramatically. According to the data maintained in IMSMA format by AMMCO, 710 victims were registered during the period 1997-2013 across the country, 122 of which died during the accident.

Mine victims of the Kukes county (272), through international support, within 10-12 years, were integrated into the communities where they live, including provision of necessary health services (prostheses, physiotherapy sessions, socio-economic integration support), no concrete steps were taken for the victims of UXO's, AXO's ERW and ammunition in other parts of Albania, except their registration by AMMCO on voluntary basis.

The signature of the Convention on Cluster Munitions and the Antipersonnel Mine Ban Treaty obliges the Albanian government, within the framework of Victims Assistance, to take concrete steps for re-integration of victims of landmines UXO's AXOs and ERW including their registration, improvement of access to health and socio- economic services, etc. However there is not any comprehensive assessment survey about the situation of AXO/UXO/ERW victims and their needs for medical services and support for their socio- economic integration. Therefore, they have hardly benefited any support from the public services provided by the government institutions.

ALB-AID based on the experience gained in Kukes, with the funding of Austrian Government and the support of the Ministry of Social Welfare and Youth conducted this survey in Korça, Dibër, Durrës, Elbasan, Berat and Gjirokaster counties.

This survey describes the current situation of the victims of ammunitions, UXOs, AXO's and ERW, and identifies their needs for medical services and socio-economic support for their re-integrated with dignity in their societies. The survey is based on the information gathered through field interviews with 296 victims, documents collected from the Regional Departments of Social Services of the respective counties, municipal social administrators, different publications, as well as detailed data provided by AMMCO.

The survey is divided into five chapters as follows:

Chapter I describes the history of accidents with ammunitions including UXO, AXO and ERW and in Albania, and Albania's approach to mine victim assistance in relation to international conventions.

Chapter II describes the purpose, objectives, methodology used and the steps followed to conduct the survey.

Chapter III describes the results of interviews about accidents classified by years, devices that have caused the accident, the activity of the injured person at the time of the accident, damage caused (amputation, limb loss, fractures, burns, etc. ), medical aid, medical check-up results, detailed information on the family situation, living conditions, education and their socio- economic situation . It also describes the needs for different services for the survivors.

Chapter IV describes recommendations for different institutions and stakeholders in order to change the current situation of mine/UXO survivors.

Chapter V describes the situation and needs of UXO/AXO/ERW victims by each county.

Note: Relatives of the dead victims have not been interviewed because of their legitimate pain

for their lost people, whom we understand, and it is a cultural tradition not to disturb the families about their beloved.

63

CHAPTER I Background information

About the accidents from UXO, AXO, ERW and ammunition in Albania and the Key Actors

1.1 Background of casualties from UXO, AXO, ERW and ammunition in Albania

Military ammunitions accidents14 started to be identified and made public only after 90s.

Before 90-ties, accidents from ammunitions were almost inexistent because of strict security measures applied during the communist system.

Albania during the communist system had been turned into a giant warehouse of all kinds of weapons and ammunitions, which, as a result of the paranoia of "invasion" from foreign armies, were spread in every corner of the country.

According to the Report of the Security Commission of the Albanian Parliament 15, " In late 90s, the Albanian Armed Forces possessed 294 thousand tons of conventional ammunitions, consisting of Russian origin (1945-1956) , Chinese (1961-1974), and Albanian made(1976 -1990) starting from 7.62 mm calibers up to 160 mm, aviation bombs, sea mines, rockets, anti-air missiles, anti-tank rockets, antipersonnel mines and anti tank mines. All these ammunitions were spread in 182 regions and stored in 955 warehouses (depots) allover the country."

With the collapse of the communist system ammunitions presented problems of insecurity, storage and maintenance. A large part of them had become dangerous over the passing of years as a result of lack of maintenance. In addition, ammunition depots became subject to theft and vandalism as a result of the negligence and carelessness from the soldiers and army officers. This phenomenon became common in almost all military establishments. The collapse of pyramid companies in 1997 was accompanied by major social turmoil. The country was plunged into chaos, which quickly spread in every corner of Albania. During the anarchy that followed these riots, almost all depots of the Armed Forces from the north to the south were looted by the civilian population. According to “Ushtria” Newspaper16, organ of the Ministry of Defense of the Republic of Albania, over 600 thousand small arms and light weapons and over 1.5 billion of peaces of ammunitions such as hand grenades, shells, bullets, etc were stolen. The following tables give in detail the types and quantity of mines, ammunitions and weapons that fell into the hands of people, including women and children, across the country.

Table17 of munitions looted during the riots of 1997

No. Description Quantity 1 Bullets 7.62 1,460,000,000 2 Anti aircraft munitions 24,000,000 3 Hand grenades 3,500,000 4 Mortar shells 84,000 5 Artillery shells 270,000 6 Explosives 3,600 7 Detonator fuse 24,000,000 8 Anti personnel mines 215,000 9 Anti tank mines 1,000,000 Total 1,513,072,600

14 Munitions range from simple munitions to anti -tank rockets, air missiles, anti personnel mines, anti- tanks,...etc. 15 Source: Report of the Security Commission published in “Korrieri” newspaper, dated 27 March 2008 16 “Ushtria (Army)” newspaper, dated 7 October 2005, organ of the Ministry of Defense of the Republic of Albania 17 Source: Survey “Towards a Safer Albania”, page 15 (taken by Ushtria newspaper, dated 7October 2005)

64

Table18 of small arms and light weapons looted during the riots of 1997

No. Description Quantity 1 Pistol 38,000 2 Automatic weapon 226,000 3 Rifle 351,000 4 Machine gun 25,000 5 Grenade launcher KT 2,450 6 Mortar 770 Total 643,220

During the period of anarchy, the majority of the military depots and barracks exploded scattering munitions and other explosive devices in a wide perimeter up to 10 kilometers in the surrounding areas, thus creating very dangerous “hot spots" for local people.

After these events, the geography of accidents from ammunitions, UXO's, AXO's, ERW, mines and small arms extended all over the country. The biggest number of accidents was recorded near the concentrated warehouses which were abandoned after the collapse of the army. To be noted is that 23 people lost their lives in a single accident as a result of the blast in the warehouses of Selita, Komsi municipality of Burrel. During the anarchy of 1997, according to the Ministry of Health about 4,400 people with serious injuries and wounds caused by ammunitions and misuse of small arms were treated in Albanian hospitals, while over 3,000 others were reported to have been killed. Damages caused from the looting of small arms and ammunitions are calculated to be around 61 billion Albanian leke.19 Ammunitions, UXO's/AXO's and ERW continue to take people’s lives at present, although 16 years have passed by since 1997. According to Media monitoring conducted by ALB-AID during 2007-2013 around 171 mine/UXO/AXO incidents have been registered allover Albania. In 2014, 14 UXO incidents have been reported, where 5 persons have died at the moment of accident while the others have been seriously injured.

18 Source: Survey: Towards a Safer Albania, page 15 (taken by "Ushtria" newspaper, dated 7 October 2005) 19 Source: Survey: Towards a Safer Albania, page 15

65

1.2. The Key actors  

1. Albanian Mine and Munitions Coordination Office (AMMCO)

During implementation of the Mine Action Programme in Albania, the Albanian government set up two special structures, the Albanian Mine Action Committee (AMAC) – an inter-ministerial body for the designation of policies and the Albanian Mine Action Executive (AMAE), responsible for the coordination and monitoring of mine action operations.

During the implementation of the Mine Action Programme, AMAE gathered knowledge and necessary technical expertise to ensure safety and efficiency of mine action activities from the implementing partners, in compliance with international humanitarian standards.

In 2010, with the completion of demining operations, AMAE at the request of the Albanian Government was involved in coordinating unexploded ordnance hotspot operations in all its components, and changed its name to "Albanian Mines and Munitions Coordination Office (AMMCO) " to better reflect its new role and mission.

AMMCO is currently responsible for coordinating, monitoring unexploded ordnance hotspots clearance operations, education and awareness about their risk, and assistance to the victims of mines and ammunitions.

The Assistance Program for mine and UXO (ammunitions) victims consists of various components such as: emergency and ongoing medical care; physical rehabilitation and provision of prostheses; psycho - social assistance; social and economic reintegration; collection and analysis of data, and advocacy for the rights of mine and munitions victims and other persons with disabilities. AMMCO, with the support of donors and in close cooperation with health authorities in Albania has played an important role to advance the progress of victims assistance projects in Albania. However, the existing capacities at central and local level, currently serve not only to mine and ammunitions victims, but also to other persons with disabilities. In this context, with the support of various donor countries such as Austria, Czech Republic, France, Slovenia, Sweden, United Kingdom (DfID), USA and other international organizations like the International Trust Fund (ITF), the European Commission, UNDP, UNMAS, UNICEF ICRC and Handicap International, during the 14 year period AMMCO has coordinated and monitored projects on the socio-economic reintegration and improvement of the capacities of physical and medical rehabilitation of mine victims in the northeast of the country. Currently, the activities will be focused mainly on areas around the hotspots and on those that have the largest number of UXO victims and survivors.

66

2. ALB-AID Association, Role and Experience in Mine Victims Assistance ALB-AID known as Victims of Mines and Weapons,(VMA) was established in early

2000, shortly after the end of the Kosovo war, from the former Care staff, which started mine risk education in Kukes region after the end of the Kosovo conflict.

ALB-AID started Mine Risk Education Activities in order to raise awareness of the population in 39 mine affected villages in the border with Kosovo about the danger of mines in northeastern Albania. During its daily MRE activities in the field, ALB-AID identified many mine victims and started to collect information and to identify their needs. Gradually ALB-AID was involved in victims’ assistance and played a crucial role for their re-integration in Kukes County.

