Upload
zacarias-mamani
View
202
Download
4
Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSIDAD INDÍGENA BOLIVIANA AYMARA
“TUPAK KATARI”
CARRERA INGENIERÍA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS
SAWILLA
CHUQI YAPU MARKANA, PROVINCIA AROMA, AYLLU AJOYA
ISAÑU (Tropaeolum tuberosum) DESHIDRATADOR SOLAR UKAMPI
WAÑSUYASIÑATAKI
Sawilla, Técnico Productivo
Superior Titulo manq’añanakata
wakt’ayata tuqita katuqañataki.
YATXATIRI : Zacarias Mamani
YANAPT’IRI : Prof. Dr. Gustavo Adolfo Miraval Alvarado
Chuqi yapu – Bolivia
2014
UNIVERSIDAD INDÍGINA BOLIVIANA AYMARA
“TUPAK KATARI”
CARRERA INGENIERÍA EN INDUSTRIA DE ALIMENTOS
SAWILLA
CHUQI YAPU MARKANA, PROVINCIA AROMA, AYLLU AJOYA
ISAÑU (Tropaeolum tuberosum) DESHIDRATADOR SOLAR UKAMPI
WAÑSUYASIÑATAKI
Sawilla, Técnico Productivo
Superior Titulo manq’añanakata
wakt’ayata tuqita katuqañataki.
YATXATIRI : Zacarias Mamani
YANAPT’IRI : Prof. Dr. Gustavo Adolfo Miraval Alvarado
TRIBUNAL DE GRADO
Ing. Verónica Bertha Clemente Maldonado ………………………
Ing. Antonia Ausberta Márquez Mamani ………………………
Lic. Filomena Nina Huarcacho ………………………
JAYSATA
TAMA IRPIRI ………………………….
Jach’anchst’a
Taqi munasiña chuymampi mamajaruwa Genara
Mamani Aduviri jach’ancht'atarakiwa, janiwa
armt’kamati, nayatakixa wali askinaka luratamata.
i
Jallallt’a
Suma awkisaru jallallt’a suma jakaña churatapata. Jumawa
nanakaruxa ch’amanchapxista nayraqataru sarantañataki.
Mamajaru tatajaru taqichuymampi jallallt’atawa kunatixa
jupanakawa aka yatxatawi tukt’ayaña yanapt’apxitu.
Yatichirinakajaru yuspajara taqpacha yanapt’awi aksa tesina
lurawiru ukjamaraki iwxt’awinakatsa.
Jiliri irpirinakaru yuspajara iwxt’anakatsa ukhamaraki
kunkacht’awitsa aka tesina thakhiparjama sarañapataki,
jallallt’atawa Unibol Aymara jilir irpirinakaru.
Yatiqiri masinakajaru yuspajara taqpacha yanapt’awinakatsa
ukjamaraki animos ukanakatsa aksa tesina irnaqawina.
ii
JARA
MAYIRI PHAT’A .......................................................................................................... 1
Qallta ........................................................................................................................... 1
1.1. Jani walt’a qhanstaya ..................................................................................... 2
1.2. Amtanaka ....................................................................................................... 2
1.2.1. Jach’a amta ............................................................................................. 2
1.2.2. Jisk’a amtanaka ....................................................................................... 2
1.3. Qhananchja .................................................................................................... 3
PAYIRI PHAT’A ........................................................................................................... 4
YATXATA CHIQAÑCHA ............................................................................................. 4
2. Isañuna uñstatapa ............................................................................................. 4
2.1. Yaqha sutinakampi uñt’ata ............................................................................. 4
2.2. Kasta kastanaka ............................................................................................. 5
2.3. Distribución .................................................................................................... 5
2.4. Botánica uñtayañxata ..................................................................................... 5
2.5. Ch’amanchiri waqaychañxata ........................................................................ 6
2.6. Ch’amanchiri chaninchañxata ........................................................................ 8
2.7. Nayra apanaqawinakata ................................................................................. 8
2.8. Ecología de adaptación .................................................................................. 8
2.9. Yapuchañaxa wakisiskakiwa .......................................................................... 9
2.10. Wañsuyata juyrana utjañapaxa wakisiskakipiniwa .................................... 10
2.11. Deshidratador solar ................................................................................... 10
2.11.1. Factores claves de un deshidratador solar ......................................... 11
2.11.2. Tipos de deshidratado o secador solar............................................... 11
2.11.2.1. Tipo carpa ....................................................................................... 12
2.11.2.2. Tipo armario .................................................................................... 13
2.11.2.3. Tipo túnel ........................................................................................ 14
2.12. Calidad microbiológica .............................................................................. 15
2.13. Tata inti ..................................................................................................... 15
KIMSIRI PHAT’A ....................................................................................................... 16
KUNJAMASA IRNAQT’ATANI ................................................................................... 16
iii
3.1. Kawkjankanisa yatxatawixa .......................................................................... 16
3.1.1. Yatxatawja ............................................................................................. 16
3.2. Sara thakhi ................................................................................................... 16
3.2.1. Uñakipañxata ......................................................................................... 16
3.2.2. Qillqaqawi kunjamatixa luraski ukata ..................................................... 16
3.2.2.1. Isañu ............................................................................................... 18
3.2.2.2. Suma palljaña ................................................................................. 18
3.2.2.3. Jarsuta q’umacha ............................................................................ 18
3.2.2.4. Suwachata ...................................................................................... 19
3.2.2.5. Khuchjawi ........................................................................................ 19
3.2.2.6. Deshidratado ................................................................................... 19
3.2.2.7. Envasado y sellado ......................................................................... 19
3.3. Materia prima ............................................................................................... 19
3.4. Equipos, materiales, instrumentos e indumentarias ..................................... 20
3.4.1. Equipos ..................................................................................................... 20
3.4.2. Instrumentos ............................................................................................. 20
3.4.3. Indumentarias ........................................................................................... 20
PUSIRI PHAT’A ......................................................................................................... 21
YATXATA UÑAKIPAWI ............................................................................................. 21
4. Aksa yatxata lupimpi jisk’a wañsuyaña lurt’aña ukata uka wañsuyañaxa
kunjamsa apnaqasini uka uñañchayasina .............................................................. 21
4.1. Deshidratador solar ...................................................................................... 21
4.1.1. Deshidratador solar askinakapa ............................................................ 21
4.1.2. Materiales ukaxa akanakarakiwa aka deshidratador solar uka lurt’añataki
21
4.1.2.1. Malla milimetrada ............................................................................ 21
4.1.2.2. Malla milimetrada2 ........................................................................... 21
4.1.2.3. Nylon Transparente ......................................................................... 22
4.1.2.4. Madera ............................................................................................ 22
4.1.2.5. Cartón prensado ............................................................................. 22
4.1.2.6. Culer ............................................................................................... 22
iv
4.2. Isañu lupimpi wañsuyata curva de deshidratación yatxatawi ....................... 24
4.2.1. Wakicht’a yatxatawi aksa humedad tuqita ............................................. 26
4.3. Isañu lupimpi wañsuyata mallt’asina amuykipawi ........................................ 31
4.3.1. Taqi kastanakampi wakicht’ata jist’awinakataki ..................................... 31
4.4. Isañu lupimpi wañsuyata lurt’ataxa jisk’a laq’unakapa uñakipawi ................ 41
4.5. Isañu lupimpi wañsuyata chanipa yatxatawi ................................................. 42
4.5.1. Chani ..................................................................................................... 42
4.5.1.1. Mayjt’iri chani .................................................................................. 42
4.5.1.2. Jani mayjt’ri chani ............................................................................ 42
4.5.1.2.1. Costo de depreciación ................................................................. 42
4.5.1.2.2. Costo de mano de obra ............................................................... 43
4.5.1.3. Taqi jani mayjt’iri chani .................................................................... 44
4.5.2. Taqi chani .............................................................................................. 44
4.5.3. Costo unitario......................................................................................... 44
PHISQHIRI PHAT’A .................................................................................................. 46
AMTA TUKUYA IXWANAKAMPI ............................................................................... 46
5.1. Amta tukuya ................................................................................................. 46
5.2. Ixwanaka ...................................................................................................... 47
ULLATA PANKANAKA .............................................................................................. 48
YAPXATA .................................................................................................................. 52
v
UYUYA JARA
Uyuya Nº 1: Científica jalanuqxata ............................................................................. 4
Uyuya Nº 2: Apillana ullukuna Isañuna ch’amanchiripa sich’i jamuqana kikipayata ... 7
Uyuya Nº 3: Pacha lurt’awi sapa mayni .................................................................... 18
Uyuya Nº 4: Medición lurt’ata 22 sillp’anakata de diametro, thuru ukharaki jach’aru 24
Uyuya Nº 5: Humedad perdida por cada 30 k’ata .................................................... 27
Uyuya Nº 6: El tiempo en cada 30 k’ata y comportamiento de temperatura en ºC ... 29
Uyuya Nº 7: Isañu wañsuyaña muxsakiptayañampi k’arakiptayañampi yapt’asa ..... 31
Uyuya Nº 8: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño .................................. 32
Uyuya Nº 9: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño .................................. 33
Uyuya Nº 10: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 34
Uyuya Nº 11: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 35
Uyuya Nº 12: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 36
Uyuya Nº 13: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 37
Uyuya Nº 14: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 38
Uyuya Nº 15: Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño ................................ 39
Uyuya Nº 16: Sugerencias al producto ..................................................................... 40
Uyuya Nº 17: Análisis microbiológico ....................................................................... 41
Uyuya Nº 18: Costo de materia prima y aditivos ...................................................... 42
Uyuya Nº 19: Costo de depreciación ........................................................................ 43
Uyuya Nº 20: Costo de mano de obra ...................................................................... 43
Uyuya Nº 21: Costo de depreciación mas mano de obra ......................................... 44
Uyuya Nº 22: Costo total .......................................................................................... 44
vi
SALTA JARA
Salta Nº 1: Sunina, qhirwana ukhamaraki junt’una isañuna achuqatapa khaysa
Cochabamba Bolivia tuqina ......................................................................................... 9
Salta Nº 2: Deshidratador solar y sus factores claves .............................................. 11
Salta Nº 3: Deshidratador carpa ............................................................................... 12
Salta Nº 4: Tipo armario ........................................................................................... 13
Salta Nº 5: Deshidratador túnel ................................................................................ 14
Salta Nº 6: Diagrama de proceso de deshidratado de Isaño en secador solar ....... 17
Salta Nº 7: Dimensiones de deshidratador solar ..................................................... 23
Salta Nº 8: Dimensión del deshidratador solar ......................................................... 23
Salta Nº 9: Curva de deshidratado de Isaño ............................................................ 28
Salta Nº 10: El comportamiento de temperatura versos el tiempo ........................... 30
Julli jara
Julli Nº 1: Khuchurusa isañu wañt’ayaña .................................................................. 19
Julli Nº 2: Isañu wañachiri tukt’ayata ........................................................................ 22
JAMUQA JARA
Jamuqa Nº 1: Wakicht’ata gráfica de la Concentración de la humedad en las
diferentes capas transversales de Isaño ................................................................... 26
Jamuqa Nº 2: Isañu uñt’irinaka ................................................................................. 32
Jamuqa Nº 3: Isañu manq’irinaka ............................................................................. 33
Jamuqa Nº 4: Aceptabilidad de Isaño para probar ................................................... 34
Jamuqa Nº 5: Encuesta sobre sabor del producto ................................................... 35
Jamuqa Nº 6: Agradable del producto ...................................................................... 36
Jamuqa Nº 7: Encuesta sobre el olor ....................................................................... 37
vii
Jamuqa Nº 8: Jaqina manq’atapa ............................................................................ 38
Jamuqa Nº 9: Consumo aparente del Isaño ............................................................. 39
Jamuqa Nº 10: Sugerencias al producto encuestado ............................................... 40
YAPXATA JARA
Yapxata Nº 1: Isañu uksata jiskt’awi .......................................................................... 52
Yapxata Nº 2: Laboratorio de Municipal uksana uñakipata ....................................... 53
YAPXATA JULLI
Julli Nº 1: pesado de la materia prima ....................................................................... 54
Julli Nº 2: Isañu en bandeja melimitrada de acero inoxidable ................................... 54
Julli Nº 3: lavado y desinfectado ................................................................................ 55
Julli Nº 4: Deshidratado en el secadero solar en rodajas .......................................... 55
Julli Nº 5: Isañu recién cosechado de surco .............................................................. 56
Julli Nº 6: Isañu ali ..................................................................................................... 56
Julli Nº 7: Oreado de isañu ........................................................................................ 57
viii
ARU JISK’APTA
PROINPA: Programa de Investigación de la Papa
NB: Norma Boliviana (Cochabamba, Bolivia).
