Historia Polski (1914–1918)

Polska okresu rozbiorów po kongresie wiedeńskim

Symboliczna mapa Europy – Wojna Oswobodzicielka 1914–1915

Historia Polski w latach 1914–1918 – okres zabiegówdyplomatycznych i działań militarnych polskich w czasietrwania I wojny światowej, którego zwieńczeniem byłoodbudowanie niepodległego państwa polskiego w 1918roku, związane z upadkiem wszystkich trzech mocarstwzaborczych.Okres ten charakteryzował się fatalnym stanem zaopa-trzenia i wyżywienia społeczeństwa, a także znacznymistratami, zarówno wśród żołnierzy wcielonych do walczą-cych ze sobą armii, jak i ludności cywilnej, która zmuszo-na do świadczeń na rzecz armii okupujących kraj, pono-siła ogromne ciężary. Na skutek śmierci i deportacji licz-ba ludności zamieszkującej późniejszą II Rzeczpospolitązmalała o 14,9%[1]. Niebagatelne też były straty mate-rialne, spowodowane działaniami wojennymi na obszarze

Zasięg terytorialny poszczególnych korpusów armijnych ArmiiCesarstwa Niemieckiego w 1914 r.

Mapa garnizonów Armii Austro-Węgier w 1898 roku, zwracauwagę silna koncentracja jednostek w Galicji Wschodniej

80% kraju. Kolejne armie, przechodzące przez terytoriazaborów stosowały taktykę spalonej ziemi. Rosjanie, wy-cofując się na wschód podpalili szyby naftowe w Gali-cji i deportowali setki tysięcy ludzi. Natomiast Niemcynie omieszkali wywozić do Rzeszy całych fabryk, przedewszystkim z terenu Łodzi[2].Ocenia się, że w latach 1914–1920 zniszczeniu uległookoło 30% majątku narodowego na ziemiach polskich,zaś poziom produkcji przemysłowej w roku 1919 wy-niósł w Polsce 30% stanu z roku 1913 w tych samychgranicach. Straty materialne szacowano na 73 mld fran-ków francuskich, w tym na 10 mld w przemyśle[3].Okres ten zawiera się w ramach: 3 sierpnia 1914 roku(przemówienie Piłsudskiego do żołnierzy w krakowskiej

1

2 1 POLSKA PRZED WYBUCHEM I WOJNY ŚWIATOWEJ

Front wschodni do 28 września 1914 r.

dzielnicy Oleandry) i 11 listopada 1918 roku (przeka-zanie Piłsudskiemu władzy wojskowej przez Radę Re-gencyjną). Na przestrzeni tego okresu – wraz z przesu-waniem się frontów i zmiennymi losami poszczególnychmocarstw zaborczych, kształtowały się zarówno koncep-cje polskie dotyczące sposobów i dróg do odzyskania nie-podległości, jak i koncepcje zaborców oraz Europy Za-chodniej i Stanów Zjednoczonych, zmierzające do roz-wiązania sprawy polskiej. W rezultacie trudnego wcze-śniej do przewidzenia przebiegu wojny, wszystkie zainte-resowane strony musiały prześcigać się w deklaracjach, awkrótce także i w czynach, które legły u podstaw tworze-nia polskiego wojska (Austro-Węgry, okupacja niemiec-ka, Rosja, Francja) i zalążków organizmu państwowego(okupacja niemiecka, Francja). Wszystko to razem spra-wiło, że gdy 11 listopada 1918 roku I wojna światowa zo-stała zakończona, Polska powstała jako państwo uznanena arenie międzynarodowej, dysponujące przygotowanąkadrą polityczną i administracyjną oraz zawiązkami woj-ska, organów władzy wykonawczej i sądowniczej.

1 Polska przed wybuchem I wojnyświatowej

Polacy byli poddanymi trzech dworów cesarskich, a ichlos w każdym z zaborów był inny. W omawianym okre-sie największymi swobodami politycznymi i obywatelski-mi cieszyli się mieszkańcy zaboru austriackiego (Galicji),podczas gdy w dwóch pozostałych trwała nasilona akcjarusyfikacyjna i germanizacyjna, a w rosyjskim panowałponadto nieprzerwanie stan wojenny[4]. Z kolei – w sensiegospodarczym – najlepiej wypadał zabór pruski, najgo-rzej zaś Galicja. W zaborze rosyjskim – gdzie postawionona rozwój przemysłu i handlu z Rosją – przejściowy suk-ces ekonomiczny osiągnęła Łódź, a polscy przemysłowcyi kupcy działali aktywnie na znacznym obszarze impe-rium.

Rozwojowi przemysłu towarzyszył rozwój transportu ko-lejowego (np. Kolej Warszawsko-Wiedeńska) i drogowe-go, a ten sprzyjał także szybszemu obiegowi informacji.Podzielone kordonami ziemie polskie zaczynały ponow-nie nawiązywać dawne związki kulturowe i tworzyć nowe– polityczne. Z ziem zaboru pruskiego ciągnęły wyciecz-ki do Krakowa i Lwowa, z wszystkich dzielnic szły piel-grzymki do Częstochowy. Z Kongresówki i Galicji słanodoWielkopolski, na Pomorze i Śląsk dzieła Mickiewicza,Sienkiewicza, Kraszewskiego i Prusa, by służyły „pokrze-pieniu serc”.Na ziemiach polskich – w przededniu wojny – zamiesz-kiwało około 20 milionów osób, uważających się za Po-laków (dalszych 7 mln przebywało na emigracji). Masychłopstwa, mieszczaństwa i szlachty były – mimo wysił-ków zaborców – głęboko patriotyczne. Drugą, choć od-ległą, ostoją patriotyzmu była emigracja, szczególnie wwielkich skupiskach Polonii w USA – (Filadelfia, NowyJork, Pittsburgh, Cleveland, Chicago), Francji – (Paryż,Lille), Brazylii – (stan Paraná)[5].Zbliżał się konflikt o ogromnym znaczeniu dla Polski.Poprzedzające go wydarzenia (wojna rosyjsko-japońskai rewolucja 1905)[uwaga 1], kryzysy marokańskie (1906 i1911), kryzys bośniacki (1908) i wreszcie wojny bał-kańskie (1912 i 1913) zapowiadały wielkie starcie daw-nych sprzymierzeńców. Polacy rozumieli to doskona-le, a w „wielkiej wojnie” widzieli szansę dla sprawynarodowej[6].W dniach 15–19 września 1912 roku miał miejsce taj-ny zjazd w majątku Pieniaki pod Lwowem, w którymudział wzięli przywódcy frakcji polskich w parlamen-tach państw zaborczych: Roman Dmowski (były pre-zes Koła Polskiego w Dumie, przewodniczący tego ko-ła), Władysław Seyda (przewodniczący Koła Polskiegow parlamencie niemieckim), Stanisław Głąbiński (prze-wodniczący mniejszości Koła Polskiego w parlamencieaustriackim). Na zjeździe tym uchwalono, że w nadcho-dzącej wojnie Polacy ze wszystkich trzech zaborów poprąstronę przeciwną Niemcom[7].Aktywistom, czyli obozowi niepodległościowemu, zda-wało się, że należy poprzeć najmniej niebezpiecznegoz zaborców – Austro-Węgry. Tak też myślał i takie-go wyboru dokonał Piłsudski: „Nie chciałem pozwolić,aby w czasie, gdy na żywym ciele naszej Ojczyzny mia-no wyrąbywać nowe granice państw i narodów, samychprzy tem Polaków tylko zabrakło. Nie chciałem dopu-ścić, by na szalach, na które miecze rzucano, zabrakłopolskiej szabli”[8]. Odmiennie pasywiści, czyli narodo-wi demokraci z Romanem Dmowskim na czele, którzystawiali na Rosję, pokładając nadzieję w tym, że podwpływem sprzymierzonych z nią państw Ententy, zde-cyduje się ona na odbudowę państwa polskiego z ziemodebranym Niemcom i Austrii oraz obszaru KrólestwaKongresowego[9]. Jeszcze inaczej sprawę widzieli dzia-łacze emigracyjni i polonijni na Zachodzie, którzy li-czyli na poparcie Francji, Wielkiej Brytanii, a przede

3

wszystkim StanówZjednoczonych. Ich orędownikiem byłIgnacy Jan Paderewski, artysta powszechnie znany i po-ważany na całym świecie.

2 Początek wojny

28 czerwca 1914 roku Gawriło Princip z organizacji„Czarna Ręka” zastrzelił w Sarajewie austriackiego na-stępcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jegożonę. Władze Austro-Węgier podejrzewały, że za za-machem stał wywiad serbski, ale dowodów nie mia-ły. Postanowiły jednak wykorzystać zabójstwo jako pre-tekst do upokorzenia Serbii i zmuszenia jej do pew-nych ustępstw[uwaga 2][10], głównie w sferze propagando-wej. Dlatego też wystosowały do rządu w Belgradzie –w porozumieniu z Niemcami – ultimatum domagającesię zaprzestania szerzenia nienawiści do Austro-Węgier,rozwiązania organizacji, które tę nienawiść propagowałyi ukarania winnych zamachu. W odpowiedzi, udzielonej23 lipca Serbia i Czarnogóra zgodziła się na wszystkiepunkty, ale („zgodnie z wymogami prawa międzynarodo-wego”) poza żądaniem udziału przedstawicieli władz au-striackich w śledztwie przeciwko współwinnym zamachu,znajdującym się na terytorium serbskim. Poseł austriackiuznał odpowiedź za niewystarczającą i natychmiast opu-ścił Belgrad. Stosunki dyplomatyczne zostały zerwane, a28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę[11].

Wojska niemieckie w zniszczonej miejscowości polskiej

Teraz zaczął działać skomplikowany system sojuszy mię-dzynarodowych. Rosja, protektorka Serbii, a w opinii jejwładz także wszystkich Słowian południowych, ogłosiłamobilizację, co spowodowało wypowiedzenie jej wojnyprzez Niemcy (1 sierpnia). Tego samego dnia mobiliza-cję ogłosiła Francja[uwaga 3], a 2 sierpnia poseł niemiec-ki w Brukseli zażądał od rządu belgijskiego zgody naprzemarsz wojsk niemieckich; jednocześnie armia Rze-szy wkroczyła do Luksemburga, a w nocy z 3 na 4 sierp-nia wtargnęła na terytorium neutralnej Belgii. 4 sierpniawypowiedziała wojnę NiemcomWielka Brytania[uwaga 4].6 sierpnia przeciwko Rosji wystąpiły Austro-Węgry, anastępnie do wojny przystąpiły inne kraje. W rezultaciew zmaganiach uczestniczyły trzydzieści dwa państwa (z

Zburzenie Kalisza, 1914

czego dwadzieścia dziewięć stanowiło Ententę, a czterypaństwa centralne) i około 70 mln żołnierzy. Straty wy-niosły 10 mln zabitych i 20 mln rannych.Po wkroczeniu 3 sierpnia do Belgii Niemcy szybkimimarszami przez Liège i Brukselę dotarli do granicy fran-cuskiej. Niemiecki sztab generalny opracował plan dzia-łań według zaleceń generała Alfreda von Schlieffena,sporządzony jeszcze w końcu XIX wieku. Był to planwojny błyskawicznej (niem. Blitzkrieg), zakładający zma-sowanie na froncie zachodnim 7/8 całości sił i pokonanieFrancji w ciągu kilku tygodni, by następnie przerzucićwojska na wschód[12].Dla wsparcia sojusznika sztab rosyjski pchnął dwie ar-mie do Prus – jedną od strony Wilna, drugą znadNarwi, co zmusiło Niemców do pospiesznego wycofa-nia z frontu zachodniego dwóch korpusów. To dało Fran-cuzom możność odparcia niemieckiego natarcia w wiel-kiej bitwie nad Marną w dniach 6–9 września. Tymcza-sem wzmocnione siły niemieckie gen. Hindenburga za-dały klęskę Rosjanom pod Tannenbergiem i odepchnę-ły ich wstecz[12]. Powodzenie przyniosła Rosjanom na-tomiast ofensywa na południu, gdzie szybko pokonali ar-mię austriacką zajmując prawie całą Galicję ze Lwowem,przechodząc San i Wisłokę, oblegając twierdzę Przemyśli zagrażając Krakowowi. Aby wesprzeć swych sojuszni-ków, Niemcy uderzyli na środkowym odcinku frontu wkierunku na Warszawę i Dęblin; zajęli Łódź i Płock, spy-chając Rosjan na linię rzek Bzura–Pilica[13].W ten sposób, już w pierwszych dniach, wojna wtoczy-ła się na ziemie polskie. Przez kraj przelewały się wie-lotysięczne armie, dochodziło do bitew i potyczek, atym samym do zniszczeń oraz – towarzyszących każdejwojnie – gwałtów na ludności cywilnej. W dniach 4–7sierpnia Niemcy zbombardowali opuszczony przez Ro-sjan i pozbawiony jakiegokolwiek znaczenia militarnegoKalisz[13].Niemcy parli naprzód zajmując jeszcze w sierpniu War-szawę, a z końcem września osiągnęli rubież Dyneburg,Baranowicze, Pińsk, Ołyka, Dubno, Krzemieniec,Buczacz[14].