After the war, residents along the border with Kosovo, during their everyday activities such as grazing, collecting firewood, digging the fields, etc. faced with the presence of mines placed by the Yugoslav army within the Albanian territory. Because of the lack of proper information about the mining of these areas and due to the lack of education for the risks posed by mines, the first mine victims began to be registered. Within 3-4 years 210 mine accidents were registered in 39 mine affected villages along the border with Kosovo.

During the 10 year period from 1999- 2009 until the completion of demining, 272 victims were recorded, 34 of whom died during the accident with mines, 84 had amputation losing their body limbs, 27 suffered serious eyesight damage, while the rest had various injuries as burns, fractures, and serious psychological symptoms, etc.

ALB - AID, besides MRE activities with the people of 39 villages contaminated by mines, after registering mine victims, designed and implemented concrete projects for their socio- economic integration, and supported them to get the required medical services, prosthetic devices, physiotherapy service and psychosocial support.

An important component of the work of ALB-AID has also been the advocacy and lobbying at various local and national government institutions as well as various donors for a broader support for the victims assistance for their involvement in various programs, especially international support and assistance, due to the lack of experience. With strong international backing it the Ortho-prosthetic Workshop was established at the Civil Hospital of Kukes, where prostheses for the victims are produced, repaired and maintained. It is one of the best workshops in the country which produces prosthetic devices for a lot of amputees from different regions of Albania, including those from traffic accidents.

ALB-AID during a 14 year work, with international support, especially with the support of the U.S. State Department through Victims Assistance component has implemented many projects for socio-economic reintegration of victims. It has provided logistical support to the survivors to get health services including prosthetic devices, maintenance, etc. Through these projects more than 100 families benefited cows through a revolving fund, 104 survivors and their children received vocational trainings. Over 27 children received specialized medical assistance to improve their vision and cure their eyes. Another 21 child victims received additional classes in core subjects such as math, physics, and English and are supported with teaching and educational materials for 8 years in succession. Over 60 % of mine survivors who have received professional training, have opened their own businesses or are employed in various occupations in the local market. There are also survivors who are continuing university studies.

After the explosion of the improvised ammunitions dismantling factory in Gerdec, ALB–AID, at the request of AMAE collected information and completed registration of 176 victims of Gerdec explosion using IMSMA format. After the completion of the registration ALB-AID identified and implemented several projects mainly with traumatized children affected by the explosion to help them reintegrate into their societies providing them special

67

courses for English and computer. ALB-AID conducted Mine/UXO risk education as well with the children and population of Gerdec and the surrounding villages.

ALB - AID is currently working on the establishment of the National Mine/UXO/AXO Survivors Network. It is part of the Global and Regional Initiative for Mine Victims Assistance. ALB - AID is a member of the International Network for the Prohibition of Anti-personnel Mines and the International Coalition against Cluster Munitions. ALB - AID is gradually adopting its services to persons with disabilities as well, especially those who are in need prosthesis. In this context ALB-AID has been very active to urge the Albanian government to sign and ratify the Convention on the Rights of Persons with Disabilities.

During 14 years of its existence ALB-AID has created a highly qualified expertise in on Victims Assistance, which could be replicated successfully in other parts of Albania and could be used for the integration of the persons with disabilities.

Given the experience gained in the northeast Albania and Gerdec and the need for planned and coordinated support with all national and international institutions to support the victims UXOs, AXOs, ERW and ammunitions throughout Albania, ALB-AID, with the support of the Austrian Government has conducted this comprehensive Survey in six counties of Albania including Gjirokaster, Diber, Elbasan, Durres, Korçe, and Berat.

With the support of the Department of the States of USA ALB-AID is presenting the results of the study in the next two counties, Lezhe and Shoder, thus completing identification of the situation and needs of UXO survivors in 8 counties of Albania. Another 3 counties remain to be completed for the whole Albania. They are Tirana, Vloraand Fieri.

3. International Conventions on Mine and Munitions Victim Assistance and obligations of Albania.

Albania is active and has participated in various international initiatives for Mine Victims Assistance. In September 1998 Albania signed the Treaty for the Prohibition of Anti -personnel mines. In December 2008 Albania signed the Convention of Cluster Munitions. Within the framework of these conventions Albania, besides obligations for demining, is also committed to work on Victims Assistance for the re-integration of survivors.

Albania reports annually on the level of implementation of the Convention on Cluster Munitions and the Anti-personnel Mine Ban Treaty, including victim assistance component. Pursuant to the Cartagena (Colombia) and Vientiane (Laos) International Action Plan on Victims Assistance the Albanian government has drafted a national plan for mine and ammunitions victims assistance. One of the objectives of this plan is to register victims of ERW, UXO, AXO and ammunitions in the entire country and to scale down the experience gained in the north - east of Albania in other counties to support re-integration of victims as well as persons with disabilities. This survey for the registration of the victims of ammunitions and identification of their needs in six counties of the country is in compliance with the National Plan of Action for Victims Assistance.

68

CHAPTER II The Goal, Objectives and Methodology of the Survey

2.1. Situation of the victims of ammunitions in Albania After the Kosovo conflict of 1999, AMAE with the support of international expertise began collection of data on mine victims in the Kukes region. In the process of data collection and registration of mine victims International and local organizations such as Care International, the International Red Cross, and Victims of Mines and Weapon, (VMA now ALB-AID) were involved. Within a 3 year period all mine victims in 39 villages bordering with Kosovo were recorded. With the support of the Geneva International Centre for Humanitarian Demining, in 2002 AMAE set up the IMSMA system for storing detailed information about mine and UXO victims. In 2005 with the support of UNDP, AMAE began collecting data on UXO / ERW / AXO accidents in Albania using IMSMA format. Until now detailed information on 979 mines and munitions victims in Albania has been recorded in IMSMA, including detailed data about 272 mine victims in north-eastern Albania. AMMCO continues to collect detailed information about mine/UCO/AXO and ERW accidents from ALB - AID and Albanian Red Cross from 2003 to date. This information is reflected in IMSMA database established for this purpose. Below there is a map of accidents from mines, UXO's and ERW from 1997 until 2013.

Tabel e aksidenteve sipas qarqeve / Table of accidents according to the counties

0

50

100

150

200

250

300

Kukes

Tirane

Shkod

er

Berat

Elbas

anDib

er

Vlore

Lezh

e

Durre

s

Gjiro

kaste

rFier

Korçe

Casualties

Injured

Dead

However, to date there is not any comprehensive survey about the victims of accidents caused by ammunitions which could assess the real size of the damages and impact that UXO/ERW/AXO accidents have had on victims, their families and communities as a whole. Hence, UXO/ERW/AXO victims have not received any adequate attention and support from the government and state institutions. Many of them are left out of the government social and economic support schemes. There is a category of victims that do not benefited pensions because they were not employed at the time of the accident, as required by current law of social benefits. Being excluded, they have not been subject of treatment and support from any local, national or international NGO.

On the other side lack of identification and presentation of their problems has brought about exclusion from several governmental and non- governmental programs, and

69

consequently they are marginalization and discriminated, their basic rights violated constantly. The tragedy of the accidents has been experienced and coped by the victims themselves and their families, including socio - economic and medical costs. Media has been the only formal supporter of the victims, which has presented the news, but not the consequences and the costs of the society.

2.2. The Aim and the Objectives of the Survey

The aim of this survey is to promote the improvement of access of UXO/ERW/AXO victims to medical and socio-economic services provided by public and private, central and local operators, including different national and international institutions and associations.

Objectives:

This survey has had two main objectives: 1) Registration of UXO/ERW/AXO victims in two counties of Albania, (Shkodër and Lezhë) and 2) Analysis of the current situation and identification of the needs of munitions victims for medical services and socio-economic support for their integration.

2.3. Model and methodology used

2.3.1. Assessment Model

The following model was applied to collect relevant information from the victims of ammunitions:

Type of information collected Specific issues for which the detailed information is collected

Information about the accident Circumstances under which

the accident occurred

How the accident occurred, where did it occur, the device that caused the accident;

Medical information Ways of obtaining medical

care

If there were amputations, injuries, malfunction what type of medical assistance was provided; ability to work; disability group; needs for further medical services, etc.

Information about the family of the

survivor

Marital status, other family members; marital status at the time of the accident; household incomes; residence/house size; people residing in the dwelling apartment; conditions of the houses, etc..

Information about education and professional skills

Level of education of the injured person, needs to improve vocational training courses, etc.

Social –economic Information Social-economic situation of victims and their families

Sources of Incomes before the accident and after the accident , has the victim lost job after the accident, skills possessed, economic assistance and social support provided by different actors, vocational training courses, social cohesion, family assistance, community assistance, how they feel in the community, their own and their family economic needs, etc.

70

2.3.2. Aspects of assessment

Assessed aspects Aspects of change

Specific issues addressed by the assessment

Health impact

Impact of the accident on the

health of the survivor

Medical situation of the survivor after the accident

Health situation Injuries caused by the accident Has the accident had direct impact on health and medical conditions of the survivor?

Social-economic impact

-Social-economic conditions- to what extent has the

accident affected the change in the life of the victim and

his/her family? - What is the direct impact of

the accident including (positive or negative) changes

in his/her life style?

Way of living before and after the accident Aspects of changes in the life of the victim as a result of the accident

Economic situation Economic situation of the survivors Has the economic situation of the survivor deteriorated after the accident? Have the incomes decreased after the accident? To what extent is the level of poverty among survivors of ammunitions? Social situation To what extent has the accident affected the life of the survivor? Has the dynamics of the behavior changed? Is there a new behavior of the survivor in the family? Is there any change of behavior of survivor's family towards him/her?