UNIBOL AYMARA TUPAK KATARI: Universidad Indigina Boliviana Aymara Tupak
Katari.
GAB: Ecuacion de Guggenheir Anderson de Boer.
PPM: Partes por millon
ix
RESÚMEN
La presente investigación es descriptiva en el campo de deshidratación del isañu. El
trabajo tiene el objetivo de proporcionar al Isañu (Tropaeolum tuberosum) un valor
agregado a través de la deshidratación solar y revalorizar cultural y económicamente
este tubérculo.
El deshitratador solar se construyo a escala piloto y que fue éxito en el experimento
del deshidratado por radiación solar del isañu se realizó en los predios de UNIBOL
Aymara Tupak Katari. Se Obtuvo un rendimiento del 15,25% de deshidratado del
isañu. El 57% de los estudiantes de nivel secundario del Colegio Roberto Patón de
Calamarca, tienen preferencia por el isañu deshidratado que aceptaron como para el
consuño en la encuesta realizado. El análisis microbiológico del Isaño se realizó en el
laboratorio Municipal de La Paz que reportaron que el producto es inocuo según la
norma resolución ministerial Nº591-2008-SA/DM reglamento sanitario de Perú. En
cuanto al costo del producto deshidratado tenemos que por cada 15 g corresponde
1,50 Bs.
ABSTRACT
The present investigation is descriptive in the field of dehydration of the isañu. The
work has the objective of providing to the Isañu (Tropaeolum tuberosum) a value
added through the solar dehydration and to revalue cultural and economically this
tuber.
The dehydrated solar you builds to scale pilot and that it was success in the
experiment of the one dehydrated by solar radiation of the isañu was carried out in
the properties of UNIBOL Aymara Tupak Katari. A yield of 15,25% was obtained of
having dehydrated the isañu. 57% of the students of secondary level of Roberto
Patón School of Calamarca, has preference for the dehydrated isañu. The
microbiologic analysis of the Isaño was carried out in the Municipal laboratory of La
x
Paz that they reported the food inocuity according to norms. As for the cost of the
dehydrated product 1,50 Bs. corresponds for each 15 g.
AMUYU LAKSU
Aka yatxatawisti descriptiva ukhamarakiwa aksa campo de deshidratación del isañu
uksana. Aka irnaqawixa mä amtanirakiwa Isañuru churaña (Tropaeolum tuberosum)
un valor agregado aksa deshidratador solar ukampi ukhamaraki wastata
sarawinakata ukhamaraki qullqi tuqinsa aka tubérculo uksa jach’anchayaña.
Jisk’a lupimpi wañsuyirixa akasti suma uñañchasiwaraki aksa experimento del
deshidratado por radiación solar del isañu ukaxa aksa UNIBOL Aymara Tupak Katari
uksana lurasiwa. Rendimiento 15,25% de deshidratado ukatxa uñjasiwarakiwa.
Khaysa yatiqaña utanxa Colegio Roberto Patón de Calamarca 57% ukja
yatiqirinakaxa manq’apxiristwa sapxaraki. Aka análisis microbiológico khaysa
laboratorio Municipal de La Paz uñañt’asirakiwa inocuidad del alimento según
normas ukhamaraki sapxarakiwa. Chani tuqinakatxa aka achu deshitratado ukatxa
sapa 15 g ukaxa 1,50 Bs. Ukjarakiwa.
1
MAYIRI PHAT’A
Qallta
Isañu achuxa Suni uksatawa, uksa uraqinakwa jichhürunakamaxa achuraki, pusi
achunakata suninkiriwa (ch’uqi, ulluku, apilla ukjamaraki isañu), ch’uqikiwa
uraqpachana jach’anchasiwayi, puriwayi pusi chiqaru wali arsuta trigo, arroz
ukjamaraki tunqu ukjana ch’uqixa uñjasiraki, ukjamwa qhanañcharaki Mercydery
2011 ukjamaraki PROINPA 2003 uksansa.
Isañuxa ch’uqjamarakiwa achuqaraki, ukatsti Peru, Bolivia ukjamaraki Ecuador uksa
tuqinwa yapuchasiraki, ukjamarusa Aymara ukatxa qhichwa uksa arunakanxa
yaqhakasta uñt’asiraki, nombre científico Tropaeolum tuberosum, niya apilla
kikipakiwa achuqaraki ukampirusa 3,500 metro sobre el nivel mar ukjanwa
yapuchasiraki.
Mä maranwa yapuchasirakiwa, aksa jallu pachana ukatxa alinakapasti q’iwi
q’iwinakanirakiwa wali alinakanipatxa jani wali alinakata jark’aqasiraki, aka achuxa
walja achuqaraki.
Akaxa nayra achuwa manq’apxanwa achachilanakasa akaxa wali suma achunwa
jupanakatakixa, mä achu wali aski janchisataki aka isañuxa wali aski
ch’amanchirinakaniwa, aymaranaka ukjamaraki qhichwanaka jupanakatakisti mä
aski suma manq’a ch’amanchiri ukjamawa, isañuxa kusa qullaraki k’iwchataki,
maymuru ukjamaraki llak’a t’aq’aki, ukjamaraki lisu jaqinakaru jark’arakiwa.
Jichha maranakanxa yaqha kasta ñanqha manq’anakaxa aka isañu achuru
qhiparstayarakiwa, ukatwa yapuchawipanxa wali pisiqtaraki, ukjamaraki isañuxa
chhaqhtañampixarakiwa.
Aka irnaqawixa uñanchayaniwa lupimpi isañu wañsuyaña ukata yatxatañataki
kunjamatsa jaysapxaspa markachirinakaxa manq’añataki, ukata jani inamaya
wartaskañataki.
2
1.1. Jani walt’a qhanstaya
Khaysa ayllu Ajoya Chuqi Yapu markana, Provincia Aroma de Cuarta Seccion
Calamarca uksana jikxataski, uka tuqinxa isañuxa juk’akirakiwa yapuchasiraki,
yaqhipanakasti khuchhirurakiwa warkatxapxaraki, jani ukaxa yakha uywanakarusa
churxapxakiwa.
Ajoya uksanxa janiwa suma taqikastanaka uñt’askiti aksa isañu tuqinxa ukampirusa
janiwa kumaymana manq’aña wakicht’ataxa markachirinakatakixa uñjaskiti.
¿Aksa isañutxa kunjamatsa aski suma apnaqawixa sartayataspa?
¿Kunjamatsa isañuxa mä suma manq’añaru tukuyataspaxa?
1.2. Amtanaka
1.2.1. Jach’a amta
Chuqi yapu markana, provincia aroma, ayllu ajoya isañu (Tropaeolum tuberosum)
deshidratador solar ukampi wañsuyasiñataki.
1.2.2. Jisk’a amtanaka
Lupimpi jisk’a wañsuyaña lurt’aña ukata uka wañsuyañaxa kunjamsa
apnaqasini uka uñañchayasina.
Isañu lupimpi wañsuyata curva de deshidratación yatxataña.
Isañu lupimpi wañsuyata mallt’asina amuykipaña.
Isañu lupimpi wañsuyata lurt’ataxa jisk’a laq’unakapa uñakipaña.
Isañu lupimpi wañsuyata chanipa yatxataña.
3
1.3. Qhananchja
Nayra pachamwa isañusa kuna yaqha pata pampanakana achuri achunakasa
manq’asxaña wakisi, jichhaxa isañuxa janikiwa Ajoya uksa tuqinsa manq’ataxiti
marka markachirinakanxa.
Ajoya markana jakasirinakaxa isañu yapuchasaxa juk’ampi qullqi iraqasipxani, janiwa
chanipata chaniparukixaniti. Aka yatxatawixa jach’anchayaniwa aka Ajoya aylluna
achuyata isañunaka, ukatxa kuna qullqisa iraqt’asitaskarakiniwa taqi uksa pata
pampanakana jakasiri phamillanakana, ukjamarusa taqinisa irnaqañaniwa uñjasiñäni.
Aka deshidratado solar en bandejas ukaxa mä aski sartawiwa kunatixa lupimpi
wañsuyatachixaya, ukampirusa Ajoya uka markaxa pä askinakxaya
uñañchayarakchixa lupi qhana ukatxa isañu, aka deshidratador solar ukaxa mä aski
irnaqawiwa markachirinakataki, markachirinakaxa aka deshitradador solar ukampixa
kumaymana achunakwa wañt’ayapxarakispa.