4 2 POCZĄTEK WOJNY

2.1 Sprawa polska

Polski posełWiktor Jaroński, autor deklaracji wygłoszonej na po-siedzeniu Dumy 8 sierpnia 1914 roku

Do wybuchu wojny państwa zaborcze nie miały konkret-nie sprecyzowanych planów w stosunku do Polski i Pola-ków. W Austrii pojawiła się koncepcja uczynienie z Ga-licji trzeciego królestwa[uwaga 5], monarchii, a tym samympogłębienia autonomii. Teraz, wraz z jej wybuchem, tenproblem pojawił się i to od razu bardzo wyraziście. Za-częło się od ogólnikowej odezwy Naczelnej Komendyc.k. austriackich wojsk z dnia 9 sierpnia:W Niemczech koła przemysłowe, militarne i nacjonali-styczne związane z Ligą Pangermańską wysuwały planykolonizacji Wschodniej Europy, która miała być całko-wicie podporządkowana ekonomicznie i militarnie inte-resom Niemiec. Projekt ten miał przyjąć nazwę „Mit-teleuropy”, bloku ekonomicznego pod hegemonią Nie-mieckiego Cesarstwa, które wykorzystując ekonomicz-ne zasoby tego rejonu zamierzały uzyskać potęgę zdolnądo zwycięskiej rywalizacji z innymi mocarstwami świa-towymi. Polska w tym projekcie miała grać rolę małe-go państwa buforowego, poddanego stopniowej germa-nizacji(także poprzez sztucznie wywoływane klęski gło-du zmniejszające populacje Polaków)[13]. Z terytorium

Wódz naczelny wojsk rosyjskich wielki książę Mikołaj Mikołaje-wicz Romanow, autor odezwy do Narodu Polskiego z 14 sierpnia1914 roku

dawnego Królestwa Kongresowego zamierzano anekto-wać znaczne obszary, zwane „Polskim Pasem Przygra-nicznym”, z których Niemcy planowali wypędzić Pola-ków i Żydów, a na ich miejsce osiedlić kolonistów nie-mieckich. Marionetkowe państwo Polskie miało być mo-narchią na tronie której osadzony zostałby arystokrataz Niemiec lub Austrii. Początkowo miał być to książęaustriacki, ale wraz z osłabieniem się pozycji Austro-Węgier w obozie Państw Centralnych, pomysł ten zostałzarzucony, a swoje pretensje do tronu polskiego wysu-nęło szereg książąt niemieckich, między innymi z Sakso-nii. Nawet po ewentualnym powstaniu owego satelickiegopaństewka, Cesarstwo Niemieckie zamierzało pozosta-wić kontrolę nad ekonomią, kolejami oraz wojskiem, wrękach niemieckiej armii. Generalnie projekt ten nie spo-tkał się z entuzjazmem dowództwa niemieckiego. Mimotak ograniczonej autonomii uważali oni powstanie Pań-stwa Polskiego za błąd[15].Jednocześnie wojska niemieckie rozdawały w dniach7–8 sierpnia ulotki o treści: „Przychodzimy do wasjako przyjaciele. Zaufajcie nam! Wolność wam nie-siemy i niepodległość! Połączcie się z wojskamisprzymierzonymi...”[16].8 sierpnia 1914 roku, na nadzwyczajnie zwołanym po-siedzeniu Dumy Państwowej, poseł kielecki Wiktor Ja-roński złożył w imieniu Koła Polskiego deklarację o so-lidarności narodu polskiego z Rosją w jej walce z Niem-cami. Została ona bardzo dobrze przyjęta przez RomanaDmowskiego, który napisał później: „Nigdy w życiu ża-

2.2 Wymarsz Pierwszej Kompanii Kadrowej, ogłoszenie Rządu Narodowego 5

den nasz krok polityczny tak mię nie ucieszył”[17].Rosja nie pozostała w tyle. 14 sierpnia 1914 roku ukaza-ła się odezwa, podpisana przez naczelnego wodza wojskrosyjskich, Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza,równie ogólnikowa jak te z drugiej strony frontu: „Nie-chaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłemCesarza Rosji. Pod berłem tym odrodzi się Polska swo-bodna w swej wierze, języku i samorządzie”[18]. Z koleina Zachodzie sprawa polska – przynajmniej w tej począt-kowej fazie wojny – nie wywoływała żadnych żywszychreakcji. Rządy państw Ententy uważały, że jest to we-wnętrzny problem rosyjski, do którego nie powinny sięwtrącać. Natomiast, jak zwykle życzliwie odnosiła się dosprawy polskiej opinia publiczna na Zachodzie[19] orazliczna, a w USA dobrze zorganizowana Polonia, trady-cyjnie związana z obozem narodowym.W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk ro-syjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Ro-manowa z 14 sierpnia 1914 roku, grupa zwolennikówwspółpracy z Rosją podpisała telegram dziękczynny, gło-szący m.in., że krew synów Polski, przelana łącznie zkrwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, staniesię największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźnidwóch narodów słowiańskich[20].

2.2 Wymarsz Pierwszej Kompanii Kadro-wej, ogłoszenie Rządu Narodowego

Piłsudski odbiera raport od skauta Czesława Bankiewicza na ro-gatkach Kielc 12 sierpnia 1914 roku

Józef Piłsudski początkowo nie wierzył, by konfliktserbsko-austriacki mógł przerodzić się w wojnę międzyzaborcami, ale 30 lipca 1914 roku wydał jednak roz-kaz mobilizacyjny dla Związku Strzeleckiego. 2 sierpniapodporządkował sobie Drużyny Strzeleckie, a jednocze-śnie przyszła zgoda sztabu austriackiego na dywersyjne

Strzelcy w Kielcach; pośrodku Józef Piłsudski

działania „wojsk polskich”. O świcie 6 sierpnia z kra-kowskiej dzielnicy Oleandry wyruszył ku granicy pierw-szy oddział, poprzedzany przez 7-osobowy patrol konnyBeliny[21].W swym przemówieniu z 3 sierpnia Piłsudski mówił:O godzinie 9.45 żołnierze obalili słupy graniczne podMichałowicami, wkraczając do zaboru rosyjskiego[22].6 sierpnia 1914 roku rano, Józef Piłsudski zawiado-mił zebranych na naradzie Komisji SkonfederowanychStronnictw Niepodległościowych, że w Warszawie po-wstał Rząd Narodowy, który mianował go komendan-temwszystkich polskich sił wojskowych[23]. Tego samegodnia w Krakowie pojawiły się ulotki, datowane w War-szawie 3 sierpnia 1914 roku, które ogłaszały utworzenieRządu Narodowego. Zostały one wydrukowane w Kra-kowie, a tekst odezwy napisał Leon Wasilewski na pole-cenie Piłsudskiego. W odezwie tej Rząd Narodowy do-nosił o swym utworzeniu, wskazując „wszystkim Pola-kom” obowiązek solidarnego skupienia się pod jego wła-dzą i zawiadamiał, że komendantem polskich sił wojsko-wych mianowany został obywatel Józef Piłsudski, któregorozporządzeniom wszyscy ulegać powinni[24].Podejmując akcję w Kongresówce Piłsudski głosił ofi-cjalnie, że zmierza do połączenia obu zaborów – Gali-cji i rosyjskiego – we wspólny organizm w związku z Au-strią. W rzeczywistości liczył na powtórzenie sytuacji zroku 1863, co ułatwiłoby zorganizowanie władz powstań-czych, uwolnienie się od Austrii i utworzenia niezależnejsiły politycznej równorzędnej dla wojujących mocarstw,a wydając rozkaz wymarszu miał nadzieję, że na widokwojska polskiego obywatele Królestwa chwycą za broń.W tym celu posłużył się mistyfikacją: w ulotce kolpor-towanej w Królestwie po 6 sierpnia informował, że 3sierpnia w Warszawie sformowany został Rząd Narodo-wy, który jego – Piłsudskiego – mianował „komendan-tem polskich sił wojskowych”. Opierając się na doniesie-niach wywiadu liczył na szybkie zajęcie Warszawy. Tym-czasem Rosjanie nie opuścili Warszawy, umocnili się na-wet w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie Piłsudski miał zwo-lenników i mógł liczyć na poparcie i ochotników. W tejsytuacji słabe siły polskie nie miały szans na przyciągnię-cie pod swoje sztandary ludności Kongresówki. Strzel-

6 2 POCZĄTEK WOJNY

ców nie witano z radością, a wręcz wrogo. W rezulta-cie – po stoczeniu kilku potyczek i przejściowym zaję-ciu Kielc – Strzelcy wycofali się do Galicji. Reakcja Au-striaków była oczywista: zażądali rozwiązania oddziałówstrzeleckich lub włączenia ich do formacji Obrony Kra-jowej (niem. Landsturm)[25].

2.3 Naczelny Komitet Narodowy – Legio-ny Polskie – Polska Organizacja Naro-dowa – Polska Organizacja Wojskowa– Oddział Lotny Wojsk Polskich

Józef Piłsudski, dowódca I brygady Legionów Polskich ArmiiAustro-Węgier

16 sierpnia 1914 roku powstał w Krakowie, z inicjatywypolskich stronnictw politycznych, Naczelny Komitet Na-rodowy (NKN) z Juliuszem Leo (później WładysławemJaworskim) na czele. NKN miał być – co uznali szyb-ko Austriacy – najwyższą instancją w zakresie wojskoweji politycznej organizacji zbrojnych sił polskich, a kierow-nictwo Departamentu Wojskowego objęli Władysław Si-korski (Kraków) i Aleksander Skarbek (Lwów). W składNKN-u weszli przedstawiciele 11 partii politycznych zGalicji i 5 z Królestwa, w tym zarówno zwolennicy, jaki przeciwnicy Piłsudskiego[26]. Odtąd wszystkie polskieformacje zbrojnemiały występować jako Legiony Polskiepod austriackim zwierzchnictwem wojskowym. Piłsudskimusiał się podporządkować. W odezwie do żołnierzy z22 sierpnia napisał: „Naród budzić się zaczyna i nie chcezostawić nas samotnymi, jak byliśmy dotychczas. Zgłosi-łem w swoim i waszym imieniu przystąpienie do organi-zacji szerszej, zapewniającej wojsku polskiemu większe

Władysław Sikorski, kierownik Departamentu Wojskowego Na-czelnego Komitetu Narodowego

środki i szersze działania”[27]. Liczył na to, że zachowaodrębność swej formacji, ale Austriacy byli nieugięci –Legiony mogły wystąpić jako formacja Landsturmu z do-wódcami Polakami – generałami armii austriackiej. Jedy-ne, na co udzielono zgody, to polskie odznaki wojskowe,umundurowanie i komenda.Początkowo powstały tylko Legion Zachodni i LegionWschodni (ten drugi został rozwiązany nim jeszczewszedł do akcji, bo jego żołnierze nie chcieli składaćprzysięgi na wierność cesarzowi; kilkuset z płk. JózefemHallerem przeszło do Legionu Zachodniego, a około 5tysięcy zostało wcielonych do c.k. armii)[26]. Ten kryzysspowodował wzrost niechęci czynników austriackich dopolskich idei, Niemcy zaś[uwaga 6] w ogóle nie wykazalizainteresowania[28]. Sprawa polska, na tym początkowymetapie, rysowała się mgliście, a rola polityków i wojsko-wych, chcących stworzyć Wojsko Polskie II RP i uczynićzeń liczący się czynnik na frontach wojny, sprowadzałasię do roli petentów i niewygodnych suplikatorów[29].Tymczasem w toczącej się wojnie brały udział – słabowyposażone i źle uzbrojone – Legiony, najpierw w skła-dzie trzech pułków (Piłsudski stał na czele 1. pułku), awkrótce (pod koniec 1915 roku) trzech brygad[uwaga 7].Już we wrześniu 1914 roku główne siły Legionów (do-

