70
UNIVERSIDAD INDÍGENA BOLIVIANA AYMARA “TUPAK KATARI” CARRERA INGENIERÍA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS SAWILLA CHUQI YAPU MARKANA, PROVINCIA AROMA, AYLLU AJOYA ISAÑU (Tropaeolum tuberosum) DESHIDRATADOR SOLAR UKAMPI WAÑSUYASIÑATAKI Sawilla, Técnico Productivo Superior Titulo manq’añanakata wakt’ayata tuqita katuqañataki. YATXATIRI : Zacarias Mamani YANAPT’IRI : Prof. Dr. Gustavo Adolfo Miraval Alvarado Chuqi yapu – Bolivia 2014

Isañu

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Isañu

UNIVERSIDAD INDÍGENA BOLIVIANA AYMARA

“TUPAK KATARI”

CARRERA INGENIERÍA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS

SAWILLA

CHUQI YAPU MARKANA, PROVINCIA AROMA, AYLLU AJOYA

ISAÑU (Tropaeolum tuberosum) DESHIDRATADOR SOLAR UKAMPI

WAÑSUYASIÑATAKI

Sawilla, Técnico Productivo

Superior Titulo manq’añanakata

wakt’ayata tuqita katuqañataki.

YATXATIRI : Zacarias Mamani

YANAPT’IRI : Prof. Dr. Gustavo Adolfo Miraval Alvarado

Chuqi yapu – Bolivia

2014

Page 2: Isañu

UNIVERSIDAD INDÍGINA BOLIVIANA AYMARA

“TUPAK KATARI”

CARRERA INGENIERÍA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS

SAWILLA

CHUQI YAPU MARKANA, PROVINCIA AROMA, AYLLU AJOYA

ISAÑU (Tropaeolum tuberosum) DESHIDRATADOR SOLAR UKAMPI

WAÑSUYASIÑATAKI

Sawilla, Técnico Productivo

Superior Titulo manq’añanakata

wakt’ayata tuqita katuqañataki.

YATXATIRI : Zacarias Mamani

YANAPT’IRI : Prof. Dr. Gustavo Adolfo Miraval Alvarado

TRIBUNAL DE GRADO

Ing. Verónica Bertha Clemente Maldonado ………………………

Ing. Antonia Ausberta Márquez Mamani ………………………

Lic. Filomena Nina Huarcacho ………………………

JAYSATA

TAMA IRPIRI ………………………….

Page 3: Isañu

Jach’anchst’a

Taqi munasiña chuymampi mamajaruwa Genara

Mamani Aduviri jach’ancht'atarakiwa, janiwa

armt’kamati, nayatakixa wali askinaka luratamata.

Page 4: Isañu

i

Jallallt’a

Suma awkisaru jallallt’a suma jakaña churatapata. Jumawa

nanakaruxa ch’amanchapxista nayraqataru sarantañataki.

Mamajaru tatajaru taqichuymampi jallallt’atawa kunatixa

jupanakawa aka yatxatawi tukt’ayaña yanapt’apxitu.

Yatichirinakajaru yuspajara taqpacha yanapt’awi aksa tesina

lurawiru ukjamaraki iwxt’awinakatsa.

Jiliri irpirinakaru yuspajara iwxt’anakatsa ukhamaraki

kunkacht’awitsa aka tesina thakhiparjama sarañapataki,

jallallt’atawa Unibol Aymara jilir irpirinakaru.

Yatiqiri masinakajaru yuspajara taqpacha yanapt’awinakatsa

ukjamaraki animos ukanakatsa aksa tesina irnaqawina.

Page 5: Isañu

ii

JARA

MAYIRI PHAT’A .......................................................................................................... 1

Qallta ........................................................................................................................... 1

1.1. Jani walt’a qhanstaya ..................................................................................... 2

1.2. Amtanaka ....................................................................................................... 2

1.2.1. Jach’a amta ............................................................................................. 2

1.2.2. Jisk’a amtanaka ....................................................................................... 2

1.3. Qhananchja .................................................................................................... 3

PAYIRI PHAT’A ........................................................................................................... 4

YATXATA CHIQAÑCHA ............................................................................................. 4

2. Isañuna uñstatapa ............................................................................................. 4

2.1. Yaqha sutinakampi uñt’ata ............................................................................. 4

2.2. Kasta kastanaka ............................................................................................. 5

2.3. Distribución .................................................................................................... 5

2.4. Botánica uñtayañxata ..................................................................................... 5

2.5. Ch’amanchiri waqaychañxata ........................................................................ 6

2.6. Ch’amanchiri chaninchañxata ........................................................................ 8

2.7. Nayra apanaqawinakata ................................................................................. 8

2.8. Ecología de adaptación .................................................................................. 8

2.9. Yapuchañaxa wakisiskakiwa .......................................................................... 9

2.10. Wañsuyata juyrana utjañapaxa wakisiskakipiniwa .................................... 10

2.11. Deshidratador solar ................................................................................... 10

2.11.1. Factores claves de un deshidratador solar ......................................... 11

2.11.2. Tipos de deshidratado o secador solar............................................... 11

2.11.2.1. Tipo carpa ....................................................................................... 12

2.11.2.2. Tipo armario .................................................................................... 13

2.11.2.3. Tipo túnel ........................................................................................ 14

2.12. Calidad microbiológica .............................................................................. 15

2.13. Tata inti ..................................................................................................... 15

KIMSIRI PHAT’A ....................................................................................................... 16

KUNJAMASA IRNAQT’ATANI ................................................................................... 16

Page 6: Isañu

iii

3.1. Kawkjankanisa yatxatawixa .......................................................................... 16

3.1.1. Yatxatawja ............................................................................................. 16

3.2. Sara thakhi ................................................................................................... 16

3.2.1. Uñakipañxata ......................................................................................... 16

3.2.2. Qillqaqawi kunjamatixa luraski ukata ..................................................... 16

3.2.2.1. Isañu ............................................................................................... 18

3.2.2.2. Suma palljaña ................................................................................. 18

3.2.2.3. Jarsuta q’umacha ............................................................................ 18

3.2.2.4. Suwachata ...................................................................................... 19

3.2.2.5. Khuchjawi ........................................................................................ 19

3.2.2.6. Deshidratado ................................................................................... 19

3.2.2.7. Envasado y sellado ......................................................................... 19

3.3. Materia prima ............................................................................................... 19

3.4. Equipos, materiales, instrumentos e indumentarias ..................................... 20

3.4.1. Equipos ..................................................................................................... 20

3.4.2. Instrumentos ............................................................................................. 20

3.4.3. Indumentarias ........................................................................................... 20

PUSIRI PHAT’A ......................................................................................................... 21

YATXATA UÑAKIPAWI ............................................................................................. 21

4. Aksa yatxata lupimpi jisk’a wañsuyaña lurt’aña ukata uka wañsuyañaxa

kunjamsa apnaqasini uka uñañchayasina .............................................................. 21

4.1. Deshidratador solar ...................................................................................... 21

4.1.1. Deshidratador solar askinakapa ............................................................ 21

4.1.2. Materiales ukaxa akanakarakiwa aka deshidratador solar uka lurt’añataki

21

4.1.2.1. Malla milimetrada ............................................................................ 21

4.1.2.2. Malla milimetrada2 ........................................................................... 21

4.1.2.3. Nylon Transparente ......................................................................... 22

4.1.2.4. Madera ............................................................................................ 22

4.1.2.5. Cartón prensado ............................................................................. 22

4.1.2.6. Culer ............................................................................................... 22

Page 7: Isañu

iv

4.2. Isañu lupimpi wañsuyata curva de deshidratación yatxatawi ....................... 24

4.2.1. Wakicht’a yatxatawi aksa humedad tuqita ............................................. 26

4.3. Isañu lupimpi wañsuyata mallt’asina amuykipawi ........................................ 31

4.3.1. Taqi kastanakampi wakicht’ata jist’awinakataki ..................................... 31

4.4. Isañu lupimpi wañsuyata lurt’ataxa jisk’a laq’unakapa uñakipawi ................ 41

4.5. Isañu lupimpi wañsuyata chanipa yatxatawi ................................................. 42

4.5.1. Chani ..................................................................................................... 42

4.5.1.1. Mayjt’iri chani .................................................................................. 42

4.5.1.2. Jani mayjt’ri chani ............................................................................ 42

4.5.1.2.1. Costo de depreciación ................................................................. 42

4.5.1.2.2. Costo de mano de obra ............................................................... 43

4.5.1.3. Taqi jani mayjt’iri chani .................................................................... 44

4.5.2. Taqi chani .............................................................................................. 44

4.5.3. Costo unitario......................................................................................... 44

PHISQHIRI PHAT’A .................................................................................................. 46

AMTA TUKUYA IXWANAKAMPI ............................................................................... 46

5.1. Amta tukuya ................................................................................................. 46

5.2. Ixwanaka ...................................................................................................... 47

ULLATA PANKANAKA .............................................................................................. 48

YAPXATA .................................................................................................................. 52

Page 8: Isañu

v

UYUYA JARA

Uyuya Nº 1: Científica jalanuqxata ............................................................................. 4

Uyuya Nº 2: Apillana ullukuna Isañuna ch’amanchiripa sich’i jamuqana kikipayata ... 7

Uyuya Nº 3: Pacha lurt’awi sapa mayni .................................................................... 18

Uyuya Nº 4: Medición lurt’ata 22 sillp’anakata de diametro, thuru ukharaki jach’aru 24

Uyuya Nº 5: Humedad perdida por cada 30 k’ata .................................................... 27

Uyuya Nº 6: El tiempo en cada 30 k’ata y comportamiento de temperatura en ºC ... 29

Uyuya Nº 7: Isañu wañsuyaña muxsakiptayañampi k’arakiptayañampi yapt’asa ..... 31

Uyuya Nº 8: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño .................................. 32

Uyuya Nº 9: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño .................................. 33

Uyuya Nº 10: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 34

Uyuya Nº 11: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 35

Uyuya Nº 12: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 36

Uyuya Nº 13: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 37

Uyuya Nº 14: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 38

Uyuya Nº 15: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 39

Uyuya Nº 16: Sugerencias al producto ..................................................................... 40

Uyuya Nº 17: Análisis microbiológico ....................................................................... 41

Uyuya Nº 18: Costo de materia prima y aditivos ...................................................... 42

Uyuya Nº 19: Costo de depreciación ........................................................................ 43

Uyuya Nº 20: Costo de mano de obra ...................................................................... 43

Uyuya Nº 21: Costo de depreciación mas mano de obra ......................................... 44

Uyuya Nº 22: Costo total .......................................................................................... 44

Page 9: Isañu

vi

SALTA JARA

Salta Nº 1: Sunina, qhirwana ukhamaraki junt’una isañuna achuqatapa khaysa

Cochabamba Bolivia tuqina ......................................................................................... 9