Assessment of the needs for medical services and socio-

economic support

Needs for medical service and socio- economic support

Ways of improving the survivor's situation/ conditions

Improvement of medical services Needs for constant medical services Needs for prosthetic devices and their maintenance Needs for physiotherapy service

Socio- economic support Needs for psycho-social support Needs for psycho-social counseling Needs for recreational activities Needs for employment/self-employment support funds for income generation/ improvement of economic situation Needs for vocational professional trainings/ crediting, councellings Support for establishment of Social Enterprises- Social business companies for survivors and persons with disabilities

Advocacy /lobbying Needs for inclusion in the social support schemes, improvement of the disability pension scheme to include mine/UXO/ munitions survivors as well

71

2.3.3. Survey Methodology

The object of this Survey are the persons injured from incidents with munitions, UXO's, AXO's and ERW in two counties of Albania. (Lezhe and Shkoder)

The survey is based on research methodology of data collected through questionnaires completed with each victim, interviews, official statistics collected by the departments of social services of targeted counties, various publications, etc. In total 126 victims have been interviewed. People who died during the accidents, were not included in this survey, because their family members refused interviews arguing that they would not like to recall the casualty.

Implementation of the survey was conducted through four stages as follows: I) Preparatory Phase II) Completion of the questionnaire through individual interviews; III) Medical checks; IV) Data processing and preparation of the survey

The entire process has been closely monitored by the AMMCO officer- the Victim

Assistance officer.

Phase I. Preparatory Phase

After the selection of staff, contacts were established with key actors involved and interested in conducting the survey. Although ALB - AID staff had capacities to collect data and perform the survey, a short training was conducted with the survey team for the techniques and specifications of interviewing the victims.

The same questionnaire for interviewing (attached) which was prepared during the former project in cooperation with AMMCO VA specialist. The questionnaire is based on a model used by ICRC and GICHD in other countries for similar Victims Assistance projects. It has only been adopted to the Albanian context and modified to fit to the Albanian reality. After refreshing the established cooperation with the Ministry of Social Welfare and Youth, a meeting with the Department of Social Policies was organized to ensure institutional support from the Ministry and subordinate regional Social Service Directorates. This is also to ensure close cooperation with all actors in order to make sure qualitative information for the study. Regional Directorates of Social Service of Lezhe and Shkoder were visited after the establishment of contacts with the Ministry of Social Welfare and Youth in order to present the project and to discuss the requirements of the survey. Relevant agreements were signed with the directorates of each county in order ensure institutional commitment for the successful completion of the questionnaire and collecting of information and data from each targeted municipalities.

In cooperation with regional directors of social service, local assistants of each county were selected. They were chosen to serve as a liaison between the ALB-AID, Regional Social service departments and the municipal social administrators.

After the selection, training with local assistants was conducted, the Plan of Visits in each district was developed and forms of collecting information were designed. The AMMCO list of victims of two targeted counties was made available to the local assistants and regional social service departments to be shared with the social administrators of the municipalities. Local Assistants and social administrators were then instructed how to identify the current residence of victims.

Local assistants organized meetings with municipal social workers and shared with them the list of victims, made available by AMMCO. At the same time social administrators were instructed to identify new victims unregistered in the AMMCO lists (if any) and to collect

72

information on potential accidents that might have been left out these lists. Social administrators made identification of the victims of ammunitions in their

municipalities specifying their location, address, etc. During the identification process the social administrators as expected, identified 38 unreported accidents, 23 in Shkoder and 15 in Lezhe, not reported before, thus unrecorded in the IMSMA database of AMMCO.

Phase II. Completion of the questionnaires – Field interviews

The second phase continued 3 months from February until April 2014. After the collection of the contacts and information as well as specification of addresses by social administrators of municipalities, in coordination with local assistants, the field staff completed questionnaires with every victim individually in every village. During their field visits the field officers of ALB-AID were accompanied by local assistants and the social administrators of the respective municipalities.

During this period, 168 victims and their families were interviewed in 64 municipalities of 2 counties. From those visited 126 persons have been interviewed personally, 78 in Shkoder and 48 in Lezhe. Interviewed from the list provided by AMMCO 88 persons while

the other 38 injured persons interviewed were not reported before. They were indentified from the social administrators of the municipalities and project staff during the collection of information in the field.

According to AMMCO database there were 138 accidents with UXO/AXO. From this list provided by AMMCO 52 persons have not been interviewed as follows:

11 persons rejected to be interviewed; 11 have died during the years after the accident 7 persons refused to be interviewed 12 persons were in Emigration, 1 person changed address 10 persons were not found in the addresses provided to AMMCO. These persons do

not exist neither in the registers of Civil Records of municipalities provided in the IMSMA format (AMMCO)

Pyetësort e plotësuar sipas qarqeve Questionaires completed in each county

Lezhe, 48, 38%

Shkoder, 78,

62%

73

Each victim was visited and interviewed individually in his/her home in order to collect necessary information from them. Interviews lasted 50 to 78 minutes.

The respondents were as follows: 13 females (10%) and 113 males (90%) as in the chart below:

Gjina e të intevistuarve Gender of the persons interviewed

Meshkuj/Male90%

Femra/Female10%

The IMSMA format was filled for the newly identified victims. The collected data will be provided to AMMCO to be updated in the National IMSMA database managed by AMMCO.

Phase III. Medical Check

After the completion of the interviewing, medical check was organized with victims which had serious health problems during May and June 2014. Medical checks were organized at the regional level and included visits from the ophthalmologist, orthopedist, prosthesis technician, physiotherapist and psychologist. 14 medical examinations were conducted in total. During these medical checks 32 victims were visited by the oculists, 50 victims were visited by the orthopedists and prosthesis technicians and 77 survivors were visited by the psychologist, 43 of which with had serious psychological problems.

Phase IV. Data processing and preparation of the survey

The detailed processing of the data collected and identification of the needs presented in this study is done for 126 UXO survivors that have been interviewed from ALB-AID.

After the completion of medical check, the collected information from all sources, besides information gathered through questionnaires, was computerized and processed. A detailed database was prepared in access format. The data was analyzed and a detailed study is prepared for the medical services and social-economic support needed for their re-integration and elimination of their discrimination as compared to other groups of persons with disabilities. Relevant recommendations were also drafted for public institutions to support improvement of medical services and assistance for socio- economic integration of UXO survivors. The General Part of the Study is translated into English. The study is distributed to the RDPSS's of Shkoder and Lezhe counties. The survey is also shared with the Ministry of Social Welfare, Youth and the State Social Service

The Survey will serve to encourage different actors for the inclusion of munitions victims in various government policies and programs for people with disabilities, and total rehabilitation of the munitions victims in compliance with national and International standards and Conventions for Victims Assistance for Mine and UXO victims including Convention for the tights of persons with disabilities. . The survey findings and recommendations for next steps to be taken will be shared with all interested parties and will be published in the official website of the ALB AID association.

74

Key findings 38 UXO accidents previously unreported have been identified and registered in

Lezhe and Shkoder:

11 persons have died at the moment of accident with UXOs, while 11 others have

died in the coming years due to poor medical support (Their families have not been

interviewed for ethical purposes and are not included in this survey study The victims of munitions, UXOs, AXO's and ERW are spread mainly in the poorest

and remotest areas of the targeted districts. The victims of munitions, UXOs, AXO's and ERW belong mainly to the poorest

marginalized groups and are made of all age groups.

18 persons have been injured with land mine (14 %), 107 (85%) have been injured

with me municitions,UXO's and 1 with unidentified object. Out 126 interviewed 13 have been females. At the moment of accident 11 have been children aged 5-18 years old, 83 belonging

to 19-55 years old and 32 over 56 years old. Out of 126 victims interviewed, 1 does not have any education, 72 have primary

education, 40 secondary education, 13 university degree. 55 victims were heads of the families before the accident; 36 affirm that this role has

changed after the accident. 81 survivors have had amputations whereas others have suffered fractures, injuries, et 25 persons (20%) have acquired technical medical devices as follows: 18 persons are

equipped with prosthesis, 1 crutches, 5 with spectacles ,1 eye prosthesis 55 persons have displayed different disorders in hearing and vision 12 persons have got medical treatment outside Albania 43 survivors have serious psychological problems and need intensive psychological

sessions. 55 persons have displayed different disorders in hearing and vision 81 persons have the ability to work of which 41 have completely lost the ability to

work after the accident, while 40 have lost their partial ability to work. 81 injured persons feel physical difficulties in obtaining basic public services (64 % 122 respondents did not have access to daily social activities, rehabilitation and

education services for persons with disabilities due to lack of infrastructure for people with disabilities and are not included in re-creative activities

106 survivors live in inappropriate houses that need various repairs including ramps. 87 survivors were included in the Social Assistance program (69 %), whereas 39 were

not included (21 %). 47 survivors receive disability pension, 10 persons receive retirement pension (before

the accident only 3 persons received retirement pensions, none received disability pension.)

59 persons are engaged in farming and animal breeding compared to 83 persons before the accident.

75

The major Needs 74 survivors are in need of permanent medical services. This includes equipment with

prostheses, repair of prosthesis, physiotherapy sessions, regular eyes' check, etc. 2 persons need to be equipped with prostatic equipments, 2 with crutches , 51 with

leg and hand prosthesis, 13 with eye prosthesis, 1 wheel chair and 5 need to be equipped with spectacles. They also need periodic medical checks, intensive physiotherapy sessions, social support and peer support

29 injured survivors need to have periodic checks from the oculist 43 survivors with serious psychological problems need psychological sessions 18 persons reported special needs from which 13 reading equipments (brail) for blind,

1 linguistic tool, 3 persons need special books (sound with brails) and the last one an equipment for hearing;

57 survivors wish to attend vocational courses, 8 survivors wish to attend high school (Secondary school) and 7 wish to attend university studies.

118 survivors are in need of further support, from which 69 to get employed, 57 to attend vocational courses, while 25 of them ask to be supported with micro - loans for family home based businesses.