2.4 Roman Dmowski – Komitet Narodowy Polski – Legion Puławski 7

wódca gen. Karol Durski-Trzaska) rzucone zostały w re-jonMarmarosz Sziget naWęgrzech, a następnie walczyływ Karpatach Wschodnich, gdzie, po przejściu PrzełęczyPantyrskiej odnosiły sukcesy w bitwach pod Rafajłowąi Nadwórną, a następnie wkraczając na Pokucie[30]. 29października, w wyczerpującej bitwie pod Mołotkowempoległo około 300 legionistów, a ponad 800 odniosłorany[22].Bataliony dowodzone przez Piłsudskiego brały udział wkrwawych bitwach pod Anielinem i Laskami (22–26 paź-dziernika 1914 roku), gdzie wybitną rolę odegrał EdwardRydz-Śmigły, ale w związku z załamaniem się ofensywyna kierunku warszawskim, musiały wycofać się[uwaga 8] naPodhale, przy czym dwa tyłowe bataliony stoczyły zacię-ta bitwę pod Krzywopłotami. W tym właśnie momencie1. pułk został – staraniemNKN – przekształcony w I Bry-gadę Legionów Polskich[31].Na przełomie listopada i grudnia 1914, I Brygada – w ra-mach kontrofensywy austriackiej – stoczyła ciężkie bojepod Limanową, Chyżówkami i Marcinkowicami, wszę-dzie korzystając z pomocy górali. Przed samym BożymNarodzieniem I Brygada (pod nieobecność Piłsudskie-go dowodził szef sztabu Kazimierz Sosnkowski) stoczyłajeszcze zażarty bój pod Łowczówkiem (22–25 grudnia),ale w początku 1915 roku została zluzowana i odeszłana odpoczynek[uwaga 9]. II Brygada walczyła jeszcze w gó-rach, przełamując front rosyjski w dniach 18–21 styczniapod Kirlibabą i wychodząc na rubież Dniestru i Seretu, bywreszcie też zostać wycofaną z frontu. Te niewielkie siłynie liczyły się na frontach wielkiej wojny w sensie mili-tarnym, ale stanowiły znaczący fakt polityczny[16].Wobec decyzji o likwidacji Komisariatów Wojsk Pol-skich przez władze austriackie, utworzono Komisaria-ty Polskiej Organizacji Narodowej. Organizacja ta miałabyć oparciem dla legionowej akcji zbrojnej i zawiązkiemsamoistnego ustroju polskiego narodu[32].Piłsudski rozwijał też utworzoną na jesieni 1914 rokuPolską Organizację Wojskową (POW). Była to organiza-cja ściśle zakonspirowana, skierowana głównie przeciwRosji. Jej komendantem był początkowo por. TadeuszZuliński, potem kpt. Stefan de Castenedolo Kasprzycki,faktycznie zaś sam Piłsudski. POW była całkowicie nie-zależna i dzieliła się na dwie formacje – Służbę Czynnąi Rezerwę. Szkoliła oficerów i podoficerów dla przyszłe-go Wojska Polskiego, a nawet wydawała własne pismo„Rząd i Wojsko”, redagowane przez Adama Skwarczyń-skiego i Tadeusza Hołówkę. POW miała być siłą, którapodejmie walkę w chwili, gdy decydować się będą losyniepodległości Polski. Obce wywiady nigdy nie przenik-nęły w struktury POW i zaledwie podejrzewały istnieniepodziemnej organizacji[33].W końcu listopada 1914 roku utworzono podległy ko-mendantowi Polskiej Organizacji Wojskowej TadeuszowiJózefowi Żulińskiemu Oddział Lotny, którego zadaniembyło prowadzenie akcji dywersyjnych i sabotażu na ty-łach wojsk rosyjskich. Już 23 listopada wysadzono w po-

wietrze tory pomiędzy Dworcem Gdańskim i Wileńskimw Warszawie. 30 listopada w rocznicę powstania listo-padowego Oddział Lotny uszkodził dynamitem pomnikoficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową wWarszawie[34].

2.4 Roman Dmowski – Komitet NarodowyPolski – Legion Puławski

Roman Dmowski

Oficerowie Legionu Puławskiego

8 3 OFENSYWA NIEMIECKO-AUSTRIACKA 1915

W czasie, gdy Piłsudski i legioniści „rzucali na stos” swo-je losy, w Królestwie działano ostrożniej. 3 sierpnia 1914powstał w Warszawie Komitet Obywatelski, przekształ-cony 10 listopada, za zgodą Rosjan, w Centralny KomitetObywatelski (CKO), który organizował pomoc dla lud-ności Kongresówki (i tej części Galicji, która znalazła siępod okupacją rosyjską) – na jego czele stali StanisławWojciechowski, Władysław Grabski i in., którzy uważa-li, że tworzą podwaliny przyszłego rządu polskiego, alenie zamierzali organizować – przynajmniej na tym etapie– czynu zbrojnego. W pierwszej fazie wojny utrzymywa-li, że „zwycięstwo koalicji rosyjsko-francusko-angielskiejdaje widoki zjednoczenia wszystkich ziem polskich z do-stępem do Bałtyku” (odezwa Stronnictwa Narodowej De-mokracji z 28 sierpnia 1914)[35] i potępiali legionistówPiłsudskiego jako „narzędzie polityczne” w ręku Austriii Niemiec.W listopadzie ukształtował się ośrodek polityczny podnazwą Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmow-skim na czele. W odezwie z 25 listopada[35] głoszono,że „klęska Niemiec to nasze zwycięstwo”. Za cel naczel-ny wojny uznano „zjednoczenie Polski pod berłem mo-narchy rosyjskiego” i zabiegano o utworzenie oddziałówpolskich u boku armii rosyjskiej. Tymczasem, z powo-du oporu antypolskich elementów w sztabach rosyjskich,Legion Puławski (tworzony przez ziemianina WitoldaGorczyńskiego, który uzyskał zezwolenie szefa sztabugłównego armii rosyjskiej w Baranowiczach)[36] nie prze-kroczył stanu batalionu, a w październiku 1915 przemia-nowany został na 739. nowoaleksandryjską i 740. lubel-ską drużynę pospolitego ruszenia (ros. Ополчение)[37].Wszelkie zabiegi ziemiaństwa, arystokracji, burżuazji ikleru Kongresówki, aby uzyskać od władz rosyjskich ja-kiekolwiek stanowisko w sprawie polskiej pozostawałybez echa dopóty, dopóki armie rosyjskie odnosiły sukce-sy na froncie. Z tej też przyczyny Dmowski dość wcześnienawiązał kontakty z działaczami polonijnymi na Zacho-dzie, a zwłaszcza z Ignacym Paderewskim, Janem Smul-skim i Gabrielem Narutowiczem, którzy stali na czeleakcji pomocowych i zabiegali w Paryżu i Waszyngtonieo podjęcie działań mających na celu odbudowę państwapolskiego[38].

3 Ofensywa niemiecko-austriacka1915

Zgodnie z planem niemieckiego szefa sztabu Ericha vonFalkenhayna i jego austriackiego odpowiednika FranzaConrada von Hötzendorfa wiosną 1915 roku armiepaństw centralnych podjęły ofensywę na froncie wschod-nim. Jej celem było wyeliminowanie Rosji z wojny, bymóc skutecznie uderzyć na Zachód. Tuż przed rozpo-częciem ofensywy Rosjanie ewakuowali na wschód bli-sko 800 tysięcy Polaków, wśród których zaledwie 200 ty-sięcy stanowili dobrowolni uchodźcy, czyli tacy, którzy

Wkroczenie kawalerii niemieckiej do Warszawy 5 sierpnia 1915

mogli obawiać się represji w związku z ich współpracą zcaratem[38].Uderzenie rozpoczęło się 2 maja 1915 roku. XI Armianiemiecka i IV Armia austriacka pod dowództwem gen.Augusta von Mackensena przełamały front rosyjski podGorlicami i błyskawicznie zajęły Przemyśl i Lwów. 5sierpnia wojska niemieckie wkroczyły do Warszawy, podkoniec lata zdobyły twierdzę Modlin, Wilno i Brześć Li-tewski. Pod koniec roku front przebiegał od Zatoki Ry-skiej przez Baranowicze, Tarnopol, po Kamieniec Podol-ski na brzegach Dniestru. Do wojny po stronie państwcentralnych przystąpiły Bułgaria i Turcja, a próba nawią-zania fizycznego kontaktu sił Ententy z Rosjanami przezDardanele skończyła się fiaskiem wielkiej operacji de-santowej wojsk brytyjskich i australijskich pod Gallipoli.Wojska austriackie odparły ofensywę włoską w Alpach.Zajęcie Królestwa postawiło na porządku dziennym kwe-stię statusu tych ziem. Według austriackiego premie-ra, hrabiego Karla Stürgha, miały one zostać włączo-ne do monarchii Habsburgów jako „dawne rosyjsko-polskie obszary zjednoczone z częściami Królestwa Gali-cji i przekształconymi w Królestwo Polskie”, ale Niemcynie chcieli się z tym pogodzić. 24 sierpnia powstało wWarszawie generalne gubernatorstwo z generałem Han-sem von Beselerem, który natychmiast ograniczył rolę,a we wrześniu rozwiązał Centralny Komitet Obywatelski(CKO)[39].

3.1 Walki Legionów

W zmaganiach tych brały udział formacje polskie. I Bry-gada, przy sztabie której znajdowało się dowództwo Le-gionów z gen. Karolem Durskim-Trzaską[uwaga 10] (wspie-rana przez III) biła się na terenie Królestwa podKonarami(maj 1915), Tarłowem (czerwiec 1915) oraz Jastkowem(lipiec–sierpień 1915). II Brygada walczyła na Bukowinie(m.in. walki pod Rarańczą i pod pobliską Rokitną).Jesienią, na Wołyniu, polskie pułki toczyły bitwy podKuklami, Kostiuchnówką (lipiec 1916) i Stowyhorżem,gdzie dawały silny odpór atakującym wojskom rosyjskim

3.2 Kryzys orientacji prorosyjskiej 9

Działania Legionów Polskich Armii Austro-Węgier i Legionu Pu-ławskiego Armii Imperium Rosyjskiego

Beliniacy (sześciu z siedmiu ułanów sławnego pierwszego patro-lu) w 1916

Brusiłowa. Armia austriacka cofała się pod naporem Ro-sjan, w związku z czym także Legiony musiały przejśćz linii Styru nad Stochód, gdzie ofensywa rosyjska osła-bła i walki przybrały charakter pozycyjnych. Większośćsił polskich znajdowała się pod wspólnym dowództwem,lojalnym wobec koncepcji austro-polskiej[40].W ciągu dwuletnich walk Legiony poniosły dotkliwe stra-ty (około 15 tysięcy zabitych i rannych)[41]. Młody pol-ski żołnierz okrzepł w trakcie tych walk. Był to zalą-żek przyszłej armii polskiej. Piłsudski uważał, że po wy-parciu Rosjan z ziem polskich dalsze wspieranie Niem-ców i Austriaków nie będzie zgodne z polskim intere-sem narodowym, więc z wolna odsuwał się na dalszy plan

i przechodził do opozycji wobec lojalistycznej komen-dy Legionów. Starał się wyhamowywać nabór do Legio-nów, natomiast z wielkim zaangażowaniem rozbudowy-wał POW[42].

3.2 Kryzys orientacji prorosyjskiej

ŚmierćWładysława Szujskiego w bitwie pod Sillery, obraz JanaStyki sprzed 1925 roku, przedstawia śmierć polskiego ochotnikaw armii francuskiej chorążego Władysława Szujskiego w 1914roku, trzymającego sztandar, przeszyty 34 kulami niemieckimi

Również po drugiej stronie frontu nie rysował się ża-den pozytywny scenariusz rozegrania sprawy polskiej. Nacztery dni przed oddaniem przez RosjanWarszawy rosyj-ski premier Iwan Goriemykin powiadomił Dumę o decy-zji carskiej w sprawie Polski. Mikołaj II polecał rządo-wi opracować ustawę dającą Polakom – oczywiście powojnie – prawo do swobód kulturalnych, gospodarczychi narodowych, ale tylko w ramach autonomii pod berłemRomanowów. Plany te opracował minister spraw zagra-nicznych Rosji Siergiej Sazonow. Zakładały one pewnąautonomię ziem polskich pod panowaniem Rosji, w gra-nicach której miały się znaleźć części zaboru austriackie-go oraz pruskiego; w niektórych planach przedstawionorównież przyłączenie Górnego Śląska. Planowane swobo-dy były znacznie mniejsze od tego co Polacy do tej poryuzyskali w Galicji pod panowaniem Austro-Węgier. Sa-zonow przedstawił następujące punkty swego planu am-basadorowi Francji:

• rząd Polski miał się składać z przedstawiciela cara,czyli wicekróla, Rady Ministrów oraz dwuizbowego

10 3 OFENSYWA NIEMIECKO-AUSTRIACKA 1915

Parlamentu

• administracja Polski zostałaby powierzona temurządowi

• cła, polityka zagraniczna, wojsko, finanse, sieć ko-lejowa pozostałyby domeną Imperium Rosyjskiego

• stosunki administracyjne pomiędzy KrólestwemPolski a carem miały pozostawać w gestii Senatu wPiotrogrodzie, a w jego ramach specjalna komisjazłożona z Polskich i Rosyjskich senatorów w rów-nej liczbie[43].

Dwór Carski niechętnie patrzył na te propozycje, widzącw sprawie polskiej jedynie element propagandowy, mają-cy doraźny cel wojskowy. Wkrótce po ich przedstawieniuSazonow został zdymisjonowany.Oświadczenie carskie spowodowało gwałtowne osłabie-nie orientacji prorosyjskiej. Roman Dmowski natych-miast wyjechał z Rosji do Szwajcarii, gdzie w Lozanniedziałała Centralna Agencja Polska, która stawiała sobieza cel zainteresowanie sprawami polskimi władz francu-skich. Na samym początku wojny w wyniku jej starańsformowano nawet z ochotników – Polaków tzw. LegionBajończyków (dwie kompanie w składzie 1. pułku LegiiCudzoziemskiej), który jednak wykrwawił się pod Arrasi większej już roli nie odegrał[44].Opuszczając Rosję zostawił sobie Dmowski furtkę wpostaci utrzymywanej nadal w Petersburgu (od 1915Piotrogrodzie) placówki KNP. Inni pasywiści, a w szcze-gólności realiści i narodowcy, zawiązali w okupowanymKrólestwie tzw. Międzypartyjne Koło Polityczne i czeka-li na rozwój wypadków[45].

