Download pdf - Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych

Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach:

geneza i funkcjonowanie systemów politycznych

Biblioteka Instytutu Polsko-Rosyjskiego nr 3

Библиотека «Русско-польского института» № 3

Rafał Czachor

Abchazja, Osetia Południowa,

Górski Karabach:

geneza i funkcjonowanie systemów

politycznych

Wrocław 2014

Seria naukowa: Biblioteka Instytutu Polsko-Rosyjskiego

Научная серия: Библиотека «Русско-польского института»

Redaktorzy serii: Nadieżda Bagdasarian, Olga Orlowa, Irina Popadeykina, Rafał

Czachor

Редакторы серии: Надежда Багдасарьян,Ольга Орлова, Ирина Попадейкина,

Рафал Чахор

Recenzja naukowa: dr hab. prof. UWr. Andrzej Czajowski, Instytut Politologii

Uniwersytetu Wrocławskiego

prof. zw. dr hab. Marian S. Wolański, rektor Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Przed-

siębiorczości i Techniki w Polkowicach

Научная рецензия: доктор полт. наук, проф. Анджей Чайовски, Институт

политологии, Вроцлавский университет

доктор ист. наук, проф. Марьян С. Волянски, ректор Нижнесилезской выс-

шей школы предпринимательства и техники в Польковице

Rafał Czachor, Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funk-

cjonowanie systemów politycznych, Instytut Polsko-Rosyjski, Wrocław 2014,

ISBN: 978-83-935729-8-4

Рафал Чахор, Абхазия, Южная Осетия, Нагорный Карабах: стано-

вление и функционирование политических систем, Русско-польский

институт, Вроцлав 2014, ISBN: 978-83-935729-8-4

Korekta tekstu: Danuta Czachor

Корректор: Данута Чахор

Projekt okładki: Michał Bartnik

Проект обложки: Михал Бартник

Publikacja dostępna na licencji Creative Commons CC BY 3.0 „Attribution”

Публикация доступна по лицензии Creative Commons CC BY 3.0 „Attribu-

tion”

Wydawca: Fundacja Instytut Polsko-Rosyjski, www.ip-r.org

Издательство: Фонд «Русско-польский институт», www.ip-r.org

Publikacja wydana ze środków finansowych Instytutu Polsko-Rosyjskiego w ra-

mach projektu badawczego „Niepodległe, nieuznawane: systemy polityczne Ab-

chazji, Osetii Południowej i Górskiego Karabachu”

Публикация издана на денежные средства «Русско-польского института»

в рамках проекта «Независимые, непризнанные: политические системы Аб-

хазии, Южной Осетии и Нагорного Карабаха»

Книга распространяется бесплатно

Egzemplarz bezpłatny

SPIS TREŚCI

Wstęp 7

Rozdział 1. Suwerenność państwa we współczesnym świecie – uwagi teoretyczne

17 1.1 Pojęcie samostanowienia narodów 17 1.2 Suwerenność państwa i jej zakres 27 1.3 Prawne aspekty uznania niepodległości państwa 31 1.4 Polityczne aspekty uznania niepodległości państwa 34

Rozdział 2. Rozpad Związku Radzieckiego i powstanie suwe-rennych państw – uwarunkowania polityczno-prawne

45 2.1 Wczesna pierestrojka – próby reformy państwa ra-dzieckiego

45

2.2 Późna pierestrojka – okoliczności dezintegracji Związku Radzieckiego

54

2.3 Geneza procesów dezintegracyjnych na obszarze postradzieckim

73

2.4 Tendencje separatystyczne na Kaukazie w okresie dezintegracji ZSRR

92

Rozdział 3. Republika Abchazja

104

3.1 Geneza separatyzmu abchaskiego i przebieg walki o niepodległość

104

3.2 Rozwiązania ustrojowe 139 3.3 Funkcjonowanie i trwałość systemu politycznego 152

Rozdział 4. Republika Osetii Południowej

197

4.1 Geneza separatyzmu osetyjskiego i przebieg walki o niepodległość

197


Rozdział 5. Republika Górskiego Karabachu (Arcach)

293

5.1 Geneza separatyzmu karabaskiego i przebieg walki o niepodległość

293


Rozdział 6. Determinanty przetrwania Abchazji, Osetii Połud-niowej i Górskiego Karabachu

381 6.1 Czynniki wewnętrzne 384 6.2 Czynniki zewnętrzne 392

Zakończenie 414

Bibliografia 419

Indeks osób 438

Резюме 444

Załączniki 450 Konstytucja Republiki Abchazja 450 Konstytucja Republiki Osetia Południowa 471 Konstytucja Republiki Górskiego Karabachu 509

O Instytucie Polsko-Rosyjskim 557

О «Русско-польском институте»

558

Wstęp

Rozpad Związku Radzieckiego, choć nieoczekiwany i szokujący dla większości tak radzieckich obywateli, jak i zagranicznych sowietologów, nastąpił stosunkowo szyb-ko i bez poważnych konfliktów zbrojnych, przymusowego exodusu ludności cywilnej czy ciężkich walk na tle religij-nym.

Dla części obserwatorów upadek radzieckiego impe-rium był naturalną koleją losu, sprawiedliwym rozpadem „więzienia narodów”, dla innych zaś wynikiem spisku, działania sił zewnętrznych, dążących do likwidacji potęż-nego państwa, przez ponad cztery dekady współdecydu-jącego o losach świata. Dyskusje o okolicznościach i przesłankach dezintegracji ZSRR, choć w pewnych krę-gach wciąż żywe, już we wczesnych latach 90. ustąpiły miejsca żywiołowym dyskusjom o nowym ładzie niepod-ległych państw postradzieckich, redefinicji systemów po-litycznych czy kierunkach pożądanych reform. Kwestia rozpadu ZSRR, wciąż świeża i dla wielu obywateli dawne-go ZSRR bolesna, w obliczu nowych wyzwań, chaosu i pauperyzacji ludności stawała się nieaktualna. Z per-spektywy państw zachodnich satysfakcja związana z upadkiem głównego politycznego antagonisty szybko została zastąpiona niepewnością i strachem o stabilność i pokój obszaru postradzieckiego, istotnie wpływającego na bezpieczeństwo całego świata, między innymi ze względu na rozsiane od Białorusi po Kazachstan instalacje broni atomowej. Stany Zjednoczone od życzliwego stano-wiska wobec deklaracji suwerenności kolejnych republik postradzieckich przeszły na pozycję zwolennika zacho-wania pewnych struktur koordynujących i utrzymujących więź pomiędzy dawnymi częściami ZSRR. Tym samym po