4
PAYIRI PHAT’A
YATXATA CHIQAÑCHA
2. Isañuna uñstatapa
Isañuxa aksa Los Andes chika jalja tuqina achuriraki (10 – 10 grados centígrados de
Latitud Sur). Qullu qullu taypinakansa achuqaskakispawa, uñjasirakiwa aksa
Ecuador, Perú ukjamaraki Bolivia tuqina (Mercydery, 2011).
Uyuya Nº 1
Científica jalanuqxata
Arkta: Perú ecológico, 2007
National Research Council, 1989
2.1. Yaqha sutinakampi uñt’ata
Aymara : Isau, issanu, kkayacha, Apilla, Isau, Isaña, Isaño, Kayacha, Miswha.
Español : Mashua (mafua, mauja, maxua).
Perú : Mashuar, añu, anyu.
Colombia : Cubios, navios, navo.
Bolivia : Isaño, isañu, apilla.
Científica jalanuqxata
Reino Plantae
División Magnoliophyta
Clase Magnoliopsida
Orden Brassicales
Familia Tropaeolaceae
Género Tropaeolum
Especie T. tuberosum
Ruiz & Pavon 1802
5
Inglés : Mashua, anu.
(National Research Council, 1989)
2.2. Kasta kastanaka
Pataka juk’ampi kastanaka isañunakawa uñt’asiraki, ajllitaraki germoplasma tuqita
aksa Ecuador y Peru uksana utjaraki, ukatxa sami kastanakaxa uñt’asiraki akanaka:
Occe añu, Yana añu, Puca añu, Ckello añu janukasti Sapallu añu, Checche añu y
Muru añu. (Mercy Deri, 2011).
2.3. Distribución
En zona de Los Andes o cordillera de Los Andes, Colombia tuqita Argentina uksa
markakama ch’iqitataraki. Wali kusa Nueva Zelanda uksakama apatarakiwa (Daniel
Giannoni, 2007).
Nueva Zelanda uksanxa, manq’añanxa manq’atarakiwa kankt’ata, ukatxa
laphinakapasa manq’atarakiwa, panqaranakapampacha waliki ukanaka (Nacional
Research Council, 1989).
2.4. Botánica uñtayañxata
Mä achu herbácea ukjamarakiwa, tallos cilíndricos y hábitos rastreros como el
mastuerzo, chiqapakiwa jilaraki kunawsatixa alaski ukjaxa tallo ukaxa wali alinakampi
k’irsutaki, kunawsatixa puqurataxi ukxa (Mercydery, 2011).
Laphinakapaxa alternas ukjamarakiwa, kimsa phisqha lóbulos, nervaduras
pronunciadas ukampi kuna. Panqaranakaxa sapa sapanakawa taqi saminakani
anaranjadas o rojisos, estambres jakhunakaxa mayjakiptarakiwa 8 – 13. Wali suma
panqart’araki 8 uruta 13 urukama. Achuxa esquizocarpo ukjamarakiwa, kunatixa wali
jathani botánica achuqt’araki. Akaxa makiparaki taqpacha tubérculos Andinos tuqina
aksa el fenómeno de la fascinación ukana (Mercydery, 2011)
Tubérculo sataki ukaxa, ullukumpi niya kipkakipxiwa ukatxa uñxatataxa mayjarakiwa
juch’uspacha, janiwa muruq’ukiti manqhaxa niya janq’uru uñtata, taqikasta
saminakani: Gris ch’ixi , janq’u, q’illu, chupika, morado ukjamaraki ch’iyara, niya
6
taqpachaxa ch’ixi raysuta, morado ukjamaraki purpura, jilpacha tanthaptata discal
ukjana, aka achuxa ch’allawjankiriwa ukjamaraki mayja q’aphiniwa yaqhipanakatakixa
ullukutsipansa jani munkañaspawa (Mercydery, 2011)
Daniel Giannoni, (2007) qhanancharakiwa: Alipaxa laphinakani ukjamaraki
panqaranakani 5 chupika sepalo sata ukampi ukatxa 5 q’illu pétalo ukampi, aka
achuxa achuqaraki phisqha tunka phisqhani centímetros ukch’a alayaru, samipasti
janq’uta q’illuru ukjamaraki sirira mayjakiptarakispa.
Alberto Aguilar R. (1997), qhanancht’araki; isañu yapuchaña tuqitxa janiwa suma
yatxatawixa uraqi yapuchatatxa uñanchayaskiti, ukjamaraki achuqawipatsa,
achuqawinxa waykaqarakiwa uraqxa ch’uqita, apillata ukjamaraki ullukuta, wali
juk’akiwa yapuchasiraki, ukjamatxa juk’a yatxatata tuberculos suni tuqinkirinakata.
Mä ali herbácea 20 ukata 80 centímetros ukch’araki alayaruxa jilsuraki, tallos aéreo,
juch’usa muruq’uraki 2 mm diámetro ukjamaraki, ramificados de color purpura,
laphinakapasti ch’iyara ch’uxña k’ajkiri uksana ch’iyara ch’uxñaxa envés uksana,
panqaranakasti sapa mayni taqi kasta saminakani anaranjaruta chupikkama,
(Hernández y León, 1992).
2.5. Ch’amanchiri waqaychañxata
Isañuxa wali carbohidratos ukanirakiwa (11 por ciento en base fresca) ukjamaraki
wali ácido ascórbico ukaniraki (67 miligramos por cada fresca 100 gramos) proteína
utjki ukaxa mayjakipt’arakispawa 6.9 aksa 15.9 % ukjampi chaninchata en base seca
ukjakama. Mä aski utjirinirakiwa tropeoláceas akaxa “glucosinolatos” ukarakiwa,
responsable ukarakispawa aka especie qullaña tuqitaki (Nuclear Regulatory
Commission, 1989).
Isañuxa wali aski ch’amanchiriwa ukjamaraki 20% de sólido ukjamaraki proteína niya
16% ukja materia wañt’ayataru, niyapuni aptataspawa khuchhina ukjamaraki
wakaqallunakana manq’apataki juk’a chanimpi wali aski achuqatapata, ukampirusa
7
Arkta: PROINPA 2006
proteína ukaxa wali, sapa mayja achunaka tuqita mayjakiptaraki (National Research
Council, 1989).
Mashwa (isañu) walja aminoácidos esenciales ukanakaniwa ukjamaraki lisina, walja
aminoácidos limitantes cereales uksanxa legumenosas ukansa (Espinoza et al.,
2002).
Uyuya Nº 2
Apillana, ullukuna ukhamaraki Isañuna ch’amanchiripa uñakipata
Parámetro Apilla Ulluku Isañu
Humedad (%) 77.73 84.34 88.70
Cenizas (%) 3.39 5.93 4.81
Proteína (%) 4.60 10.01 9.17
Fibra (%) 2.16 2.63 5.86
Extracto etéreo (%) 1.66 1.24 4.61
Carbohidrato total (%) 88.19 80.12 75.40
Ca (%) 0.14 0.263 0.32
P (%) 0.14 0.263 0.32
Mg (%) 0.0065 0.107 0.11
Na (%) 0.018 0.03 0.044
K (%) 1.30 2.48 1.99
Cu (ppm) 2.25 10.71 9.00
Fe (ppm) 48.85 59.42 42.00
Mn (ppm) 5.35 9.19 7.00
Zn (ppm) 5.95 23.94 48.00
I (ppm) 3.65 - -
Almidón (%) 42.17 70.50 46.92
Azúcar total (%) 9.68 6.63 42.81
Azúcares reductores (%) 7.62 - 35.83
Energía (Kcal/100g) 399.0 412.0 440.0
Vitamina C (mg/100 g mf) 34.53 26.03 77.37
Eq. Retinol / 100 mf - - 73.56
Acido oxálico/100 g mf 82.93 - -
8
2.6. Ch’amanchiri chaninchañxata
Industrial uksa tuqinxa mä ingrediente antibiótico ukjamarakiwa juk’aqtayarakiwa
testosterona, iwxt’ataraki pisiqtayañataki ukjamaraki próstata k’iwcha, maymuru
qullañataki (Mercy Deri, 2011).
Mashwa (isañu) janiwa makjamakiti, ukatpi inka jaqinakaxa chachanakana
manq’apawa sasa manq’atanxa ukjamarusa palla pallanakaruwa churatarakinxa jani
warminaka uñch’ukiskañapataki, kunatixa qhawiri mistupka ukxaja (PROINPA 2003).
2.7. Nayra apanaqawinakata
Tuberculus uraqita apsuta ukspachaxa wali jaxu k’allk’urakiwa ukatjamarakiwa juk’aki
maq’asiraki, isañuxa muxsañapatakixa qawichañawa, (jani kamsasa
markachirinakaxa ukanakaxa). Kunatixa yatipki muxsa tuqiru mayjt’ayasa. Thayacha
tukuyata kunatixa wallxtayata ukatxa chhullunkht’aya ukjamaraki misk’iru jani ukasti
miel de caña ukanpi chilltata. Yaqhipa urasasti wajataki niya apilljama apnaqasiraki,
niya suma mallt’xasinsti walja urunakatxa. Bolivia uksanxa isañuxa khuchhina
manq’apataki lik’intañapataki apnaqasirakiwa (Terrazas & Valdivia, 1998).
Isañuruxa uñanchayasiwa propiedades anafrodisíacas ukjamaraki k’iwcha ukjamaraki
maymuru qullañataki. Depurador ukjama apnaqasitarakiwa, vinaria usunaka
qullañataki ukjamaraki jart’araki hemorragias ukjamaraki (cicatriza heridas internas y
externas) manqha usuchjatanaka pata usuchjatanaka jakayaraki (Cárdenas 1989,
Espinoza et al. 1996).
2.8. Ecología de adaptación
Jilpacha akja 3500 – 4100 metros sobre nivel del mar ukjana achuqaraki. Jichha
pachanakanxa khaysa Venezuela uksata aksa Bolivia markana yapuchasirakiwa.
Waljpachaxa tantachthaptaraki aksa zonas agroecológicas suni ukjamaraki puna
aynachana Peru Bolivia uksana, aski tuqi ch’uqimpi niya kittasa yaqha tuberculus
ukanakampi yapuchasiraki (PROINPA, 2006).
9
Salta Nº 1
Sunina, qhirwana ukjamaraki junt’una isañuna achuqatapa khaysa
Cochabamba Bolivia tuqina
Arkta: PROINPA, 2003
K’ita isañuxa pisi uraqinakana yapuchasirakispa, jani fertilizantes ukjamaraki
pestisida ukanaka uskusina, jani akanakampixa, aski achuqawipaxa payakiptarakispa
ch’uqita sipansa, ullukumpi, ch’uqimpi ukjamaraki apillampi askinakapatxa
qhanancht’asirakispawa uñakipata bematicida ukjamaraki insecticidas kunatixa utjki
achumxa (PROINPA, 2003).