Salta Nº 2: Deshidratador solar y sus factores claves .............................................. 11

Salta Nº 3: Deshidratador carpa ............................................................................... 12

Salta Nº 4: Tipo armario ........................................................................................... 13

Salta Nº 5: Deshidratador túnel ................................................................................ 14

Salta Nº 6: Diagrama de proceso de deshidratado de Isaño en secador solar ....... 17

Salta Nº 7: Dimensiones de deshidratador solar ..................................................... 23

Salta Nº 8: Dimensión del deshidratador solar ......................................................... 23

Salta Nº 9: Curva de deshidratado de Isaño ............................................................ 28

Salta Nº 10: El comportamiento de temperatura versos el tiempo ........................... 30

Julli jara

Julli Nº 1: Khuchurusa isañu wañt’ayaña .................................................................. 19

Julli Nº 2: Isañu wañachiri tukt’ayata ........................................................................ 22

JAMUQA JARA

Jamuqa Nº 1: Wakicht’ata gráfica de la Concentración de la humedad en las

diferentes capas transversales de Isaño ................................................................... 26

Jamuqa Nº 2: Isañu uñt’irinaka ................................................................................. 32

Jamuqa Nº 3: Isañu manq’irinaka ............................................................................. 33

Jamuqa Nº 4: Aceptabilidad de Isaño para probar ................................................... 34

Jamuqa Nº 5: Encuesta sobre sabor del producto ................................................... 35

Jamuqa Nº 6: Agradable del producto ...................................................................... 36

Jamuqa Nº 7: Encuesta sobre el olor ....................................................................... 37

Page 10: Isañu

vii

Jamuqa Nº 8: Jaqina manq’atapa ............................................................................ 38

Jamuqa Nº 9: Consumo aparente del Isaño ............................................................. 39

Jamuqa Nº 10: Sugerencias al producto encuestado ............................................... 40

YAPXATA JARA

Yapxata Nº 1: Isañu uksata jiskt’awi .......................................................................... 52

Yapxata Nº 2: Laboratorio de Municipal uksana uñakipata ....................................... 53

YAPXATA JULLI

Julli Nº 1: pesado de la materia prima ....................................................................... 54

Julli Nº 2: Isañu en bandeja melimitrada de acero inoxidable ................................... 54

Julli Nº 3: lavado y desinfectado ................................................................................ 55

Julli Nº 4: Deshidratado en el secadero solar en rodajas .......................................... 55

Julli Nº 5: Isañu recién cosechado de surco .............................................................. 56

Julli Nº 6: Isañu ali ..................................................................................................... 56

Julli Nº 7: Oreado de isañu ........................................................................................ 57

Page 11: Isañu

viii

ARU JISK’APTA

PROINPA: Programa de Investigación de la Papa

NB: Norma Boliviana (Cochabamba, Bolivia).

UNIBOL AYMARA TUPAK KATARI: Universidad Indigina Boliviana Aymara Tupak

Katari.

GAB: Ecuacion de Guggenheir Anderson de Boer.

PPM: Partes por millon

Page 12: Isañu

ix

RESÚMEN

La presente investigación es descriptiva en el campo de deshidratación del isañu. El

trabajo tiene el objetivo de proporcionar al Isañu (Tropaeolum tuberosum) un valor

agregado a través de la deshidratación solar y revalorizar cultural y económicamente

este tubérculo.

El deshitratador solar se construyo a escala piloto y que fue éxito en el experimento

del deshidratado por radiación solar del isañu se realizó en los predios de UNIBOL

Aymara Tupak Katari. Se Obtuvo un rendimiento del 15,25% de deshidratado del

isañu. El 57% de los estudiantes de nivel secundario del Colegio Roberto Patón de

Calamarca, tienen preferencia por el isañu deshidratado que aceptaron como para el

consuño en la encuesta realizado. El análisis microbiológico del Isaño se realizó en el

laboratorio Municipal de La Paz que reportaron que el producto es inocuo según la

norma resolución ministerial Nº591-2008-SA/DM reglamento sanitario de Perú. En

cuanto al costo del producto deshidratado tenemos que por cada 15 g corresponde

1,50 Bs.

ABSTRACT

The present investigation is descriptive in the field of dehydration of the isañu. The

work has the objective of providing to the Isañu (Tropaeolum tuberosum) a value

added through the solar dehydration and to revalue cultural and economically this

tuber.

The dehydrated solar you builds to scale pilot and that it was success in the

experiment of the one dehydrated by solar radiation of the isañu was carried out in

the properties of UNIBOL Aymara Tupak Katari. A yield of 15,25% was obtained of

having dehydrated the isañu. 57% of the students of secondary level of Roberto

Patón School of Calamarca, has preference for the dehydrated isañu. The

microbiologic analysis of the Isaño was carried out in the Municipal laboratory of La

Page 13: Isañu

x

Paz that they reported the food inocuity according to norms. As for the cost of the

dehydrated product 1,50 Bs. corresponds for each 15 g.

AMUYU LAKSU

Aka yatxatawisti descriptiva ukhamarakiwa aksa campo de deshidratación del isañu

uksana. Aka irnaqawixa mä amtanirakiwa Isañuru churaña (Tropaeolum tuberosum)

un valor agregado aksa deshidratador solar ukampi ukhamaraki wastata

sarawinakata ukhamaraki qullqi tuqinsa aka tubérculo uksa jach’anchayaña.

Jisk’a lupimpi wañsuyirixa akasti suma uñañchasiwaraki aksa experimento del

deshidratado por radiación solar del isañu ukaxa aksa UNIBOL Aymara Tupak Katari

uksana lurasiwa. Rendimiento 15,25% de deshidratado ukatxa uñjasiwarakiwa.

Khaysa yatiqaña utanxa Colegio Roberto Patón de Calamarca 57% ukja

yatiqirinakaxa manq’apxiristwa sapxaraki. Aka análisis microbiológico khaysa

laboratorio Municipal de La Paz uñañt’asirakiwa inocuidad del alimento según

normas ukhamaraki sapxarakiwa. Chani tuqinakatxa aka achu deshitratado ukatxa

sapa 15 g ukaxa 1,50 Bs. Ukjarakiwa.

Page 14: Isañu

1

MAYIRI PHAT’A

Qallta

Isañu achuxa Suni uksatawa, uksa uraqinakwa jichhürunakamaxa achuraki, pusi

achunakata suninkiriwa (ch’uqi, ulluku, apilla ukjamaraki isañu), ch’uqikiwa

uraqpachana jach’anchasiwayi, puriwayi pusi chiqaru wali arsuta trigo, arroz

ukjamaraki tunqu ukjana ch’uqixa uñjasiraki, ukjamwa qhanañcharaki Mercydery

2011 ukjamaraki PROINPA 2003 uksansa.

Isañuxa ch’uqjamarakiwa achuqaraki, ukatsti Peru, Bolivia ukjamaraki Ecuador uksa

tuqinwa yapuchasiraki, ukjamarusa Aymara ukatxa qhichwa uksa arunakanxa

yaqhakasta uñt’asiraki, nombre científico Tropaeolum tuberosum, niya apilla

kikipakiwa achuqaraki ukampirusa 3,500 metro sobre el nivel mar ukjanwa

yapuchasiraki.

Mä maranwa yapuchasirakiwa, aksa jallu pachana ukatxa alinakapasti q’iwi

q’iwinakanirakiwa wali alinakanipatxa jani wali alinakata jark’aqasiraki, aka achuxa

walja achuqaraki.

Akaxa nayra achuwa manq’apxanwa achachilanakasa akaxa wali suma achunwa

jupanakatakixa, mä achu wali aski janchisataki aka isañuxa wali aski

ch’amanchirinakaniwa, aymaranaka ukjamaraki qhichwanaka jupanakatakisti mä

aski suma manq’a ch’amanchiri ukjamawa, isañuxa kusa qullaraki k’iwchataki,

maymuru ukjamaraki llak’a t’aq’aki, ukjamaraki lisu jaqinakaru jark’arakiwa.

Jichha maranakanxa yaqha kasta ñanqha manq’anakaxa aka isañu achuru

qhiparstayarakiwa, ukatwa yapuchawipanxa wali pisiqtaraki, ukjamaraki isañuxa

chhaqhtañampixarakiwa.

Aka irnaqawixa uñanchayaniwa lupimpi isañu wañsuyaña ukata yatxatañataki

kunjamatsa jaysapxaspa markachirinakaxa manq’añataki, ukata jani inamaya

wartaskañataki.

Page 15: Isañu

2

1.1. Jani walt’a qhanstaya

Khaysa ayllu Ajoya Chuqi Yapu markana, Provincia Aroma de Cuarta Seccion

Calamarca uksana jikxataski, uka tuqinxa isañuxa juk’akirakiwa yapuchasiraki,

yaqhipanakasti khuchhirurakiwa warkatxapxaraki, jani ukaxa yakha uywanakarusa

churxapxakiwa.

Ajoya uksanxa janiwa suma taqikastanaka uñt’askiti aksa isañu tuqinxa ukampirusa

janiwa kumaymana manq’aña wakicht’ataxa markachirinakatakixa uñjaskiti.

¿Aksa isañutxa kunjamatsa aski suma apnaqawixa sartayataspa?

¿Kunjamatsa isañuxa mä suma manq’añaru tukuyataspaxa?

1.2. Amtanaka

1.2.1. Jach’a amta

Chuqi yapu markana, provincia aroma, ayllu ajoya isañu (Tropaeolum tuberosum)

deshidratador solar ukampi wañsuyasiñataki.

1.2.2. Jisk’a amtanaka

Lupimpi jisk’a wañsuyaña lurt’aña ukata uka wañsuyañaxa kunjamsa

apnaqasini uka uñañchayasina.

Isañu lupimpi wañsuyata curva de deshidratación yatxataña.

Isañu lupimpi wañsuyata mallt’asina amuykipaña.

Isañu lupimpi wañsuyata lurt’ataxa jisk’a laq’unakapa uñakipaña.

Isañu lupimpi wañsuyata chanipa yatxataña.

Page 16: Isañu

3

1.3. Qhananchja

Nayra pachamwa isañusa kuna yaqha pata pampanakana achuri achunakasa

manq’asxaña wakisi, jichhaxa isañuxa janikiwa Ajoya uksa tuqinsa manq’ataxiti

marka markachirinakanxa.

Ajoya markana jakasirinakaxa isañu yapuchasaxa juk’ampi qullqi iraqasipxani, janiwa

chanipata chaniparukixaniti. Aka yatxatawixa jach’anchayaniwa aka Ajoya aylluna

achuyata isañunaka, ukatxa kuna qullqisa iraqt’asitaskarakiniwa taqi uksa pata

pampanakana jakasiri phamillanakana, ukjamarusa taqinisa irnaqañaniwa uñjasiñäni.