Rafał Czachor

8

ogłoszeniu suwerenności przez wszystkie dawne socjali-styczne republiki tworzące Związek Radziecki pojawiło się przekonanie, że dziejowej sprawiedliwości stało się zadość, „więzienie narodów” przestało istnieć i fakt ten nie powinien pociągnąć za sobą procesu kolejnych zmian terytorialnych. W myśl tej wizji państwa postsowieckie winny per analogiam powtórzyć schemat wydarzeń w Europie Środkowej, gdzie Polska, Czechosłowacja czy Węgry zerwania z ustrojem komunistycznym nie wiązały z kontestacją przyjętych po II wojnie światowej zobowią-zań międzynarodowych w zakresie granic państwowych. Tymczasem proces dezintegracji obszaru postradzieckie-go nie zakończył się podpisaniem porozumień białowie-skich dotyczących rozwiązania ZSRR w grudniu 1991 ro-ku. Jeszcze w późnej fazie pierestrojki dały o sobie znać nabrzmiewające przez lata tendencje emancypacyjne w różnych jednostkach administracyjnych, od Naddnie-strza i Krymu, poprzez Nachiczewań i Górski Karabach do Tatarstanu i Jakucji.

Procesy te i ich skala w zasadzie nie różniły się od procesów zachodzących w poszczególnych republikach związkowych. Praktyka wydarzeń po 1991 roku udowod-niła, iż tylko status danego podmiotu w radzieckim pań-stwie federacyjnym decydował o szansach powodzenia działań emancypacyjnych. Podmioty o randze niższej niż jednostki administracyjne ZSRR najwyższego rzędu, choć tak jak republiki związkowe tworzone w oparciu o kryte-rium etniczne, nie potwierdziły swoich aspiracji, będąc ograniczanymi zarówno przez władze wyższego rzędu (republikańskie), obawiające się o integralność swojego terytorium, jak i społeczność międzynarodową, dającą ja-sno do zrozumienia, iż nie będzie przyzwolenia na kolejną „paradę suwerenności”.

Swoistą ironią losu wydaje się zatem fakt, iż niepod-ległość i powszechne uznanie na arenie międzynarodowej

Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach

9

w 1991 roku uzyskała Republika Białoruś – najbardziej zsowietyzowana część ZSRR, w której praktycznie nie było dążeń niepodległościowych, a ponad 90% społeczeń-stwa opowiadało się za pozostaniem w strukturze pań-stwa radzieckiego, a wyrażające aspiracje niepodległo-ściowe i posiadające spetryfikowaną świadomość naro-dową Czeczenia, Tatarstan czy Górski Karabach nie uzy-skały takiego przywileju. Dążenia niepodległościowe mniejszych narodów, nieposiadających własnych republik najwyższego rzędu w składzie ZSRR, zostały niejako zło-żone na ołtarzu rzekomego pokoju, gwarantującego ist-nienie obecnego ładu międzynarodowego. Praktyka poli-tyczna, zmierzająca ku temu by nieuznawać suwerenność aspirujących do niej podmiotów o randze niższej niż daw-na socjalistyczna republika radziecka była kompromisem pomiędzy moralnym nakazem – w innych kategoriach: geopolitycznym interesem – uznania politycznej organiza-cji Ukraińców, Gruzinów, Kazachów a obawą, inaczej: również geopolitycznym interesem, o konsekwencje zbyt daleko idącego rozczłonkowywania dawnego państwa radzieckiego.

W istocie proces rozpadu Związku Radzieckiego, po-nad dwie dekady po oficjalnym ogłoszeniu tego faktu w grudniu 1991 roku, wciąż trwa. Do takiego stwierdzenia względem trzech republik będących przedmiotem niniej-szego opracowania uprawomocnia fakt, iż zjawiska spo-łeczno-polityczne tam zachodzące niczym nie odbiegały od wydarzeń w innych częściach ZSRR. Problemy, będące źródłem abchaskiego czy osetyńskiego separatyzmu, nie znalazły właściwego rozwiązania na początku lat 90., do dziś przypominając o niełatwym dziedzictwie politycz-nym i historycznym obszaru dawnego Związku Radziec-kiego. Utrzymanie wprowadzonego w okresie ZSRR po-działu administracyjnego, konflikty etniczne, będące po-zostałością sowieckiej polityki narodowościowej oraz

Rafał Czachor

10

wciąż utrzymujące się interesy geopolityczne państw trzecich składają się na skomplikowaną sytuację, w której z jednej strony radziecka spuścizna jest fundamentem działań separatystycznych i irredentystycznych oraz źró-dłem utrzymujących się konfliktów, z drugiej zaś nie po-zwala na wypracowanie dróg wyjścia z obecnej sytuacji.

Powszechne nieuznawanie niepodległości będących przedmiotem niniejszego badania republik wynika wy-łącznie z uwarunkowań politycznych. Utrzymywanie obecnego status quo na Zakaukaziu (również w Naddnie-strzu) jest wynikiem konfliktów w skali mikro, angażują-cych bezpośrednio zainteresowane strony, jak i w skali makro – będącej efektem przeciwstawnych interesów Federacji Rosyjskiej i Stanów Zjednoczonych, mocarstw zainteresowanych wpływami w regionie.

Sytuację polityczną w Abchazji i Osetii Południowej a także w określonym stopniu w Górskim Karabachu de-terminuje polityka rosyjska, dążąca do utrzymania tych obszarów w strefie własnych wpływów geopolitycznych. Istnienie tych określanych mianem parapaństw republik leży w żywotnym interesie Rosji, gdyż pośrednio pozwala na wpływanie na sytuację w Mołdawii, Gruzji oraz Azer-bejdżanie – państwach przejawiających skłonności do intensyfikacji współpracy ze strukturami europejskimi i transatlantyckimi. W przypadku trzech pierwszych z wy-mienionych parapaństw separatyzm ma na celu utrzyma-nie niezależnych bytów politycznych, odrębnych od państw uznających je za własne zbuntowane prowincje. W przypadku Górskiego Karabachu działania zamieszku-jących go Ormian, wbrew oficjalnym deklaracjom Stepa-nakertu i Erywania, zmierzają do faktycznego włączenia odmawiającego posłuszeństwa władzom w Baku obszaru w skład Armenii. Istnienie Republiki Górskiego Karabachu jest przede wszystkim zabiegiem natury „technicznej” – pozwala na prowadzenie polityki faktów dokonanych, bez


11

skazywania Armenii na odium państwa okupującego tery-torium sąsiada.