Munasirakiwa uraqi jastata, de pH ligeramente ácidos entre 5 - 6, niyasa ukjamarusa
jilakiparaki pH 5.3-7.5 ukjanakana (Ximena cadena, 2006).
2.9. Yapuchañaxa wakisiskakiwa
Sunikiri tuberculus ukanakaxa isañuxa janiwa kimsa jach’a markanakana suma
jach’anchataki. Jach’anchata taqi kasta tubérculos ukanakaxa yapuchawipanxa aksa
Los Andes uksana, kunakitixa jani chhaqtatapata achuqawipanxa ambientes
10
heterogéneos uksana, niya yanapt’asinxa imasina taqi kasta yapuchawinakana
(PROINPA, 2006).
Niyapinixa isañuna sartawipaxa aynacht’añampiwa, niyatixa cualidades ukjamarakixa
plagas ukanakapaxa, aski achuqawi yapuchawi tuqina, qhatunxa aski amta jani utjki
uka pisaqtayarakispawa (Grau et al. 2003).
Isañuxa jisk’a uraqinakana yapuchasirakiwa, jani ukasti ch’uqi yapu thiyamanakaru
yapuchatakirakiwa wali jach’anchataki (Grau et al. 2003).
Peru markaxa jach’a uraqina yapuchawinakani isañuxa, niya jilararaki 700 hectáreas;
datos estadísticos Bolivia uksata ukjamaraki Peru tuqita janiwa utjkiti, ukampirusa
yaqhipa amtanakaxa kunkanchayiwa yapuchawitxa jilpacha pataka hectáreas Bolivia
tuqinxa ukjamaraki phisqha tunka hectáreas ukjaki, aka datos unakaxa añcha
juk’akiwa, chiqanchayasinxa niyapiniwa Bolivia uksanxa isañuxa niya kikipawa Peru
tuqinkirimpi. Bolivia aka datos de rendimiento campo aksa yapuchirinakatxa
uñjasirakiwa 30 – 60 toneladas mä hectárea ukana, uñstayaraki wali aski achuqawi
(Cadima et al. 2003b).
2.10. Wañsuyata juyrana utjañapaxa wakisiskakipiniwa
Alakipawi tuqinxa wali askinakwa uñañchayaraki, aka ch’arana alimentos ukanakxa
mayjakiptawi aksa deshidratado uksaruxa, akaxa mä valor agregado ukwa
churasiraki kunatixa materia prima apnaqaskani uksaru, ukjamarusa juk’a
chaninirakiwa aksa apaña tuqiru ukjamaraki imaña tuqinsa ukampirusa
phisnakitapata. Jichha urunakanxa walja alimentos deshidratados ukaxa wakisirakiwa
yaqha manq’añanaka wakicht’añataki, kunatixa proteínas, vitaminas, minerales, fibra
dietética y antioxidantes ukanakanirakiwa (Revista Chilena Nutrición, 2006).
2.11. Deshidratador solar
Deshidratador solar mä despositivo ukarakiwa kunatixa (wañarayiwa juyranaka)
mayjakiptayi humedad de los alimentos walja urunaka imaña yanapt’arakistu
(Energia solar, 2009-2014).
11
2.11.1. Factores claves de un deshidratador solar
Aka los factores claves aksa deshidratador solar tuqitakixa akanakarakiwa:
1. 40 a 70ºC temperatura thaya junt’u
2. Aire con un bajo contenido de humedad.
3. Thaya mä khuskaki makipawi
2.11.2. Tipos de deshidratado o secador solar
Salta Nº 2
Deshidratador solar y sus factores claves
Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005
Aka deshidratador solar uksanxa kunatixa junt’tatki ukjaxa, temperatura ukasti juk’ata
juk’ata makhataraki, sapa 20ºC yapxattasa jark’asaraki vapor de agua ukatxa niya
kimsa ukjanpi yapxattaraki humedad relativa ukaxa, pisiqtañapatakixa aka alimentos
12
ukanakatakixa thayaxa maysata maysakama makipañapataki munasirakiwa,
walispawa mä ventilación ukampi ukata makipañapataki thayaxa chiminiya tuqu
ukjamata juk’a pachanaka munasiraki, alimentos ukanakaxa uchatarakispa malla
melimetrada ukxaru (Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005).
2.11.2.1. Tipo carpa
Mä modelo sencillo ukjamarakiwa, phisaki ukjamaraki jasaki apañataki, ukjamaraki
kawkniri alimento uksa wañt’ayañataki ukjamaraki alampre ukanakampi lurt’ata mä
carpatriangular uñtata, k’irsuta plásticos transparentes ukanakampi (nylon
polietileno), jach’ani jisk’anirakispawa (Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005).
Salta Nº 3
Deshidratador carpa
Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005
Ventilaciones jisk’anakaxa uñjasirakiwa aynachana, uksa paypacha thiyamanakana
ukjamaraki alayana, jist’antata malla mosquetero ukampi jani chhichhinkallasti
mantañapataki, 20 cm uraqitpacha niya ukxa, ukatxa nylon ukampi imakipata,
kunatixa uchasiraki wañt’añapataki (Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005).
13
2.11.2.2. Tipo armario
Akaxa mä modelo ukjamrakiwa, kunatixa alimento ukanaka, akasti mä suma junt’u
munasirakiwa. Walja bandejas ukanakanirakiwa, thaya junt’usti aynachnama
makipaniraki ukatxa alaynama mistuwayxaraki (Fundación Celestina Pérez de
Almada, 2005).
Salta Nº 4
Tipo armario
Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005
K’achata k’achata junt’uptaraki 25° ukata 30° ukjaru puriñkama, jiwasana junt’usata
jilpacha ukjamaru. Ukjakama ukatxa cámara uksaru mantaraki, extractor eléctrico de
aire alayana uñjaski ukaxa ch’amsuraki (Fundación Celestina Pérez de Almada,
2005).
14
2.11.2.3. Tipo túnel
Aka modelo ukaxa jisk’a emprendimientos industriales ukatakiwa apnaqasirakixa,
uñjasirakiwa túnel horizontal elevado aka hierro ukanakampi lurt’ata, patatxa nylon
polietileno ukampi imxatata, walja bandejas ukanakanirakiwa (Fundación Celestina
Pérez de Almada, 2005).
Salta Nº 5
Deshidratador túnel
Arkta: Fundación Celestina Pérez de Almada, 2005
Thayasti maysata maysakama misturaki akasti extractor de aire ukampi ch’amsuta,
mosquetero qanampi imt’ataraki jani kuna chhichhinkallasa mantañapataki,
wañsuyañatkixa 20°C ukata 25°C ukja junt’uru jiwasana junt’usata juk’ampiwa akasti
wañsuyiri ukaxa suma apnaqasiñapataki (Fundación Celestina Pérez de Almada,
2005).
15
2.12. Calidad microbiológica
Aka wañt’ayata alimentos ukanakaxa wali askirakiwa ukampirusa janiwa
microoganismos ukanakaxa amcha utjkarakiti, utjchi ukasa juk’akirakiwa kunatixa
lupimpi wañsuyatachixaya (Maite Pelayo, 2008)
2.13. Tata inti
Inti tataxa jiwasanakatakixa wali askirakiwa kunatixa intipana jiwasaxa sarnaqtana
ukjamaraki phaxsi qhanampi kuna, tata inti ukjamaraki phaxsi mama ukanakarakiwa
jiwasaruxa awatirakistu arumasti phaxsi mamaraki, aymaranakaxa intiru ukjamaraki
phaxsiru wali jach’ancharaktana (G. Mamani Aduviri, 2013).
16
KIMSIRI PHAT’A
KUNJAMASA IRNAQT’ATANI
3.1. Kawkjankanisa yatxatawixa
Aka yatxatawixa lurt’asiwayiwa aksa Universidad Indígena Boliviana Aymara “Tupak
Katari” ayllu Cuyahuani Municipio de Huarina de la Provincia Omasuyos del
Departamento de La Paz uksa tuqina, materia prima ukaxa apanitarakiwa khaysa
Provincia Aroma cuarta Seccion Calamarca comunidad Ajoya uksa tuqita
3.1.1. Yatxatawja
Ayllu Cuyahuani jach’a thakhi Chuqi Yapu Copacabana ukjana uñjasiraki ukampirusa
k’irunirakiwa yaqha ayllunakampi sañani: aynaru ayllu Copancara, alayaru ayllu Utavi,
inti jalsu ayllu ayllu Peñas ukjamaraki inti jalanta ayllu Isala Cojata.
3.2. Sara thakhi
3.2.1. Uñakipañxata
Uñañchayasiniwa kunatixa jikxatatakani aksa yant’a tuqita suma uñjasa akanaka:
junt’upa, pachapa ukata mak’ipa.
Aka yatxatawixa mä thakhinchawimpi lurt’asiwarakiwa.
3.2.2. Qillqaqawi kunjamatixa luraski ukata
Aka yatxatawitakixa aksa isañu tuqitxa, kunatxa uñañcht’ayasiraki taqi kasta lurt’awi
deshidratador solar uksampi.
17
Salta Nº 6
Diagrama de proceso de deshidratado de Isaño en secador solar
Arkta: Jiwasana lurata
Kumjamatixa uñjaski aksa Uyuya tuqita aksa isañu deshidratado tuqita irnaqawi.
Almacenado
20, 30 ukhamaraki 40 oC, 3 urunaka
Envasado y sellado
Deshidratado
Jarsuta q’umacha
Isañu jani walinaka
Suma palljaña
Isañu
- H2O - Solución de hipoclorito de sodio 50ppm
Isaño + residuo
0.50cm Thuru muruq’u
Suwachata
Khuchjawi
18
Uyuya Nº 3
Pacha lurt’awi sapa mayni
Lurawi Pacha/K’ata Observación
Materia prima wakicht’a 3
Suma palljawi 13
Suma q’umachawi 15
Suwachata 1200 De 8 Horas a 17 Horas (2 Uruna)
Khuchjawi 10
Deshidratado 1800 De 8 Horas a 17 Horas (3 Uruna)
Envase y Sellado 12
Almacenado 4
Taqpacha 3057
Arkta: Jiwasana lurata
Taqpacha wakicht’awinxa phisqha urunrakwa taqpachaxa jikikiptasiwayi, akasti 3057
ukja k’atanakanwa kunaymana lurawinakaja lurt’asiwaraki.