Aka deshidratado solar en bandejas ukaxa mä aski sartawiwa kunatixa lupimpi

wañsuyatachixaya, ukampirusa Ajoya uka markaxa pä askinakxaya

uñañchayarakchixa lupi qhana ukatxa isañu, aka deshidratador solar ukaxa mä aski

irnaqawiwa markachirinakataki, markachirinakaxa aka deshitradador solar ukampixa

kumaymana achunakwa wañt’ayapxarakispa.

Page 17: Isañu

4

PAYIRI PHAT’A

YATXATA CHIQAÑCHA

2. Isañuna uñstatapa

Isañuxa aksa Los Andes chika jalja tuqina achuriraki (10 – 10 grados centígrados de

Latitud Sur). Qullu qullu taypinakansa achuqaskakispawa, uñjasirakiwa aksa

Ecuador, Perú ukjamaraki Bolivia tuqina (Mercydery, 2011).

Uyuya Nº 1

Científica jalanuqxata

Arkta: Perú ecológico, 2007

National Research Council, 1989

2.1. Yaqha sutinakampi uñt’ata

Aymara : Isau, issanu, kkayacha, Apilla, Isau, Isaña, Isaño, Kayacha, Miswha.

Español : Mashua (mafua, mauja, maxua).

Perú : Mashuar, añu, anyu.

Colombia : Cubios, navios, navo.

Bolivia : Isaño, isañu, apilla.

Científica jalanuqxata

Reino Plantae

División Magnoliophyta

Clase Magnoliopsida

Orden Brassicales

Familia Tropaeolaceae

Género Tropaeolum

Especie T. tuberosum

Ruiz & Pavon 1802

Page 18: Isañu

5

Inglés : Mashua, anu.

(National Research Council, 1989)

2.2. Kasta kastanaka

Pataka juk’ampi kastanaka isañunakawa uñt’asiraki, ajllitaraki germoplasma tuqita

aksa Ecuador y Peru uksana utjaraki, ukatxa sami kastanakaxa uñt’asiraki akanaka:

Occe añu, Yana añu, Puca añu, Ckello añu janukasti Sapallu añu, Checche añu y

Muru añu. (Mercy Deri, 2011).

2.3. Distribución

En zona de Los Andes o cordillera de Los Andes, Colombia tuqita Argentina uksa

markakama ch’iqitataraki. Wali kusa Nueva Zelanda uksakama apatarakiwa (Daniel

Giannoni, 2007).

Nueva Zelanda uksanxa, manq’añanxa manq’atarakiwa kankt’ata, ukatxa

laphinakapasa manq’atarakiwa, panqaranakapampacha waliki ukanaka (Nacional

Research Council, 1989).

2.4. Botánica uñtayañxata

Mä achu herbácea ukjamarakiwa, tallos cilíndricos y hábitos rastreros como el

mastuerzo, chiqapakiwa jilaraki kunawsatixa alaski ukjaxa tallo ukaxa wali alinakampi

k’irsutaki, kunawsatixa puqurataxi ukxa (Mercydery, 2011).

Laphinakapaxa alternas ukjamarakiwa, kimsa phisqha lóbulos, nervaduras

pronunciadas ukampi kuna. Panqaranakaxa sapa sapanakawa taqi saminakani

anaranjadas o rojisos, estambres jakhunakaxa mayjakiptarakiwa 8 – 13. Wali suma

panqart’araki 8 uruta 13 urukama. Achuxa esquizocarpo ukjamarakiwa, kunatixa wali

jathani botánica achuqt’araki. Akaxa makiparaki taqpacha tubérculos Andinos tuqina

aksa el fenómeno de la fascinación ukana (Mercydery, 2011)

Tubérculo sataki ukaxa, ullukumpi niya kipkakipxiwa ukatxa uñxatataxa mayjarakiwa

juch’uspacha, janiwa muruq’ukiti manqhaxa niya janq’uru uñtata, taqikasta

saminakani: Gris ch’ixi , janq’u, q’illu, chupika, morado ukjamaraki ch’iyara, niya

Page 19: Isañu

6

taqpachaxa ch’ixi raysuta, morado ukjamaraki purpura, jilpacha tanthaptata discal

ukjana, aka achuxa ch’allawjankiriwa ukjamaraki mayja q’aphiniwa yaqhipanakatakixa

ullukutsipansa jani munkañaspawa (Mercydery, 2011)

Daniel Giannoni, (2007) qhanancharakiwa: Alipaxa laphinakani ukjamaraki

panqaranakani 5 chupika sepalo sata ukampi ukatxa 5 q’illu pétalo ukampi, aka

achuxa achuqaraki phisqha tunka phisqhani centímetros ukch’a alayaru, samipasti

janq’uta q’illuru ukjamaraki sirira mayjakiptarakispa.

Alberto Aguilar R. (1997), qhanancht’araki; isañu yapuchaña tuqitxa janiwa suma

yatxatawixa uraqi yapuchatatxa uñanchayaskiti, ukjamaraki achuqawipatsa,

achuqawinxa waykaqarakiwa uraqxa ch’uqita, apillata ukjamaraki ullukuta, wali

juk’akiwa yapuchasiraki, ukjamatxa juk’a yatxatata tuberculos suni tuqinkirinakata.

Mä ali herbácea 20 ukata 80 centímetros ukch’araki alayaruxa jilsuraki, tallos aéreo,

juch’usa muruq’uraki 2 mm diámetro ukjamaraki, ramificados de color purpura,

laphinakapasti ch’iyara ch’uxña k’ajkiri uksana ch’iyara ch’uxñaxa envés uksana,

panqaranakasti sapa mayni taqi kasta saminakani anaranjaruta chupikkama,

(Hernández y León, 1992).

2.5. Ch’amanchiri waqaychañxata

Isañuxa wali carbohidratos ukanirakiwa (11 por ciento en base fresca) ukjamaraki

wali ácido ascórbico ukaniraki (67 miligramos por cada fresca 100 gramos) proteína

utjki ukaxa mayjakipt’arakispawa 6.9 aksa 15.9 % ukjampi chaninchata en base seca

ukjakama. Mä aski utjirinirakiwa tropeoláceas akaxa “glucosinolatos” ukarakiwa,

responsable ukarakispawa aka especie qullaña tuqitaki (Nuclear Regulatory

Commission, 1989).

Isañuxa wali aski ch’amanchiriwa ukjamaraki 20% de sólido ukjamaraki proteína niya

16% ukja materia wañt’ayataru, niyapuni aptataspawa khuchhina ukjamaraki

wakaqallunakana manq’apataki juk’a chanimpi wali aski achuqatapata, ukampirusa

Page 20: Isañu

7

Arkta: PROINPA 2006

proteína ukaxa wali, sapa mayja achunaka tuqita mayjakiptaraki (National Research

Council, 1989).

Mashwa (isañu) walja aminoácidos esenciales ukanakaniwa ukjamaraki lisina, walja

aminoácidos limitantes cereales uksanxa legumenosas ukansa (Espinoza et al.,

2002).

Uyuya Nº 2

Apillana, ullukuna ukhamaraki Isañuna ch’amanchiripa uñakipata

Parámetro Apilla Ulluku Isañu

Humedad (%) 77.73 84.34 88.70

Cenizas (%) 3.39 5.93 4.81

Proteína (%) 4.60 10.01 9.17

Fibra (%) 2.16 2.63 5.86

Extracto etéreo (%) 1.66 1.24 4.61

Carbohidrato total (%) 88.19 80.12 75.40

Ca (%) 0.14 0.263 0.32

P (%) 0.14 0.263 0.32

Mg (%) 0.0065 0.107 0.11

Na (%) 0.018 0.03 0.044

K (%) 1.30 2.48 1.99

Cu (ppm) 2.25 10.71 9.00

Fe (ppm) 48.85 59.42 42.00

Mn (ppm) 5.35 9.19 7.00

Zn (ppm) 5.95 23.94 48.00

I (ppm) 3.65 - -

Almidón (%) 42.17 70.50 46.92

Azúcar total (%) 9.68 6.63 42.81

Azúcares reductores (%) 7.62 - 35.83

Energía (Kcal/100g) 399.0 412.0 440.0

Vitamina C (mg/100 g mf) 34.53 26.03 77.37

Eq. Retinol / 100 mf - - 73.56

Acido oxálico/100 g mf 82.93 - -

Page 21: Isañu

8

2.6. Ch’amanchiri chaninchañxata

Industrial uksa tuqinxa mä ingrediente antibiótico ukjamarakiwa juk’aqtayarakiwa

testosterona, iwxt’ataraki pisiqtayañataki ukjamaraki próstata k’iwcha, maymuru

qullañataki (Mercy Deri, 2011).

Mashwa (isañu) janiwa makjamakiti, ukatpi inka jaqinakaxa chachanakana

manq’apawa sasa manq’atanxa ukjamarusa palla pallanakaruwa churatarakinxa jani

warminaka uñch’ukiskañapataki, kunatixa qhawiri mistupka ukxaja (PROINPA 2003).

2.7. Nayra apanaqawinakata

Tuberculus uraqita apsuta ukspachaxa wali jaxu k’allk’urakiwa ukatjamarakiwa juk’aki

maq’asiraki, isañuxa muxsañapatakixa qawichañawa, (jani kamsasa

markachirinakaxa ukanakaxa). Kunatixa yatipki muxsa tuqiru mayjt’ayasa. Thayacha

tukuyata kunatixa wallxtayata ukatxa chhullunkht’aya ukjamaraki misk’iru jani ukasti

miel de caña ukanpi chilltata. Yaqhipa urasasti wajataki niya apilljama apnaqasiraki,

niya suma mallt’xasinsti walja urunakatxa. Bolivia uksanxa isañuxa khuchhina

manq’apataki lik’intañapataki apnaqasirakiwa (Terrazas & Valdivia, 1998).

Isañuruxa uñanchayasiwa propiedades anafrodisíacas ukjamaraki k’iwcha ukjamaraki

maymuru qullañataki. Depurador ukjama apnaqasitarakiwa, vinaria usunaka

qullañataki ukjamaraki jart’araki hemorragias ukjamaraki (cicatriza heridas internas y

externas) manqha usuchjatanaka pata usuchjatanaka jakayaraki (Cárdenas 1989,

Espinoza et al. 1996).

2.8. Ecología de adaptación

Jilpacha akja 3500 – 4100 metros sobre nivel del mar ukjana achuqaraki. Jichha

pachanakanxa khaysa Venezuela uksata aksa Bolivia markana yapuchasirakiwa.

Waljpachaxa tantachthaptaraki aksa zonas agroecológicas suni ukjamaraki puna

aynachana Peru Bolivia uksana, aski tuqi ch’uqimpi niya kittasa yaqha tuberculus

ukanakampi yapuchasiraki (PROINPA, 2006).