3.3 Okupacja niemiecka i austro-węgierska

Rosjanie, wycofujący się pod naporem armii niemieckiejz Królestwa, zostawiali za sobą spaloną ziemię. Ewaku-owali ponad 800 tysięcy obywateli polskich, zabierali ko-nie, bydło, zasoby banków, urządzenia fabryk, parowozyi wagony kolejowe. Wyjechało też około 200 tysięcy lu-dzi w jakiś sposób powiązanych z zaborcą.Okupacja niemiecko-austriacka zaczęła się od deklaracjio autonomii i samorządzie, bowiem coś trzeba było Po-lakom obiecać, skoro liczono na poważne korzyści w po-staci ochotniczej armii polskiej. Niemcy mówili niezo-bowiązująco o potrzebie nowych stosunków, Austriacydeklarowali odrodzenie Królestwa Polskiego w ramachAustro-Węgier. Obie strony ustanowiły urzędy guberna-torskie dla terenów okupowanych. W Warszawie zacząłwładać gen. Hans von Beseler, w Lublinie gen. Erich Dil-ler (od maja 1916 Karl Kuk}.

Granice okupacji niemieckiej i austriackiej oraz Ober-Ostu

Wchwili wkraczania NiemcówwWarszawie ujawniła sięPOW, a 15 sierpnia przybył do stolicy Piłsudski. Podczastajnego posiedzenia 21 sierpnia w Otwocku mówił swo-im podkomendnym, że Rosja poniesie klęskę w wynikurewolucji, która obali carat[46]. W związku z powyższymPOWmusi się rozbudować dla podjęcia walki przeciwkopaństwom centralnym. W początkach 1916 POW działa-ła w 17 okręgach i 77 obwodach. W jej szeregach byłoponad 15 tysięcy ludzi.Niemcy, którzy wprowadzili ostry reżim okupacyjny(obowiązkowe dostawy dla armii, kontrybucje, braniezakładników), zezwolili jednak na działalność ich zda-niem pozapolityczną, z czego skorzystało polskie szkol-nictwo, uruchamiając błyskawicznie szkoły wyższe wWarszawie (Uniwersytet Warszawski, Politechnika War-szawska) oraz organizując Komisję Pedagogiczną przyStowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego, która przygo-towała plan utworzenia 7-klasowych szkół powszechnychi 4-letnich ogólnokształcących szkół średnich.Społeczeństwo Kongresówki niechętnie przyjmowałookupantów. Niemcom generalnie nie ufano, a ponadtozwiązana ekonomicznie z Rosją burżuazja po cichu liczy-ła na powrót Rosjan, zatem z dystansem odnosiła się tak-że do piłsudczyków. Niemcy wywiozły z terenów okupo-wanych Kongresówki maszyny i narzędzia, konie rasowei bydło, zatrzymując u siebie 200 000 robotników z Ga-licji i 700 000 robotników z Królestwa[47].

4.1 Akt 5 listopada 1916 roku, Tymczasowa Rada Stanu i Polnische Wehrmacht 11

4 Umiędzynarodowienie sprawypolskiej

17 marca 1916 roku minister spraw zagranicznych Impe-rium Rosyjskiego Siergiej Sazonow zawarł z premieremFrancji Aristide Briandem umowę, uznającą sprawę pol-ską za wewnętrzną sprawę rosyjską[48].Rok 1916 przyniósł, obok zmian na frontach i w sytu-acji międzynarodowej, także poważne zmiany w sytuacjinarodu polskiego. Sytuacja na frontach ostatecznie prze-kreśliła nadzieje Niemiec na szybkie zwycięstwo. Wielkabitwa pod Verdun (luty–czerwiec 1916) zakończyła sięniepowodzeniem wojsk niemieckich, chociaż stosunekstrat przemawiał na ich korzyść[49][50]. Przeprowadzo-na bezpośrednio po niej ofensywa sprzymierzonych nadSommą (czerwiec–październik 1916) wprawdzie rów-nież nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale zarysowała się wy-raźna przewaga technologiczna Ententy. Latem tego ro-ku zarysowała się też wyraźna przewaga sprzymierzo-nych w stanach osobowych armii. Nie udało się równieżNiemcom wygrać w wielkiej bitwie morskiej u brzegówJutlandii i przełamać przewagi brytyjskiej na morzu. Napołudniu Europy do wojny po stronie Ententy przystąpiłaRumunia, co również zmniejszyło szansę państw central-nych na końcowe zwycięstwo.W zaistniałej sytuacji prędzej czy później musiało dojśćdo umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Przekonywaniprzez niektórych polskich polityków[uwaga 11] przedstawi-ciele władz okupacyjnych uwierzyli, że z ziem polskichmożna wybrać jeszcze co najmniej milion żołnierzy[51].Główny kwatermistrz armii niemieckiej gen. Ludendorffpisał wprost: „Stwórzmy Wielkie Księstwo Polskie z War-szawy i Lubelskiego, a zaraz potem polską armię pod do-wództwem niemieckim” [52].

4.1 Akt 5 listopada 1916 roku, Tymczaso-wa Rada Stanu i PolnischeWehrmacht

Posiedzenie inauguracyjne Tymczasowej Rady Stanu w dawnymPałacu Rzeczypospolitej 15 stycznia 1917 roku

Plakat zawierający treść proklamacji 5 listopada 1916 roku

W tej sytuacji doszło do ogłoszenia (po konferencji wPszczynie) tzw. aktu 5 listopada – proklamacji dwóch ce-sarzy, mówiącej o powstaniu samodzielnego państwa” zziem „panowaniu rosyjskiemu wydartych” z dziedzicznąmonarchią i ustrojem konstytucyjnym. O własnej armiiczy polityce zagranicznej mowy w dokumencie nie by-ło, Królestwo miało być „w łączności z obu sprzymie-rzonymi mocarstwami”, granice pozostawały nieokreślo-ne (Dokładniejsze oznaczenie granic Królestwa Polskiegozastrzega się). Polacy w większości akt cesarzy zignoro-wali: społeczeństwo nie miało zaufania do niemieckichdeklaracji. Dowiódł słuszności takiej podejrzliwości spo-łeczeństwa gubernator Beseler ogłaszając (już 9 listopa-da) zaciąg do armii nazwanej „Polską Siłą Zbrojną (niem.Polnische Wehrmacht)”, która miała być „tymczasowo”włączona do armii niemieckiej[53].Mocarstwa okupacyjne poczyniły kolejny krok 6 grud-nia 1916 i utworzyły Tymczasową Radę Stanu (TRS)składającą się z „25 reprezentantów wszystkich ziem iwszystkich kół zawodowych” oraz po trzech komisarzyze strony rządów cesarskich. Polacy stanęli przed dyle-matem – z jednej strony rysowała się szansa utworzenianamiastki rządu narodowego, z drugiej zachodziło łatweoskarżenie o kolaborację. Takie wahania miał też Piłsud-ski, który prowadził w tej sprawie rozmowy z prezyden-tem Warszawy księciem Zdzisławem Lubomirskim. Wnadziei na powstanie namiastki rządu narodowego pew-na liczba obywateli postanowiła jednak TRS poprzeć.Na czele Rady stanął Wacław Niemojowski, ziemianinz kaliskiego[54].

12 4 UMIĘDZYNARODOWIENIE SPRAWY POLSKIEJ

1 grudnia 1916 roku generalny gubernator warszawskivon Beseler urządził uroczyste wkroczenie do Warszawy4. i 3. pułku Legionów oraz 2. pułku ułanów[55].

4.2 Reakcja państw Ententy i StanówZjednoczonych

Ignacy Jan Paderewski przeprowadzał serię narad z prezydentemStanów ZjednoczonychWoodrowWilsonem, których efektem by-ło orędzie Wilsona ze stycznia 1917 roku, zdjęcie z Nowego Jorkuz kwietnia 1916 roku

Umiędzynarodowienie sprawy polskiej stało się faktem.Akt 5 listopada był jak „piorun z jasnego nieba” [56] dla zu-pełnie nieprzygotowanych państw Ententy. W podjęciudecyzji pomocni byli przebywający na Zachodzie Polacyz Dmowskim na czele. Nie obyło się także bez emigra-cji i Polonii tak w Europie, jak i w Ameryce. Działaczetej miary, co Henryk Sienkiewicz czy Ignacy Paderew-ski, posiadali odpowiednie wpływy i umieli oddziaływaćna opinię publiczną Zachodu.Rząd rosyjski 15 listopada 1916 roku zaprotestował prze-ciw rozporządzaniu Królestwem Polskim przez okupan-tów oraz ponowił uroczyście przyrzeczenie stworzeniacałej Polski złożonej z wszystkich ziem polskich, którapo zakończeniu wojny będzie miała prawo z całą swobo-dą samodzielnie urządzić swoje życie narodowe, kultu-ralne i gospodarcze pod berłem panujących rosyjskich nazasadzie jedności państwowej. Oświadczenie to poparłyWielka Brytania i Francja, przyjmując je w telegramie do

premiera rosyjskiego Borisa Stürmera z dnia 16 listopa-da 1916 do wiadomości, a w dniu następnym 17 listopadauczyniły to samo Włochy[57].26 listopada 1916 roku przedstawiciele organizacji pol-skich w Stanach Zjednoczonych z Ignacym Janem Pade-rewskim na czele wydali do premierów koalicji (HerbertaHenryego Asquitha, Aristide'a Brianda i Paolo Bosel-liego) odezwę przeciwko tworzeniu armii polskiej przezNiemców, kończącą się słowami: Polska musi być wolna,niepodległa i zjednoczona[58].W Dumie rosyjskiej premier Aleksander Trepow 2 grud-nia złożył oświadczenie, że ziemie odwiecznie polskie po-za granicami Rosji będą odzyskane, a cała Polska w gra-nicach etnograficznych będzie wolna w nierozerwalnymzwiązku z Rosją[59].Następnie car Mikołaj 25 grudnia w rozkazie dla woj-ska uznał, że ważnym celem wojny jest „utworzenie Polskiwolnej, złożonej z wszystkich trzech części, dotąd rozdzie-lonych [60], w komentarzu jaki - po uzyskaniu audiencjiu cara - udzielił prasie prezes Komitetu NarodowegoPolskiego w Petersburgu Zygmunt Wielopolski, wyni-kać miało że zjednoczona Polska otrzyma: odrębny wła-sny ustrój państwowy z własnymi izbami ustawodawczymii własną armią” [61]. Wkrótce w podobnym tonie wypo-wiedzieli się premier francuski Aristide Briand i prezy-dent USA Thomas Woodrow Wilson, którego słowa zo-stały w Polsce powitane szczególnie ciepło[62]. W dniu6 kwietnia 1917 roku Stany Zjednoczone wypowiedziałyNiemcom wojnę[63].

4.3 Rewolucja lutowa w Rosji i deklaracjarosyjskiego Rządu Tymczasowego

oświadczenie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych iŻołnierskich ogłoszone w „Prawdzie” z 16.3.1917

O losach Polski zadecydować miała jednak nie posta-wa państw Zachodu, a to, co działo się w Rosji. Ofensy-wa Brusiłowa przyniosła ogromne straty, zarówno ludz-kie, jak i materialne. Gospodarka Rosji leżała w ruinie.

13

W całym imperium narastało niezadowolenie, a w mia-stach zaczął się głód. W tej sytuacji – w styczniu 1917 –rozpoczęła się fala strajków, która szybko ogarnęła całykraj. Dochodziło do manifestacji ulicznych organizowa-nych przez skrajnie lewicowe partie i bratania się woj-ska z tłumem. 2 marca?/15 marca 1917 car Mikołaj IIabdykował a rząd ustąpił. Władzę przejął Rząd Tymcza-sowy premiera księcia Gieorgija Lwowa. 28 marca 1917Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnier-skich uznała, że Polska ma prawo do niepodległego bytuz punktu widzenia politycznego i międzynarodowego. 29marca 1917 roku Rząd Tymczasowy Rosji przyjął rezo-lucję pióra Pawła Milukowa, która głosiła, że Rząd Tym-czasowy uważa utworzenie niepodległego państwa polskie-go, złożonego z ziem o większości polskiej za pewną gwa-rancję pokoju w odnowionej Europie. Połączone z Ro-sją wolnym wojskowym sojuszem, państwo polskie będziepewną tarczą przeciwko naciskowi państw centralnych nasłowiańszczyznę. Wolny i zjednoczony naród polski samokreśli swój ustrój wewnętrzny, wypowiedziawszy swą wo-lę za pośrednictwem Konstytuanty, zebranej w stolicy kra-ju, a wybranej na podstawie powszechnego prawa wybor-czego[64][65]. Powołana została Komisja Likwidacyjna dospraw Królestwa Polskiego.Państwa koalicji zachodniej przyjęły manifest rządu ro-syjskiego do wiadomości[66]. Uczyniły to niezwłocznieWielka Brytania, Francja i Włochy w osobnych notach, apóźniej (14 kwietnia) wszystkie rządy koalicji razem wewspólnej nocie do ministra Milukowa solidaryzując się zmyślą wskrzeszenia Polski w jej całości, wyrażając przeko-nanie, że przywrócenie Polski, powołanej do odgrywaniaważnej roli w przyszłej Europie, leży w interesie ogólnym.Obaj przedstawiciele państw centralnych: Theobald vonBethmann-Hollweg i Ottokar Czernin, złożyli 30 marcaoświadczenie, że mocarstwa centralne są gotowe trakto-wać ze swoimi nieprzyjaciółmi o pokój zaszczytny dla oboj-ga stron[67].Ludy imperium liczyły na rychłe zawarcie pokoju,a tymczasem w czerwcu ruszyła – i natychmiast sięzałamała[uwaga 12] – kolejna ofensywa na froncie w Gali-cji. Rząd Tymczasowy musiał stanąć przeciwko masomrobotniczym i nabierającym coraz większego znaczeniaRadom Delegatów. Dla zapobieżenia rewolucji 8 lipcapowstał nowy rząd kierowany przez Aleksandra Kiereń-skiego.