3.2.2.1. Isañu
Ch’uqi, ulluku akjamaraki apilla ukatxa apsusiwayiwa isañu uka deshidratado solar
uksata yatxatañataki
3.2.2.2. Suma palljaña
Ajllirawi lurasiwa mä amtampi, jalxtayaña laq’uta, ch’imqhata, ch’uxñarata ukjamaraki
jullurata ukanaka, aka ajllirawixa lurasiwa jach’anaka ukjamaraki jisk’anaka.
3.2.2.3. Jarsuta q’umacha
Jariqasiwarakiwa kumaymana q’añunaka qhipartañapataki, ukjamaraki sipillumpiwa
phiskhurasiwayaraki, ukjamaraki desinfección lurasirakiwa aka hipoclorito de sodio a
50 ppm mä 10 k’ata akaxa microbios ukanaka pisiqtayañapataki.
19
3.2.2.4. Suwachata
Suwachañaxa lurasiwarakiwa aksa deshidratador solar ukampi akaxa
sumakiskañapataki ukjamaraki jani wali q’añunakasa mayjachañapataki, ukampirusa
isañuna jaxupasa pisiqtañapataki, sañani suma muxsañapataki.
3.2.2.5. Khuchjawi
Kumjamakitixa ukjama (muruq’u), isañuxa sillp’anaka 2 mm ukch’a thuru
khuchjatawa, kunjamakitixa achuxa ukjama uñjasiraki.
3.2.2.6. Deshidratado
Uñañchayasirakiwa mä pisiqtawi kunatixa isañuna umapa utjki uka aka deshidratador
solar ukampi wañt’ayasiwaraki.
3.2.2.7. Envasado y sellado
Aka lurawi tukuyataruxa jani mayjakiptañapataki microoganismos ukanakaxa,
wint’atarakiwa nylon polietelino wali suma jist’antata jani oxigeno mantañapataki.
Julli Nº 1
Khuchurusa isañu wañt’ayaña
Arkta: Nayana apsuta, 2014
3.3. Materia prima
Isañu
20
3.4. Equipos, materiales, instrumentos e indumentarias
Akanakaraki apnaqasiwayaraki kunawsatixa aka yatxatawi luraskana ukja.
3.4.1. Equipos
Secador solar
Balanza analítica
Atamiri
Cronometro
3.4.2. Instrumentos
Termómetro ambiente
Cámara fotográfica
Hoja de datos
Cuaderno de apuntes
3.4.3. Indumentarias
Barda polvo blanco
Barbijo
Gorro
Guantes
Bota
21
PUSIRI PHAT’A
YATXATA UÑAKIPAWI
4. Aksa yatxata lupimpi jisk’a wañsuyaña lurt’aña ukata uka wañsuyañaxa
kunjamsa apnaqasini uka uñañchayasina
Deshidratador solar ukaxa uñaqt’asiwayiwa akanakata: secador de carpa, túnel
ukjamaraki armario ukanakarjamawa lurt’ata.
4.1. Deshidratador solar
Akaxa mä maquina ukjamarakiwa jaqukiparaki humedad de los alimentos con
radiación solar ukampi ukjamarusa juk’a chanitakirakiwa.
4.1.1. Deshidratador solar askinakapa
Deshidratador solar askinakapaxa akanakawa:
1. Junt’u thaya mä temperatura máxima de 40 a 42ºC
2. Thaya mä juk’a contenido de humedad
3. Movimiento constante del aire e impulsado por el culer.
4.1.2. Materiales ukaxa akanakarakiwa aka deshidratador solar uka lurt’añataki
4.1.2.1. Malla milimetrada
Aka malla milimetrada ukaxa 0.5x0.5 mm diámetro aksa acero inoxidable
ukjamarakiwa.
4.1.2.2. Malla milimetrada2
Aka malla milimetrada ukaxa 1x1 diámetro ukjamanirakiwa, ucht’atarakiwa
thiyamanakaru uskutarakiwa, akaxa jani mantayañapataki: chhichhillanka, t’una
q’añunaka ukatxa juk’ampinaka, thaya sapakiwa mantayaraki ukjamata maysaxata
makipawayaxaraki.
22
4.1.2.3. Nylon Transparente
Nylon ukaxa k’irsutarakiwa deshidratador solar ukaru akasti lupi qhanakwa
makipayaraki.
4.1.2.4. Madera
Akaxa 1x1.50 centímetros de diámetro ukjanirakiwa ch’iyarampi samincht’ata jani
k’urxañapataki, ukjamarusa kunayman material ukanakatixa liq’xatataki ukanaka
jiyxasirakiwa.
4.1.2.5. Cartón prensado
Akaxa mä jant’aku ukjamarakiwa ch’iyara samincht’ata suma lupi qhana
katthapiñapataki, akasti 1.50 metro por 0.50 centímetro ukch’arakiwa.
4.1.2.6. Culer
Mä maquina ukjamarakiwa, deshidratador solar uksana thaya utjki uka anqaru
apsuñapataki aksa culer ukampi.
Akniri jamuqanxa uñjaraksnawa deshidratador solar tukt’ayata.
Julli Nº 2
Isañu wañachiri tukt’ayata
Arkta: Nayana apsuta, 2014
23
Salta Nº 7
Dimensiones de deshidratador solar
Salta Nº 8
Dimensión del deshidratador solar
0.50 cm
1 m
62 cm
25 cm
38 cm
50 cm
La superficie del secador solar con las medidas correspondientes
Deshidratador solar ukana medita uka, kunjamasa alayaru
ukjamaraki paya thiyamatsa uñjasirakiwa, kawch’aru lurt’atasa
uka
Arkta: Jiwasana lurata
Arkta: Jiwasana lurata
24
4.2. Isañu lupimpi wañsuyata curva de deshidratación yatxatawi
Uyuya Nº 4
Medición lurt’ata 22 sillp’anakata de diametro, thuru ukharaki jach’aru
Nº Muestra Diámetro
(cm)
Longitud
(cm)
Espesor de
rodajas (cm)
1 Isaño 1,8 7 0,5
2 Isaño 2,1 8,5 0,5
3 Isaño 3,3 9 0,5
4 Isaño 3,2 10 0,5
5 Isaño 3,5 11 0,5
6 Isaño 2 12 0,5
7 Isaño 3,1 13 0,5
8 Isaño 1,8 13,5 0,5
9 Isaño 3,4 13 0,5
10 Isaño 3 12 0,5
11 Isaño 2,2 11 0,5
12 Isaño 2,3 8,5 0,5
13 Isaño 2,4 9 0,5
14 Isaño 2,5 11,5 0,5
15 Isaño 2,6 8 0,5
16 Isaño 2,7 8,5 0,5
17 Isaño 2,8 10 0,5
18 Isaño 2,9 10,5 0,5
19 Isaño 2,5 13 0,5
20 Isaño 3,5 13,5 0,5
21 Isaño 3 9,5 0,5
22 Isaño 2,2 8 0,5
Promedio 2,67 10,45 0,5
Arkta: Jiwasana lurata
25
Apthapisiwarakiwa jani ajllirasa 22 rodajas ukxa, sapa maynitkamaxa apsusiwarakiwa
mä promedio 2,67cm de diámetro, 10,45 cm jach’aruxa ukjamaraki 0,5 cm lankhu
sillp’ixa.
Uñañchasiwayiwa aksa tabla de formulación de Ministerio de Salud y Deportes 2012
uksaru, qhananchiwa aka tubérculo deshidratado Hi = 83.90% y Hf 14.91% ukjawa
mak’ipaxa.
82.22% ukjawa mak’iapaxa
Isañuna mak’ipa pisiqtatapa.
Ukjamarusa se calculó el rendimiento del producto deshidratado.
El rendimiento del producto es 15.51%, la perdida de la humedad es 68.99% del
Isaño.
Aksa deshidratado de isañu aka uñaqawitxa akanakwa apsutaraki.
26
4.2.1. Wakicht’a yatxatawi aksa humedad tuqita
Jamuqa Nº 1
Wakicht’ata gráfica de la Concentración de la humedad en las diferentes capas
transversales de Isaño
Arkta: Jiwasana lurata
1.- Akaxa mayiri jalja tuqinxa, lupi qhanampixa isañuna uma utjki ukaxa
jump’suwa.
2.- Payiri jaljarakiwa nayririruxa arktaraki kunatixa uma utjki uka pisiqtayasa,
ukampirusa ch’aranaki ukaxa juk’ata pisiqtaraki.
3.- Kimsiri chiqanxa uñjasirakiwa isañuna taypina chiqajaspawa, akaxa
arktaraki payiriru uka ch’aranaxa juk’ata juk’ata wañsuraki, ukniriwa qhipa
qhipa qhipapunixi.
4.- Aka pusiri jakhuwinxa mä chimpu uñjasiwa, ukaxa saña muniwa aynachata
misturaki kunatixa uma utjki uka, akasti jump’irakiwa misturaki ukjamata juk’ata
juk’ata wañsuraki, akaxa makiparakiwa 39,5ºC Temperatura de promedio
ukjampi aksa deshidratador solar uksana.
1
2
3 c
4
27
Taqi akanakaxa aksa Modelo matemático GAB, sarakistuwa kawniri wañsuwinsa
aksa alimentos tuqinxa, aynachatwa mistuni ukatwa juk’ata juk’ata wañsuraki sasina,
ukatwa aka isañu wañsuyawinxa ukjamarjama wakicht’ataraki.
Aka humedad isañuna wañsuwinxa tantiyt’asiwarakiwa, humedad aksa peso tuqiru
uñañchayasa, sapa 30 k’ata ukjanwa medición ukaxa lurt’asiwaraki kimsuru jurnalana
kunarsatixa deshidratado de isañu ukaxa luraskana ukja, mä temperatura 33,9ºC
promedio ukjampi.
Uyuya Nº 5
Humedad perdida por cada 30 k’ata
Nº Tiempo (min)
Humedad (g) Nº Tiempo (min) Humedad (g)
1 0 min 100 20 590 min 56,49
2 30 min 97,71 21 620 min 54,2
3 60 min 95,42 22 650 min 51,91
4 90 min 93,13 23 680 min 49,62
5 120 min 90,84 24 710 min 47,33
6 150 min 88,55 25 740 min 45,04
7 180 min 86,26 26 770 min 42,75
8 210 min 83,97 27 800 min 40,46
9 240 min 81,68 28 830 min 38,17
10 170 min 79,39 29 860 min 35,88
11 300 min 77,1 30 890 min 33,59
12 330 min 74,81 31 920 min 31,3
13 370 min 72,52 32 950 min 29,01
14 410 min 70,23 33 980 min 26,72
15 440 min 67,94 34 1010 min 24,43
16 470 min 65,65 35 1040 min 22,14
17 500 min 63,36 36 1070 min 19,85
18 530 min 61,07 37 1100 min 17,56
19 560 min 58,78
15,27 Taqpacha 1130 min
Arkta: Jiwasana lurata
28
Humedad ukaxa pisiqtawipaxa sapa 30 minutos ukja aksa isañu deshidratado
luraskana uksanxa, akasti 15,27 gramos ukjaruwa qhipqhiparuxa puritaraki.