W obliczu utrzymującego się od lat impasu negocja-cyjnego w sprawie przyszłości Abchazji, Osetii Południo-wej i Górskiego Karabachu oraz zauważalnego braku woli zainteresowanych tym zagadnieniem aktorów politycz-nych do podjęcia ryzyka jednoznacznych operacji zbroj-nych, niezbędne wydaje się wypracowanie nowej formuły wielostronnego dialogu, co mogłoby stworzyć płaszczyznę do pokojowego współistnienia narodów oraz obniżenia utrzymującego się potencjału nieufności, destabilizujące-go sytuację w regionie Europy Wschodniej.

Problematyka istnienia nieuznawanych republik na obszarze postradzieckim nie doczekała się szerszych stu-diów i opracowań o charakterze politologicznym. W li-teraturze przedmiotu znajdują się prace anglo-, rosyjsko- i polskojęzyczne rozpatrujące separatyzmy zakaukaskie z perspektywy konfliktów etnicznych czy rywalizacji geo-politycznej. Istnieją opracowania historyczne dotyczące poszczególnych konfliktów oraz poruszające tę problema-tykę w kontekście polityki władz państwowych, jednak brak monografii omawiającej systemy polityczne po-wszechnie nieuznawanych republik obszaru postradziec-kiego.

W przygotowaniu niniejszej monografii wykorzysta-no dokumenty państwowe, konstytucje poszczególnych republik oraz ustawy regulujące podstawowe aspekty ich systemów politycznych, materiały przydatne w charak-terystyce ich transformacji, wspomnianą wyżej literaturę przedmiotu o charakterze historiograficznym oraz do-stępną prasę, głównie rosyjskojęzyczną. Należy odnoto-wać, iż literatura przedmiotu prezentuje poruszaną w niniejszej pracy problematykę głównie w kontekście:

a) konfliktów etnicznych o wielowiekowej historii, które w okresie pierestrojki rozgorzały z nową siłą, przy-

Rafał Czachor

12

nosząc nową falę przemocy i niepokojów. Bogata jest baza materiałów źródłowych1 oraz rosyjskojęzycznych opra-cowań omawiających źródła konfliktów i ich przebieg2 a także prac dowodzących prawości jednej ze stron kon-fliktu i prezentujących jednostronny obraz historii3. Z tego powodu znaczna część tych prac, mimo swojej ważkości, musi być konfrontowana z innymi źródłami. W ostatnich latach pojawiają się prace dotyczące najnowszej odsłony walk w „kaukaskim tyglu”, a więc wojny sierpniowej w 2008 roku. Problematyka ta dość często jest przedmio-tem badań rosyjskich4, ale także ukazują się prace w języku angielskim5 czy polskim6. 1 M.in.: Абхазия: хроника необъявленной войны, Москва 1992; Ю.В. Воронов, П.В. Флоренский, Т.А. Шутова, Белая книга Абхазии. Доку-менты, материалы, свидетельства. 1992-1993, Москва 1993; Абхазский узел. Документы и материалы по этническому конфлик-ту в Абхазии, Москва 1995; Конфликты в Абхазии и Южной Осетии: документы, 1989–2006 гг., Москва 2008; Ю.Г. Барсегов (red.), Нагорный Карабах в международном праве и мировой поли-тике. Том 1 Документы и комментарии, Москва 2008; К. Хачатрян, Г. Абраамян (red.), Борьба армян за воссоединение НКАО с Совет-ской Арменией. Сборник документов и материалов, Ереван 2011. 2 M.in.: В.А. Шнирельман, Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, Москва 2003; Н.Ф. Бугай, А.М. Гонов, Северный Кавказ: новые ориентиры национальной политики (90-е годы XX века), Москва 2004; И. Бабанов, К. Воеводский, Кара-бахский кризис, Санкт-Петербург 1992; А.Г. Здравомыслов, Меж-национальные конфликты в постсоветском пространстве, Мос-ква 1999. 3 Z problematyki abchaskiej m.in.: Т.М. Шамба, А.Ю. Непрошин, Абхазия: правовые основы государственности и суверенитета, Москва 2004; Л.Ф. Фурсов, Абхазия. Была, есть и будет Абхазией, Санкт-Петербург 2007, karabaskiej m.in.: Л. Мелик-Шахназарян, Военные преступления Азербайджана против мирного населения НКР, Ереван 1997; Р. Аракелов, Виновники трагедии известны, Ба-ку 1991. 4 B. Захаров, А. Арешев, Признание независимocти Южной Осетии и Абхазии, Москва 2008; C. Bopoнцов, Осетия 2008, Москва 2008; М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях русско-грузинских отно-


13

b) problemu budowy postsowieckich państw naro-dowych i ich dylematów wewnętrznych, transformacji systemów politycznych, determinujących politykę krajo-wą, bezpieczeństwa i zagraniczną. Problematyka ta zosta-ła najszerzej poruszona w pracach wydanych w języku rosyjskim. Wieloaspektowe i panoramiczne studia, w tym Armenia: problemy niezależnego rozwoju7, Niepodległy Azerbejdżan: nowe punkty orientacyjne8 czy Gruzja jako model postkomunistycznej transformacji9 dostarczają waż-nych i obiektywnych informacji na temat charakteru przemian w państwach regonu po upadku ZSRR. Karaba-ski konflikt i jego wpływ na politykę Erywania i Baku do-czekał się licznych opracowań autorów ormiańskich, jak i azerskich, bądź zajmujących wyraźnie pozycję wspiera-jącą jedną ze stron10. Wśród publikacji anglojęzycznych11

шений, Москва 2009; К.С. Гаджиев, Кавказский узел в геополити-ческих приоритетах России, Москва 2010. 5 R. Asmus, A Little War that Shook the Word: Georgia, Russia, and the Future of the West, New York 2010; O. Kudukhov, R. Bzarov (red.), The South Ossetia: The Five Days in August, Bruxelles 2009; C. Zürcher, The Post-Soviet Wars. Rebellion, Ethnic Conflict and Nationhood in the Cau-casus, New York-London 2009; T. de Waal, The Caucasus. An Intro-duction, Oxford 2010. 6 P. Adamczewski (red.), Konflikty na Kaukazie Południowym, Poznań 2010; R. Potocki, M. Domagała, P. Sieradzan (red.), Konflikt kaukaski w 2008 roku, Warszawa 2012 oraz starsza praca: J. Bańbor, J. Berny, D. Kuziel, Konflikty na Kaukazie, Warszawa 1997 7 Е.М. Кожокин (red.), Армения: проблемы независимого развития, Москва 1998. 8 Е.М. Кожокин (red.), Независимый Азербайджан: новые ориен-тиры, Москва 2000. 9 О. Васильева, Грузия как модель посткоммунистической транс-формации, Москва 1993. 10 M.in.: L. Chorbajian (red.), The Making of Nagorno-Karabagh: From Seccesion to Republic, Palgrave 2001; Г. Авакян, Влияние карабахского фактора на формирование политической идентичности в Ар-мении [w:] Северный Кавказ-Закавказье: проблемы стабильности и перспективы развития. Материалы международной конфе-