5 Wojsko polskie na Zachodzie iKomitet Narodowy Polski

W Ameryce Północnej w kwietniu 1917 roku kongreszwiązku Sokolstwa Polskiego w Pittsburgu wezwał wy-dział związku do utworzenia armii Kościuszki, złożonejze 100 000 ochotników pod polską komendą dla walki

Błękitna Armia. Przysięgę na sztandar składa gen. Haller

z Niemcami o wolność i niepodległość Polski. Ochot-nicy zgłaszali się tłumnie, lecz rząd amerykański przezczas dłuższy nie pozwalał na tworzenie odrębnej armiipolskiej[16].W czerwcu 1917 roku poseł Jan Zamorski, będąc jeń-cem we Włoszech skłonił włoskiego ministra spraw za-granicznych Sidneya Sonnino do wydania w izbie posel-skiej oświadczenia, że niepodległość i zjednoczenie Pol-ski, są celem wojny światowej, poświęconej wyzwoleniuujarzmionych ludów[68].4 czerwca 1917 prezydent Francji Raymond Poincaré nawniosek rządu podpisał dekret o utworzeniu autonomicz-nej armii polskiej na czas wojny, walczącej pod polskimisztandarami pod naczelną komendą francuską[16].Zebrani w Lozannie działacze z Dmowskim na czele za-wiązali Komitet Narodowy Polski, który przeniósł sięwkrótce do Paryża. Tam Dmowski powiadomił władzeEntanty, że KNP reprezentuje interes Polski na Zacho-dzie i jest władny podejmować decyzje polityczne i woj-skowe. 20 września Komitet Narodowy Polski zostałuznany przez Francję, a następnie przez inne państwa ko-alicji zachodniej za oficjalną reprezentację Polski[16]. Cie-szył się nadto poparciem Związku Narodowego Polskie-go w USA, Rady Zjednoczenia Międzypartyjnego w Pio-trogrodzie i krajowych pasywistów.Werbunek do armii polskiej we Francji prowadzony byłze szczególnym zaangażowaniem w Ameryce, skąd przy-było (głównie z USA i Brazylii) ponad 25 tysięcy ochot-ników.Józef Haller po klęsce kaniowskiej przedostał się przezcałą Rosję do Murmańska, skąd odpłynął do Francji. Do-tarł tam w początkach lipca 1918. Haller natychmiast poprzybyciu do Francji objął dowodzenie nad Armią dlakoloru mundurów nazywaną Błękitną, z którą ruszył nafront w Szampanii. 15 lipca 1. Pułk stoczył zwycięską bi-twę pod Esperance, a w dniach 23–25 lipca wiódł ciężkieboje o las Bois de la Raquette.

14 8 KORPUSY POLSKIE W ROSJI

6 Kryzys przysięgowy

Pod koniec czerwca 1917 roku arcybiskup Józef Teo-dorowicz wygłosił w austriackiej Izbie Panów mowę,w której wykazał konieczność historyczną zjednoczeniawszystkich ziem polskich w niepodległej Polsce[69].Rewolucja w Rosji wzbudziła w Berlinie i Wiedniu na-dzieje na rychłe zakończenie wojny na wschodzie i moż-ność przerzucenia znacznych sił na front zachodni i osią-gnięcia przewagi, tym więcej, że odparta została ofensy-wa francusko-brytyjska gen. Nivelle’a, a walczący prze-ciwko Austriakom Włosi ponieśli ciężką klęskę w Al-pach. Sporych sukcesów oczekiwano też po rozpoczętejwłaśnie nieograniczonej wojnie podwodnej.Te przejściowe sukcesy spowodowały utwardzenie sta-nowiska wobec wojsk polskich. Od legionistów zażąda-no natychmiastowego złożenia przysięgi wiernopoddań-czej. Na to tylko czekał Piłsudski – zerwał z TRS, od-mówił złożenia przysięgi i zaapelował o to samo do Le-gionów. Władze niemieckie i austriackie zareagowały re-presjami. Odmawiających przysięgi albo wcielano do ar-mii austriackiej i wysyłano na front włoski[uwaga 13], al-bo osadzano w obozach internowania w Beniaminowie iSzczypiornie. Samego Piłsudskiego aresztowano rano 22lipca 1917 i wywieziono do twierdzy w Magdeburgu[70].Społeczeństwo było oburzone. W proteście przeciwko ta-kiemu postępowaniu zaborców TRS dokonała samoroz-wiązania. By jakoś załagodzić konflikt władze okupacyj-ne niemieckie przekazały w ręce polskie sądownictwo, ajesienią utworzono namiastkę władz Królestwa, a miano-wicie 3-osobową Radę Regencyjną.

7 Rada Regencyjna

Rada (w składzie: prezydent Warszawy książę Lubomir-ski, arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski i hra-bia Józef Ostrowski[71]) miała – wespół z Radą Stanu –być władzą ustawodawczą, zaś wykonawczą złożyć na rę-ce rządu. Ów rząd z Janem Kucharzewskim na czele po-wstał 7 grudnia i z miejsca zajął się organizowaniem pol-skiego szkolnictwa i sądownictwa, a także administracji,co zaowocować miało w chwili faktycznego odzyskanianiepodległości. POW ponownie przeszła do działań kon-spiracyjnych, a w społeczeństwie ponownie zaczęło wzra-stać zaufanie do obozu niepodległościowego.

8 Korpusy polskie w Rosji

Rewolucja zaktywizowała 3-milionową rzeszę Polakóww Rosji. W Piotrogrodzie powstał Związek Wojskowych

Generał Józef Dowbor-Muśnicki w otoczeniu oficerów I KorpusuPolskiego.

Polaków, a 21 czerwca 1917 powołano do życia Naczpolpod przewodnictwem Władysława Raczkiewicza. CelemNaczpolu było utworzenie oddziałów polskich z oficerówi żołnierzy służących w armii rosyjskiej.Jeszcze w kwietniu dowództwo rosyjskie przekształ-ciło Brygadę Strzelecką[72] w Dywizję Strzelców Pol-skich. Dywizja latem 1917 walczyła w Galicji. Pułk uła-nów stoczył zwycięską bitwę pod Krechowcami i broniłStanisławowa przed rabusiami-maruderami z armii rosyj-skiej.Latem 1917 Naczpol zdecydował o rozformowaniu Dy-wizji i powstaniu I Korpusu Polskiego pod dowództwemgen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Była to najliczniej-sza polska formacja w Rosji – należało do niej ponad 25tysięcy ludzi. Dowborczycy byli pierwszymi żołnierzamipolskimi toczącymi walki z bolszewikami. Wiosną 1918toczyli zacięte boje z bolszewikami pod Bobrujskiem, alatem – po wkroczeniu Niemców[73] – formacja zostałaotoczona przez przeważające siły niemieckie i zmuszonado kapitulacji. Żołnierze, po złożeniu broni, zostali ode-słani do kraju, gdzie jesienią 1918 r. stanowili ważny ele-ment odradzającego się Wojska Polskiego.Na przełomie lat 1917–1918 zaczął formować się wRumunii i Besarabii II Korpus, którego cennym nabyt-kiem była II Brygada legionów Józefa Hallera, która wciężkim nocnym boju przełamała front pod Rarańczą iprzeszła na stronę rosyjską. II Korpus przetrwał do ma-ja 1918 na Ukrainie, ale uległ przeważającym siłom nie-mieckim w bitwie pod Kaniowem i również został roz-wiązany. Najmniej znane są dzieje III Korpusu Polskiegoformowanego na Ukrainie, który jeszcze w trakcie owegoformowania został rozbrojony i internowany przez Au-striaków.Nie wszyscy żołnierze wracali od razu do kraju, niektó-rzy udawali się do Murmańska lub na Kubań, gdzie for-mowały się oddziały polskie do walki – u boku Ententy– z Armią Czerwoną.

9.3 Pokój brzeski 1918 roku 15

9 Ostatni rok wojny

9.1 Rewolucja bolszewicka

W kwietniu 1917 wrócił do Rosji[74] Lenin, który stanąłnatychmiast na czele Komitetu Centralnego Partii Bol-szewickiej. Umiejętnie żonglując hasłami rewolucyjny-mi, w krótkim czasie zdołał uzyskać przewagę w Pio-trogrodzkiej Radzie i skłonić ją do dokonania przewro-tu. Tzw. rewolucja bolszewicka[75] rozpoczęła się 7 li-stopada skoncentrowanym atakiem na siedziby władzRządu Tymczasowego. Już następnego dnia powstał no-wy rząd – Rada Komisarzy Ludowych z Leninem iSocjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji (bolsze-wików) na czele. Zwołany natychmiast WszechrosyjskiZjazd Rad uchwalił, pod ich dyktando, dwa dekrety: de-kret o ziemi i dekret o pokoju. Dekret o pokoju mówiłm.in., że „Rząd robotniczo-chłopski (…) proponuje wszyst-kim wojującym narodom i ich rządom niezwłoczne rozpo-częcie rokowań o sprawiedliwy, demokratyczny pokój (…)bez aneksji”

Konsekwencją tego dekretu było zawieszenie broni (27listopada) i podpisania rozejmu z państwami centralnymi(15 grudnia), a 22 grudnia rozpoczęły się w Brześciu nadBugiem rokowania pokojowe zakończone 3 marca 1918podpisaniem pokoju. Rozmowy szły opornie, bowiemstrona bolszewicka kwestionowała niezależność rządówPolski, Litwy i Łotwy. Dla „zmiękczenia” bolszewikówNiemcy zaprosili do Brześcia delegację ukraińską[76],której – za cenę doprowiantowania armii niemieckiej mi-lionem ton zboża – obiecali odstąpienie znacznej częściGalicji i Chełmszczyzny. Postanowienia brzeskie wywo-łały ogromne oburzenie w Polsce i w szeregach wojska.To właśnie dlatego II Brygada Legionów podjęła decyzjęo przejściu (pod Rarańczą) na stronę rosyjską. Odbywałysię manifestacje protestacyjne i strajki, do dymisji podałsię rząd Kucharzewskiego. Nawet Rada Regencyjna gro-ziła rozwiązaniem.W lipcu 1918 r., po próbie przewrotu eserowców i zama-chu na Lenina, rozpoczął się w Rosji okres czerwonegoterroru. Jego ofiarą padły też wszystkie organizacje pol-skie i pisma wydawane w języku polskim. Represjono-wano działaczy organizacji polskich, w tym POW i Zjed-noczenia Międzypartyjnego.

9.2 Stosunek państw Ententy, orędzie pre-zydenta Wilsona

27 grudnia 1917 roku francuski minister spraw zagra-nicznych Stéphen Pichon stwierdził w Izbie Deputowa-nych, że chce Polski jednej i niepodległej, niepodzielnejz wszelkimi gwarancjami swobodnego rozwoju gospodar-czego, militarnego i z wszelkimi konsekwencjami jakie stądmogą wypłynąć[77]. Znany z późniejszych wystąpień nie-

chętnych dla Polski brytyjski premier David Lloyd Geor-ge oświadczył 5 stycznia 1918 roku w Izbie Gmin, że jestodrodzenie Polski jest pilną koniecznością dla stabilnościEuropy Zachodniej, Polska ma się składać z rdzennie pol-skich żywiołów, które zechcą (co wykaże plebiscyt) wejśćw jej skład[78].8 stycznia 1918 prezydent Stanów Zjednoczonych, Wil-son, wygłosił swe słynne przemówienie w Kongresie,zawierając w czternastu punktach warunki zakończeniawojny. W punkcie trzynastym znalazło się ważne dlasprawy polskiej stwierdzenie: „Należy utworzyć niezależ-ne państwo polskie, które będzie zajmować terytoria za-mieszkane przez niezaprzeczalnie polską ludność i które-mu należy zapewnić bezpieczny i swobodny dostęp do mo-rza...”, co w Polsce przyjęte zostało z entuzjazmem.Amerykański Korpus Ekspedycyjny w Europie nie byłzbyt liczny, ale zdanie Stanów Zjednoczonych liczyło sięw świecie, skąd przekonanie Polaków, że odzyskanie nie-podległości jest tylko kwestią czasu.