Taqpacha kunaymana lurawinxa pachasti 1130 minutos ukjarakiwa makipawaraki.
Salta Nº 9
Curva de deshidratado de Isaño
0
20
40
60
80
100
120
0 m
in
60
min
12
0 m
in
18
0 m
in
24
0 m
in
30
0 m
in
37
0 m
in
44
0 m
in
50
0 m
in
56
0 m
in
62
0 m
in
68
0 m
in
74
0 m
in
80
0 m
in
86
0 m
in
92
0 m
in
98
0 m
in
10
40
min
11
00
min
Hu
me
dad
Tiempo
Humedad (g)
Arkta: Jiwasana Lurata
Isañu 100 gramos ukjatxa, sapa 30 minutos ukjanxa mä
khuskakiwa humedad ukaxa pikiqtaraki aksa deshidratador solar
ukanxa, janiwa kuna mayjt’awisa utjkarakiti.
30 minutos ukjanxa mä qhuskakiwa humedad ukaxa pikiqtaraki
aksa deshidratador solar ukanxa, janiwa kuna mayjt’awisa
29
Uyuya Nº 6
El tiempo en cada 30 k’ata y comportamiento de temperatura en ºC
Arkta: Jiwasana lurata
Tiempo T °C
8:00 h 20
8:30 h 24,5
9:00 h 28,6
9:30 h 31,3
10:00 h 35,3
10:30 h 37,8
11:00 h 40
11:30 h 40
12:00 h 40
12:30 h 40
13:00 h 40
13:30 h 40
14:00 h 40
14:30 h 40
15:00 h 38
15:30 h 35
16:00 h 30
16:30 h 25
17:00 h 19,8
Tiempo ukaxa 8:00 alwata 17:00 jayp’ukamawa uñjasiwayixa,
ukatxa amtasiwarakiwa uka horario ukjana, taqpachatxa
temperatura 33,9ºC promedio ukatxa apsusiwayi.
30
Salta Nº 10
El comportamiento de temperatura versos el tiempo
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Tep
era
tura
en
°C
Tiempo en horas
T °C
Aksanxa uñjasiwa temperatura alwatxa kunjamasa makati sapa 30
k’atana ukjata ukjakama, ukjamaraki 11:00 a.m. 14:00 p.m. janiwa
kunasa mayjakiptkiti ukatxa jayp’u tuqiruxa juk’ata juk’ata jithiqxaraki
sapa 30 k’atana ukjatkama.
Arkta: Jiwasana Lurata
31
4.3. Isañu lupimpi wañsuyata mallt’asina amuykipawi
Unidad Educativo Roberto Pérez Patón jikxatasirakiwa Departamento de La Paz
Provincia Aroma de Cuarta Sección Calamarca uksa tuqina, matrícula 2014 uksanxa
taqpacha yatiqirinakaxa 180 ukjarakiwa nivel secundario ukaxa, jist’awinakatakixa
akanakamwa nivel secundaria uksanakatxa ajllitamxa: cuarto, quinto, sexto
ukjamaraki séptimo, taqpachanixa 85 yatiqirinakapxanwa.
Pusi cursos uksatxa tunka yatiqirinakawa jiskt’añatakixa ajllitanxa, taqpachanixa pusi
tunka ukjanipxamwa, taqpachanitakiwa jiskht’awinakaxa wakicht’atanxa, kimsa
muestra ukataki kumjamatixa Uyuya tuqina uñjasi.
4.3.1. Taqi kastanakampi wakicht’ata jist’awinakataki
Uyuya Nº 7
Isañu wañsuyaña muxsakiptayañampi k’arakiptayañampi yapt’asa
Nuestra Materia
Prima Cantidad Aditivo Cantidad
1 Isaño 100g Jayu 5g
2 Isaño 100g Azúcar 5g
3 Isaño 100g --------- ----------
Arkta: Jiwasana lurata
Mä kasta jiskt’awikiwa kimsa muestra ukatakixa wakicht’atana, 100 gramo ukaruxa 5
gramos jayu uchatana, payiriruxa ukjamaraki azúcar ukatxa kimsirirusti isañu
ukakraki wakicht’atanxa, akaxa deshidratado solar uksa tuqi wakicht’ataraki.
Kimsa muestra ukatxa aka factores sensoriales del isañu deshidratado kawnirisa
walispaxa sapxarakispaxa.
32
1. ¿JUMAXA ISAÑU UÑT’TATI?
Uyuya Nº 8
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Jumaxa
isañu
uñt’tati?
Control Porcentaje
Jisa 29 72
Janiwa 11 28
Taqpacha 40 100
Arkta: Jiwasana lurata
Akja 40 jiskt’ataxa 29 ukjaniwa uñt’aptawa sapxaraki ukatxa 11 ukjaniwa janiwa
uñt’apti sapxaraki.
Jamuqa Nº 2
Isañu uñt’irinaka
Jisa 72%
Janiwa 28%
¿Jumaxa isañu uñt’tati?
72% ukja yatiqirinakawa isañxa uñt’apwa sapxaraki.
28% ukja yatiqirinakaxa isañxa janiwa uñt’apkiti sapxaraki.
33
2. ¿JUMAXA ISAÑU UÑT’STA UKAXA MANQ’TATI?
Uyuya Nº 9
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
Arkta: Jiwasana lurata
Akja 29 jiskht’atasti 5 jisa uñt’asinxa manq’tuwa sapxaraki ukatsti 24 janiwa
uñt’asinxa manq’kti sapxaraki.
¿Jumaxa isañu
uñt’sta ukaxa
manq’tati?
Control Porcentaje
Jisa 5 17
Janiwa 24 83
Taqpacha 29 100
Jisa 17%
Janiwa 83%
¿Jumaxa isañu uñt’sta ukaxa maq’tati?
83% ukja yatiqirinakawa uñt’asinxa janiwa manq’apkti
sapxaraki.
17% ukja yatiqirinakawa uñt’asinxa manq’aptuwa sapxaraki.
Jamuqa Nº 3
Isañu manq’irinaka
34
3. ¿MALLT’AÑA MUNASMATI?
Uyuya Nº 10
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Mallt’aña
munasmati? Control Porcentaje
Jisa 37 92
Janiwa 3 8
Taqpacha 40 100
Arkta: Jiwasana lurata
Akja 40 jiskht’atasti 37 ukjaniwa mallt’aña munapxtha sapxaraki ukatsti 3 janiwa
mallt’aña munapkiti sapxaraki.
Jamuqa Nº 4
Aceptabilidad de Isaño para probar
Jisa 92%
Janiwa 8%
¿Mallt’aña nunasmati?
92% ukja yatiqirinakawa mallt’aña munapxtha sapxaraki.
8% ukja yatiqirinakawa janiwa mallt’aña munapkiti sapxaraki.
35
K’ask’a 21%
Muxsa 38%
Jaxu 19%
Jani q’aphini
22%
¿Kunjamakisa sabor ukaxa?
4. ¿KUNJAMAKISA SABOR UKAXA?
Uyuya Nº 11
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Kunjamakisa
sabor ukaxa? Control Porcentaje
K’ask’a 8 21
Muxsa 14 38
Jaxu 7 19
Jani q’aphini 8 22
Taqpacha 37 100
Arkta: Jiwasana lurata
Akja 37 ukjaru jiskht’ataxa: 8 k’ask’a, 14 muxsa, 7 jaxu ukatxa 8 jani q’aphini
sapxaraki.
Jamuqa Nº 5
Encuesta sobre sabor del producto
38% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa musq’awa aka isañu wañt’ayataxa sapxaraki.
22% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa jani q’aphinirakiwa isañu wañt’ayataxa sapxaraki.
21% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa k’ask’awa aka isañu wañt’ayataxa sapxaraki.
19% ukja yatiqirinakaru jiskt’taxa isañu wañt’ayataxa jaxuwa sasina sapxaraki.
36
5. ¿KUNJAMAKISA Q’APHI UKAXA?
Uyuya Nº 12
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Kunjamakisa
q’aphi ukaxa? Control Porcentaje
Munañjama 20 54
Jani munañjama 17 46
Taqpacha 37 100
Arkta: Jiwasana lurata
Aka 37 ukjaru jiskht’ataxa: 20 munañjawa sapxarakiwa ukatxa 17 jani munañjamakiti
sapxarakiwa.
Jamuqa Nº 6
Agradable del producto
Munañjama 54%
Jani munañjam
a 46%
¿Kunjamakisa k'aphipaxa ukaxa?
54% ukja yatiqirinakaru jiskht’ataxa munañjamawa
sapxarakiwa.
46% ukja yatiqirinakaru jiskt’ataxa janiwa munañjakiti
sapxarakiwa.
37
6. ¿KUNJAMAKISA JUMATAKIXA SAMIPAXA?
Uyuya Nº 13
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Kunjamakisa
jumatakixa
samipaxa?
Control Porcentaje
Askiwa 22 59
Janiwa askikiti 15 41
Taqpacha 37 100
Arkta: Jiwasana lurata
Aka isañuna samipata jikt’ataxa: 22 ukjanixa askiwa ukatxa 15 janiwa askikiti
sapxarakiwa.
Jamuqa Nº 7
Encuesta sobre el olor
Askiwa 59%
Janiwa askikiti
41%
¿kunjamakisa jumatakixa samipaxa?
Mä 59% ukxa yatiqirikaru jiskt’ataxa samipaxa askikiskiwa
sasawa sapxaraki.
Mä 41% ukxa yatiqirinakaru jiskt’ataxa samipaxa janiwa
askikiti aka deshidratado isañu ukaxa sapxaraki.
38
7. ¿AKA LURT’ATA MAQ’AÑA MUNASMATI?
Uyuya Nº 14
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Aka lurt’ata
maq’aña
munasmati?
Control Porcentaje
Jisa 21 57
Janiwa 16 43
Taqpacha 37 100
Arkta: Jiwasana lurata
Aka jiskht’awiruxa akjama sasawa jaysapxaraki: 21 ukjaxa jisa ukatxa 16 janiwa
manq’añana munapkiristi sasa.
Jisa 57%
Janiwa 43%
¿Aka lurt’ata mak’aña munasmati?