Page 22: Isañu

9

Salta Nº 1

Sunina, qhirwana ukjamaraki junt’una isañuna achuqatapa khaysa

Cochabamba Bolivia tuqina

Arkta: PROINPA, 2003

K’ita isañuxa pisi uraqinakana yapuchasirakispa, jani fertilizantes ukjamaraki

pestisida ukanaka uskusina, jani akanakampixa, aski achuqawipaxa payakiptarakispa

ch’uqita sipansa, ullukumpi, ch’uqimpi ukjamaraki apillampi askinakapatxa

qhanancht’asirakispawa uñakipata bematicida ukjamaraki insecticidas kunatixa utjki

achumxa (PROINPA, 2003).

Munasirakiwa uraqi jastata, de pH ligeramente ácidos entre 5 - 6, niyasa ukjamarusa

jilakiparaki pH 5.3-7.5 ukjanakana (Ximena cadena, 2006).

2.9. Yapuchañaxa wakisiskakiwa

Sunikiri tuberculus ukanakaxa isañuxa janiwa kimsa jach’a markanakana suma

jach’anchataki. Jach’anchata taqi kasta tubérculos ukanakaxa yapuchawipanxa aksa

Los Andes uksana, kunakitixa jani chhaqtatapata achuqawipanxa ambientes

Page 23: Isañu

10

heterogéneos uksana, niya yanapt’asinxa imasina taqi kasta yapuchawinakana

(PROINPA, 2006).

Niyapinixa isañuna sartawipaxa aynacht’añampiwa, niyatixa cualidades ukjamarakixa

plagas ukanakapaxa, aski achuqawi yapuchawi tuqina, qhatunxa aski amta jani utjki

uka pisaqtayarakispawa (Grau et al. 2003).

Isañuxa jisk’a uraqinakana yapuchasirakiwa, jani ukasti ch’uqi yapu thiyamanakaru

yapuchatakirakiwa wali jach’anchataki (Grau et al. 2003).

Peru markaxa jach’a uraqina yapuchawinakani isañuxa, niya jilararaki 700 hectáreas;

datos estadísticos Bolivia uksata ukjamaraki Peru tuqita janiwa utjkiti, ukampirusa

yaqhipa amtanakaxa kunkanchayiwa yapuchawitxa jilpacha pataka hectáreas Bolivia

tuqinxa ukjamaraki phisqha tunka hectáreas ukjaki, aka datos unakaxa añcha

juk’akiwa, chiqanchayasinxa niyapiniwa Bolivia uksanxa isañuxa niya kikipawa Peru

tuqinkirimpi. Bolivia aka datos de rendimiento campo aksa yapuchirinakatxa

uñjasirakiwa 30 – 60 toneladas mä hectárea ukana, uñstayaraki wali aski achuqawi

(Cadima et al. 2003b).

2.10. Wañsuyata juyrana utjañapaxa wakisiskakipiniwa

Alakipawi tuqinxa wali askinakwa uñañchayaraki, aka ch’arana alimentos ukanakxa

mayjakiptawi aksa deshidratado uksaruxa, akaxa mä valor agregado ukwa

churasiraki kunatixa materia prima apnaqaskani uksaru, ukjamarusa juk’a

chaninirakiwa aksa apaña tuqiru ukjamaraki imaña tuqinsa ukampirusa

phisnakitapata. Jichha urunakanxa walja alimentos deshidratados ukaxa wakisirakiwa

yaqha manq’añanaka wakicht’añataki, kunatixa proteínas, vitaminas, minerales, fibra

dietética y antioxidantes ukanakanirakiwa (Revista Chilena Nutrición, 2006).

2.11. Deshidratador solar

Deshidratador solar mä despositivo ukarakiwa kunatixa (wañarayiwa juyranaka)

mayjakiptayi humedad de los alimentos walja urunaka imaña yanapt’arakistu

(Energia solar, 2009-2014).

Page 24: Isañu

11

2.11.1. Factores claves de un deshidratador solar

Aka los factores claves aksa deshidratador solar tuqitakixa akanakarakiwa:

1. 40 a 70ºC temperatura thaya junt’u

2. Aire con un bajo contenido de humedad.

3. Thaya mä khuskaki makipawi

2.11.2. Tipos de deshidratado o secador solar

Salta Nº 2

Deshidratador solar y sus factores claves

Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005

Aka deshidratador solar uksanxa kunatixa junt’tatki ukjaxa, temperatura ukasti juk’ata

juk’ata makhataraki, sapa 20ºC yapxattasa jark’asaraki vapor de agua ukatxa niya

kimsa ukjanpi yapxattaraki humedad relativa ukaxa, pisiqtañapatakixa aka alimentos

Page 25: Isañu

12

ukanakatakixa thayaxa maysata maysakama makipañapataki munasirakiwa,

walispawa mä ventilación ukampi ukata makipañapataki thayaxa chiminiya tuqu

ukjamata juk’a pachanaka munasiraki, alimentos ukanakaxa uchatarakispa malla

melimetrada ukxaru (Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005).

2.11.2.1. Tipo carpa

Mä modelo sencillo ukjamarakiwa, phisaki ukjamaraki jasaki apañataki, ukjamaraki

kawkniri alimento uksa wañt’ayañataki ukjamaraki alampre ukanakampi lurt’ata mä

carpatriangular uñtata, k’irsuta plásticos transparentes ukanakampi (nylon

polietileno), jach’ani jisk’anirakispawa (Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005).

Salta Nº 3

Deshidratador carpa

Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005

Ventilaciones jisk’anakaxa uñjasirakiwa aynachana, uksa paypacha thiyamanakana

ukjamaraki alayana, jist’antata malla mosquetero ukampi jani chhichhinkallasti

mantañapataki, 20 cm uraqitpacha niya ukxa, ukatxa nylon ukampi imakipata,

kunatixa uchasiraki wañt’añapataki (Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005).

Page 26: Isañu

13

2.11.2.2. Tipo armario

Akaxa mä modelo ukjamrakiwa, kunatixa alimento ukanaka, akasti mä suma junt’u

munasirakiwa. Walja bandejas ukanakanirakiwa, thaya junt’usti aynachnama

makipaniraki ukatxa alaynama mistuwayxaraki (Fundación Celestina Pérez de

Almada, 2005).

Salta Nº 4

Tipo armario

Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005

K’achata k’achata junt’uptaraki 25° ukata 30° ukjaru puriñkama, jiwasana junt’usata

jilpacha ukjamaru. Ukjakama ukatxa cámara uksaru mantaraki, extractor eléctrico de

aire alayana uñjaski ukaxa ch’amsuraki (Fundación Celestina Pérez de Almada,

2005).

Page 27: Isañu

14

2.11.2.3. Tipo túnel

Aka modelo ukaxa jisk’a emprendimientos industriales ukatakiwa apnaqasirakixa,

uñjasirakiwa túnel horizontal elevado aka hierro ukanakampi lurt’ata, patatxa nylon

polietileno ukampi imxatata, walja bandejas ukanakanirakiwa (Fundación Celestina

Pérez de Almada, 2005).

Salta Nº 5

Deshidratador túnel

Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005

Thayasti maysata maysakama misturaki akasti extractor de aire ukampi ch’amsuta,

mosquetero qanampi imt’ataraki jani kuna chhichhinkallasa mantañapataki,

wañsuyañatkixa 20°C ukata 25°C ukja junt’uru jiwasana junt’usata juk’ampiwa akasti

wañsuyiri ukaxa suma apnaqasiñapataki (Fundación Celestina Pérez de Almada,

2005).

Page 28: Isañu

15

2.12. Calidad microbiológica

Aka wañt’ayata alimentos ukanakaxa wali askirakiwa ukampirusa janiwa

microoganismos ukanakaxa amcha utjkarakiti, utjchi ukasa juk’akirakiwa kunatixa

lupimpi wañsuyatachixaya (Maite Pelayo, 2008)

2.13. Tata inti

Inti tataxa jiwasanakatakixa wali askirakiwa kunatixa intipana jiwasaxa sarnaqtana

ukjamaraki phaxsi qhanampi kuna, tata inti ukjamaraki phaxsi mama ukanakarakiwa

jiwasaruxa awatirakistu arumasti phaxsi mamaraki, aymaranakaxa intiru ukjamaraki

phaxsiru wali jach’ancharaktana (G. Mamani Aduviri, 2013).

Page 29: Isañu

16

KIMSIRI PHAT’A

KUNJAMASA IRNAQT’ATANI

3.1. Kawkjankanisa yatxatawixa

Aka yatxatawixa lurt’asiwayiwa aksa Universidad Indígena Boliviana Aymara “Tupak

Katari” ayllu Cuyahuani Municipio de Huarina de la Provincia Omasuyos del

Departamento de La Paz uksa tuqina, materia prima ukaxa apanitarakiwa khaysa

Provincia Aroma cuarta Seccion Calamarca comunidad Ajoya uksa tuqita

3.1.1. Yatxatawja

Ayllu Cuyahuani jach’a thakhi Chuqi Yapu Copacabana ukjana uñjasiraki ukampirusa

k’irunirakiwa yaqha ayllunakampi sañani: aynaru ayllu Copancara, alayaru ayllu Utavi,

inti jalsu ayllu ayllu Peñas ukjamaraki inti jalanta ayllu Isala Cojata.

3.2. Sara thakhi

3.2.1. Uñakipañxata

Uñañchayasiniwa kunatixa jikxatatakani aksa yant’a tuqita suma uñjasa akanaka:

junt’upa, pachapa ukata mak’ipa.

Aka yatxatawixa mä thakhinchawimpi lurt’asiwarakiwa.

3.2.2. Qillqaqawi kunjamatixa luraski ukata

Aka yatxatawitakixa aksa isañu tuqitxa, kunatxa uñañcht’ayasiraki taqi kasta lurt’awi

deshidratador solar uksampi.

Page 30: Isañu

17

Salta Nº 6

Diagrama de proceso de deshidratado de Isaño en secador solar

Arkta: Jiwasana lurata

Kumjamatixa uñjaski aksa Uyuya tuqita aksa isañu deshidratado tuqita irnaqawi.

Almacenado

20, 30 ukhamaraki 40 oC, 3 urunaka

Envasado y sellado

Deshidratado

Jarsuta q’umacha

Isañu jani walinaka

Suma palljaña

Isañu

- H2O - Solución de hipoclorito de sodio 50ppm

Isaño + residuo

0.50cm Thuru muruq’u

Suwachata

Khuchjawi

Page 31: Isañu

18

Uyuya Nº 3

Pacha lurt’awi sapa mayni

Lurawi Pacha/K’ata Observación

Materia prima wakicht’a 3

Suma palljawi 13

Suma q’umachawi 15

Suwachata 1200 De 8 Horas a 17 Horas (2 Uruna)

Khuchjawi 10

Deshidratado 1800 De 8 Horas a 17 Horas (3 Uruna)

Envase y Sellado 12

Almacenado 4

Taqpacha 3057

Arkta: Jiwasana lurata

Taqpacha wakicht’awinxa phisqha urunrakwa taqpachaxa jikikiptasiwayi, akasti 3057

ukja k’atanakanwa kunaymana lurawinakaja lurt’asiwaraki.