31 survivors ask for support for the reimbursement of their medicines, 107 are in need of support for prosthesis such as trans tibial (below the knee) prosthesis), trans femoral (above the knee) prosthesis, trans radial (below the elbow) or trans humeral (above the elbow) prosthesis, etc.,

22 persons have asked for the re-imbursement of the studies for their children while another 3 re-imbursement of the rent of the apartments where they live because they can not afford it

20 persons ask to improve access to daily social centers while 16 request to be included in sports clubs and re-creative activities

31 survivors have asked for the re-imbursement of health expenditures Almost all survivors need to participate in recreational activities and psychosocial

support to overcome the trauma. They need to be included in peer support programs.

76

Mosha në momentin e aksidentitAge of the victims at the moment of accident

36-45 vjeç9%

26-35 vjeç17%

19-25 vjeç15%

5-18 vjeç9%

mbi /over 66 vjeç9%

56-65 vjeç17%

46-55 vjeç24%

CHAPTER III

Results of Questionnaires

3.1 Accidents with Mines, Ammunitions, UXOs, AXO's and ERW

According to the information and data collected it results that 145 UXO victims have been reported in the two counties of Lezhe and Shkoder during the years 1997 - 2013. While from 1957 until 2013 there were injured from mines UXOs and munitions 168 in these two counties. If we refer to the accidents in years (table below) we see that the incidents from mines and UXOs have been sporadic during 1991-1996. The accidents of this period could be considered as sporadic as compared to the accidents reported after 1996. In 1997 incidents with mines and munitions raised to 60 cases, followed by 29 incidents in 1998. Then in the following years again there is a reduction of incidents, but compared to the years before 1997 the number still remains high. The trend of incidents is illustrated in the following table.

It is worth noting some interesting figures for the period before 1991. Thus, during 1957-1991 only 19 incidents with munitions were reported. 3.2. Age of the injured persons

If classified by age, we note that 9 % of the injured were children, 15% teenagers, whereas 67 % belong to the working age group. Only 9 % were over 66 years old.

Aksidentet sipas viteve / Accidents in years

19

8

60

20 1725 23

0

10

20

30

40

50

60

70

1957-1991 1992-1996 1997 1998 1999-2000 2001-2005 2006-2013

77

3.3. Device that caused the accident

86 persons, 68 % of respondents have been injured by munitions and hand grenades, 18 persons, 7 % (18) have been injured by mines, 21 persons, 17 % with detonators, while 1 person fails to identify the device that caused his injury (might have been detonator). This comes as a result of the trauma that the injured persons have suffered as well as their vague memory, since the incident occurred several years ago. The table below describes accidents classified according to the type of device.

3.4 Activity of the survivor at the moment of the accident

Another interesting data is the activity of the injured at the time of the accident. From most respondents it turns out that 17 % of them were working at the time of the accident. This includes primarily persons who were working in the army or soldiers when small arms,

light weapons and ammunition warehouses were looted or robbed in 1997. Children make 8,7 % ( 11 persons) who have been injured while playing with their friends or manipulating the devices found, thus causing the injury. Other categories, smaller in number, are categories of those injured while engaged in agricultural works, such as digging the land, grazing cattle or collecting scrap, etc. . This group also includes other people who might have been by chance in the place of the accident, walking, going to visit relatives or travelling to school. Thus, 43 persons are injured while playing, 14 while walking, 12 farming and 20 persons injured while grazing animals (16%), while the last one was injured while collecting scrap.

Aksidentet sipas llojit të mjetit shpërthyes Accidents according to the type of device

Tjetër/ Other17%

E panjohur/ Unknown 1%

Granatë dore/ Hand Granade

40%

Municion/ Munition

28%

Mine/ Mine7%

Lloji i aktivtetit në momentin e aksidentit Type of activity at the moment of the acciden

Duke mbledhur skrap/ Collecting scrap

1%

Të tjera/ Other11%

Duke punuar arën/ mbledhur dru/ Diging

land/collecting firewood

10%

Duke kullotur bagëtinë/

Grazing animals16%

Duke shëtitur/ Walking around

11%

Në punë/ On job17%

Duke lozur/ Playing

34%

78

3.5. Injures caused by accidents

Individuals who have been part of the field interview are also categorized according to damage caused by accident. Field interviews showed that damages of the injured are various where the most important ones include amputation (loss of limbs), wounds, loss of eyesight, burns, superficial wounds, hearing damage, psychological trauma, etc.

According to this categorization two main groups are distinguished: a) the group of people who have undergone amputation and b) the group of persons with various wounds. According to interviewees, 81 persons have had amputation as a result of the incident. Amputation includes limb losses such as loss of leg, hand or fingers etc. The second group includes 45 injured persons that have had different injuries as fractures, burns, etc., which will be addressed below.

The largest number of people who have had amputation belongs to those who have lost the right or left arm, or injuries below the elbow as well as above the elbow, 43 % in total. 14 persons belong to this group, while another 17 have lost either the left or the right leg. This group also includes 31 persons (33%) who, besides losing one limb, have lost other parts or damaged such as fingers or toes etc.

While referring to the second group of injured persons, those who have had various injuries, the largest number belongs to those who had eye injuries 35 persons, followed by 17 who had fractures; 23 burnings, 15 fragmentary wounds, 18 with other wounds like damage of stomach, los of hearing, etc After the incident 55 persons have displayed disorders with vision, hearing and nervous system (mental health) .

3.6. Medical Support

All interviewed persons confirmed to have received medical support at the nearest hospital after the indent. The victims in remote villages were immediately transported to hospitals in the respective cities as appropriate, in an ambulance or other private vehicles. Likewise, nearly all survivors were treated initially with First Aid and then all those who had an urgent need for intervention, have undergone further surgery. It is worth mentioning that when local hospitals did not have the capacity to treat the patients, they were transported to hospitals in the capital city for more specialized interventions. According to the interviewees, almost all of them, 124 injured persons have received First Aid, while 109 injured persons

Lloji i dëmtimit Type of damage caused

Amputime/ Loss of limbs

55%

Plagë të ndryshme/ Wounds

69%

79

have undergone surgery of the first or second level after receiving First Aid. Interventions have been different, as we shall see in the following chapter. In specific cases, it was necessary to do painful operations including hand or leg cut. below detailed table of the type of Medical support received.

Referring to the support with Medical Devices and equipment of the injured the situation is as follows: 25 persons have got such devices from which 18 have received prosthesis,

1 wheel chair, 5 spectacles and 1 eye prosthesis. 12 of them have taken medical treatment outside Albania mainly equipment with prosthesis and eye treatment as follows: 4 in Italy, 3 in Russia, 1 in Greece, 1 in Turkey, 1 in Ireland and 2 in Germany.

Lloji i ndihmës mjeksore / Type of Medical Intervention/support

0

20

40

60

80

100

120

140

Ndihmë eparë/First Aid

Surgery (I-stIntervention)

Surgery (II-cndintervention)

Continous medicaltreatment

PhysicalRehabillitation

Llojet e paisjeve mjeksore e përfituar nga të dëmtuarit Type of Medical device received byy the injured

Proteza/Prosthesis72%

Paterica/Cratches4%

Syze/Spectatcles20%

Proteza syri/Eye prosthesis

4%

80

3.7. Incidents with UXOs and disability of the injured

Accidents with UXOs have caused the loss of ability to work for the most injured that have had an incident. 40 respondents have been categorized as temporarily disabled, while 41 of them as permanently disabled. So there are 81 injured persons who claim to have totally

lost the ability to work, while the rest, 45 persons state that they are re-integrated into the community and work like any other individual with effective operational capacity like any other individual.

3.8. Needs for further medical support and treatment

Asked if they need further medical support, 36 persons have acknowledged that they need ongoing medical support while 55 have mentioned that they need Medical Devices. Their needs are as follows: 72 % of the injured, 74 of them are in need of medical devices from which 51 persons need to be equipped with prosthesis for legs or hands, 13 with eye prosthesis, 1 with wheel chair, 5 with spectacles and the last 2 with prostatic devices. The table below illustrates the needs for medical devices in percentages:

Tipi i pa-atesise/Type of disability

Pa-aftësia e përhershme /Permanent

disability51%

Pa-aftësi të përkoshme /Temporary

disability49%

Lloji i paisjeve mjeksore për të cilat kanë nevojë të dëmtuarit Types of Medical Devices needed

Proteza/ Prosthesis

68%

Syze/ Spectatcles

7%

Paisje prostetike / Prostetic equipment.

3%Paterica/ Cratches

3%

Proteza syri/ Eye Prosthesis

18%

Karroca/ Wheel chair

1%

81

Mosha në momentin e aksidentitAge of the victims at the moment of accident

36-45 vjeç9%

26-35 vjeç17%

19-25 vjeç15%

5-18 vjeç9%

mbi /over 66 vjeç9%56-65 vjeç

17%

46-55 vjeç24%

3.9. Information on the family situation

Out of 126 respondents, 79 injured persons declared that they were married and 47 were single at the moment of the incident. The respondents confirmed that they had 248 children approximately 3,2 children per family. Most of the respondents are 46-55 years old (24 %) followed by those aged 36-45 (21 %), whereas children make up 9 percent.

At this stage it has already been identified whether the respondents have other family members injured. Interviews showed that only 20 of them had kin's involved in the incident, while 106 responded negatively. The family members involved in the accident and injure were cousins injured as well.

While referring to the question if the casualty have had the role of a bread winner in the family, 55 answered that they have been heads of the families and have insured incomes for their families, while 71 did not have this position. Asked if their position has changed, 36 persons have answered that the position has changed because of the disability after the accident while 90 persons have answered "no". Some injured persons who were not family members, after the accident also took this position.