Mä 57% ukja yatiqirinakaru jiskht’ataxa manq’añana
munapxiristhwa sapxaraki.
Mä 43% yatiqirinakaru jiskht’ataxa janiwa manq’aña munkiristi
sapxarakiwa.
Jamuqa Nº 8
Jaqina manq’atapa
39
Sumapata
5%
Qullatapata
71%
Valor nutricion
al ukanipata
24%
¿Kunatsa manq’aña munasma?
Mä 71% ukjanixa qullatapata manq’irista sapxaraki.
Mä 24% ukjaru jiskht’ataxa valor nutricional ukanipata muniristha
sapxaraki.
Aka 5% sumapamwa manq’aña muntha saraki.
8. ¿KUNATSA MANQ’AÑA MUNASMA?
Uyuya Nº 15
Datos de la encuesta del deshidratado de Isaño
¿Kunatsa manq’aña
munasma? Control Porcentaje
Sumapata 1 5
Qullatapata 15 71
Valor nutricional
ukanipata 5 24
Taqpacha 21 100
Arkta: Jiwasana lurata
Jaysawinakasti akjamanakarakiwa: 1 saraki sumapata, 15 qullatapata ukatxa 5 valor
nutricional ukanipata manq’aña munirista sapxaraki.
Jamuqa Nº 9
Consumo aparente del Isaño
40
Papas fritas
ukjama alxaspan
a 40%
Características uka walicht’a
spana 27%
Información
nutricional
ukanipana
22%
Walikiskiwa 8%
Janiwa yatkti
3%
¿Aka achuru kuna iwxa churasma?
9. ¿AKA ACHURU KUNA IWXA CHURASMA?
Uyuya Nº 16
Producto ukaru iwxanaka
Akanakarakiwa iwxanakaxa: 15 papa fritas ukjama aljaspana, 10 características uka
walicht’aspana, 8 información nutricional ukanipana, 3 walikiskiwa ukatxa 1 janiwa
yatkti sasawa saraki.
Jamuqa Nº 10
Producto encuestado iwxt’ata
¿Aka achuru kuna
iwxa churasma? Control Porcentaje
Papas fritas ukjama
aljaspana 15 40
Características uka
walicht’aspana 10 27
Información nutricional
ukanipana 8 22
Walikiskiwa 3 8
Janiwa yatkti 1 3
Taqpacha 37 100
Arkta: Jiwasana lurata
41
4.4. Isañu lupimpi wañsuyata lurt’ataxa jisk’a laq’unakapa uñakipawi
Khaysa Laboratorio Municipal de La Paz 300 gramos ukjawa apataraki, kimsiri
muestra jaysata aksa yatiqirinakata mä jiskht’awina aka análisis sensorial tuqita.
Uyuya Nº 17
Análisis microbiológico
Arkta: Gobierno Autónomo Municipal de La Paz, Dirección de Laboratorio
Municipal, Unidad de laboratorio de Alimentos y Bebidas, 2014
Taqpacha Meso filos 2x10ˆ2 UFC/ml ukxa jakthapitarakiwa, kamachi ukaxa
1x10ˆ4 UFC/g ukxaqwa jay saraki.
Taqpacha Coliformes ˂1X10ˆ2 UFC/ml ukxa jakthapitarakiwa, kamachi ukaxa
1x10ˆ1 UFC/g ukjaqwa walikispawa saraki.
PARÁMETROS RESULTADOS LÍMITE DE
REFERENCIA
Recuento Total de
Mesofilos 2x10ˆ2 UFC/ml 1x10ˆ4 UFC/g
Recuento Coliformes
Totales ˂ 1X10ˆ2 UFC/ml 1x10ˆ1 UFC/g
Recuento Coli Fecal ------------------- -------------------
Salmonella spp. AUSENCIA AUSENCIA
Recuento de
staphylococcus aureus
Coagulasa positiva
˂ 1X10ˆ2 UFC/ml 1x10ˆ1 UFC/g
Rcto. Mohos y levaduras --------------------- -------------------
Escherichia coli ˂ 1x10ˆ2 UFC/ml ˂ 3 UFC/g
Jiskht’ataxa taqi kasta sugerencia sapxaraki: 40% papas fritas ukjama aljaspana, 27%
características ukaxa walicht’aspana, 22% información nutricional ukanipana, 8%
walikiskiwa ukatxa 3% janiwa yatipkti sapxaraki.
42
Aka staphylococcus aureus Coagulasa positiva ˂1X10ˆ2 UFC/ml, kamachi
ukaxa 1x10ˆ1 UFC/g ukjakwa walikiskiwa saraki.
Aka Escherichia coli ˂1x10ˆ2 UFC/ml ukxa jakthapitaraki, kamachi ukaxa ˂3
UFC/g ukxawa saraki.
Aka kamachi Resolución Ministerial Nº591-2008-SA/DM reglamento sanitario de
Perú tuqnama uñakipasiwarakiwa, aka muestra ukaxa walikiskiwa sarakiwa,
laboratorio uksatxa taqpacha Coliformes janiwa mirtawixa utjkiti sasawa
uñañchayaraki.
4.5. Isañu lupimpi wañsuyata chanipa yatxatawi
4.5.1. Chani
4.5.1.1. Mayjt’iri chani
Uyuya Nº 18
Costo de materia prima y aditivos
Nº Detalle Unidad Cantidad C/U Total
(Bs)
1 Isañu g 300 0,01 1,72
2 Agua l 3 0 0
3
Hipoclorito de
sodio g 0,06 0,01 0,001
Taqpacha 1,72
Akanxa Chani mayjt’iri ukanakakirakiwa jakhthapita.
4.5.1.2. Jani mayjt’ri chani
4.5.1.2.1. Costo de depreciación
Arkta: Jiwasana lurata
43
Uyuya Nº 19
Costo de depreciación
Nº Detalle Unidad Cantidad P/U Total Vida
útil Año Mes Semana
Total
(Bs)
1
Secador
Solar Maq. 1 220 220 3 73,33 6,11 1,22 1,22
2 Cuchillo Pieza 1 20 20 4 5 0,42 0,08 0,08
3 Cuchara Pieza 1 3 3 5 0,6 0,05 0,01 0,01
4 Bañador Pieza 1 25 25 1 25 2,08 0,42 0,42
5 Cepillo Pieza 1 5 5 1 5 0,42 0,08 0,08
6
Balanza
Analítica Pieza 1 350 350 2 175 14,58 2,92 2,92
Taqpacha 4,73
Aksa Uyuya tuqinxa taqpacha depreciación ukanakawa uñjasiraki.
4.5.1.2.2. Costo de mano de obra
Uyuya Nº 20
Costo de mano de obra
Nº Detalle Unidad Cantidad P/U Mes Semana Total
(Bs)
1 Mano de obra Personal 1 180 45 9 9
Taqpacha 9
Phisqha urumxa qawqhasa payllata mä irnaqiriruxa uka aksa Uyuya tuqinxa
qhanstayaraki.
Arkta: Jiwasana lurata
Arkta: Jiwasana lurata
44
4.5.1.3. Taqi jani mayjt’iri chani
Uyuya Nº 21
Costo de depreciación mas mano de obra
Nº Costos fijos Total
(Bs)
1 Depreciación 4,73
2 Mano de obra 9
Taqpacha 13,73
Aksa Uyuya tuqinxa depreciación ukataxa mano de obra jakhthapisiwayaraki.
4.5.2. Taqi chani
Uyuya Nº 22
Taqi chani
Nº Costo Total Total
(Bs)
1 Costos fijos 13,73
2
Costos
variables 1,72
Taqpacha 15,45
Aka costos taqpachaxa 15,45 Bolivianos ukjarakiwa jakthapita.
4.5.3. Costo unitario
Taqpacha 10 unidades akjarakiwa apst’asiwaraki ukata costo unitario ukaxa akjamwa
uñakipasiwaraki:
Arkta: Jiwasana lurata
Arkta: Jiwasana lurata
45
Aka 10 unidades ukanakaxa mä bolsitas de nylon ukaru wint’atarakiwa sapa maynisti
15 gramos ukjanirawa, sapa unidad ukaxa 1 Boliviano con 50 centavos ukjarakiwa
chanipaxa.
Gramo tuqiru apsutaxa, 0,103 Boliviano ukjarakiwa chanipaxa 1 gramo ukanxa.
46
PHISQHIRI PHAT’A
AMTA TUKUYA IXWANAKAMPI
5.1. Amta tukuya
Kunjamatixa aksa resultados obtenidos uksa tuqitxa aka isañuruxa mä valor
agregado ukaxa churasispawa ukjamawa uñacht’asiwayiwa, kunatixa deshidratado
ukaxa lurt’atachixa akasti manq’asirakispawa markachirinakana ukjamaraki
alakipataspa.
Aka deshidratador solar ukaxa kunjampachasa lurt’asiwayarakiwa akxa mä
innovación tecnológica en relación a los deshidratados conocido ukjamachixaya,
ukampirusa ukja chanitakkiwa aksa alimentos wañsuwi tuqinxa.
Aksa curvas de deshidratado de isañu uksa tuqinxa determinacion ukaxa
uñjasiwayiwa aka temperatura de promedio de 39,5ºC ukjampi
Aksa evaluación sensorial uksanxa yatxatasiwaraki aka kimsa muestras ukatxa
kawnirirusa walikispawa sapxaraki, 57% ukjawa walikiwa sapxaraki, 71% ukjaxa
janchisatakixa qullarakichixaya sapxaraki, 40% papas fritas ukjama aljaspana sasa
sugerencias ukja ucht’apxaraki ukatxa 27% característica ukanakaxa
walicht’asiskakpana sapxaraki.
Aksa análisis microbiológico del Laboratorio Municipal de La Paz uksa tuqitxa, un
producto con bajos niveles de micro organismos patógenos e inocuos según
Resolución Ministerial Nº591-2008-SA/DM Reglamento Sanitario de Perú sasawa
qhanancharaki.
Aksa chani tuqita sapa mä bolsitas 15 gramos ukatxa 1,5 Bolivianos ukjarakiwa
uñakipasiwayi.
47
5.2. Ixwanaka
Estudios de aplicación de isañu seca como un alimento funcional uksa tuqitxa
juk’ampi yatxataskañaki
Deshidratador solar yaqha kasta achunakampi yant’aña aka deshidratado uka
lurañataki, sañani Tomate.
Aka escalamiento para producir a escala industrial aplicando el modelo de GAB uka
wakicht’aña jani aynacht’askañataki.
Optimizar los parámetros de producción de deshidratado de Isañu, akanakasti taqi
kasta pankanaka uñakipasa.