3.2.2.1. Isañu

Ch’uqi, ulluku akjamaraki apilla ukatxa apsusiwayiwa isañu uka deshidratado solar

uksata yatxatañataki

3.2.2.2. Suma palljaña

Ajllirawi lurasiwa mä amtampi, jalxtayaña laq’uta, ch’imqhata, ch’uxñarata ukjamaraki

jullurata ukanaka, aka ajllirawixa lurasiwa jach’anaka ukjamaraki jisk’anaka.

3.2.2.3. Jarsuta q’umacha

Jariqasiwarakiwa kumaymana q’añunaka qhipartañapataki, ukjamaraki sipillumpiwa

phiskhurasiwayaraki, ukjamaraki desinfección lurasirakiwa aka hipoclorito de sodio a

50 ppm mä 10 k’ata akaxa microbios ukanaka pisiqtayañapataki.

Page 32: Isañu

19

3.2.2.4. Suwachata

Suwachañaxa lurasiwarakiwa aksa deshidratador solar ukampi akaxa

sumakiskañapataki ukjamaraki jani wali q’añunakasa mayjachañapataki, ukampirusa

isañuna jaxupasa pisiqtañapataki, sañani suma muxsañapataki.

3.2.2.5. Khuchjawi

Kumjamakitixa ukjama (muruq’u), isañuxa sillp’anaka 2 mm ukch’a thuru

khuchjatawa, kunjamakitixa achuxa ukjama uñjasiraki.

3.2.2.6. Deshidratado

Uñañchayasirakiwa mä pisiqtawi kunatixa isañuna umapa utjki uka aka deshidratador

solar ukampi wañt’ayasiwaraki.

3.2.2.7. Envasado y sellado

Aka lurawi tukuyataruxa jani mayjakiptañapataki microoganismos ukanakaxa,

wint’atarakiwa nylon polietelino wali suma jist’antata jani oxigeno mantañapataki.

Julli Nº 1

Khuchurusa isañu wañt’ayaña

Arkta: Nayana apsuta, 2014

3.3. Materia prima

Isañu

Page 33: Isañu

20

3.4. Equipos, materiales, instrumentos e indumentarias

Akanakaraki apnaqasiwayaraki kunawsatixa aka yatxatawi luraskana ukja.

3.4.1. Equipos

Secador solar

Balanza analítica

Atamiri

Cronometro

3.4.2. Instrumentos

Termómetro ambiente

Cámara fotográfica

Hoja de datos

Cuaderno de apuntes

3.4.3. Indumentarias

Barda polvo blanco

Barbijo

Gorro

Guantes

Bota

Page 34: Isañu

21

PUSIRI PHAT’A

YATXATA UÑAKIPAWI

4. Aksa yatxata lupimpi jisk’a wañsuyaña lurt’aña ukata uka wañsuyañaxa

kunjamsa apnaqasini uka uñañchayasina

Deshidratador solar ukaxa uñaqt’asiwayiwa akanakata: secador de carpa, túnel

ukjamaraki armario ukanakarjamawa lurt’ata.

4.1. Deshidratador solar

Akaxa mä maquina ukjamarakiwa jaqukiparaki humedad de los alimentos con

radiación solar ukampi ukjamarusa juk’a chanitakirakiwa.

4.1.1. Deshidratador solar askinakapa

Deshidratador solar askinakapaxa akanakawa:

1. Junt’u thaya mä temperatura máxima de 40 a 42ºC

2. Thaya mä juk’a contenido de humedad

3. Movimiento constante del aire e impulsado por el culer.

4.1.2. Materiales ukaxa akanakarakiwa aka deshidratador solar uka lurt’añataki

4.1.2.1. Malla milimetrada

Aka malla milimetrada ukaxa 0.5x0.5 mm diámetro aksa acero inoxidable

ukjamarakiwa.

4.1.2.2. Malla milimetrada2

Aka malla milimetrada ukaxa 1x1 diámetro ukjamanirakiwa, ucht’atarakiwa

thiyamanakaru uskutarakiwa, akaxa jani mantayañapataki: chhichhillanka, t’una

q’añunaka ukatxa juk’ampinaka, thaya sapakiwa mantayaraki ukjamata maysaxata

makipawayaxaraki.

Page 35: Isañu

22

4.1.2.3. Nylon Transparente

Nylon ukaxa k’irsutarakiwa deshidratador solar ukaru akasti lupi qhanakwa

makipayaraki.

4.1.2.4. Madera

Akaxa 1x1.50 centímetros de diámetro ukjanirakiwa ch’iyarampi samincht’ata jani

k’urxañapataki, ukjamarusa kunayman material ukanakatixa liq’xatataki ukanaka

jiyxasirakiwa.

4.1.2.5. Cartón prensado

Akaxa mä jant’aku ukjamarakiwa ch’iyara samincht’ata suma lupi qhana

katthapiñapataki, akasti 1.50 metro por 0.50 centímetro ukch’arakiwa.

4.1.2.6. Culer

Mä maquina ukjamarakiwa, deshidratador solar uksana thaya utjki uka anqaru

apsuñapataki aksa culer ukampi.

Akniri jamuqanxa uñjaraksnawa deshidratador solar tukt’ayata.

Julli Nº 2

Isañu wañachiri tukt’ayata

Arkta: Nayana apsuta, 2014

Page 36: Isañu

23

Salta Nº 7

Dimensiones de deshidratador solar

Salta Nº 8

Dimensión del deshidratador solar

0.50 cm

1 m

62 cm

25 cm

38 cm

50 cm

La superficie del secador solar con las medidas correspondientes

Deshidratador solar ukana medita uka, kunjamasa alayaru

ukjamaraki paya thiyamatsa uñjasirakiwa, kawch’aru lurt’atasa

uka

Arkta: Jiwasana lurata

Arkta: Jiwasana lurata

Page 37: Isañu

24

4.2. Isañu lupimpi wañsuyata curva de deshidratación yatxatawi

Uyuya Nº 4

Medición lurt’ata 22 sillp’anakata de diametro, thuru ukharaki jach’aru

Nº Muestra Diámetro

(cm)

Longitud

(cm)

Espesor de

rodajas (cm)

1 Isaño 1,8 7 0,5

2 Isaño 2,1 8,5 0,5

3 Isaño 3,3 9 0,5

4 Isaño 3,2 10 0,5

5 Isaño 3,5 11 0,5

6 Isaño 2 12 0,5

7 Isaño 3,1 13 0,5

8 Isaño 1,8 13,5 0,5

9 Isaño 3,4 13 0,5

10 Isaño 3 12 0,5

11 Isaño 2,2 11 0,5

12 Isaño 2,3 8,5 0,5

13 Isaño 2,4 9 0,5

14 Isaño 2,5 11,5 0,5

15 Isaño 2,6 8 0,5

16 Isaño 2,7 8,5 0,5

17 Isaño 2,8 10 0,5

18 Isaño 2,9 10,5 0,5

19 Isaño 2,5 13 0,5

20 Isaño 3,5 13,5 0,5

21 Isaño 3 9,5 0,5

22 Isaño 2,2 8 0,5

Promedio 2,67 10,45 0,5

Arkta: Jiwasana lurata

Page 38: Isañu

25

Apthapisiwarakiwa jani ajllirasa 22 rodajas ukxa, sapa maynitkamaxa apsusiwarakiwa

mä promedio 2,67cm de diámetro, 10,45 cm jach’aruxa ukjamaraki 0,5 cm lankhu

sillp’ixa.

Uñañchasiwayiwa aksa tabla de formulación de Ministerio de Salud y Deportes 2012

uksaru, qhananchiwa aka tubérculo deshidratado Hi = 83.90% y Hf 14.91% ukjawa

mak’ipaxa.

82.22% ukjawa mak’iapaxa

Isañuna mak’ipa pisiqtatapa.

Ukjamarusa se calculó el rendimiento del producto deshidratado.

El rendimiento del producto es 15.51%, la perdida de la humedad es 68.99% del

Isaño.

Aksa deshidratado de isañu aka uñaqawitxa akanakwa apsutaraki.

Page 39: Isañu

26

4.2.1. Wakicht’a yatxatawi aksa humedad tuqita

Jamuqa Nº 1

Wakicht’ata gráfica de la Concentración de la humedad en las diferentes capas

transversales de Isaño

Arkta: Jiwasana lurata

1.- Akaxa mayiri jalja tuqinxa, lupi qhanampixa isañuna uma utjki ukaxa

jump’suwa.

2.- Payiri jaljarakiwa nayririruxa arktaraki kunatixa uma utjki uka pisiqtayasa,

ukampirusa ch’aranaki ukaxa juk’ata pisiqtaraki.

3.- Kimsiri chiqanxa uñjasirakiwa isañuna taypina chiqajaspawa, akaxa

arktaraki payiriru uka ch’aranaxa juk’ata juk’ata wañsuraki, ukniriwa qhipa

qhipa qhipapunixi.

4.- Aka pusiri jakhuwinxa mä chimpu uñjasiwa, ukaxa saña muniwa aynachata

misturaki kunatixa uma utjki uka, akasti jump’irakiwa misturaki ukjamata juk’ata

juk’ata wañsuraki, akaxa makiparakiwa 39,5ºC Temperatura de promedio

ukjampi aksa deshidratador solar uksana.

1

2

3 c

4

Page 40: Isañu

27

Taqi akanakaxa aksa Modelo matemático GAB, sarakistuwa kawniri wañsuwinsa

aksa alimentos tuqinxa, aynachatwa mistuni ukatwa juk’ata juk’ata wañsuraki sasina,

ukatwa aka isañu wañsuyawinxa ukjamarjama wakicht’ataraki.

Aka humedad isañuna wañsuwinxa tantiyt’asiwarakiwa, humedad aksa peso tuqiru

uñañchayasa, sapa 30 k’ata ukjanwa medición ukaxa lurt’asiwaraki kimsuru jurnalana

kunarsatixa deshidratado de isañu ukaxa luraskana ukja, mä temperatura 33,9ºC

promedio ukjampi.

Uyuya Nº 5

Humedad perdida por cada 30 k’ata

Nº Tiempo (min)

Humedad (g) Nº Tiempo (min) Humedad (g)

1 0 min 100 20 590 min 56,49

2 30 min 97,71 21 620 min 54,2

3 60 min 95,42 22 650 min 51,91

4 90 min 93,13 23 680 min 49,62

5 120 min 90,84 24 710 min 47,33

6 150 min 88,55 25 740 min 45,04

7 180 min 86,26 26 770 min 42,75

8 210 min 83,97 27 800 min 40,46

9 240 min 81,68 28 830 min 38,17

10 170 min 79,39 29 860 min 35,88

11 300 min 77,1 30 890 min 33,59

12 330 min 74,81 31 920 min 31,3

13 370 min 72,52 32 950 min 29,01

14 410 min 70,23 33 980 min 26,72

15 440 min 67,94 34 1010 min 24,43

16 470 min 65,65 35 1040 min 22,14

17 500 min 63,36 36 1070 min 19,85

18 530 min 61,07 37 1100 min 17,56

19 560 min 58,78

15,27 Taqpacha 1130 min

Arkta: Jiwasana lurata

Page 41: Isañu

28

Humedad ukaxa pisiqtawipaxa sapa 30 minutos ukja aksa isañu deshidratado

luraskana uksanxa, akasti 15,27 gramos ukjaruwa qhipqhiparuxa puritaraki.