9.3 Pokój brzeski 1918 roku

W chwili ogłoszenia orędzia prezydenta Wilsona, człon-kowie Rady Regencyjnej z Janem Kucharzewskim poje-chali do Berlina i Wiednia, aby wyrazić cesarzowi Nie-miec Wilhelmowi II i cesarzowi Austrii Karolowi I swąwdzięczność za akty, które zwróciły Polsce życie poli-tyczne i omówić z nimi sprawy nowego państwa pol-skiego i udziału Polski w rokowaniach pokojowych wBrześciu[79].Podpisany z Ukrainą pokój brzeski 1918 roku przewidy-wał m.in. oddanie jej Chełmszczyzny, a w umowie tajnejAustria zapewniła Ukraińców, że utworzy z części Gali-cji, mającej większość ruską i z Bukowiny osobną pro-wincję ruską w ramach monarchii. Oderwanie Chełmsz-czyzny spotkało się z falą protestów i strajków ludnościpolskiej Lwowa i całej Polski. Na wieść o układzie dodymisji podał się gubernator Stanisław Szeptycki[80]. 11lutego podał się do dymisji gabinet Jana Kucharzewskie-go. Polskie koła parlamentarne w Berlinie i Wiedniu wy-raziły swój protest.W parlamencie niemieckim przeciwko zawarciu tegotraktatu protestowali prezes Koła Polskiego WładysławSeyda i poseł Wojciech Trąmpczyński. Komitet Narodo-wy Polski w Paryżu ogłosił deklarację protestacyjną 12lutego. Wielka Brytania zawiadomiła reprezentanta Ko-mitetu Narodowego Polskiego 18 lutego 1918 roku, żepokoju brzeskiego nie uznaje[82].

9.4 Deklaracja wersalska

16 10 ZAKOŃCZENIE WOJNY

5 czerwca 1918 roku Francja, Wielka Brytania i Włochypowzięły wspólną uchwałę na konferencji premierów wWersalu i ogłosiły zbiorową rezolucję, że utworzenie pań-stwa polskiego, zjednoczonego i niepodległego, z wolnymdostępem do morza, jest jednym z koniecznych warunkówistotnego i sprawiedliwego pokoju oraz panowania prawaw Europie. Rząd Rady Regencyjnej Jana Kantego Stecz-kowskiego odpowiedział, że rezolucja ta nie wytrąci go zrównowagi w pracy nad spełnieniem misji dziejowej Polskina Wschodzie wespół z państwami centralnymi[83]. Wyra-żał nadzieję na urzeczywistnienia podstawowych potrzebnarodu we współpracy z sąsiednimi mocarstwami central-nymi[84].

9.5 Deklaracja niepodległości Polski RadyRegencyjnej 7 października 1918 roku

Nowy kanclerz niemiecki Maximilian von Baden 4 paź-dziernika 1918 roku wysłał do prezydenta Stanów Zjed-noczonych Wilsona notę z prośbą o wzięcie w rękę spra-wy pokoju na podstawach wyrażonych w orędziu doKongresu z 8 stycznia 1918 i w późniejszych oświadcze-niach, podobną notę wysłał także rząd wiedeński. W po-rozumieniu z okupantami Rada Regencyjna 7 paździer-nika 1918 roku wydała oświadczenie o wskrzeszeniu Pol-ski, stając na gruncie ogólnych zasad pokojowych głoszo-nych przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, a obecnieprzyjętych przez świat cały za podstawę do nowego urzą-dzenia współżycia narodów[85].Dekretem ogłoszonym w dniu 15 października 1918 ro-ku Rada Regencyjna nadała sobie władzę ustawodawcządo czasu powstania Sejmu konstytucyjnego na zasadachwskazanych w orędziu z 7 października 1918[86].

9.6 Deklaracja cesarza Karola I Habsbur-ga 16 października 1918 roku

W wydanym 16 października 1918 roku manifeściecesarz Karol I Habsburg ogłosił, że Austria zostanieprzekształcona w federację czterech państw: niemiecko-austriackiego, czeskiego, południowo-słowiańskiego iukraińskiego, a obok tego Węgier, a Galicja Zachod-nia przestanie być częścią Austrii i przejdzie do niepod-ległej Polski (tej ostatniej sprawy Manifest nie przesą-dzał)[87][88].

10 Zakończenie wojny

W roku 1918 sytuacja na frontach wojny światowej zmie-niła się radykalnie na niekorzyść państw centralnych.Wprawdzie na wschodzie, po jednostronnym wycofaniusię z wojny bolszewików, armie niemiecka i austriacka

zajęły ogromne obszary sięgając po Psków i Odessę, to nazachodzie i południu ponosiły klęskę za klęską. 3 czerwcaogłoszono deklarację wersalską, 9 sierpnia nastąpiło prze-łamujące uderzenie sprzymierzonych na linii Sommy, ajednocześnie, w Niemczech rozpoczęła się fala strajków,które były zapowiedzią rewolucji przygotowywanej przezRóżę Luksemburg i Karola Liebknechta.

10.1 Rewolucja listopadowa 1918 roku wNiemczech

3 listopada wybuchło powstanie marynarzy wKilonii, a wkilka dni później rozpoczęły się komunistyczne zamiesz-ki w Hamburgu, Rostocku, Bremie i Berlinie. W tym sa-mym czasie zaczął się rozpad monarchii habsburskiej –w ciągu kilku dni niepodległość ogłosiły Czechy, Węgryi Państwo Słoweńców, Chorwatów i Serbów, w Wiedniu– obalając monarchię – objął władzę republikański rządKarla Rennera, zaś w Niemczech abdykował cesarz Wil-helm II.11 listopada 1918 roku w wagonie kolejowym w laskuw Compiègne podpisany został rozejm będący de factoaktem kapitulacji Niemiec i tym samym I wojna światowazostała zakończona.

10.2 Schyłek rządów Rady Regencyjnej

W październiku 1918 r., kiedy było już oczywiste, żepaństwa centralne upadną, w Polsce rozpoczęła się wal-ka o władzę. Wydawało się, że największe szanse na jejprzejęcie ma – cieszący się poparciem Francji – KNPw Paryżu, który usilnie zabiegał o uznanie za rząd „defacto”. Działacze KNP we Francji (hr. Zamoyski), USA(Paderewski, Smulski i Dmowski), w Anglii (Sobański)i we Włoszech (Skirmunt) przekonywali sojuszników okonieczności wysłania (przez Morze Czarne i Rumu-nię) do Polski armii Hallera. Odpowiedni wniosek w tejsprawie trafił do francuskiego premiera i ministra woj-ny Georges’a Clemenceau. Ententa była jednak ostrożna.Na Zachodzie wiedziano o istnieniu Rady Regencyjnej ipiłsudczyków, a Anglia była pomysłomKNP zdecydowa-nie przeciwna. W tej sytuacji o wszystkim zadecydowaćmiały wydarzenia w Kraju.Rada Regencyjna w ostatnich miesiącach swego istnieniapokazała, że jest rzeczywiście polskim rządem tymczaso-wym. W październiku wprowadziła nową formułę przy-sięgi wojskowej (Pierwsze jej słowa brzmiały: „Przysię-gam Bogu, Ojczyźnie, Państwu Polskiemu i Radzie Re-gencyjnej...”, co strona niemiecka przyjęła bez oporu), wpołowie miesiąca ogłosiła zaciąg do armii polskiej, a 2listopada przyjęła pierwsze przysięgi oddziałów PolskiejSiły Zbrojnej. Dorobek Rady Regencyjnej był olbrzymi

10.5 Rząd Jędrzeja Moraczewskiego 17

i trudny do przecenienia. Rozwinięto i umocniono, prze-jęte od Niemców w czasach istnienia TRS, polskie szkol-nictwo, służbę zdrowia i sprawiedliwości oraz admini-strację państwową. Wydano szereg ustaw i norm praw-nych, które wykorzystane były potem w II RP. Ustano-wiono sieć placówek dyplomatycznych w krajach zwią-zanych z blokiem państw centralnych oraz w krajach neu-tralnych.Regenci mieli także duże osiągnięcia w dziedzinie woj-skowej. Rozwinęli patronat nad Polską Siła Zbrojną (od12 października Wojskiem Polskim), z pomocą gen.Tadeusza Rozwadowskiego oraz działaczy Komisji Woj-skowej utworzyli zręby naczelnych władz wojskowych:Sztab Generalny, Ministerstwo Spraw Wojskowych iszkoły wojskowe. W okresie istnienia RR opracowanotakże wiele regulaminów wojskowych oraz szereg aktówprawnych normujących funkcjonowanie wojska, na czelez Tymczasową Ustawę o Powszechnym Obowiązku Służ-byWojskowej. Prace te wykonano bez wiedzy Piłsudskie-go, a czasem wbrew jego woli. To wszystko przygotowy-wało grunt pod powstanie niepodległego państwa.

10.3 Nieudany zamach stanu, Tymczaso-wy Rząd Ludowy Republiki Polskiej

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 powstał samozwań-czy Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej wLublinie z Ignacym Daszyńskim na czele. Był to rządlewicowy, socjalistyczny, a w jego skład weszli też lu-dzie związani z Piłsudskim (np. Wacław Sieroszewski,Edward Rydz-Śmigły). Przybyły do Warszawy (gdziewłaśnie ujawniła się POW, która wspólnie z dowborczy-kami i młodzieżą akademicką przystąpiła do rozbraja-nia Niemców[uwaga 14])[89]. Piłsudski chciał początkowojechać do Lublina i włączyć się w prace tamtejszego rzą-du, ale przekonany przez księcia Lubomirskiego, że rządnależy tworzyć wWarszawie, wysłał telegram doDaszyń-skiego i Rydza-Śmigłego z wezwaniem do stawienia się wstolicy.11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemunaczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi, a 14 listopadaprzejął on władzę cywilną. Rada Regencyjna uległa roz-wiązaniu, a Królestwo Polskie przeistoczyło się formalniew Republikę Polską, zaczątek II Rzeczypospolitej. 16 li-stopada Piłsudski wystosował depeszę do państw Enten-ty, w której informował o powstaniu niepodległego pań-stwa polskiego obejmującego wszystkie wyzwolone zie-mie Polski.

10.4 Powrót Józefa Piłsudskiego do War-szawy

Piłsudski, powszechnie uważany za przywódcę obozuniepodległościowego, cieszył się poparciem legionistów

i POW. Pobyt w więzieniu magdeburskim tylko umoc-nił jego pozycję. Rada Regencyjna i liczne organizacjepolskie apelowały do władz niemieckich o jak najszyb-sze uwolnienie go z twierdzy. 31 października przybyłdo Magdeburga hr. Harry Kessler (wysłannik władz Rze-szy) mający wybadać poglądy Piłsudskiego. Niemcy wa-hali się jeszcze, ale 7 listopada zaczęły się zamieszki wBerlinie[90] poparte przez zdemoralizowaną armię. Przedrządem Niemiec stanęło widmo puczu, któremu – jaksię obawiano – przyjdą z pomocą rosyjscy bolszewicy.Utworzenie na ich drodze państwa polskiego mogło po-wstrzymać parcie ku zachodowi. W tej sytuacji 8 listo-pada 1918 roku Piłsudski wraz z Sosnkowskim zostaliuwolnieni i 10 listopada, pociągiem specjalnym z Berli-na, dotarli doWarszawy. Na dworcu oczekiwał ich regentLubomirski.

10.5 Rząd Jędrzeja Moraczewskiego

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego w 1918 roku

18 listopada powołany został rząd Jędrzeja Moraczew-skiego w składzie: Wasilewski, Prauss, Arciszewski, Zie-mięcki, Malinowski (PPS i PPSD), Thugutt, Nocznic-ki (PSL-Wyzwolenie), Witos, Kędzior (PSL-Piast), Waj-da (Zjednoczenie Ludowe), Piłsudski, Downarowicz,Iwanicki i Supiński (jako bezpartyjni). 20 listopada1918 roku rząd Moraczewskiego ogłosił swój program,zakładający przebudowę ustroju gospodarczego i spo-łecznego wedle doktryny socjalistycznej, zapowiadającwywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej i oddaniejej w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwową,upaństwowienie kopalń i całego przemysłu[91]. Jedynymposłem zagranicznym akredytowanym przez rząd Mo-raczewskiego był poseł niemiecki Harry Kessler[92]. Wopinii Stanisława Głąbińskiego, polityka Narodowej De-mokracji, rząd Moraczewskiego stanowczo sprzeciwiałsię rekrutacji tworzeniu armii polskiej, pragnął poprze-stać na milicji ludowej, która była według Głąbińskie-go bojówką socjalistyczną, organizowaną z żywiołówniekarnych[93].

18 14 PRZYPISY

22 listopada wydano dekret o najwyższej władzy repre-zentacyjnej Republiki Polskiej[94], a 28 listopada o ordy-nacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego<><>.