Rafał Czachor

14

na wyróżnienie zasługuje obszerna monografia Svante Cornella Małe narody i wielkie mocarstwa. Studium kon-fliktów etnopolitycznych na Kaukazie oraz głośna praca Thomasa de Waala Czarny ogród, której autor starał się przedstawić racje obu stron uczestniczących w konflikcie karabaskim12. Stosunkowo mniej zwartych prac zostało poświęconych Abchazji i Osetii Południowej, a wątek ab-chaskich i osetyjskich dążeń separatystycznych omawiany jest najczęściej w kontekście historii najnowszej Gruzji. Z polskich publikacji godne odnotowania są stosunkowo nieliczne, lecz wartościowe prace poświęcone Gruzji i Azerbejdżanowi13.

c) tendencji proniepodległościowych i walki o reali-zację przez obszary separatystyczne prawa do samosta-nowienia narodów14. Z bogatej literatury rosyjskojęzycz-nej warto wymienić pracę Międzyetniczne konflikty

ренции, Москва 1997; И. Буркова, Геноцид карабахских армян, Рязань 1995; Карабахская проблема как составная часть армян-ского вопроса, „Армянский вестник” 1998 №1, <www.karabah-88.ru/history/karabah/25.html>; Р. Аракелов, Карабахская тет-радь, Баку 1995; Ю. Помпеев, Кровавый омут Карабаха, Баку 1992. 11 M.in.: E. Herzig, The New Caucasus: Armenia, Azerbaijan and Georgia, London 1999; J.R. Masih, R.O. Krikorian, Armenia at the Crossroads, Amsterdam 1999. 12 S. Cornell, Small Nations and Great Powers. A study of ethnopolitical conflict in the Caucasus, London-New York 2001; T. de Waal, Black Gar-den: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, New York 2003. 13 W. Materski, Gruzja, Warszawa 2000; A. Furier, Droga Gruzji do niepodległości, Poznań 2000; T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa 2006; P. Adamczewski, Górski Karabach w polityce niepodległego Azer-bejdżanu, Warszawa 2012; P. Kwiatkiewicz, Azerbejdżan: ukształ-towanie niepodległego państwa, Toruń 2009; idem, Przemiany poli-tyczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego pańs-twa, Toruń 2013. 14 Wart odnotowania jest fakt wydania znacznej liczby pozycji o charakterze faktograficznych i pretendujących do miana prac nau-kowych, jednak pozbawionych dystansu i obiektywizmu.


15

w Górskim Karabachu i Abchazji (1988-1998)15. Obszerne zestawienie materiałów dotyczących problematyki kauka-skiej zawiera opracowanie Diny Małyszewej16. W polsko-języcznej literaturze przedmiotu więcej uwagi poświęca-no nie nieuznawanym republikom zakaukaskim, lecz sta-tusowi Naddniestrza oraz jego pozycji międzynarodo-wej17.

Wobec ciągłego utrzymywania się wysokiego pozio-mu napięcia w stosunkach politycznych pomiędzy stro-nami konfliktów szczególnie wartościowe byłyby wspólne badania i publikacje prowadzone przez naukowców wznoszących się ponad wzajemne krzywdy, resentymenty i uprzedzenia. Pojawiają się one jednak sporadycznie18, co oznacza, iż potrzebna jest dłuższa perspektywa czasowa dla podjęcia wolnych od emocji i obiektywnych badań przez zainteresowane strony oraz świadczy o konieczno-

15 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты в Нагорном Кара-бахе и Абхазии (1988-1998гг.), Калининград b.r. wyd. 16 Д. Малышева, Постсоветское Закавказье: социальные и полити-ческие проблемы развития. Аналитико-библиографический обзор российских исследований, <hwww.kavkazoved.info/news/2011/04/-17/postsovetskoe-zakavkaze-socialnye-i-politicheskie-problemy-raz-vitija.html> 17 M. Kosienkowski, Naddniestrzańska Republika Mołdawska: deter-minanty przetrwania, Toruń 2010; zob. także broszury Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie: M. Kosienkowski, Federacja Rosyjska wobec Naddniestrza, Lublin 2008; idem, Ukraina wobec Nad-dniestrza, Lubin 2009. 18 Ze wspólnych prób podejmowania dialogu naukowego warto odno-tować dwie prace dotyczące konfliktu karabaskiego: pracę ormiańsko-azerskiego zespołu opisującego fenomen pokojowego i inicjowanego oddolnie procesu wymiany enklawami Kyzył Szafag oraz Kerkendż a także opracowanie dotyczące możliwych scenariuszy rozwiązania konfliktu. С. Гусейнова, А. Акопян, С. Румянцев, Кызыл-Шафаг и Керкендж: история обмена селами в ситуации Карабахского конфликта, Тбилиси 2008; А. Абасов, А. Хачатрян, Варианты ре-шения карабахского конфликта: идеи и реальность, Баку 2002.

Rafał Czachor

16

ści dalszego zgłębiania problematyki konfliktów połu-dniowokaukaskich przez badaczy spoza loklanego kręgu kulturowego.

Do tej pory przedmiotem głębszej refleksji badaczy nie były zagadnienia związane ze stanowieniem i funkcjonowaniem systemów politycznych nieuznawa-nych państw obszaru postradzieckiego. Przyczyn tego faktu należy szukać zarówno w dynamice i nieskoń-czoności politycznych procesów toczących się w atmo-sferze permanentnego napięcia w poszczególnych pań-stwach, jak i zachodzeniu innych istotnych, a niekiedy bardziej dramatycznych i przykuwających uwagę opinii międzynarodowej, wydarzeń na obszarze postradzieckim, wreszcie postrzeganiem separatyzmów i nieuznawanych bytów politycznych poprzez pryzmat problemów wewnę-trznych państw, przeciwko którym kierowane są wysiłki separatystów. Problemy petryfikacji i funkcjonowania nieuznawanych organizmów państwowych na obszarze postradzieckim nie stały się przedmiotem obszerniejszych badań również z powodu niechęci wielu badaczy do przy-czyniania się do ewentualnej legitymizacji nieuznawanych państw. Tym niemniej względna trwałość nieuznawanych bytów politycznych obszaru postradzieckiego, wyjątko-wość zachodzących w nich zmian jak i żywiołowość życia politycznego z całą mocą uprawniają do podejmowania badań nad współczesną Abchazją, Osetią Południową i Górskim Karabachem.