Taqpacha kunaymana lurawinxa pachasti 1130 minutos ukjarakiwa makipawaraki.

Salta Nº 9

Curva de deshidratado de Isaño

0

20

40

60

80

100

120

0 m

in

60

min

12

0 m

in

18

0 m

in

24

0 m

in

30

0 m

in

37

0 m

in

44

0 m

in

50

0 m

in

56

0 m

in

62

0 m

in

68

0 m

in

74

0 m

in

80

0 m

in

86

0 m

in

92

0 m

in

98

0 m

in

10

40

min

11

00

min

Hu

me

dad

Tiempo

Humedad (g)

Arkta: Jiwasana Lurata

Isañu 100 gramos ukjatxa, sapa 30 minutos ukjanxa mä

khuskakiwa humedad ukaxa pikiqtaraki aksa deshidratador solar

ukanxa, janiwa kuna mayjt’awisa utjkarakiti.

30 minutos ukjanxa mä qhuskakiwa humedad ukaxa pikiqtaraki

aksa deshidratador solar ukanxa, janiwa kuna mayjt’awisa

Page 42: Isañu

29

Uyuya Nº 6

El tiempo en cada 30 k’ata y comportamiento de temperatura en ºC

Arkta: Jiwasana lurata

Tiempo T °C

8:00 h 20

8:30 h 24,5

9:00 h 28,6

9:30 h 31,3

10:00 h 35,3

10:30 h 37,8

11:00 h 40

11:30 h 40

12:00 h 40

12:30 h 40

13:00 h 40

13:30 h 40

14:00 h 40

14:30 h 40

15:00 h 38

15:30 h 35

16:00 h 30

16:30 h 25

17:00 h 19,8

Tiempo ukaxa 8:00 alwata 17:00 jayp’ukamawa uñjasiwayixa,

ukatxa amtasiwarakiwa uka horario ukjana, taqpachatxa

temperatura 33,9ºC promedio ukatxa apsusiwayi.

Page 43: Isañu

30

Salta Nº 10

El comportamiento de temperatura versos el tiempo

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Tep

era

tura

en

°C

Tiempo en horas

T °C

Aksanxa uñjasiwa temperatura alwatxa kunjamasa makati sapa 30

k’atana ukjata ukjakama, ukjamaraki 11:00 a.m. 14:00 p.m. janiwa

kunasa mayjakiptkiti ukatxa jayp’u tuqiruxa juk’ata juk’ata jithiqxaraki

sapa 30 k’atana ukjatkama.

Arkta: Jiwasana Lurata

Page 44: Isañu

31

4.3. Isañu lupimpi wañsuyata mallt’asina amuykipawi

Unidad Educativo Roberto Pérez Patón jikxatasirakiwa Departamento de La Paz

Provincia Aroma de Cuarta Sección Calamarca uksa tuqina, matrícula 2014 uksanxa

taqpacha yatiqirinakaxa 180 ukjarakiwa nivel secundario ukaxa, jist’awinakatakixa

akanakamwa nivel secundaria uksanakatxa ajllitamxa: cuarto, quinto, sexto

ukjamaraki séptimo, taqpachanixa 85 yatiqirinakapxanwa.

Pusi cursos uksatxa tunka yatiqirinakawa jiskt’añatakixa ajllitanxa, taqpachanixa pusi

tunka ukjanipxamwa, taqpachanitakiwa jiskht’awinakaxa wakicht’atanxa, kimsa

muestra ukataki kumjamatixa Uyuya tuqina uñjasi.

4.3.1. Taqi kastanakampi wakicht’ata jist’awinakataki

Uyuya Nº 7

Isañu wañsuyaña muxsakiptayañampi k’arakiptayañampi yapt’asa

Nuestra Materia

Prima Cantidad Aditivo Cantidad

1 Isaño 100g Jayu 5g

2 Isaño 100g Azúcar 5g

3 Isaño 100g --------- ----------

Arkta: Jiwasana lurata

Mä kasta jiskt’awikiwa kimsa muestra ukatakixa wakicht’atana, 100 gramo ukaruxa 5

gramos jayu uchatana, payiriruxa ukjamaraki azúcar ukatxa kimsirirusti isañu

ukakraki wakicht’atanxa, akaxa deshidratado solar uksa tuqi wakicht’ataraki.

Kimsa muestra ukatxa aka factores sensoriales del isañu deshidratado kawnirisa

walispaxa sapxarakispaxa.

Page 45: Isañu

32

1. ¿JUMAXA ISAÑU UÑT’TATI?

Uyuya Nº 8

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Jumaxa

isañu

uñt’tati?

Control Porcentaje

Jisa 29 72

Janiwa 11 28

Taqpacha 40 100

Arkta: Jiwasana lurata

Akja 40 jiskt’ataxa 29 ukjaniwa uñt’aptawa sapxaraki ukatxa 11 ukjaniwa janiwa

uñt’apti sapxaraki.

Jamuqa Nº 2

Isañu uñt’irinaka

Jisa 72%

Janiwa 28%

¿Jumaxa isañu uñt’tati?

72% ukja yatiqirinakawa isañxa uñt’apwa sapxaraki.

28% ukja yatiqirinakaxa isañxa janiwa uñt’apkiti sapxaraki.

Page 46: Isañu

33

2. ¿JUMAXA ISAÑU UÑT’STA UKAXA MANQ’TATI?

Uyuya Nº 9

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

Arkta: Jiwasana lurata

Akja 29 jiskht’atasti 5 jisa uñt’asinxa manq’tuwa sapxaraki ukatsti 24 janiwa

uñt’asinxa manq’kti sapxaraki.

¿Jumaxa isañu

uñt’sta ukaxa

manq’tati?

Control Porcentaje

Jisa 5 17

Janiwa 24 83

Taqpacha 29 100

Jisa 17%

Janiwa 83%

¿Jumaxa isañu uñt’sta ukaxa maq’tati?

83% ukja yatiqirinakawa uñt’asinxa janiwa manq’apkti

sapxaraki.

17% ukja yatiqirinakawa uñt’asinxa manq’aptuwa sapxaraki.

Jamuqa Nº 3

Isañu manq’irinaka

Page 47: Isañu

34

3. ¿MALLT’AÑA MUNASMATI?

Uyuya Nº 10

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Mallt’aña

munasmati? Control Porcentaje

Jisa 37 92

Janiwa 3 8

Taqpacha 40 100

Arkta: Jiwasana lurata

Akja 40 jiskht’atasti 37 ukjaniwa mallt’aña munapxtha sapxaraki ukatsti 3 janiwa

mallt’aña munapkiti sapxaraki.

Jamuqa Nº 4

Aceptabilidad de Isaño para probar

Jisa 92%

Janiwa 8%

¿Mallt’aña nunasmati?

92% ukja yatiqirinakawa mallt’aña munapxtha sapxaraki.

8% ukja yatiqirinakawa janiwa mallt’aña munapkiti sapxaraki.

Page 48: Isañu

35

K’ask’a 21%

Muxsa 38%

Jaxu 19%

Jani q’aphini

22%

¿Kunjamakisa sabor ukaxa?

4. ¿KUNJAMAKISA SABOR UKAXA?

Uyuya Nº 11

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Kunjamakisa

sabor ukaxa? Control Porcentaje

K’ask’a 8 21

Muxsa 14 38

Jaxu 7 19

Jani q’aphini 8 22

Taqpacha 37 100

Arkta: Jiwasana lurata

Akja 37 ukjaru jiskht’ataxa: 8 k’ask’a, 14 muxsa, 7 jaxu ukatxa 8 jani q’aphini

sapxaraki.

Jamuqa Nº 5

Encuesta sobre sabor del producto

38% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa musq’awa aka isañu wañt’ayataxa sapxaraki.

22% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa jani q’aphinirakiwa isañu wañt’ayataxa sapxaraki.

21% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa k’ask’awa aka isañu wañt’ayataxa sapxaraki.

19% ukja yatiqirinakaru jiskt’taxa isañu wañt’ayataxa jaxuwa sasina sapxaraki.

Page 49: Isañu

36

5. ¿KUNJAMAKISA Q’APHI UKAXA?

Uyuya Nº 12

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Kunjamakisa

q’aphi ukaxa? Control Porcentaje

Munañjama 20 54

Jani munañjama 17 46

Taqpacha 37 100

Arkta: Jiwasana lurata

Aka 37 ukjaru jiskht’ataxa: 20 munañjawa sapxarakiwa ukatxa 17 jani munañjamakiti

sapxarakiwa.

Jamuqa Nº 6

Agradable del producto

Munañjama 54%

Jani munañjam

a 46%

¿Kunjamakisa k'aphipaxa ukaxa?

54% ukja yatiqirinakaru jiskht’ataxa munañjamawa

sapxarakiwa.

46% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa janiwa munañjakiti

sapxarakiwa.

Page 50: Isañu

37

6. ¿KUNJAMAKISA JUMATAKIXA SAMIPAXA?

Uyuya Nº 13

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Kunjamakisa

jumatakixa

samipaxa?

Control Porcentaje

Askiwa 22 59

Janiwa askikiti 15 41

Taqpacha 37 100

Arkta: Jiwasana lurata

Aka isañuna samipata jikt’ataxa: 22 ukjanixa askiwa ukatxa 15 janiwa askikiti

sapxarakiwa.

Jamuqa Nº 7

Encuesta sobre el olor

Askiwa 59%

Janiwa askikiti

41%

¿kunjamakisa jumatakixa samipaxa?

Mä 59% ukxa yatiqirikaru jiskt’ataxa samipaxa askikiskiwa

sasawa sapxaraki.

Mä 41% ukxa yatiqirinakaru jiskt’ataxa samipaxa janiwa

askikiti aka deshidratado isañu ukaxa sapxaraki.

Page 51: Isañu

38

7. ¿AKA LURT’ATA MAQ’AÑA MUNASMATI?

Uyuya Nº 14

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Aka lurt’ata

maq’aña

munasmati?

Control Porcentaje

Jisa 21 57

Janiwa 16 43

Taqpacha 37 100

Arkta: Jiwasana lurata

Aka jiskht’awiruxa akjama sasawa jaysapxaraki: 21 ukjaxa jisa ukatxa 16 janiwa

manq’añana munapkiristi sasa.