Wali suma uñakipaña aksa las cualidades nutricionales de los alimentos
deshidratados uksa tuqita juk’ampirusa aksa isañu tuqita mä aski manq’añapataki.
Kunaymana aksa secado de Isaño en bandeja con otras medidas de espesor de
rodajas y diferentes velocidades de aire wakicht’aña ukjamaraki yant’aña.
Suma aksa valor medicinal del isañu uksata yatxataña ukjamata mä suma yatxatawi
qillt’añataki.
48
ULLATA PANKANAKA
SANDOVAL, A. (2007). Elaboración de harina precocida de papa solanun tuberosum,
en autoclave, con las variedades Superchola y Gabriela, consumo humano.
Universidad Técnica de Ambato. Disponible en:
http://fcial.uta.edu.ec/archivos/HPapaPrecocida.pdf.
Universidad Nacional Abierta y Adistancia – UNAD. (2005). Evaluación Sensorial.
Recuperadodehttp://www.pymeslacteas.com.ar/userfiles/image/4902Evaluacion%20s
ensorial.PDF.
VEGA, A.; ANDRÉS, A y FITO P (2005) modelado de la cinética de secado del
pimiento rojo (Capsicum annuum l. cv lamuyo). Información tecnológica- vol. 16 Nº6:
Págs.: 3-11.
Energía solar.mx (2009-2014). ¿Qué es un secador o deshidratador solar?. Ventajas
de las secadores solares. Recuperado de http://www.energiasolar.mx/secador-
solar/es-secador-o-deshidratador-solar-ventajas-las-secadoras-solares.html
Mercydery (2011). El Isaño. Recuperado de
http://www.buenastareas.com/ensayos/El-Isa%C3%B1o/2752658.html.
Condori Vera M.D. (2011). isaño - Mercy Deri Condori Vera. Recuperado de
http://www.google.com.bo/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&u
act=8&ved=0CCMQFjAB&url=http%3A%2F%2Fmercycond.files.wordpress.com%2F2
011%2F10%2Fisac3b1o.docx&ei=cf7FU5G0C42xyATozILIBg&usg=AFQjCNEBy2K5
cvxacnX9jXFO6ZbApTybcw&bvm=bv.71126742,d.aWw.
49
Archivos Latinoamericanos de Nutrición. (2014). Determinación de la calidad
microbiológica de alimentos servidos en comedores de empresas privadas.
Recuperado de http://www.scielo.org.ve/scielo.php?pid=s0004-
06222000000200011&script=sci_arttext
VEGA, A; TELLO, C y LEMUS, M. (2007). Simulación matemática del proceso de
secado de la Gracilaria Chilena (Gracielaria chilensis). Revista chilena de ingeniería,
vol. 15 Nº 1, pp. 55-64.
ANTEZANA, L. F. 2001. Determinación del rendimiento potencial de cultivares
priorizados de papa (Solanum tuberosum), oca (Oxalis tuberosa) e Isaño
(Tropaeolum tuberosum), en el departamento de Cochabamba. Tesis Ing. Agr.
Facultad de Ciencias Agrícolas, Pecuarias, Forestales y Veterinarias “Dr. Martín
Cárdenas”, UMSS. Cochabamba, Bolivia. 117p.
GARCÍA, W., E. GUEVARA. 2002. Evaluación de un inhibidor de brotación de
papalisa en almacén.
GONZALES, R., F. TERRAZAS. 2001. Mejoramiento de los sistemas de
almacenamiento de papalisa y oca en Candelaria. En: Informe anual 2000-01
Fundación PROINPA. Cochabamba, Bolivia. 5p.
PATIÑO, F. 2000. Rendimiento potencial de papa nativa (Solanum tuberosum ssp.
andigena y stenotonum), papalisa (Ullucus tuberosus), oca (Oxalis tuberosa) e isaño
(Tropaeolumtuberosum), en la localidad de Candelaria (prov. Chapare,
Cochabamba). Tesis Ing. Agr. Facultad de Ciencias Agrícolas, Pecuarias, Forestales
y Veterinarias “Dr. Martín Cárdenas”, UMSS. Cochabamba, Bolivia. 94p.
Gonzales, S., Almanza, J., Oros, R. & A. Devaux. 2003. Producción de oca (Oxalis
tuberosa), papalisa (Ullucus tuberosus) e Isaño (Tropaeolum tuberosum): Avances
50
en la investigación del manejo agronómico. Documento de trabajo No.22.Fundación
PROINPA. Programa Colaborativo de Manejo, Conservación y Uso de la
Biodiversidad de Raíces y Tubérculos Andinos (PBRTAs). Proyecto Papa Andina,
Cochabamba. 50 p.
Grau, A., R. Ortega Dueñas, C. Nieto Cabrera & M. Hermann. 2003. Mashua
(Tropaeolumtuberosum Ruíz and Pav.) promoting the conservation and use of
underutilized and neglected crops. 25. International Potato Center, Lima,
Perú/International Plant Genetic Resources Institute, Roma. 65 p.
BALDEÓN, E. (2004). Evaluación de las propiedades fisicoquímicas de la caigua
(Cyclanthera pedata L.) deshidratada como fuente de fibra dietética. Tesis de post
grado Especialidad de tecnología de alimentos UNALM.
BARBOSA, G Y VEGA, H. (2000). Deshidratación de Alimentos. Editorial Acribia,
S.A. Zaragoza- España.
CAMPOS, D.; NORATTO, G.; CHIRINOS, R.; ARBIZU, C.; ROCA., W y CISNEROS-
ZEVALLOS, L. (2006). Antioxidant capacity and secondary metabolites in four
species of Andean tuber crops: native potato (Solanum sp.), mashua (Tropaeolum
tuberosum Ruiz & Pavón), Oca (Oxalis tuberosa Molina) and ulluco (Ullucus
tuberosus caldas). Journal of the Science of Food and Agriculture 86: 1481-1488.
CHIRINOS, R.; CAMPOS, D.; ARBIZU, C.; ROGEZ, H.; REES J-F; LARONDELLE.,
NORATTO, G y CISNEROS-ZEVALLOS, L. (2006). Effect of genotype, maturity
stage and post-harvest storage on phenolic compounds, carotenoid content and
antioxidant capacity, of Andean mashua tubers (Tropaeolum tuberosum Ruiz &
Pavón). Journal of the Science of Food and Agriculture 87: 437-446.
Mejía Cañas C. A. (2012). Los diferentes conceptos de valor. Recuperado de
http://www.planning.com.co/bd/archivos/Febrero2012.pdf.
51
ESPINOZA, S.; MONTEGHIRFO, M.; ALVAREZ, J y ARNAO, I. (2002). Análisis
electroforético unidimensional y bidimensional de las proteínas de Tropaeolum
tuberosum (Mashua). Centro de investigación de Bioquímica y nutrición, laboratorio
de química bioorgánica. (UNMSM).
HUAMÁN, M. (2001). Predicción de la actividad de agua utilizando el modelo
matemático de GAB en el proceso de deshidratación osmótica del capuli (Physalis
peruviana). Tesis para optar el titulo de magíster scientiae en la Universidad Nacional
Agraria la Molina. Perú.
NAVAS, G.; VEGA DE ROJAS, B y SORIARE, L. (1993). La mashua (Tropaeolum
tuberosum) fuente potencial de carbohidratos. Escuela Politécnica Nacional. Instituto
de investigación Tecnológica. Simposio en carbohidratos. pp.233-237.
RIOS, C. (2004). Contribución al estudio de algunos compuestos bioactivos y de la
capacidad antioxidante presente en diez genotipos de mashua (Tropaeolum
tuberosum Ruiz & Pavon) y a la evaluación de su estabilidad. Tesis para optar el
grado académico de ingeniero en industrias alimentarías en la Universidad Nacional
Agraria La Molina. Perú.
TOOR, K y SAVAGE, P. (2006).Effect of semi-drying on the antioxidant components
of tomatoes.Food Chemistry 94, 90-9.
52
YAPXATA
Yapxata Nº 1: Isañu uksata jiskht’awi
Jikkt’iri: Univ. Zacarias Mamani
Carrera: Ingeniería en Industria de Alimento I.- Jiskt’awinakxa suma ullart’ama ukatxa x ukampi chimpuntarakma kawniri
jaysawiya wakiskirichi. 1.- ¿Jumaxa isañu uñt’tati? Jisa Janiwa Jaysawixa janiwachi ukaxa makipama 3 jikt’awiru, janukasti sarantaskakima.
2.- ¿Jumaxa isañu uñt’sta ukaxa maq’tati? Jisa Janiwa 3.- ¿Mallt’aña nunasmati? Jisa Janiwa Jaysawixa janiwachi ukaxa janiwa wakisirixiti jist’askañaki, janukasti sarantaskakima ukatxa suma
ullart’ama II uka.
II.- Isañuxa Suni (Peru-Bolivia) uksana achuriwa, yatxatatanakaxa es medicinal próstata, hígado, disminuye el cáncer y tiene alto valor nutricional sasawa sapxaraki.
4.- ¿Kunjamakisa q’aphipaxa? K’ask’a Musk’a Jaxu Jani q’aphipi 5.- ¿Kunjamakisa olor ukaxa? Munañjama Jani munañjama 6.- ¿Kunjamakisa jumatakixa samipaxa? Askiwa Janiwa askikiti 7.- ¿Aka lurt’ata maq’aña munasmati? Jisa Janiwa Jaysawixa jisa ukaxa sarantaskakima janukasti makipama 8 ukaru.
8.- ¿Kunatsa manq’aña munasma? Sumapata Qullatapata Valor nutricional ukanipata 9.- ¿Aka achuru kuna sugerencia churasma?
Papas fritas ukjama aljaspana Características uka walicht’aspana Información nutricional ukanipana Walikiskiwa Janiwa yatkti
Arkta: Jiwasana lurata
cc
c
c
ccc
ccc
53
Yapxata Nº 2: Laboratorio de Municipal uksana uñakipata
54
Julli Nº 1: pesado de la materia prima
Julli Nº 2: Isañu en bandeja melimitrada de acero inoxidable
Khithita: Nayana apsuta, 2014
Khithita: Nayana apsuta, 2014
55
Julli Nº 3: lavado y desinfectado
Julli Nº 4: Deshidratado en el secadero solar en rodajas
Khithita: Nayana apsuta, 2014
Khithita: Nayana apsuta, 2014
56
Julli Nº 5: Isañu recién cosechado de surco
Julli Nº 6: Isañu ali
Khithita: Nayana apsuta, 2014
Khithita: Nayana apsuta, 2014
57
Julli Nº 7: Oreado de isañu
Khithita: Nayana apsuta, 2014