Rozdział 1

Suwerenność państwa we współczesnym świecie – uwagi teoretyczne

1.1 Pojęcie samostanowienia narodów Zorganizowanie danego narodu w granicach własne-

go państwa jest dowodem jego rozwoju i dojrzałości. W dzisiejszych czasach powstanie państwa wiązane jest z realizacją prawa narodów do samostanowienia. Kwestia ta znalazła potwierdzenie zarówno w Karcie Narodów Zjednoczonych19, jak i Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka z 1966 roku20. Tym samym istnienie i uznanie prawa narodów do własnego państwa jako formy organi-zacji społeczeństwa opartego na trzech atrybutach: a) własnym terytorium, b) stałej ludności, c) efektywnym rządzie sprawującym rzeczywistą władzę stało się normą prawa międzynarodowego. W rzeczywistości jednak po-wstanie państwa jest faktem, elementem obiektywnie istniejącej rzeczywistości i efektem często długotrwałego procesu historycznego. U genezy państw leży aktywność ruchów narodowowyzwoleńczych oraz działalność, często zbrojna, zmierzająca ku realizacji postulatu samostano-wienia.

Idea prawa do samostanowienia przez długi okres była, głównie z pobudek politycznych, dalece kontro-wersyjna. Jeszcze po I wojnie światowej, gdy zarówno

19 Karta Narodów Zjednoczonych [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 64-95. 20 Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op. cit., s. 212-234.

Rafał Czachor

18

opierający się na idealistycznej koncepcji ładu światowe-go Wodrow Wilson, jak i dążący do rewolucji światowej Władimir Lenin odwoływali się do hasła samookreślenia narodów, nie było powszechnej woli politycznej, by takie prawo uznać. Odpowiedni zapis nie znalazł się w Pakcie Ligi Narodów z 1919 roku21, a pierwsze regulacje przyjęte zostały dopiero w Karcie Narodów Zjednoczonych. Także obecnie nie ma powszechnej woli do uznania prawa naro-dów do samostanowienia. Udowadnia to nieuznawanie szeregu państw na wielu kontynentach, bazujące na kon-testacji prawa danej społeczności (narodu) do samosta-nowienia.

Jednocześnie prawo narodów do samostanowienia od ponad dwustu lat służy jako podstawowy argument walk narodowowyzwoleńczych i powstawania nowych pod-miotów państwowych. Jak słusznie spostrzega Stanisław Bieleń, samostanowienie stało się jedną z najważniejszych sił sprawczych w stosunkach międzynarodowych, jest ono kryterium oceny legalności procesów emancypacyjnych państwowotwórczych. Od początku miało dwoisty wy-dźwięk i charakter, gdyż plasowało się pomiędzy obiek-tywizmem i woluntaryzmem, statyczną i dynamiczną wi-zją ładu międzynarodowego22. Koncepcja samostanowie-nia jako prawa narodu do kształtowania stosunków z są-siadami, jak i wewnętrznej organizacji i zasad współżycia, które dzisiaj określa się pojęciem systemu społecznego, wywodzi się z okresu Oświecenia, zaś znaczący wkład w realizację idei narodu jako suwerena i źródła władzy państwowej wniosło powstanie Stanów Zjednoczonych i rewolucja francuska. Następny krok w popularyzacji idei

21 Pakt Ligi Narodów [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa między-narodowego, op. cit., s. 47-58. 22 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2010, s. 125.


19

samostanowienia przyniósł wiek XX. Paradoksalnie, wła-dze bolszewickie kształtującego się Związku Radzieckiego chętnie szermowały hasłem prawa narodów do samo-określenia, stosując je jako narzędzie politycznej walki z caratem i swoisty magnes przysparzający bolszewikom zwolenników. Mimo deklaratywności, cyniczności i instru-mentalnego wykorzystywania głoszonego prawa do sa-mookreślenia, zasada ta stała się elementem regulacji bi-lateralnych zawieranych przez władze Rosji Radzieckiej w pierwszych latach istnienia. W kolejnych zaś latach poli-tyka ZSRR całkowicie zaprzeczyła głoszonym zasadom23.

Istotne zmiany w postrzeganiu przestrzeni między-narodowej i aprecjacji prawa narodów do wolnego i po-kojowego rozwoju nastąpiły jeszcze w czasie okrutnego okresu II wojny światowej. Przygotowana przez Aliantów w 1941 roku Karta Atlantycka24 zapowiadała niedopusz-czenie w przyszłości do „zmian terytorialnych, nieodpo-wiadających swobodnie wyrażonej woli zainteresowa-nych narodów”. Zapisy te znalazły następnie odzwiercie-dlenie w szeregu dokumentów przyjmowanych pod egidą Narodów Zjednoczonych. W swoim podstawowym doku-mencie, Karcie Narodów Zjednoczonych, ONZ za jeden z ce-lów istnienia uznała rozwój przyjaznych relacji pomiędzy narodami w oparciu o poszanowanie zasady ich równo-uprawnienia i samostanowienia. Tym sposobem prawo do samostanowienia po raz pierwszy zyskało tak mocną i powszechną sankcję prawną. W kolejnych latach następ-ne dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych po-twierdziły wspomnianą zasadę. Pochodząca z grudnia 1960 roku Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom

23 H. Kubiak, U progu ery postwestfalskiej. Szkice z teorii narodu, Kraków 2007, s. 62. 24 Karta Atlantycka [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa między-narodowego, op. cit., s. 59-64.

Rafał Czachor

20

i narodom kolonialnym zawierała zapis, iż „wszystkie na-rody mają prawo do samostanowienia”, a „niewys-tarczalność politycznych, gospodarczych, społecznych i edukacyjnych przygotowań nie powinna służyć za pre-tekst do odmowy niepodległości”25. Międzynarodowe Pak-ty Praw Człowieka z 1966 roku zawierały zapis, że „wszystkie narody mają prawo do samostanowienia”. Przyjęta w 1970 roku Deklaracja zasad prawa międzyna-rodowego ONZ zawarła obowiązującą wykładnię zasady samostanowienia, która głosi, iż „wszystkie narody mają prawo swobodnie decydować, bez ingerencji z zewnątrz, o własnym statusie politycznym oraz kierować swoim rozwojem gospodarczym, społecznym i kulturalnym; każ-de państwo ma obowiązek szanować to prawo, zgodnie z postanowieniami Karty. (...) Utworzenie suwerennego i niepodległego państwa, stowarzyszenie się lub połącze-nie z niepodległym państwem bądź obranie jakiegokol-wiek innego statusu politycznego, o którym swobodnie zdecydował naród – to sposoby realizacji prawa do samo-stanowienia przez ten naród”26.