Jisa 57%

Janiwa 43%

¿Aka lurt’ata mak’aña munasmati?

Mä 57% ukja yatiqirinakaru jiskht’ataxa manq’añana

munapxiristhwa sapxaraki.

Mä 43% yatiqirinakaru jiskht’ataxa janiwa manq’aña munkiristi

sapxarakiwa.

Jamuqa Nº 8

Jaqina manq’atapa

Page 52: Isañu

39

Sumapata

5%

Qullatapata

71%

Valor nutricion

al ukanipata

24%

¿Kunatsa manq’aña munasma?

Mä 71% ukjanixa qullatapata manq’irista sapxaraki.

Mä 24% ukjaru jiskht’ataxa valor nutricional ukanipata muniristha

sapxaraki.

Aka 5% sumapamwa manq’aña muntha saraki.

8. ¿KUNATSA MANQ’AÑA MUNASMA?

Uyuya Nº 15

Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño

¿Kunatsa manq’aña

munasma? Control Porcentaje

Sumapata 1 5

Qullatapata 15 71

Valor nutricional

ukanipata 5 24

Taqpacha 21 100

Arkta: Jiwasana lurata

Jaysawinakasti akjamanakarakiwa: 1 saraki sumapata, 15 qullatapata ukatxa 5 valor

nutricional ukanipata manq’aña munirista sapxaraki.

Jamuqa Nº 9

Consumo aparente del Isaño

Page 53: Isañu

40

Papas fritas

ukjama alxaspan

a 40%

Características uka walicht’a

spana 27%

Información

nutricional

ukanipana

22%

Walikiskiwa 8%

Janiwa yatkti

3%

¿Aka achuru kuna iwxa churasma?

9. ¿AKA ACHURU KUNA IWXA CHURASMA?

Uyuya Nº 16

Producto ukaru iwxanaka

Akanakarakiwa iwxanakaxa: 15 papa fritas ukjama aljaspana, 10 características uka

walicht’aspana, 8 información nutricional ukanipana, 3 walikiskiwa ukatxa 1 janiwa

yatkti sasawa saraki.

Jamuqa Nº 10

Producto encuestado iwxt’ata

¿Aka achuru kuna

iwxa churasma? Control Porcentaje

Papas fritas ukjama

aljaspana 15 40

Características uka

walicht’aspana 10 27

Información nutricional

ukanipana 8 22

Walikiskiwa 3 8

Janiwa yatkti 1 3

Taqpacha 37 100

Arkta: Jiwasana lurata

Page 54: Isañu

41

4.4. Isañu lupimpi wañsuyata lurt’ataxa jisk’a laq’unakapa uñakipawi

Khaysa Laboratorio Municipal de La Paz 300 gramos ukjawa apataraki, kimsiri

muestra jaysata aksa yatiqirinakata mä jiskht’awina aka análisis sensorial tuqita.

Uyuya Nº 17

Análisis microbiológico

Arkta: Gobierno Autónomo Municipal de La Paz, Dirección de Laboratorio

Municipal, Unidad de laboratorio de Alimentos y Bebidas, 2014

Taqpacha Meso filos 2x10ˆ2 UFC/ml ukxa jakthapitarakiwa, kamachi ukaxa

1x10ˆ4 UFC/g ukxaqwa jay saraki.

Taqpacha Coliformes ˂1X10ˆ2 UFC/ml ukxa jakthapitarakiwa, kamachi ukaxa

1x10ˆ1 UFC/g ukjaqwa walikispawa saraki.

PARÁMETROS RESULTADOS LÍMITE DE

REFERENCIA

Recuento Total de

Mesofilos 2x10ˆ2 UFC/ml 1x10ˆ4 UFC/g

Recuento Coliformes

Totales ˂ 1X10ˆ2 UFC/ml 1x10ˆ1 UFC/g

Recuento Coli Fecal ------------------- -------------------

Salmonella spp. AUSENCIA AUSENCIA

Recuento de

staphylococcus aureus

Coagulasa positiva

˂ 1X10ˆ2 UFC/ml 1x10ˆ1 UFC/g

Rcto. Mohos y levaduras --------------------- -------------------

Escherichia coli ˂ 1x10ˆ2 UFC/ml ˂ 3 UFC/g

Jiskht’ataxa taqi kasta sugerencia sapxaraki: 40% papas fritas ukjama aljaspana, 27%

características ukaxa walicht’aspana, 22% información nutricional ukanipana, 8%

walikiskiwa ukatxa 3% janiwa yatipkti sapxaraki.

Page 55: Isañu

42

Aka staphylococcus aureus Coagulasa positiva ˂1X10ˆ2 UFC/ml, kamachi

ukaxa 1x10ˆ1 UFC/g ukjakwa walikiskiwa saraki.

Aka Escherichia coli ˂1x10ˆ2 UFC/ml ukxa jakthapitaraki, kamachi ukaxa ˂3

UFC/g ukxawa saraki.

Aka kamachi Resolución Ministerial Nº591-2008-SA/DM reglamento sanitario de

Perú tuqnama uñakipasiwarakiwa, aka muestra ukaxa walikiskiwa sarakiwa,

laboratorio uksatxa taqpacha Coliformes janiwa mirtawixa utjkiti sasawa

uñañchayaraki.

4.5. Isañu lupimpi wañsuyata chanipa yatxatawi

4.5.1. Chani

4.5.1.1. Mayjt’iri chani

Uyuya Nº 18

Costo de materia prima y aditivos

Nº Detalle Unidad Cantidad C/U Total

(Bs)

1 Isañu g 300 0,01 1,72

2 Agua l 3 0 0

3

Hipoclorito de

sodio g 0,06 0,01 0,001

Taqpacha 1,72

Akanxa Chani mayjt’iri ukanakakirakiwa jakhthapita.

4.5.1.2. Jani mayjt’ri chani

4.5.1.2.1. Costo de depreciación

Arkta: Jiwasana lurata

Page 56: Isañu

43

Uyuya Nº 19

Costo de depreciación

Nº Detalle Unidad Cantidad P/U Total Vida

útil Año Mes Semana

Total

(Bs)

1

Secador

Solar Maq. 1 220 220 3 73,33 6,11 1,22 1,22

2 Cuchillo Pieza 1 20 20 4 5 0,42 0,08 0,08

3 Cuchara Pieza 1 3 3 5 0,6 0,05 0,01 0,01

4 Bañador Pieza 1 25 25 1 25 2,08 0,42 0,42

5 Cepillo Pieza 1 5 5 1 5 0,42 0,08 0,08

6

Balanza

Analítica Pieza 1 350 350 2 175 14,58 2,92 2,92

Taqpacha 4,73

Aksa Uyuya tuqinxa taqpacha depreciación ukanakawa uñjasiraki.

4.5.1.2.2. Costo de mano de obra

Uyuya Nº 20

Costo de mano de obra

Nº Detalle Unidad Cantidad P/U Mes Semana Total

(Bs)

1 Mano de obra Personal 1 180 45 9 9

Taqpacha 9

Phisqha urumxa qawqhasa payllata mä irnaqiriruxa uka aksa Uyuya tuqinxa

qhanstayaraki.

Arkta: Jiwasana lurata

Arkta: Jiwasana lurata

Page 57: Isañu

44

4.5.1.3. Taqi jani mayjt’iri chani

Uyuya Nº 21

Costo de depreciación mas mano de obra

Nº Costos fijos Total

(Bs)

1 Depreciación 4,73

2 Mano de obra 9

Taqpacha 13,73

Aksa Uyuya tuqinxa depreciación ukataxa mano de obra jakhthapisiwayaraki.

4.5.2. Taqi chani

Uyuya Nº 22

Taqi chani

Nº Costo Total Total

(Bs)

1 Costos fijos 13,73

2

Costos

variables 1,72

Taqpacha 15,45

Aka costos taqpachaxa 15,45 Bolivianos ukjarakiwa jakthapita.

4.5.3. Costo unitario

Taqpacha 10 unidades akjarakiwa apst’asiwaraki ukata costo unitario ukaxa akjamwa

uñakipasiwaraki:

Arkta: Jiwasana lurata

Arkta: Jiwasana lurata

Page 58: Isañu

45

Aka 10 unidades ukanakaxa mä bolsitas de nylon ukaru wint’atarakiwa sapa maynisti

15 gramos ukjanirawa, sapa unidad ukaxa 1 Boliviano con 50 centavos ukjarakiwa

chanipaxa.

Gramo tuqiru apsutaxa, 0,103 Boliviano ukjarakiwa chanipaxa 1 gramo ukanxa.

Page 59: Isañu

46

PHISQHIRI PHAT’A

AMTA TUKUYA IXWANAKAMPI

5.1. Amta tukuya

Kunjamatixa aksa resultados obtenidos uksa tuqitxa aka isañuruxa mä valor

agregado ukaxa churasispawa ukjamawa uñacht’asiwayiwa, kunatixa deshidratado

ukaxa lurt’atachixa akasti manq’asirakispawa markachirinakana ukjamaraki

alakipataspa.

Aka deshidratador solar ukaxa kunjampachasa lurt’asiwayarakiwa akxa mä

innovación tecnológica en relación a los deshidratados conocido ukjamachixaya,

ukampirusa ukja chanitakkiwa aksa alimentos wañsuwi tuqinxa.

Aksa curvas de deshidratado de isañu uksa tuqinxa determinacion ukaxa

uñjasiwayiwa aka temperatura de promedio de 39,5ºC ukjampi

Aksa evaluación sensorial uksanxa yatxatasiwaraki aka kimsa muestras ukatxa

kawnirirusa walikispawa sapxaraki, 57% ukjawa walikiwa sapxaraki, 71% ukjaxa

janchisatakixa qullarakichixaya sapxaraki, 40% papas fritas ukjama aljaspana sasa

sugerencias ukja ucht’apxaraki ukatxa 27% característica ukanakaxa

walicht’asiskakpana sapxaraki.

Aksa análisis microbiológico del Laboratorio Municipal de La Paz uksa tuqitxa, un

producto con bajos niveles de micro organismos patógenos e inocuos según

Resolución Ministerial Nº591-2008-SA/DM Reglamento Sanitario de Perú sasawa

qhanancharaki.

Aksa chani tuqita sapa mä bolsitas 15 gramos ukatxa 1,5 Bolivianos ukjarakiwa

uñakipasiwayi.

Page 60: Isañu

47

5.2. Ixwanaka

Estudios de aplicación de isañu seca como un alimento funcional uksa tuqitxa

juk’ampi yatxataskañaki

Deshidratador solar yaqha kasta achunakampi yant’aña aka deshidratado uka

lurañataki, sañani Tomate.

Aka escalamiento para producir a escala industrial aplicando el modelo de GAB uka

wakicht’aña jani aynacht’askañataki.

Optimizar los parámetros de producción de deshidratado de Isañu, akanakasti taqi

kasta pankanaka uñakipasa.