The accident has caused catastrophic consequences for the families of the injured,

because the whole family is dependent from the head of the family who is often the breadwinner. The respondents answered as followed to the question who is dependent from the injured:37 % declared that the husband is dependent from the incomes secured from, while 36%

Kush varet nga i aksidentuari? Who depends from the injured person?

Vëllai/motra brother/sister ( 2)

1%Tjetër/other (1)

1%

Prinderit/parents (8) 4%

Fëmijet/Children (71) 36%

Askush/None (41), 21%

Bashkëshortja/ bashkëshorti

Spouse(73), 37%

82

declare that their children are dependent from them , while 21 % declare that none is dependent form them.

Another important point is the earning of incomes for themselves and their families from

the injured persons. As they are part of different levels of damage, the income generation for their families is very difficult.

The results of the survey show that 75 injured persons (56%) earn incomes for their family on their own, followed by 39 injured persons (28%) whose parents ensure incomes for them, followed by 13 cases where the spouses ensure incomes for their families. Incomes generated from these persons themselves have a double meaning, where “income provision by the person himself/herself" besides commitment to a systematic work also means disability pension that these persons benefit, either including guardian or not. Cases referred to parents are mainly people injured at an early age and are unable to be engaged in a stable job. When referring to incomes secured from the wife, it is primarily identified with jobs in agriculture, sales assistant, etc., jobs which are generally done by women.

3.10. Living conditions

The injured survivors mainly live in the countryside. Quite a few of them live in towns. Referring to their residence, 95 respondents live in private houses and 31 in apartment buildings. The average size of the residence is 74.4 m2, while the average number of persons living in a residence is 5. A positive fact for the persons interviewed is that the majority, 118 of them affirm that they have private ownership of their property, therefore they are owners of their houses. 6 persons only state that they live in rented houses, 8 reside with relatives and only one person declares that he lives in an occupied property.

An interesting fact about the conditions of the residences is that 48 % of the respondents declare that their houses are old and need to be repaired. Repair according to the respondents usually involve toiletries, roof and plumbing or electric installations. In total 106 injured persons have asked for the repair of their houses, while 20 injured survivors stated that their homes do not need any repair at all.

As for the drinking water, 93 persons answered that they have drinking water. From them 64 % declared that water comes on scheduled time ( it is not 24 hours), while 35 % have drinking water 24 hours without stop. They stated that they do not have problems with sewage.

Nearly all the respondents affirm to possess electrical appliances and devices such as televisions, furniture, furnishings, refrigerators, etc. None of the injured possess a car or farm

Pas aksidentit kush i siguron të ardhurat për familjen? After the incident, is the role of bread-winner responsibility of

other household member (who)

Prindërit/parents 28%

Tjetër/other1%

Vëllai/motra/ sister/brother

2%

Bashkshorti/ja/ Spouse

9%

Fëmijet/children4%

Unë vetë/myself56%

83

Çfarë do të donit të përmirësonit në edukimin tuaj? If support what would you select to improve your education?

Nuk prononcohen/Nothing

43%

Të vazhdoj shkollën/ To attend school

6%Të vazhdoj

universitetin/ To attend university

6%

Të ndjek Kurse të formimit profesional / Vocational Courses

45%

machinery. The only important property considering the aforementioned fact about the life in rural areas is the possession of land. It is clear that for most of them the agricultural land and animal breeding are the main source of their daily incomes. Either alone or family engaged, they work in agriculture for their survival. Shortly after the land, the second most important property is the possession of a cow, fruit trees, etc. According to the data collected, 48% ( 59 persons) are directly involved in farming. They poses in total 255 acres. While 9 persons ensure their incomes through cultivation of fruit tree farms, while 34 through animal breeding of cows.

3.11. Education

Education is one of the pillars that may have penalized the full integration victims of UXOs AXOs, ERW and ammunitions. From the data collected the results are as follows: from the data collected it results that the majority of victims, 57 % have primary or high education, whereas 40 persons or 30% have higher education. Only a small number, 7% have university education. The facts show that people who have higher education are also better

integrated into society providing their family income themselves, are stabilized at a regular job and are protagonists in social life. Persons with primary education are forced to earn family income through a third party (spouse, children), not only as a result of non- physical ability, but also due to lack of a profession. While persons with secondary education are in the center and are driven by external factors to be part of contemporary challenges, but for them too, lack of professional skills does not allow their integration. Regarding improvement of their education, 45% or 57 injured persons responded that due to their relatively old age, they do not prefer to continue their studies, but to attend

vocational professional courses instead. This also comes from high unemployment that characterizes this stratum, and from considering vocational training as the only hope for employment. This group considers education as a quick and safe way for their integration.

Another 8 injured persons wish to resume school where they left, 7 of them wish to attend university, while 54 of them do not show any interest at all.

Arsimimi/ Education

Universitet/ University

7%

Pa arsimwithout education

1%

Shkolle 9 -vjeçar/ Primary

education57%

Me shkollë të mesme /

High School31%

84

3.12. Socio-economic situation

Socio- economic situation in the field looks hopeless. Survival of injured persons is based mainly on farming and animal breeding. The accident has caused disability loss of the job for the injured, thus causing economic difficulties. According to the table below it results that while before the accident 46 % were involved in farming, after the accident the number of persons engaged in agriculture is reduced to 24 %. The majority of them have expressed that the accident has caused loss of the job arguing

a) disability to work in the same job b) discrimination; c) refusal of the employers and government institutions. So 58 persons declare that the incident ha been the main reason to loose the job. within this group 48 declare that they lost the job because of accident, while 4 because of discrimination of "being disabled" and lack of qualification. Before the accident 22 % declare that before the accident have been employed while after the accident only 10% continue to be employed.

There is increase of injured who relay on disability pension. Before the accident benefited elderly pension, while after the accident 47 persons or 27 of the injured persons benefited disability pension, while number of injured persons who benefit elderly pension increases from 3 to 7. 21 % of persons interviewed declared that they could move freely The table below illustrates more clearly the source of incomes after the accidents.

Burimi i të ardhurave para dhe pas aksidentit/ Source of incomes before and after the accident

0

10

20

30

40

50

60

Bujqësi/Agric

ultuture

Mbarshtrim bagetis

h/Anim

al breeeding

I vet-p

unësuar/S

elf-emplyed

I punësu

ar me ko

hë të pjessh

me/Part t

ime jo

b

I punësu

ar me ko

hë të plotë/Full t

ime jo

b

Pune sezonale/S

easonal jo

b

Pension in

valid

iteti/D

isability p

ension

Pension norm

al/Regular P

ension

Emigracion/emigration

Asnjë burim/N

one

Tjetër/other

Para Aksidentit/ Before the Accident

Pas Aksidentit/ After the Accident

Burimi i të ardhurave para aksidentit/ Source of incomes before the accident

Pune sezonale/ Seasonal job

2%

Pension invaliditeti/ Disability pension

0%

Pension normal/ Regular Pension

2%

Asnjë burim/ None 7%

Punësuar me kohë të plotë/

Full time job15%

Tjetër/other16%

Emigracion/Emigration

2%

I punësuar me kohë të pjesshme /

Part time job 7%

Mbarshtrim bagetish/ Animal breeeding

16%

I vet-punësuar/ Self-emplyed

4%

Bujqësi/ Agricultuture

29%

85

Another important data is the social support that the injured persons have received after the incident. Only 4 persons declare that have got social support; 116 persons declare that they do not have Daily Social Centers at their municipalities; 33 persons have said that although they have asked for support , the government institutions dealing with vulnerable groups have not provided any such.61 % declare that they have been treated with cash benefit (economic aid), while 21% with disability pension.

Another important fact is related to the lack of proper policies for employment for this disaggregated group of the society. Support for employment from Government Labor Office has been provided only to 4 persons, while 29 have been encouraged to attend school after the accident, another 9 injured persons have been encouraged to attend special schools. The lack of support from the government institutions for such disaggregated category should be treated seriously. Support for this category should be part of government policies for such groups. They should be included in Vocational Training Courses and programs. As for the difficulties faced by these survivors in receiving services from public institutions, such as public schools, hospitals or institutions, 82 of the respondents claim not to feel any difficulty, 44 feel difficulties and express their opinions to improve these public services. With regards to the social aspect, most of them, about 95 % say that the key to their integration in the community has been their family. 121 of the respondents or 90% have declared that they feel integrated to their communities and families. Besides family, an important role has been played by the community, although the figures here are lower, because of discrimination. Thus 117 persons declared that they have received visits from their friends and relatives.

Frequent visits from friends or relatives are part of their consideration and an important factor for their social inclusion. Asked about this point they say that they are able to participate in daily activities and their mobility, either with or without prosthesis, does not hinder them to have a daily walks in the city or to be engaged in an activity. The difference occurs in social life, where the parties are separated, 79 of them said they participate in social life and 47 expressed negatively. By social life is meant exercising sports, culture, politics, etc. Thus 30 of them are involved in sports, 45 are engaged in cultural activities, 10 are part of local government councils.

3.13. Needs for further social-economic support As described in the table below, 93 % of the persons interviewed, 118 persons out of 126

injured persons, answered that they need economic support as follows: 43 % to start activities which increase employment and generate incomes; 34% asked for support to attend professional courses, 25% small loans to establish home based businesses.

A great number of injured persons answered that they seek support for the re-imbursement of medicaments, scholarships for their school children etc. Thus 31 persons seek re-imbursement of expenditures for medicaments which cost around 60$ per month, 55

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?What type of support do you need most

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar/ Micro-crediting for

small business17%

Mbështetje për të ndjekur Kurse të

formimit profesional / Support for

Vocational Courses34%

Mbështetje për punësim/aktivitete që

gjenerojnë të ardhura/

Income generation activities

49%

86

have asked for support to get new prosthesis, 22 persons seek support for the education of their children, 20 asked to be supported to have access to daily social- rehabilitation centers and education institutions for PWD, 18 injured persons ask for support to involve their children in different sports and cultural clubs, while the last 3 requested support to pay rent for the apartments where they live.