Dokumenty te były dowodem na demokratyzację ży-cia politycznego poszczególnych państw, jak i stosunków międzynarodowych. Dawały wyraz odchodzeniu od po-strzegania sfery politycznej jako dominanty uprzywilejo-wanych elit, a w kontekście toczącego się procesu dekolo-nializacji – dowodziły równości wszystkich narodów. Tym samym prawo do samostanowienia było głównie wiązane z procesem dekolonializacji. Prawo do samostanowienia

25 Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodo-wego, op. cit., s. 108-110. 26 Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjedno-czonych [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op. cit., s. 524-533.


21

bynajmniej nie zapobiegło walkom i przelewowi krwi w starciach o jego realizację. Wciąż realizacja prawa do samostanowienia opierała się na rzeczywistych działa-niach zbrojnych, zabiegach politycznych, a nie regulacjach normatywnych. Prawo do samostanowienia przyniosło częściową regulację położenia ruchów narodowowyzwo-leńczych przy jasnym określeniu przez nie celów walki. Wpisujące się w zimnowojenną rywalizację dwóch su-permocarstw działania zmierzające do przyspieszenia rozpadu państw kolonialnych i emancypacji narodów znajdujących się pod obcym panowaniem doprowadziły do nadużyć w kwestii samostanowienia. Absolutyzacja tego prawa skutkowała propagowaniem szybkiego, nie-uwzględniającego stanu świadomości narodowej, intere-sów społecznych, wreszcie kryteriów etnicznych i po-działów socjokulturowych uzyskiwania niepodległości przez kolejne państwa. Powstanie szeregu słabych, targa-nych wewnętrznymi sprzecznościami państw, szczególnie na kontynencie afrykańskim, nie tylko nie rozwiązało do-tychczas istniejących, ale i przyczyniło społeczności mię-dzynarodowej nowych problemów.

Prawo narodów do samostanowienia, stojące w oczy-wistej sprzeczności z interesami państwa sprawującego władzę nad danym obszarem, niejako z góry zakłada moż-liwość zaistnienia konfliktu na gruncie jego realizacji. W związku z tym prawo do samostanowienia znacznie modyfikuje zakaz używania bądź groźby użycia sił zbroj-nych. Mimo, iż Deklaracja zasad prawa międzynarodowego ONZ zawierała zapis mówiący o obowiązku powstrzymy-wania się państw od aktów przemocy, które pozbawiają narody ich prawa do samostanowienia, praktyka politycz-na kolejnych lat unaoczniła, że realizacja tego prawa może pociągać za sobą konflikty zbrojne. W prawie międzyna-rodowym za niedopuszczalne zostało określone użycie siły przeciwko ruchom emancypacyjnym w trzech sytu-

Rafał Czachor

22

acjach: dekolonializacji, okupacji i dyskryminacji rasowej. Dopuszcza się zatem użycie siły przez narody uciemiężo-ne, znajdujące się w zależności kolonialnej, rasowej bądź pod okupacją. W praktyce obowiązuje stanowisko, iż sto-sowanie przez ruchy narodowowyzwoleńcze siły zbrojnej nie jest naruszeniem ogólnego zakazu użycia siły i groźby jej użycia, o ile jest odpowiedzią na negowanie prawa do samostanowienia. W obliczu takiego konfliktu państwa trzecie powinny pozostać neutralne, powstrzymać się od użycia siły w celu pomocy separatystom, skupiając się na udzielaniu pomocy ekonomicznej i politycznej walczącym o realizację tego prawa27.

W świetle powyższego poszczególne narody uzyskują własne państwa drogą faktów dokonanych, kształtując nową władzę polityczną w drodze eliminacji i rugowania poprzedniej władzy sprawującej kontrolę nad określonym terytorium i ludnością. Fakt powstania nowego państwa niesie za sobą konsekwencje natury prawnej – nowe pań-stwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego i nabywa prawa i obowiązki właściwe państwom funkcjo-nującym na płaszczyźnie stosunków międzynarodo-wych28. Zatem powstanie państwa, będące realizacją za-sady samostanowienia, jest wynikiem korelacji kilku czynników. Po pierwsze, samostanowienie sankcjonują czynniki obiektywne: poczucie odrębności i wykształcona własna tożsamość danej wspólnoty narodowej lub teryto-rialnej, po drugie, musi istnieć powszechna wola politycz-nej samorealizacji w postaci ruchów emancypacyjnych, starań o powstanie niepodległego państwa. Dla skutecznej realizacji samostanowienia i jej uznania ze strony pozo- 27 M. Perkowski, Samostanowienie narodów w prawie międzynaro-dowym, Warszawa 2001; S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynaro-dowych, op. cit., s. 139. 28 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2007, s. 121.


23

stałych podmiotów społeczności międzynarodowej nie-zbędne jest przekonanie jej co do uznania danej wspólno-ty za zdolną do utworzenia własnej państwowości. Przed-miotem uznania jest bowiem nie sam naród, lecz jego prawo do samostanowienia29. Trzema głównymi zasada-mi, którymi kieruje się społeczność międzynarodowa w uznawaniu prawa danego narodu do samookreślenia jest: a) zasada skuteczności, w myśl której dążąca do emancypacji wspólnota winna liczebnie dominować na danym terytorium oraz mieć trwałą, zwartą i stabilną strukturę; b) zasada reprezentatywności, w myśl której siły separatystyczne powinny cieszyć się czynnym lub biernym poparciem reprezentowanej społeczności; c) za-sada legalności, zgodnie z którą działania emancypacyjne nie mogą być rezultatem interwencji państwa trzeciego oraz winny uwzględniać obowiązujące normy prawa mię-dzynarodowego30. Praktyka unaocznia, iż łatwiej jest re-alizować zasadę samostanowienia drogą faktów dokona-nych i stworzyć efektywny organizm polityczny, niż uzy-skać uznanie ze strony społeczności międzynarodowej. Dowodzi tego powszechne uznanie Palestyny czy rządów „państw upadłych” przy jednoczesnym nieuznawaniu dążeń emancypacyjnych Kurdów czy Abchazów.

Zatem sposób urzeczywistnienia prawa narodów do samostanowienia w przemożnym stopniu jest zdetermi-nowany reakcją najbliższego otoczenia zewnętrznego danego narodu, a szerzej: całej społeczności międzynaro-dowej. Reakcja otoczenia na rozwój ruchów emancypa-cyjnych i działań irredentystycznych determinuje poko-jowy lub niepokojowy charakter tego procesu. Zasadnicza zgoda otoczenia i uznanie prawa do samostanowienia

29 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wrocław 2006, s. 319. 30 Ibidem, s. 321.