11 Granice i społeczeństwo Polski

Granice niepodległej Polski w roku 1918 zaczynały siędopiero kształtować. Nie był jeszcze znany ich przebieg,ani zasięg. W chwili zakończenia I wojny światowej roz-poczynał się dopiero proces scalania ziem mających (odroku 1921) tworzyć II Rzeczpospolitą. Marzeniem więk-szości Polaków był powrót do granic sprzed roku 1772,ale tylko nieliczna mniejszość w to wierzyła. Zaczyna-ły się dopiero walki o Wielkopolskę, a w przyszłości oŚląsk, 1 listopada wybuchły walki o Lwów, niejasna byłakwestia odzyskania dostępu do morza i statusu Gdańska.Ludność nowego państwa, podzielona przez zaborcówprzez 123 lata, była niejednolita i podejrzliwie nastawio-na do nowych sąsiadów. Obok podziałów rozbiorowychistniały też poważne podziały etniczne, ze względu namnogość mniejszości etnicznych i ich różnorodne zapa-trywania na istnienie państwa w tym kształcie. Co więcejbrakowało sposobów i środków dla rozwiązania najistot-niejszych problemów.

12 Podsumowanie

Lata 1914–1918 były w dziejach Polski okresem, w któ-rym zrodziła się i okrzepła myśl o wyzwoleniu naroduspod ponad wiekowej niewoli. Był to okres, w którympróbie poddane zostały koncepcje obozów politycznychkońca XIX i początku XX wieku i wykształcił się mo-del, jaki legł u podstaw II Rzeczypospolitej. Zwycięstwow tych zmaganiach początkowo odniósł obóz piłsudczy-kowski, a przegranymi okazali się pasywiści.Okres ten to także okres zrywu niepodległościowego. Po-lacy otrzymali możność współdecydowania o własnymlosie we własnej ojczyźnie. Ale powszechna bieda, czę-sto głód, brak pracy, spekulacja i wielka troska o to, cobędzie, sprawiały, że radość z wolności mieszała się z nie-pewnością jaka będzie ta nowa Polska.Kraj poniósł ogromne straty, a odbudowa zniszczeńmiałapotrwać jeszcze długo.W listopadzie 1918 r. po raz pierwszy w dziejach Polski –pod wpływem ugrupowań socjalistycznych – zwyciężyłakoncepcja republikańskiego ustroju państwa, utrzymują-ca się do dziś jako koncepcja większości.

13 Uwagi[1] Ukazały słabość imperium rosyjskiego i obudziły nadzieje

podbitych i rusycyzowanych narodów.

[2] Serbia, korzystając z parasola rosyjskiego i zasłużonegomiana „bałkańskiego Piemontu”, z upodobaniem upra-wiała politykę antyaustriacką.

[3] Na pytanie ambasadora Rzeszy jakie będzie stanowiskoFrancji w razie wojny rosyjsko-niemieckiej, premier Re-publiki odpowiedział, że Francja postąpi tak, „jak nakażejej honor i interes”.

[4] Anglia nie była związana żadnymi umowami (tzw. Enten-te Cordiale nie było traktatem, a jedynie porozumieniemodnośnie podziału stref wpływów w Afryce), ale obawiałasię supremacji niemieckiej na kontynencie w razie klęskiFrancji.

[5] Zamysł ten, zrodzony w roku 1912 w Wiedniu, zostałostro skrytykowany w Budapeszcie i tym samym upadł,ale wraz z wybuchem wojny nadzieje odżyły wśród zwo-lenników orientacji na Austrię.

[6] Do Berlina jeździli w tej sprawie Jodko-Narkiewicz, Si-korski i polityk ze Śląska – Wojciech Korfanty.

[7] Sześć pułków piechoty, dwa pułki kawalerii i pułk artyle-rii.

[8] Niezwykle śmiały rajd bocznymi drogami pomiędzy linia-mi rosyjskimi i niemieckimi.

[9] Uzupełniono stany, a żołnierze dostali nowoczesne kara-biny i – wreszcie – karabiny maszynowe.

[10] Dowodził w rzeczywistości szef sztabu Legionów, mjr Za-górski, pro-austriacki lojalista.

[11] Tytus Filipowicz, Władysław Sikorski, Władysław Stud-nicki.

[12] W armii szerzyła się dezercja, panowało rozprzężenie woddziałach frontowych, nasilała się antywojenna agitacjabolszewicka.

[13] Odnosiło się to do tych, którzy pochodzili z Galicji.

[14] Nie obeszło się bez walk – przy zdobywaniu Cytade-li i Zamku poległo 30 Polaków. Dopiero rozmowa Pił-sudskiego z delegacją Soldatenratu rozwiązała sytuację iNiemcy 16 listopada opuścili stolicę Polski.

14 Przypisy[1] I. Gieysztor, Research into the Demographic History of Po-

land: a provisional summing-up, Acta Poloniae Historica,XVIII (1968), s. 5–17.

[2] N. Davies, Boże Igrzysko, s. 662.

[3] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 116.

[4] J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, s. 301.

[5] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 8–9.

[6] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 13.

[7] Jędrzej Giertych, O Piłsudskim, Londyn 1987, s. 23–24.

19

[8] J. Molenda, Piłsudczycy a Narodowi Demokraci, s. 58–61.

[9] J. Molenda, Piłsudczycy a Narodowi Demokraci, s. 77.

[10] J. Pajewski,Historia powszechna 1871–1918, s. 363–364.

[11] J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, s. 365.

[12] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 16.

[13] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 17.

[14] H. Zieliński, Historia Polski 1914–1939, s. 11.

[15] H. Zieliński, Historia Polski 1914–1939, s. 25.

[16] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 293.

[17] R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa,przedmową i komentarzem opatrzył T. Wituch, t. 1, War-szawa 1988, s. 217.

[18] J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, s. 416.

[19] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 18.

[20] Kazimierz Władysław Kumaniecki, Zbiór najważniej-szych dokumentów do powstania państwa polskiego,War-szawa, Kraków 1920, s. 30.

[21] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 19.

[22] Z.J. Michalski, Siwy strzelca strój, s. 39.

[23] Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski. Marzyciel i stra-teg., t. I, Warszawa 1997, s. 174.

[24] Tadeusz Pelczarski, Komisariaty Wojskowe Rządu Naro-dowego w Królestwie Polskim 6.VIII–5.IX.1914 : (gene-za i działalność), Warszawa 1939, s. 67.

[25] H. ZieliNski, Historia Polski 1914–1939, s. 14–15.

[26] H. ZieliNski, Historia Polski 1914–1939, s. 16.

[27] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 20.

[28] H. Zieliński, Historia Polski 1914–1939, d.17.

[29] Józef Piłsudski, Moje pierwsze boje, s. 11.

[30] Z.J. Michalski, Siwy strzelca strój, s. 47.

[31] H. Zieliński, Historia Polski 1914–1939, s. 18.

[32] Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski. Marzyciel i stra-teg,, t. I, Warszawa 1997, s. 195.

[33] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 24–25.

[34] Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski. Marzyciel i stra-teg,, t. I, Warszawa 1997, s. 201.

[35] J. Molenda, Piłsudczycy a Narodowi Demokraci, s. 137.

[36] C. Leżeński, L. Kukawski, O kawalerii polskiej, s. 27.

[37] C. Leżeński, L. Kukawski, O kawalerii polskiej, s. 29–30.

[38] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 26.

[39] M. Eckert, Historia Polski, s. 27.

[40] M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, s. 28.

[41] H. Zieliński, Historia Polski 1914–1939, s. 19.

[42] Z.J. Michalski, Siwy strzelca strój, s. 49.

[43] An Ambassador’s Memoirs By Maurice Paléologue Volu-me II Ch. X.

[44] J. i M. Cisek, Do niepodległości, s. 265.

[45] Władysław Jabłonowski: Chrzanowski Zygmunt. W: Pol-ski Słownik Biograficzny. T. 3. Kraków: Polska AkademiaUmiejętności, 1937, s. 467–468.

[46] M. Eckert, s. 28.

[47] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 343–344.

[48] Wacław Sobieski, Dzieje Polski, t. III, Warszawa 1925, s.143.

[49] 240 tysięcy wobec 275 tysięcy po stronie francuskiej.

[50] J. Pajewski, s. 401.

[51] M. Eckert, s. 30.

[52] W liście do ministra spraw zagranicznych z lipca 1916.

[53] Centralny Komitet Narodowy w Warszawie ogłosił ode-zwę w której pisano: Armię, będącą najczystszym wyra-zem woli i zapału narodu, musi powołać Rząd Polski, jedy-ny uprawniony szafarz krwi polskiej” (Odezwa w sprawiewojska).

[54] M. Eckert, s. 31.

[55] Wacław Sobieski, Dzieje Polski, t. III, Warszawa 1925, s.158.

[56] Określenie Dmowskiego.

[57] Kazimierz Władysław Kumaniecki, Odbudowa państwo-wości polskiej, Kraków Warszawa 1924, s.53.

[58] Wacław Sobieski, Dzieje Polski, t. III, Warszawa 1925, s.157.

[59] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 255.

[60] создание свободной Польши из всех её нынеразрозненных областей (Приказ ГосударяИмператора Николая II по армии и флоту 12декабря 1916 года)

[61] Kumaniecki, s.65n.

[62] Orędzie Wilsona do Senatu z 22 stycznia mówiło o Polscezjednoczonej, niepodległej i autonomicznej (a united, inde-pendent, and autonomous Poland), pierwszy i ostatni przy-miotnik przypominały oświadczenia rządu carskiego, zaśtermin independent (dosłownie niezawisła) kojarzyć mu-siał się z Deklaracją Niepodległości USA. TymczasowaRada Stanu wysłała 27 stycznia 1917 do Wilsona depeszęz wyrazami podziękowania. Kumaniecki, s.83.

20 15 BIBLIOGRAFIA

[63] U.S. Declaration of War with Germany, 6 April 1917. 7grudnia 1917 USA przystąpiły też do wojny z Austro-Węgrami (Official Declarations of War by Congress)

[64] Witold Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przezRosję, w: Niepodległość, t. VIII, z. 1 (18), 1933, s. 302–303.

[65] Przekład polski odezwy Rządu Tymczasowego - Kuma-niecki, s.67. Tekst oryginalny: Воззвание временногоправительства к полякам (Журналы заседанийВременного правительства. Т. 1 // Архив новейшейистории. Серия «Публикации». Т. 7. М., 2001. С.106.)

[66] Kumaniecki, s.68.

[67] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 260.

[68] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 277–278.

[69] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 295.

[70] W więzieniu towarzyszył mu Kazimierz Sosnkowski. J.Piłsudski, Moje pierwsze boje, s. 5.

[71] Wszyscy trzej związani z obozem pasywistów.

[72] Jej trzon stanowili żołnierze dawnego Legionu Puławskie-go.

[73] Po zawarciu tzw. pokoju brzeskiego.

[74] Przez Skandynawię; był w to zamieszany wywiad nie-miecki.

[75] W zasadzie przewrót pałacowy przy minimalnym oporzelegalnej władzy.

[76] Był to rząd bez kraju – w tym samym momencie do Ki-jowa wkraczały wojska bolszewickie.

[77] fr. de la Pologne... Nous la voulons une, indépendante, in-divisible, avec toutes les garanties de son libre développe-ment politique, économique, militaire et toutes les conséqu-ences qui pourraient en résulter.Cyt. za: Vojislav G. Pavlo-vić, Les buts de guerre alliés et leur soutien aux nationalitésopprimées novembre 1917 – mai 1918, s.56.

[78] Wacław Sobieski, Dzieje Polski, t. III, Warszawa 1925, s.185.Wierzymy jednak, że niepodległa Polska zawierającawszystkie te elementy prawdziwie polskie, które pragną staćsię jej częścią, jest pilną koniecznością dla stabilności Euro-py Zachodniej. (ang.We believe, however, that an indepen-dent Poland comprising all those genuinely Polish elementswho desire to form part of it, is an urgent necessity for thestability of Western Europe. cyt. za: 5 January, 1918: Pri-me Minister Lloyd George on the British War Aims)

[79] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 306.

[80] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 319.

[81] Wacław Sobieski, Dzieje Polski, t. III, Warszawa 1915, s.188.

[82] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 323.

[83] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 342.

[84] Wacław Sobieski, Dzieje Polski, t. III, Warszawa 1915, s.195.

[85] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 355–356.

[86] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 359.

[87] Jędrzej Giertych, Tysiąc lat historii polskiego narodu, t.III, Londyn 1986, s. 43.

[88] Odnośne słowa Manifestu brzmiały: Stosownie do życze-nia swych Ludów, Austrya stać się ma Państwem związko-wem, w którem każdy szczep na obszarze swego osiedleniatworzy swój własny organizm państwowy. Nieprzesądza sięprzez to bynajmniej zjednoczenia polskich obszarówAustryiz niepodległem Państwem Polskiem.

[89] M. Eckert, s. 56.

[90] 10 listopada przerodziły się w rewolucję.

[91] Dekret naczelnego dowódcy Józefa Piłsudskiego z 14 listo-pada 1918 zaznaczał, iż charakter rządu aż do czasu zwo-łania Sejmu Ustawodawczego prowizorycznym i nie do-zwala na przeprowadzenie głębokich zmian społecznych,które uchwalić może tylko Sejm Ustawodawczy.

[92] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 383–384.

[93] Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin1939, s. 385.

[94] Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej RepublikiPolskiej z 22 listopada 1918

15 Bibliografia

• Janusz Cisek, Marek Cisek:Do niepodległości. War-szawa: Świat Książki, 2008. ISBN 978-83-247-1135-2.