4. Special Needs of injured persons

18 persons have special needs as follows: 13 of the injured need reading tools for blinds, 1 person is in need of linguistic devices, 3 others are in need of brail books and the last one other hearing tools

5. Permission to use information and data gathered from injured persons. 81 persons have not given permission to share the information and data with government Institutions , while 2 persons did not like to share information with NGOs. While 29 persons agreee to share the information with government institutions and non governnet institutions but without personal data. Only 16 persons agreed to to share the information with personal data with government institutions and different non governnet institutions.

87

CHAPTER IV RECOMMENDATIONS

4.1 Key recommendations

‐ Looking at the data collected from this project it is clearly expressed that the needs for medical services including ortho-prostheses, physiotherapy, ophthalmology and trauma will be necessary for a long time for the injured survivors.

‐ The medical services that they receive at present are incomplete and have a high cost compared to their economic situation. These people are not able to afford expenses for the prosthetic device, treatment or occasional medical screenings and checks because most of them live on a pension or social welfare (cash benefit).

‐ Regional hospitals are not able to provide specialized services for the equipment of

victims with prostheses, not even for their maintenance. So they are forced to turn to Tirana hospitals or private hospitals. This is impossible for most of the victims because the costs are unaffordable and they live in very remote areas.

‐ Regional hospitals are unable to equip amputees with prostheses and to maintain

them. Under such circumstances it is necessary to mobilize different organizations, donors and government institutions enable support for the equipment of survivors with prostheses, as well as eye and vision services.

‐ The National Trauma Center is not functional and does not meet the needs for this

category; it should re- dimension its function, because under such conditions it cannot serve to the amputees with professionalism to equip them with proper prostheses.

‐ The regional hospitals lack prosthesis Workshops or Units except Kukes County,

which was set up with the support of the U.S. State Department. Looking at the territorial extent and number of high accidents from road traffic as well, it is urgent to establish Ortho-prosthesis Workshops in each Regional Hospital, which could not only produce prosthesis for the amputees but also for the maintenance of prosthesis.

‐ Ministries of the line such as the Ministry of Health, Ministry of Social Welfare and

Youth should set standards for all amputated persons to be equipped with prostheses. ‐ Within the framework of amending the law on disability, the victims of mine, UXOs,

AXO's and ERW should be included in the Law on social Services ‐ Most of the injured persons lack social cohesion, their mobility is very limited, and

they are visited only by their relatives. Public institutions and NGOs through various recreational activities can create a more social cohesion for this marginalized group.

88

‐ Most of the victims of munitions do not have professional skills, so they have a lot of difficulties in finding a job to ensure incomes for their families. Their professional training through vocational training courses is necessary to enhance their individual skills, to be competitive and participate in the local labor market. Only in this way they can be integrated and become independent from other family members.

‐ Almost none of the governmental institutions apply the current law for the

employment of persons with disabilities. Both public and private institutions should pay more attention to the employment of these persons and be imposed to apply the law in force which applies fines or alternative payments.

‐ A considerable part of them can be reintegrated and assisted through projects that

promote income generation and self-employment. These kinds of projects have been very successful in Kukes for the reintegration of mine victims. Among the favorites can be considered projects that can encourage handcraft work, strengthening of household economies, cultivation and processing of agricultural products, etc.

‐ All state institutional buildings lack ramps at the their entrances or can not be

accessed because they are in upper floors, thus limiting the delivery of services to persons with disabilities, including mine and ammunitions victims. Institutions providing public services should immediately begin adaptation of their premises to become accessible for people with disabilities.

‐ In the country there are differences between mine victims and labor invalids, which

contribute to the disparity between persons of this group. All disabled people should have unified treatment with no differences between them.

‐ In addition, there should be no discrimination between victims of mines and

ammunitions and disabled workers; victims who were employed at the time of the accident receive pensions, while the injured people who were not employed are not treated with pensions, thus creating a difference in treatment.

89

Anekse

Aneks 1. Map of UXO Hot Spot Areas in Albania/ Harta e Hot Spoteve - Zona të rrezikshme - ish Magazinat dhe Depot e municioneve të Ushtrisë Shqiptare.

Aneksi 2. Needs Assesment Form ued during interviews.

Aneksi 3. Pyetësori i përdorrur për vlerësimin e nevojave të personave të intervistuar.

Aneksi 4. Foto nga plotësimimi pyetësorit/ Photos during the completion of the questionaire and medical checks.

90

Aneks 1 Map of UXO Hot Spot Areas in Albania Harta e Hot Spoteve - Zona të rrezikshme

-ish Magazinat dhe Depot e municioneve të Ushtrisë Shqiptare

91

Annex 2.

NEEDS ASSESSMENT FORM ======================================================= IMSMA use only MSMA Report ID: Date of report _____/_____/_______

(Date/month/year) Needs Assessment ID:

======================================================= Date of Interview _____/_____/______ (Date/month/year) I. INFORMATION ON THE ACCIDENT

1. Date and place of accident.

Date of accident Place of accident Date Month Year Where Village/city Municipality District County

2. Activity at the time of accident ________________________________________

working, playing Walking, grazing animals, collecting scrap going to school tilling the land other________________________________ Comments___________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Type of device that caused the accident Mine Munition Hand Grenade I do not know________________________________ Other (Specify)____________________________________________________________________

II.MEDICAL INFORMATION

1. Casualty has amputation Yes No If amputation yes, specify

Left arm above - elbow Right arm above - elbow Left arm below - elbow Right arm below - elbow Left hand - fingers Right hand fingers Left leg above - knee Right leg above - knee Left leg below – knee Right leg below - knee Left foot - toe Right foot - toe

2.Injuries

Avulsion (localization) cerebral trauma Eye injuries ( right left) Fractures Fragment injuries Paralysis - paresis Spinal cord trauma Burn Other_______________________

3. Other injuries/comments________________________________________________

4. Dysfunctions Eyesight Basic - motional apparatus Urology system Hearing Cardiovascular system Genital system Nervous system Digestive tract Other Respiratory system Endocrine system

5. Type of assistance received First aid Primary surgery Follow-up surgery Continuing Medical care Physical rehabilitation Psychosocial support Other

6. Has the victim become disable after the accident (lost the ability to work)? Yes ; No

7. If yes, Disability is: Permanent Temporary

8. Disability group; I - fully disabled and need constant care II - partial disabled and need limited care III - less disabled and need no care IV – less disabled and need no care Group was not provided other

9. Do you need further medical support? Yes No 10. If yes, What type____________________________________________________________

92

11. Have you received technical medical devices?

12. If Yes ,Technical medical devices received Prosthetic Orthoses Wheelchair Aero phonic techniques Crutches Eye prostheses Other

13. If you received medical support/service outside Albania, please specify What country _____________________What exactly ___________________________________ 14. Do you still need medical equipment? Yes No 15. If yes, What type Prothetic device Oththosisi wheel chair;

Prosthesis, Crutches eye prosthesis Aero-phonic devices glasses other

Comments_____________________________________________________________________ ==================================================================================

III. HOUSEHOLD INFORMATION

1.Marital status Single Married Divorced Widow (er) 2. Do you have children? Yes No, if yes how may __________________ 3. Age of children Age 0-5 Age 6-12 Age 13-15 Age 16-17 Age 18 and over

4. Do you have other household members that are casualties of mine /CM/ ERW/AXO? Yes No 5. If yes who? _ Children brother sister Other___________________________ 6. Number of individual household members dependent on casualty?

Age 0-15

Age 16-18 Over 18

7. Does the casualty have the role of bread-winner in the family? Yes Shared Partial No 8. Have you been the main person to get the family incomes? 9. Has the role changed after the incident? Yes No 10. Who are you dependent from to make your living? None children spouse parents sibling’s grandmother/father other

10. After the incident is the role of bread-w inner responsibility of other household member (who) Myself. Other

If not myself who owns the family incomes? Spouse Parents children Grandparents Siblings other Comments______________________________________________________________________

12. Size of the living space? (m2)

13. Number of people living in same living space with the casualty? (Persons) 14. Type of residence? Private house Apartment Other

15. If you live in an apartment, in what floor? I-st Floor, II cnd Floor, III-rd Floor, IV-th floor,V-th floor.

16. Type of ownership of habitat? Owned Rented living with relatives Occupied

17. Condition of the apartment/house Old; New, repaired 18. Do you have drinking water at home? Yes No; If yes, per hour all the time,

19. Where are the toilets? Inside the house outside the house, 20. Does your house have a sewages system? Yes No; 21. Is your hose in need of repairs/reconstruction? Yes No; 22. If Yes, what type of repairs? Toilet roof, Other___________ Comments of the person who conducts the interview (mandatory)_______________________________________ ____________________________________________________________________________________________

93

23. Household possessions (1 Yes, 2 No) which of the following devices do you have?

Description  Yes  No  Description  Yes  No  Description  Yes  No  Description  Yes  No 

Wood stove      Heater      Computer      Car / Truck         stove with Electricity        Conditioner      Internet      Tractor  Stove with gas       TV set      Land Line       Vehicle 

Washing machine      Video / DVD      Cellular     Agricultural 

machinery 

Fridge      Digital receiver      Bicycle      Kitchen  Shower      Sewing Machine      Solar Panel      Furniture 

24 Do you have other property?

Arable Land Fruit trees Horse Livestock Sheep, cows, goat, pigs, other________

====================================================================================

IV. INFORMATION FOR PROFESSIONAL SKILLS AND EDUCATION

1. Education level casualty has (select highest)? Request for education upgrade?

No education Primary school Secondary school High school Technical school attend school College Attend University' University - institute Attend professional course Post - graduate

====================================================================================

V. SOCIAL-ECONOMIC INFORMATION

1. Source of income before incident? 2. Source of income (after the accident)? Agriculture Agriculture Animal husbandry Animal husbandry Family from abroad Family from abroad Self-employed Self-employed Employed part time Employed part time Employed full time Employed full time Seasonal job Seasonal job Pension Pension No income No income

3. Has the incident caused casualty loss of job? Yes No

4. If Yes how? Disability to do the same work; Discrimination Refusal from the employer, Lack of qualification

Comments ________________________________________________________________

4. Skills possessed by survivors Farming Accounting Language Beauty salon Construction Poultry keeping Radio technique Welder Vegetable growing Knitting - Sewing Bee keeping Bakery Computer Car repair Stock rising Carpentry Shoemaking Welder Other

5. The preferred field of the activity _________________________________________________________, Comments _____________________________________________________

6. Has casualty received economic support? Yes No If yes in what year _______ 7. Do you receive now economic report? Yes No

8. If yes, what kind of support? Vocational trainings Business training Educational support Income generation grants Job placement Loans - micro-credit other

9. From who have you received economic support?

State authorities’ Humanitarian organization other Comments__________________________________________________________________

10. Are you involved in the program of social Assistance? Yes No

What do you like to improve in your education?