Rafał Czachor

24

danej wspólnoty określa pokojowy przebieg realizacji tego prawa w drodze wolnego wypowiedzenia się: a) ple-biscytu – bezpośredniego głosowania ludności w sprawie statusu międzynarodowego określonego terytorium; b) referendum niepodległościowego; c) wolnych wybo-rów demokratycznych; d) pokojowej secesji. Brak zgody na realizację prawa do samostanowienia w oparciu o me-tody demokratyczne uprawomocnia podjęcie narodowo-wyzwoleńczych działań zbrojnych. Konflikt narodowowy-zwoleńczy jest jedną z dwóch metod niepokojowej reali-zacji prawa do samostanowienia. Drugą jest interwencja humanitarna. Podejmuje się jej Rada Bezpieczeństwa Or-ganizacji Narodów Zjednoczonych, traktując toczący się konflikt jako zagrożenie dla pokoju światowego. Ma ona na celu położenie kresu zaistniałej sytuacji łamania praw człowieka oraz z zasady nie jest traktowana jako ingeren-cja w wewnętrzne sprawy danego państwa31.

Idea prawa do samostanowienia może zostać zmate-rializowana na trzy odmienne sposoby. Pierwszym, naj-bardziej naturalnym, jest powołanie przez daną wspólno-tę nowego państwa jako narzędzia najpełniej realizujące-go interesy tejże grupy etnicznej bądź terytorialnej (z tego samego powodu żadnej społeczności nie można pozbawić już istniejącego państwa). Obok niego prawo do samosta-nowienia może być realizowane drogą integracji danego obszaru z istniejącym już państwem poprzez włączenie w jego skład lub przyjęcie formy stowarzyszenia. W tym wypadku działania emancypacyjne nie prowadzą do po-wstania nowego organizmu państwowego.

Niezależnie od okoliczności, które do tego doprowa-dziły, powstanie nowego państwa może dokonać się w drodze jednego z czterech scenariuszy. Po pierwsze, może nastąpić w drodze oderwania części terytorium

31 Ibidem, s. 338.


25

państwa i utworzenia nowego. Zjawisko takie w ostatnich latach miało miejsce w Europie, gdzie secesji i oderwania od Serbii dokonało zdominowane przez ludność nieserb-ską Kosowo oraz Afryce, gdzie od Sudanu odłączyła się część zamieszkiwana przez chrześcijan – Sudan Połu-dniowy. Po drugie, państwo może powstać w wyniku roz-padu dotychczasowej organizacji państwowej, a więc na gruzach poprzednika. Zjawisko to miało miejsce między innymi w 1991 roku, gdy rozpadł się ZSRR oraz w 1993 roku, gdy Republika Czeska i Republika Słowacka rozwią-zały federacyjną Czechosłowację. Po trzecie, państwo mo-że powstać w wyniku połączenia się kilku bytów pań-stwowych w jeden wspólny. Takim sposobem w 1964 roku powstała z połączenia Tanganiki i Zanzibaru współ-czesna Tanzania. Po czwarte, może dokonać się w wyniku powołania nowego państwa na obszarze niepodlegającym władzy suwerennej innego państwa. Sytuacja taka miała miejsce między innymi w 1960 roku, gdy powstał Kame-run oraz 1991 roku w Namibii.

Każdy z wymienionych powyżej przypadków po-wstania nowego państwa wymaga zmiany dotychczaso-wej rzeczywistej władzy zwierzchniej32. Sytuacja taka pociąga za sobą określone konsekwencje nie tylko dla nowopowstałego państwa z własnym rządem, ale i dla państwa dotychczas sprawującego kontrolę nad danym obszarem i ludnością. W praktyce międzynarodowej za-istnienie faktu zmiany granic państwowych, secesji części terytorium, czasowej okupacji całego terytorium bądź rewolucyjna zmiana ustroju społeczno-politycznego nie koliduje z zasadą ciągłości państwa, w tym nie zmienia posiadanych przezeń praw i zobowiązań międzynarodo-

32 Także w ostatnim z wymienionych, gdyż brak de iure władzy zwierzchniej nie oznacza istnienia lokalnych form organizacji spo-łecznej, posiadającej system rządów, czy też stanu okupacji.

Rafał Czachor

26

wych. Z perspektywy podmiotów nowopowstałych brak jednoznacznych regulacji prawnych dotyczących sukcesji praw i obowiązków związanych z funkcjonowaniem po-przedniej władzy nad danym obszarem. Problem ten był szczególnie aktualny w okresie dekolonizacji i znalazł częściową regulację prawną w postaci wiedeńskiej Kon-wencji o sukcesji państw w stosunku do traktatów z 1978 roku. W praktyce funkcjonują cztery warianty regulacji zagadnienia, przy czym wybór określonego wariantu leży w gestii władz podmiotu nowopowstałego. Po pierwsze, nowe państwo w myśl teorii tabula rasa nie jest w żaden sposób związane umowami zawartymi przez poprzednie-go suwerena. Po drugie, państwo może dokonać wyboru, które z zawartych przez poprzednie władze umów pra-gnie utrzymać w mocy. Po trzecie, w myśl teorii kontynu-acji z prawem wypowiedzenia, nowe państwo zasadniczo kontynuuje zobowiązania poprzednika, lecz ma prawo do wypowiedzenia tych dokumentów, którymi nie chce być związane. Po czwarte, państwo może – korzystając z pra-wa do namysłu – czasowo kontynuować zobowiązania poprzednika, a następnie zrezygnować lub zmodyfikować zapisy wybranych umów. Wspomniana Konwencja o suk-cesji państw w stosunku do traktatów regulowała kwestie kontynuacji praw i zobowiązań w oparciu o genezę po-wstania nowego państwa. Państwa nowe, niepodległe, powstałe w wyniku procesów dekolonizacji przyjęły za-sadę tabula rasa, z prawem do jednostronnego notyfiko-wania sukcesji w stosunku do dokumentów multilateral-nych. U podstaw tego rozwiązania legło przekonanie, iż najlepiej odpowiada prawu do samostanowienia. W przy-padku podziału państwa lub połączenia kilku państw w jedno przyjęto zasadę kontynuacji przyjętych zobo-wiązań33.

33 W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 126.


27

1.2 Suwerenność państwa i jej zakres Walka o prawo do samostanowienia ma na celu zdo-

bycie suwerenności, zaś z perspektywy polityki we-wnętrznej – możności decydowania o swoim losie i przy-jętej formie organizacji społecznej, zaś z perspektywy stosunków międzynarodowych – uzyskanie statusu „jed-nego z równych”. Pełna realizacja prawa do samostano-wienia w postaci organizacji własnych struktur państwo-wych możliwa jest wyłącznie poprzez współuczestnictwo w kontaktach transgranicznych i wchodzenie w równo-prawne stosunki międzypaństwowe. Podkreślić należy, iż pojęcie suwerenności jest jednym z najbardziej złożonych i kontrowersyjnych w naukach prawnych i politycznych. W ujęciu prawnomiędzynarodowym oznacza formalny status państwa w stosunkach międzynarodowych34. Cechą suwerenności jest brak jakichkolwiek minimalnych kryte-riów, które by ją definowowały. Dotyczy ona zarówno wymiaru prawnego, politycznego, jak i ekonomicznego, co sprawia, że pojawiają się zdania, iż suwerenność w wymiarze politycznym winna być utożsamiana z nie-podległością35.