• Norman Davies: Boże igrzysko. Kraków: SpołecznyInstytut Wydawniczy ZNAK, 2001. ISBN 83-240-0020-8.

• Marian Eckert: Historia Polski 1914–1939. Warsza-wa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990.ISBN 83-02-04044-4.

• Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek: HistoriaPolski 1795–1914. Warszawa: Wydawnictwa Szkol-ne i Pedagogiczne, 1977.

21

• Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów.Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996.ISBN 83-905989-3-0.

• Cezary Leżeński:O kawalerii polskiej XXwieku. Za-kład Narodowy im. Ossolińskich, 1991. ISBN 83-04-03364-X.

• Wacław Lipiński: Walka zbrojna o niepodległośćPolski w latach 1905–1918.Warszawa: OficynaWy-dawnicza Volumen, 1990. ISBN 83-85218-00-9.

• Zenon Janusz Michalski: Siwy strzelca strój: rzecz oJózefie Piłsudskim. Łódź: Krajowa Agencja Wydaw-nicza, 1988. ISBN 83-03-02511-2.

• Jan Molenda: Piłsudczycy a Narodowi Demokraci1908–1918. Warszawa: Książka i Wiedza, 1980.

• Janusz Pajewski: Historia powszechna 1871–1918.Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe,1978.

• Józef Piłsudski: Moje pierwsze boje. Łódź: Wydaw-nictwo Łódzkie, 1988. ISBN 83-218-0253-2.

• Mieczysław Wrzosek: Polski czyn zbrojny podczaspierwszej wojny światowej 1914–1918. Warszawa:Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0724-2.

• Henryk Zieliński: Historia Polski 1914–1939.Wrocław-Warszawa-Krakow-Gdańsk-Łódź: Za-kład ńarodowy im. Ossolińskich, 1983. ISBN83-04-00712-6.

22 16 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

16 Text and image sources, contributors, and licenses

16.1 Text• Historia Polski (1914–1918) Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Polski_(1914%E2%80%931918)?oldid=43582792 Autorzy:

Polimerek, Beno, Pbartecki, Piotrus, Siałababamak, Belissarius, Catz, Antycyklon, Wames, Vuvar1, Julo, Siedlaro, Mix321, Pudelek,Mzungu, Paddy2, Skrzeczu, Buldożer, Wiktoryn, PawełMM, Kelvin, Ryoshu, WarXboT, Plushy, NeferKaRe, Swd, Shalom, Gardomir,Masur, Molobo~plwiki, Gładka, Tilia, Mathiasrex, ToAr, MalarzBOT, Slaweks, Pilot Pirx, Bacus15, Jedyooo, Poznaniak, Galileo01, Do-dekBot, Litwin Gorliwy, Whiteman, Lajsikonik, Sfu, Patrol110, Boca Juniors, Andros64, TR, Gbylski, Gytha, CommonsDelinker, ToSter,Bugbot, Romuald Wróblewski, Mateusz War., Stv.bot, Gladius, Bladyniec, Jotempe, Sagi2007, Staszek99, Żbiczek, Jarekt, Onegdaj, Mi-chał460, KamikazeBot, Belfer00, Falanga777, Stefs, Corleone1807, Gungir1983, AlohaBOT, MAx 92, Mikołka, ToBot, Dotz Holiday,Bielas1991, Nonander, Mulat, Pit rock, Darek RaCzKi 5, Joooj, Gjred, EmausBot, PuchaczTrado, Magyar062, TarBot, Addbot, Whata-midoing (WMF), Andrzei111, Karol Zglinski, Nocek007, AndrzeiBOT oraz Anonimowy: 37

16.2 Images• Plik:Akt_5_listopada.jpeg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Akt_5_listopada.jpeg Licencja: Public do-

main Autorzy: Archiwum Główne Akt Dawnych Artysta: władze niemieckie i austriackie• Plik:Bundesarchiv_Bild_183-R42025,_Warschau,_Einmarsch_deutscher_Kavallerie.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.

org/wikipedia/commons/5/54/Bundesarchiv_Bild_183-R42025%2C_Warschau%2C_Einmarsch_deutscher_Kavallerie.jpg Licencja:CC BY-SA 3.0 de Autorzy: Ta grafika została udostępniona w ramach współpracy między Bundesarchiv i Wikimedia Deutschland.Bundesarchiv gwarantuje autentyczną prezentację tylko przy używaniu oryginalnej (negatyw i/lub pozytyw), względnie cyfrowej postaci wramach Cyfrowego Archiwum. Artysta: nieznany

• Plik:Coat_of_arms_of_Poland-official3.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e4/Coat_of_arms_of_Poland-official3.png Licencja: Public domain Autorzy: Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z dnia 2 listopada 2005 r. ws. ogłoszeniajednolitego tekstu ustawy o godle, barwach i hymnie RP oraz o pieczęciach państwowych (Załącznik nr 1, Dz. U. z 2005 Nr 235, poz.2000) Artysta: Zygmunt Kamiński (1927) zmodyfikowany przez Andrzeja Heidricha w 1990

• Plik:Commons-logo.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Licencja: Public domainAutorzy: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be sligh-tly warped.) Artysta: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab.

• Plik:Deutsche_Korpsbereiche_1914.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/72/Deutsche_Korpsbereiche_1914.jpg Licencja: Public domain Autorzy: Reichsarchiv Hrsg., Der Weltkrieg 1914 - 1918, Anlagenband Artysta: nieznany

• Plik:Dowbor_Musnicki.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d9/Dowbor_Musnicki.jpg Licencja: Public do-main Autorzy: Adam Szelągowski “XX wiek” Warszawa 1938 Artysta: unknown-anonymous

• Plik:EasternFront1914a.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/ff/EasternFront1914a.jpg Licencja: Public do-main Autorzy:West Point web site at:http://www.dean.usma.edu/history/web03/atlases/great%20war/great%20war%20%20pages/great%20war%20map%2028.htm Artysta: Department of Military Art and Engineering, at the U.S. Military Academy (West Point)

• Plik:Flag_of_Poland.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Flag_of_Poland.svg Licencja: Public domainAutorzy: Own work, modified color values by text substitution in the existing file Artysta:Mareklug, Wanted

• Plik:German_Army_in_destroyed_Polish_locality_during_World_War_I.PNG Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/31/German_Army_in_destroyed_Polish_locality_during_World_War_I.PNG Licencja: Public domain Autorzy:http://digitalgallery.nypl.org/nypldigital/dgkeysearchdetail.cfm?trg=1&strucID=452787&imageID=1160920&total=17&num=0&word=polen&s=1&notword=&d=&c=&f=&k=0&lWord=&lField=&sScope=&sLevel=&sLabel=&imgs=20&pos=6&e=w#_seemoreArtysta: Anonymous photography

• Plik:Grand_Duke_Nicholas_Nikolaievich_the_Younger’{}s_portrait.jpeg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f3/Grand_Duke_Nicholas_Nikolaievich_the_Younger%27s_portrait.jpeg Licencja: Public domain Autorzy: Великая войнав образах и картинах, 1915. Artysta: nieznany

• Plik:Haller_and_blue_army.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e9/Haller_and_blue_army.jpg Licencja:Public domain Autorzy: Piętnastolecie Polski Niepodległej, Warsaw 1933 ([1]) Artysta: anonymous work

• Plik:Ignacy_Jan_Paderewski_at_the_April_1916_Flower_Show_in_New_York_City.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a6/Ignacy_Jan_Paderewski_at_the_April_1916_Flower_Show_in_New_York_City.jpg Licencja: Public domainAutorzy: Library of Congress Artysta: Bain

• Plik:Information_icon4.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1d/Information_icon4.svg Licencja: Public do-main Autorzy: modified versions from below, which were modifies of http://www.kde-look.org/ Artysta: penubag (color adjustments)

• Plik:Kalisz_Leopold_Weiss_Palace_1914.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Kalisz_Leopold_Weiss_Palace_1914.jpg Licencja: Public domain Autorzy: own coll Artysta: ukn

• Plik:Kielce_pilsudski.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/Kielce_pilsudski.jpg Licencja: Public domainAutorzy:

• Picture from Ilustrowany Kurier Wojenny newspaper, December 5, 1914 Artysta:Marian Fuks• Plik:Legiony_1914-1916.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f1/Legiony_1914-1916.png Licencja: GFDLAutorzy: Praca własna, incorporating the map from Bitwa pod Kostiuchnówką, Zwycięstwa Oręża Polskiego Nr 16. Rzeczpospolita andMówią Wieki. Various authors and editors. 17 June 2006 Artysta: Lonio17

• Plik:Mapa_c.k._garnizonow_(Landwehra)_1898.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/Mapa_c.k._garnizonow_%28Landwehra%29_1898.jpg Licencja: Public domain Autorzy: www.kuk-wehrmacht.de/ Artysta: nieznany

16.3 Content license 23

• Plik:OkupacjaKP1914-18.PNG Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4f/OkupacjaKP1914-18.PNG Licencja:GFDL Autorzy: Praca własna based on Atlas historyczny dla liceum, wyd. PWN Artysta:Mix321

• Plik:Pilsudski_1910_1920_LOC_hec_14263_restored.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f2/Pilsudski_1910_1920_LOC_hec_14263_restored.jpg Licencja: Public domain Autorzy: Ten image pochodzący z zasobów Biblioteki Kongresu Sta-nów Zjednoczonych, oddziału Prints and Photographs division jest dostępny pod numerem hec.14263.Ten szablon nie wskazuje stanu prawnego pliku. Standardowy szablon licencji jest nadal wymagany. Aby dowiedzieć się więcej zajrzyj na stronę Commons:Licencja. Artysta: K. Pęcherski (based on note on photo)

• Plik:Prawda.16.3.1917.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Prawda.16.3.1917.png Licencja: CC BY-SA2.5-2.0-1.0 Autorzy: ? Artysta: ?

• Plik:Pulawy2.JPG Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Pulawy2.JPG Licencja: Public domain Autorzy: ? Ar-tysta: ?

• Plik:Roman_Dmowski_in_color.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/46/Roman_Dmowski_in_color.jpgLicencja: Public domain Autorzy: Ten image pochodzący z zasobów Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych, oddziału Prints and Pho-tographs division jest dostępny pod numerem cph.3c35372.Ten szablon nie wskazuje stanu prawnego pliku. Standardowy szablon licencji jest nadal wymagany. Aby dowiedzieć się więcej zajrzyj na stronę Commons:Licencja. Artysta: color: Oldphotosincolor

• Plik:Rzad_1918.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Rzad_1918.jpg Licencja: Public domain Autorzy:Album zjednoczenia. Pamiatka piętnastolecia odzyskania niepodległości, 1934, s. 11 Artysta: nieznany

• Plik:Rzeczpospolitapodrozb.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Rzeczpospolitapodrozb.png Licencja:GFDL Autorzy: Praca własna based on “Karte kongresspolen.png”. Artysta: Killroyus

• Plik:Sikorski_prime_minister.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/Sikorski_prime_minister.jpg Licen-cja: Public domain Autorzy:

• Roman Wapiński (1979)Władysław Sikorski, Warszawa: Wiedza Powszechna, ss. 81 ISBN 83-214-0077-9 Artysta: nieznany• Plik:Symboliczna_Karta_Europy-Wojna_Oswobodzicielka_1914-1915.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/

commons/9/91/Symboliczna_Karta_Europy-Wojna_Oswobodzicielka_1914-1915.jpg Licencja: Public domain Autorzy: Niniejszy plikzostał udostępniony wWikimedia Commons przez ArchiwumGłówne Akt Dawnych w ramach współpracy ze Stowarzyszeniem „ArchivumPatriae” i Stowarzyszeniem Wikimedia Polska. Artysta: ?

• Plik:Tymczasowa_Rada_Stanu.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5c/Tymczasowa_Rada_Stanu.jpg Li-cencja: Public domain Autorzy: [1] - Stanisław Dzierzbicki Pamiętnik z lat wojny 1915-1918, Warszawa 1983, ISBN 83-0600828-6 Artysta:Wacław Saryusz-Wolski

• Plik:Ulani.JPG Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/Ulani.JPG Licencja: Public domain Autorzy: ? Artysta: ?• Plik:Wikisource-logo.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg Licencja:CCBY-SA 3.0Autorzy: Rei-artur Artysta: Nicholas Moreau

• Plik:Wiktor_Jaronski.jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Wiktor_Jaronski.jpg Licencja: Public doma-in Autorzy: http://photoarchive.spb.ru:9090/www/showObject.do?object=2500274290 Artysta: Фотография ателье Буллы

• Plik:Wkroczenie_I_kompani_kadrowej_do_Kielc_(1914).jpg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Wkroczenie_I_kompani_kadrowej_do_Kielc_%281914%29.jpg Licencja: Public domain Autorzy:

• rzeczpospolita.pl / Muzeum Wojska Polskiego Artysta: nieznany• Plik:Wladyslaw_Szujski_death_1914.JPG Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d9/Wladyslaw_Szujski_

death_1914.JPG Licencja: Public domain Autorzy: Image taken by User:Mathiasrex Maciej Szczepańczyk Artysta: Jan Styka

16.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0