94

11. If yes, describe what program? Disabled pension Economic Aid Pension as Single mothers Elderly pension Orphans (survivor pension) less than 18 years old Special pension Scholarship Other ______________

12. Has the casualty been offered the vocational training form the labor Office? Yes No Describe ____________________________________________________ 13. Has the casualty been encouraged to complete the education? Yes No; Describe/Comment__________________________________________

14. Does the local educational service meet the particular needs of the casualty? Yes No; Describe/Comment__________________________________________

15. Have you attended special classes? Yes No; Have you attended additional courses Yes No

16. Have you used Special equipment/devices at school? Yes No

17. Do you feel difficulties in receiving services from government institutions, schools and hospitals? Yes No; Comments_______________________________________

18. Is/Has the casualty receiving the peer support services? Yes How ___________________________________________________ No Why ___________________________________________________________ 19. Is the casualty receiving social work support service? Yes No

If Yeas what? Daily service recreative activity, other______________ If yes from whom? Daily center of the municipality; NPOs other_________ If Not why? Lack of daily center; lack of such social services

Comments__________________________________________________________________

20. Has the family placed efforts to reintegrate the casualty into community? Yes No Comment_________________________________________________________________

21. Has the community placed efforts to reintegrate the casualty into community?

Yes No; Comment________________________________________

22. Do you feel integrated in the society? Yes No

Your comment____________________________________________________________

23. Does the survivor have opportunity to participate in the day-to-day activities? Yes No Partially Mobility Yes No Accessibility Yes No

Participate in social life (sport, cultural, political) Yes No

24. Mobility: Can the survivor move freely yes No Partially

25. Do you participate in social life? Yes No If yes, where? Sports, culture, politics, elected other___________

21. Has survivor the casualty access to the special needs? Braille Sign language media Somniferous books Other____________ If other, describe ______________________________________

27. Do you need further economic support? Yes No 28. In order to be re-integrated in the normal life, (for you and your family) besides financial support, what type of support do you need? Support for: employment Professional training centers; Micro-crediting to establish small business

29. Support for re-imbursement of health Mbeshtetje në para/rimbursim të shpenzimëve shendëtsore (ilaçe

Yes, No; Approximate Monthy value of in lekë___________________________

95

30. Support for prosthesis Yes, No

31. Support for re-imbursement/ scholarship for children to attend education/school

Yes, No Approximately Monthly value lekë__________________________

32. Access and inclusion in the daily social services, rehabilitation centers, education centers etc for PWD

Yes, No

33. Increased inclusion of children in clubs, sports activities, and extracurricular activities?

Yes, No

34. Support for the re-imbursement of the rent of the house

    Yes,      No;    other___________________________________________________

35. Comments __________________________________________________________________

31. Do you have anything else to add? ___________________________________________ ____________________________________________________________________________ ================================================================================== Interviewed person gives permission the information to be; Shared with authorities; Shared with organizations;

No No Yes with personal data yes with personal data Yes without personal data yes without personal data

===========================================================-======================= Personal data about the person interviewed

Date of birth ID Number/Passport Name Surname

Date Month Year

Birth place

Village/city Municipality district county Country

CURRENT RESIDENCE

Signed by interviewed person Yes No Date; _______/ _____ / _________ (Date/month/year) SIGNATURE of the interviewer

Village/city Municipality district Address

Photo

96

Aneks 3. PYETSOR PER VLERESIM NEVOJASH

========================================================== Vetëm për përdorimin e IMSMA

NR/ID e Raportit IMSMA : Data e raportit _____/_____/________ (Data/muaj/viti)

NR/ID e Vleresimit nevojave

=========================================================== Data e Intervistës _____/_____/2014

(Data/muaj/viti) I. INFORMACION MBI AKSIDENTIN

1.Data dhe vendi i aksidentit.

Data e Aksidentit Vendi i aksidentit Data Muji Viti Ku? rrugë/arë/etje Fshati/qyteti Komuna Rrethi Qarku

2. Lloji i aktivitetit ne momentin e aksidentit? ________________________________________

Në punë, duke lozur, duke shëtitur/ duke shkuar tek të afërm, duke kullotur bagëtine, duke mbledhur skrap duke shkuar në shkollë duke punuar arën Tjetër________________

Komente:________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Me çfarë mjeti jeni aksidentuar? (Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin)

Mine Municion Granate dore; Nuk e di _____________________________________

Tjeter ____________________________________________________________________________

=================================================++====================================================================================================================

II.INFORMACION MJEKSOR

1.I aksidentuari ka pësuar amputim: Po Jo

Nëse ka amputim, specifiko: Krahu i majtë mbi berryl Krahu i djathtë mbi bërryl Krahu i majtë poshtë berrylit Krahu i djathtë nën bërryl Dora e majtë - gishtërijtë Dora e djathtë gishtërijtë Këmba e majtë mbi-gju Këmba e djathtë mbi-gju Këmba e majtë - nën gju Këmba e djathtë - nën gju Këmba e majtë - shputa Këmba e djathtë - shputa

2. Lëndimet shkëputje (lokale) traume cerebrale dëmtim syrit të djathtë dëmtim syrit të majtë fraktura plagosje fragmentare paralize- paresis traume e shtyles kurrizore djegie tjeter ______

3. Plage të tjera dhe komente: _________________________________________________

4. Mosfunksionime/çregullime Shikimi Bazë - Aparati lëvizës Sistemi i urologjise Dëgjimi Sistemi kardi-vaskular Sistemi gjenetial Sistemi nervor Aparati tretës i ushqimit Tjeter_________ Sistemi respirator Systemi i endokrinimit

5. Lloji i ndihmës mjeksore që keni marrë Ndihma e parë Ndërhyrje kirurgjikale (e parë) Ndërhyrje kirurgjike (e dytë) Kujdes i vazhdueshem mjeksor Rehabilitim Fizike Mbështetje psiko-sociale

Tjetër_____________________________________________________________________

6. Pas aksidentit a keni humbur aftësinë për punë ? Po Jo

7. Nëse po, pa-aftesia juaj është : E përhershme E përkohshme

97

8. Grupi i pa-aftësise që keni

I - pa-aftësi totale që ka nevojë për kujdes të përhershëm II - pa-aftësi e pjeshme që ka nevojë për kujdes të limituar/here-pas-hershëm III - pa-aftesi minimale që nuk ka nevojë për kujdes; IV – pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes; Nuk më është caktuar grup

9. A keni nevojë të mëtjeshme për mbështetje mjeksore? Po Jo 10. Nëse po, çfarë lloji?_____________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________

11. A keni marrë paisje teknike mjeksore? Po Jo

12. Nëse po, lloji i paisjes teknike mjeksore që keni marrë

Paisje prostetike Ortoze Karrocë Protezë Paterica Proteza syri Paisje teknike aero-fonike Syze Tjetër____________

13. Nëse keni marrë shërbimin mjeksore jashtë shtetit? Ku _____________________________; Çfarë ________________________________________

14. A KENI NEVOJE për paisje teknike mjeksore Po Jo

15. Nese po çfarë lloji? Paisje prostetike Ortoze Protezë Karrocë Paisje teknike aero-fonike Paterica Proteza syri Syze Paisje Tjetër_____________________________________________________________

Komente _________________________________________________________________________

==============================================================================

III. INFORMACION PER FAMILJEN/FAMILJAR

1. Statusi civil : Beqar Martuar I ndarë I/e ve

2.A keni fëmijë Po Jo. Nëse po , sa fëmijë keni

3. Mosha e fëmijeve/familjarëve

Mosha 0-5 vjeç Mosha 6-12 vjeç Mosha 13-15 vjeç Mosha 16-18 vjeç Mosha 19 vjeç e lartë

4. A ka anëtarë të tjerë të familjes suaj që janë aksidentuar nga minat dhe municionet?

Po Jo

5. Nese po kush? fëmijët vëllai motra/ Tjetër_(kush)_________________________ 6. Numri i anëtarve të familjës të varur nga i aksidentuari (pjestar të familjës së kryesuar nga ai)

Mosha 0-15 vjeç Mosha 16-18 vjeç Mosha mbi 18 vjeç

7. A keni qenë kryefamiljar para aksidentit? Po Jo 8. A keni qenë personi kryesor i sigurimt të ardhurave për mbajtën e familjës? Po Jo 9. A ka ndryshuar ky rol pas aksidentit? Po Jo 10. Kush varet nga ju?