Wali suma uñakipaña aksa las cualidades nutricionales de los alimentos

deshidratados uksa tuqita juk’ampirusa aksa isañu tuqita mä aski manq’añapataki.

Kunaymana aksa secado de Isaño en bandeja con otras medidas de espesor de

rodajas y diferentes velocidades de aire wakicht’aña ukjamaraki yant’aña.

Suma aksa valor medicinal del isañu uksata yatxataña ukjamata mä suma yatxatawi

qillt’añataki.

Page 61: Isañu

48

ULLATA PANKANAKA

SANDOVAL, A. (2007). Elaboración de harina precocida de papa solanun tuberosum,

en autoclave, con las variedades Superchola y Gabriela, consumo humano.

Universidad Técnica de Ambato. Disponible en:

http://fcial.uta.edu.ec/archivos/HPapaPrecocida.pdf.

Universidad Nacional Abierta y Adistancia – UNAD. (2005). Evaluación Sensorial.

Recuperadodehttp://www.pymeslacteas.com.ar/userfiles/image/4902Evaluacion%20s

ensorial.PDF.

VEGA, A.; ANDRÉS, A y FITO P (2005) modelado de la cinética de secado del

pimiento rojo (Capsicum annuum l. cv lamuyo). Información tecnológica- vol. 16 Nº6:

Págs.: 3-11.

Energía solar.mx (2009-2014). ¿Qué es un secador o deshidratador solar?. Ventajas

de las secadores solares. Recuperado de http://www.energiasolar.mx/secador-

solar/es-secador-o-deshidratador-solar-ventajas-las-secadoras-solares.html

Mercydery (2011). El Isaño. Recuperado de

http://www.buenastareas.com/ensayos/El-Isa%C3%B1o/2752658.html.

Condori Vera M.D. (2011). isaño - Mercy Deri Condori Vera. Recuperado de

http://www.google.com.bo/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&u

act=8&ved=0CCMQFjAB&url=http%3A%2F%2Fmercycond.files.wordpress.com%2F2

011%2F10%2Fisac3b1o.docx&ei=cf7FU5G0C42xyATozILIBg&usg=AFQjCNEBy2K5

cvxacnX9jXFO6ZbApTybcw&bvm=bv.71126742,d.aWw.

Page 62: Isañu

49

Archivos Latinoamericanos de Nutrición. (2014). Determinación de la calidad

microbiológica de alimentos servidos en comedores de empresas privadas.

Recuperado de http://www.scielo.org.ve/scielo.php?pid=s0004-

06222000000200011&script=sci_arttext

VEGA, A; TELLO, C y LEMUS, M. (2007). Simulación matemática del proceso de

secado de la Gracilaria Chilena (Gracielaria chilensis). Revista chilena de ingeniería,

vol. 15 Nº 1, pp. 55-64.

ANTEZANA, L. F. 2001. Determinación del rendimiento potencial de cultivares

priorizados de papa (Solanum tuberosum), oca (Oxalis tuberosa) e Isaño

(Tropaeolum tuberosum), en el departamento de Cochabamba. Tesis Ing. Agr.

Facultad de Ciencias Agrícolas, Pecuarias, Forestales y Veterinarias “Dr. Martín

Cárdenas”, UMSS. Cochabamba, Bolivia. 117p.

GARCÍA, W., E. GUEVARA. 2002. Evaluación de un inhibidor de brotación de

papalisa en almacén.

GONZALES, R., F. TERRAZAS. 2001. Mejoramiento de los sistemas de

almacenamiento de papalisa y oca en Candelaria. En: Informe anual 2000-01

Fundación PROINPA. Cochabamba, Bolivia. 5p.

PATIÑO, F. 2000. Rendimiento potencial de papa nativa (Solanum tuberosum ssp.

andigena y stenotonum), papalisa (Ullucus tuberosus), oca (Oxalis tuberosa) e isaño

(Tropaeolumtuberosum), en la localidad de Candelaria (prov. Chapare,

Cochabamba). Tesis Ing. Agr. Facultad de Ciencias Agrícolas, Pecuarias, Forestales

y Veterinarias “Dr. Martín Cárdenas”, UMSS. Cochabamba, Bolivia. 94p.

Gonzales, S., Almanza, J., Oros, R. & A. Devaux. 2003. Producción de oca (Oxalis

tuberosa), papalisa (Ullucus tuberosus) e Isaño (Tropaeolum tuberosum): Avances

Page 63: Isañu

50

en la investigación del manejo agronómico. Documento de trabajo No.22.Fundación

PROINPA. Programa Colaborativo de Manejo, Conservación y Uso de la

Biodiversidad de Raíces y Tubérculos Andinos (PBRTAs). Proyecto Papa Andina,

Cochabamba. 50 p.

Grau, A., R. Ortega Dueñas, C. Nieto Cabrera & M. Hermann. 2003. Mashua

(Tropaeolumtuberosum Ruíz and Pav.) promoting the conservation and use of

underutilized and neglected crops. 25. International Potato Center, Lima,

Perú/International Plant Genetic Resources Institute, Roma. 65 p.

BALDEÓN, E. (2004). Evaluación de las propiedades fisicoquímicas de la caigua

(Cyclanthera pedata L.) deshidratada como fuente de fibra dietética. Tesis de post

grado Especialidad de tecnología de alimentos UNALM.

BARBOSA, G Y VEGA, H. (2000). Deshidratación de Alimentos. Editorial Acribia,

S.A. Zaragoza- España.

CAMPOS, D.; NORATTO, G.; CHIRINOS, R.; ARBIZU, C.; ROCA., W y CISNEROS-

ZEVALLOS, L. (2006). Antioxidant capacity and secondary metabolites in four

species of Andean tuber crops: native potato (Solanum sp.), mashua (Tropaeolum

tuberosum Ruiz & Pavón), Oca (Oxalis tuberosa Molina) and ulluco (Ullucus

tuberosus caldas). Journal of the Science of Food and Agriculture 86: 1481-1488.

CHIRINOS, R.; CAMPOS, D.; ARBIZU, C.; ROGEZ, H.; REES J-F; LARONDELLE.,

NORATTO, G y CISNEROS-ZEVALLOS, L. (2006). Effect of genotype, maturity

stage and post-harvest storage on phenolic compounds, carotenoid content and

antioxidant capacity, of Andean mashua tubers (Tropaeolum tuberosum Ruiz &

Pavón). Journal of the Science of Food and Agriculture 87: 437-446.

Mejía Cañas C. A. (2012). Los diferentes conceptos de valor. Recuperado de

http://www.planning.com.co/bd/archivos/Febrero2012.pdf.

Page 64: Isañu

51

ESPINOZA, S.; MONTEGHIRFO, M.; ALVAREZ, J y ARNAO, I. (2002). Análisis

electroforético unidimensional y bidimensional de las proteínas de Tropaeolum

tuberosum (Mashua). Centro de investigación de Bioquímica y nutrición, laboratorio

de química bioorgánica. (UNMSM).

HUAMÁN, M. (2001). Predicción de la actividad de agua utilizando el modelo

matemático de GAB en el proceso de deshidratación osmótica del capuli (Physalis

peruviana). Tesis para optar el titulo de magíster scientiae en la Universidad Nacional

Agraria la Molina. Perú.

NAVAS, G.; VEGA DE ROJAS, B y SORIARE, L. (1993). La mashua (Tropaeolum

tuberosum) fuente potencial de carbohidratos. Escuela Politécnica Nacional. Instituto

de investigación Tecnológica. Simposio en carbohidratos. pp.233-237.

RIOS, C. (2004). Contribución al estudio de algunos compuestos bioactivos y de la

capacidad antioxidante presente en diez genotipos de mashua (Tropaeolum

tuberosum Ruiz & Pavon) y a la evaluación de su estabilidad. Tesis para optar el

grado académico de ingeniero en industrias alimentarías en la Universidad Nacional

Agraria La Molina. Perú.

TOOR, K y SAVAGE, P. (2006).Effect of semi-drying on the antioxidant components

of tomatoes.Food Chemistry 94, 90-9.

Page 65: Isañu

52

YAPXATA

Yapxata Nº 1: Isañu uksata jiskht’awi

Jikkt’iri: Univ. Zacarias Mamani

Carrera: Ingeniería en Industria de Alimento I.- Jiskt’awinakxa suma ullart’ama ukatxa x ukampi chimpuntarakma kawniri

jaysawiya wakiskirichi. 1.- ¿Jumaxa isañu uñt’tati? Jisa Janiwa Jaysawixa janiwachi ukaxa makipama 3 jikt’awiru, janukasti sarantaskakima.

2.- ¿Jumaxa isañu uñt’sta ukaxa maq’tati? Jisa Janiwa 3.- ¿Mallt’aña nunasmati? Jisa Janiwa Jaysawixa janiwachi ukaxa janiwa wakisirixiti jist’askañaki, janukasti sarantaskakima ukatxa suma

ullart’ama II uka.

II.- Isañuxa Suni (Peru-Bolivia) uksana achuriwa, yatxatatanakaxa es medicinal próstata, hígado, disminuye el cáncer y tiene alto valor nutricional sasawa sapxaraki.

4.- ¿Kunjamakisa q’aphipaxa? K’ask’a Musk’a Jaxu Jani q’aphipi 5.- ¿Kunjamakisa olor ukaxa? Munañjama Jani munañjama 6.- ¿Kunjamakisa jumatakixa samipaxa? Askiwa Janiwa askikiti 7.- ¿Aka lurt’ata maq’aña munasmati? Jisa Janiwa Jaysawixa jisa ukaxa sarantaskakima janukasti makipama 8 ukaru.

8.- ¿Kunatsa manq’aña munasma? Sumapata Qullatapata Valor nutricional ukanipata 9.- ¿Aka achuru kuna sugerencia churasma?

Papas fritas ukjama aljaspana Características uka walicht’aspana Información nutricional ukanipana Walikiskiwa Janiwa yatkti

Arkta: Jiwasana lurata

cc

c

c

ccc

ccc

Page 66: Isañu

53

Yapxata Nº 2: Laboratorio de Municipal uksana uñakipata

Page 67: Isañu

54

Julli Nº 1: pesado de la materia prima

Julli Nº 2: Isañu en bandeja melimitrada de acero inoxidable

Khithita: Nayana apsuta, 2014

Khithita: Nayana apsuta, 2014

Page 68: Isañu

55

Julli Nº 3: lavado y desinfectado

Julli Nº 4: Deshidratado en el secadero solar en rodajas

Khithita: Nayana apsuta, 2014

Khithita: Nayana apsuta, 2014

Page 69: Isañu

56

Julli Nº 5: Isañu recién cosechado de surco

Julli Nº 6: Isañu ali

Khithita: Nayana apsuta, 2014

Khithita: Nayana apsuta, 2014

Page 70: Isañu

57

Julli Nº 7: Oreado de isañu

Khithita: Nayana apsuta, 2014