Askush Fëmijet Bashkëshortja/bashkëshorti Prindërit Vëllai/motra Gjysh/gjyshe Tjetër__________________ 11. Pas aksidentit kush siguron të ardhura për familjën? Unë vetë; Nëse jo ju kush? bashkshorti/ja Fëmijët Prindërit Gjysh/gjyshe Vëlla/motër Tjetër _______________ Komente ___________________________________________________________________

12. Madhësia e shtëpise banimit? (m2)

13. Nr i njerëzve/banorëve që banojnë në të njejtën banesë më të aksidentuarin? 14. Lloji i Banesës? shtëpi private Apartament ne pallat Tjetër ______________

15. Nëse banoni në pallat, në çfare kati? Kati 1, Kati 2, Kati 3, Kati 4, Kati 5

98

16. Cila është Pronësia e banesës? Private Me qera Banoj me të afërm E zaptuar/zënë

17. Në çfarë gjendje është banesa? e vjetër, E re E riparuar. 18. A keni ujë të pishëm në banesë? Po Jo; Nëse po Me orar Pa orar, 19. Banjo ku gjendet? Brenda shtëpise, Jashtë shtëpise 20. A ka banesa kanalizime të ujrave të zeza? Po Jo 21. A ka nevojë banesa për riparim? Po Jo 22. Nëse po çfarë riparimesh? banjo, çatia tjeter__________________

Komente ( opinioni i personit që bën intervistën është i detyrueshëm) ___________________ _______________________________________________________________________

23. Pasuria shtëpiake (1 Po, 2 Jo) Cilat nga paisjet e mëposhtme keni?

Pershkrimi Po Jo Pershkrimi Po Jo Pershkrimi Po Jo Pershkrimi Po Jo

Sobe  me dru      Kalorifer      Kompjutër      Automjet  Sobe me korent      Kondicioner      Internet      Traktor/Zetor  Sobe me gaz       Televizor      Telefon fiks      Kamion 

Lavatrice      Aparat Video      Celular     Makineri 

bujqësore 

Frigorifer      Marres Dixhital      Biciklete      Guzhine gatimi  Dush      Makine qepse      Panel diellor      Orendi/mobilje 

24. Çfare pasurie tjeter keni?

Toke - sa dynim? Dru frutor Kafshë ngarkesë

Kafshë shtepiake Dele, lope, dhi, derra, Tjeter__________ ===========================================================================

IV. INFORMACION PËR PROFESIONIN/FORMIMIN PROFESIONAL

1. Niveli i shkollimit te personit te aksidentuar ? Këkesë për përmirësim?

Pa shkollë Shkollë fillore Shkollë 9 vjeçare Shkollë e mesme Shkollë e lartë Shkollë teknike Të vazhdoj shkollen e mesme Kolegj Të vazhdoj universitetin Universitet- institut Të ndjek kurse profesionale Pas Universitar

=========================================================================== V. INFORMACION SOCIAL-EKONOMIK

1. Burimi i të ardhurave para aksidentit? Burimi aktual i të ardhurave (pas aksidentit)

Bujqësi Bujqësi Mbarshtim bagëtish Mbarshtim bagëtish Mbështetje nga famijar në emigrim Mbështetje nga familjar në emigrim I vet-punësuar i vet-punesuar I punësuar me kohë të pjesshme I punësuar me kohë të pjesshme I punësuar me kohë të plotë I punësuar me kohë të plotë Punë sezonale Punë sezonale Pension Pension Emigracion Emigracion Asnjë burim Asnjë burim Tjetër __________________________ Tjetër _________________________

2. A ka shkatuar aksidenti humbjen e punës për ju? Po Jo 3. Nëse po si? Pa-aftësia për të punuar në të njejtin punë; Diskriminim, Refuzim nga punëdhësit, Mungesë kualifikimi Komente______________________________________________________________________________

Çfarë doni të përmirësoni në edukimin tuaj?

99

4. Çfarë aftësishë zotëroni?

Bujqësi Llogaritar Gjuhë e huaj Parukier/berber Ndërtimtari Kompjuter Teknik Radio Saldator Kultivim perimesh Qendisje - Qepje Rritës bletësh Furretar Mbarshtim blektorie Riparues makinash Rritës kafshësh Zdrukthtar Këpuctari Elektro-shtepiake Tjetër________________________

5. Fusha e preferuar e aktivitetit tuaj? _________________________________________________ Komente____________________________________________________________________________

6. A keni marrë mbështetje ? Po Jo . Nëse po në cilin vit__________________ 7. A merrni tani mbështetje ? Po Jo 8. Nëse po çfarë lloji?

Formim profesional Trajnim për biznes Mbështetje për edukim/mësim Grante për gjenerim të ardhurash Punësim Kredi-mikro-kredi

Tjeter_____________________________________________________________________ 9. Nga kush keni marrë mbështetje ekonomike?

Shteti Organizatat humanitare Tjetër Komento specifikisht çfarë dhe nga kush? ______________________________________

____________________________________________________________________________

10. A jeni përfshirë në programin e Asistencës Sociale ? Po Jo

11. Nëse po, përcaktoni në cilin program social ose shtetëror? Pension pa-aftësie Ndihmë ekonomike Pension si Nenë e vetmuar Pension pleqërie Jetim (pension per fëmije jetim) poshtë 18 vjeç Pension Special Burse për arsimim/shkollim Tjetër ___________________

12. A ju është ofruar formim profesional nga Zyra e Punës ? Po Jo

Përshkruje çfarë _____________________________________________________________________ 13. A jeni inkurajuar për të vazhduar shkollën pas aksidentit? Po Jo

Komento si___________________________________________________________________________ 14. A i ka plotësuar shkolla nevojat tuaja të veçanta për vazhimin e sajë? Po Jo 15. A keni ndjekur Klasa speciale, Po Jo ; A keni ndjekur kurse shtesë Po Jo 16. A keni përdorur Mjete Speciale në shkollë Po Jo ; 17. A ndjeni vështëri për marrjën e shërbimeve nga institucionet publike, siptalet dhe shkollat ? Po Jo Nëse Po pse (Komento) _____________________________________________________________ 18. A ju bëhen vizita miqësore nga shokët tuaj ? Po si ___________________________________________________

Jo pse__________________________________________________

19. A keni marrë shërbim mbështetës social? Po Jo

Nëse Po çfarë Shërbim ditor Aktivitete rekreative, Tjetër______________ Nëse po nga Kush ? Qendra Ditore e bashkisë ; Shoqata Tjetër__________

Nëse jo Pse? Nuk ka Qender Ditore; Nuk ofron kush shërbim mbeshtetës social

Komente_________________________________________________________________

20. A ka ndihmuar familja juaj për integrimin tuaj në komunitet? Po Jo Komente_________________________________________________________________ 21. A është përpjekur komuniteti për t’ju integruar ? Po Jo Komente________________________________________________________________ 22. A ndjeheni i integruar në komunitet? Po Jo Komenti juaj ___________________________________________________________ 23 A jeni i aftë të merrni pjesë në aktivitetet e përditshme?

Po Jo Pjesërisht 24 A jeni në gjendje të lëvizni (Lëvizshmëria) Po Jo Pjesërisht

25. A merrni pjesë në jetën sociale ? Po Jo

Nëse po në cilin? sport, kulturë, politikë, I zgjedhur Tjetër___________

100

26. A keni Nevoja të vëçanta? Mjet leximi për të verbër Mjete gjuhësore Libra tingëllues Tjetër ______________________

27. A keni nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike ? Po Jo 28. Që JU dhe Familja juaj të integroheni në jetën normale, përveç ndihmës ekonomike, për çfare mbeshtetje tjetër keni nevojë?

Mbështetje për : Punësim; Kurse Trajnim/formim Profesional;

Mikro-kredi për të ngritur /rritur një biznes të vogël

29. Mbeshtetje në para/rimbursim të shpenzimëve shendëtsore (ilaçe) Po , Jo

Vlera e përafërt mujore në lekë____________________________________________

30. Mbeshtetje për riparimin/paisjën me proteza falas Po , Jo

31. Mbeshtetje në para/rimbursim/bursa të shpenzimeve të shkollimit të fëmijëve/

Po , Jo Vlera e përafërt mujore në lekë________________________________

32. Akses dhe përfshirje në shërbime sociale ditore rehabilituese dhe arsimore për persona me aftësi të kufizuar? Po , Jo

33. Rritje të përfshirjës së fëmijëve në klube, rrethe sportive e kulturore, jashtë shkollore

Po , Jo

34. Mbështetje në para/rimbursim për qerane e banimit   Po  ,       Jo    

Tjetër____________________________________________________________

35. Komente __________________________________________________________________

31.A keni diçka tjetër për të shtuar? _______________________________________ Personi i intervistuar

Jep LEJE për informacionin e dhënë në këtë intervistë si më poshtë: Për ta ndarë me autoritetet shtetërore; Për ta ndarë me organizatat e ndryshme;

Jo Jo Po, pa të dhëna personale Po, pa të dhëna personale Po, me të dhëna personale Po, me të dhëna personale

===================================================================== TË DHËNA PERSONALE PER PERSONIN E INTERVISTUAR

Datlindja Nr i identifikimit/pasaportes Emri Mbiemri Data Muaji Viti

VEND-LINDJA Fshati/Qyteti Komuna/Bashkia Rrethi Qarku Shteti

VEND-BANIMI AKTUAL

Fshati/Qyteti Bashkia/Komuna; Rrethi Adresa

Nr Telefonit_____________________________________/E maili______________________________

Nenshkruar nga personi i intervistuar

Po Jo ____________________________________

Nënshkrimi Data: _______/ _____ / _________ (Data/muaji/viti)

Intervistuar nga: ___________________________________ (Emri dhe Mbiermri, firma)

Photo

101

Annex 4. Foto nga plotësimimi pyetësorit dhe vizitat mjeksore

Photos during the completion of the questionaire and medical checks

102

103

104