Zasada suwerenności określa istotę społeczności międzynarodowej i stosunków międzynarodowych – po-liarchizm i policentryczność, a więc istnienie wielu rów-noprawnych podmiotów. Stwierdzenie to znajduje po-twierdzenie w Karcie Narodów Zjednoczonych, gdzie art. 2 ust. 1 głosi „zasadę suwerennej równości wszystkich państw” oraz w Deklaracji zasad prawa międzynarodowe-go ONZ, która doprecyzowywała pojęcie „suwerennej równości”. Zgodnie z tym dokumentem „wszystkie pań-

34 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 97. 35 A. Wasilkowski, Uczestnictwo w strukturach europejskich a suweren-ność państwowa, „Państwo i prawo” 1996, nr 4-5; J. Czaputowicz, Poj-ęcie suwerenności, „Nowa Europa” 2010, nr 2(10).

Rafał Czachor

28

stwa mają równe prawa i obowiązki oraz są równymi członkami wspólnoty międzynarodowej, niezależnie od różnic gospodarczych, społecznych, politycznych czy in-nych”. W szczególności suwerenna równość obejmuje następujące kwestie: a) państwa są sobie równe pod względem prawnym; b) każde państwo korzysta z praw związanych z pełną suwerennością; c) każde państwo ma obowiązek szanowania osobowości innych państw; d) in-tegralność terytorialna i niepodległość polityczna są nie-naruszalne; e) każde państwo ma prawo swobodnie wy-brać i rozwijać system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny; f) każde państwo ma obowiązek wypełniać całkowicie i w dobrej wierze swoje zobowiązania między-narodowe oraz współżyć w pokoju z innymi państwa-mi”36.

Prerogatywa ochrony niepodległości i integralności terytorialnej może stać się źródłem napięcia związanego z kolizją z prawem do samostanowienia narodów, albo-wiem wszystkie zamieszkałe obszary świata podlegają określonej jurysdykcji, jest sprawowana nad nimi władza państwowa. Problem ten jest wpisany w naturę prawa międzynarodowego i niejednokrotnie był przedmiotem rozważań37. Przyjmuje się, że prawo do samostanowienia nie jest imperatywne i przy jego stosowaniu winno być poszanowanie prawo suwerennego państwa do zachowa-nia integralności terytorialnej. Tak więc stosowanie obu praw musi odbywać się na zasadzie kompromisu wynika-jącego z faktu, iż są one częścią kompleksowego prawa międzynarodowego – potwierdza to Deklaracja zasad pra-wa międzynarodowego dotycząca przyjaznych stosunków

36 Deklaracja zasad prawa międzynarodowego..., op. cit., s. 532. 37 А.Н. Сквозников, Феномен непризнанных и частично признанных государств и особенности их правосубъектности, „Вестник Сама-рской гуманитарной академии. Серия Право” 2011, nr 2(10).


29

i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjedno-czonych z 1970 roku38.

W ideę suwerenności państwowej wpisuje się do-mniemanie, iż władze państwa w swym działaniu we-wnętrznym i zewnętrznym mogą postępować tak, jak uważają za słuszne i zgodne z interesami i potrzebami własnego narodu. Granicą wolności państwa jest posza-nowanie suwerenności innego państwa. Tym samym w zakres kompetencji własnej państwa wchodzą wszyst-kie kwestie, a ograniczenia w tym zakresie są pochodną przyjętych przezeń zobowiązań prawnomiędzynarodo-wych. Kompetencje własne państwa są zmienne zarówno podmiotowo, jak i czasowo, każdy podmiot bowiem sam decyduje o przyjmowanych zobowiązaniach i okresie ich obwiązywania.

Z perspektywy prawnej suwerenność nie jest normą, lecz atrybutem państwa. A priori zakłada się, w sposób nieco upraszczający, iż stan faktyczny jest zgodny z do-mysłem pełnej suwerenności wszystkich państw. W ujęciu politologicznym, które uwzględnia złożoność wzajemnych zależności konstytuujących przestrzeń międzynarodową, zakłada się istnienie nie tylko jakościowego, ale i ilościo-wego aspektu suwerenności. W tym kontekście można stwierdzić, iż państwa są coraz mniej suwerenne – przyj-mowane zobowiązania międzynarodowe, przynależność do struktur ponadnarodowych organiczna swobodę po-stępowania władz państwowych. Nie zmienia to jednak związanych z suwerennością praw zasadniczych państw, wykształconych w drodze zwyczajowej i odnoszących się tylko i wyłącznie do państw, w tym: a) prawa do istnienia;

38 Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotycząca przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, <www.stosunkimiedzynarodowe.info/dokument,8,Dek-laracja_zasad_prawa_miedzynarodowego_24_X_1970.html>

Rafał Czachor

30

b) prawa do niezawisłości; c) prawa do równości; d) pra-wa do utrzymywania stosunków dyplomatycznych; e) prawa do czci39. Ograniczona suwerenność odnosi się do sytuacji ograniczonej zdolności do działań prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej. Stany zależności poli-tycznej, wojskowej czy ekonomicznej nie prowadzące do ograniczenia zdolności do działań w płaszczyźnie między-narodowej nie są tożsame z ograniczeniem podmiotowo-ści państwa40. Uwzględniając rosnące współzależności międzynarodowe oraz postępującą zmianę charakteru granic państwowych (które coraz częściej stają się linią współpracy, a nie barierą) za suwerenne we współcze-snym świecie można uznać takie państwo, które w wysokim stopniu: a) ma zwierzchnią władzę nad tery-torium i ludnością; b) może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami; c) może swo-bodnie kształtować swój ustrój społeczno-polityczny41.

Słusznym wydaje się stwierdzenie, iż współcześnie pojęcie suwerenności utraciło dawne absolutne znaczenie. Nie można utożsamiać suwerenności z niezależnością państwa i monopolem na regulowanie i nadzorowanie42. Ustrój państwowy i charakter polityki, zarówno we-wnętrznej, jak i zewnętrznej, jest w coraz większym stop-niu wynikiem wpływów i powiązań międzynarodowych. Tym niemniej suwerenność i wizja uzyskania niepodle-głego państwa jest wciąż atrakcyjna dla wielu grup et-

39 W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 120. 40 J. Symonides, Unia Europejska – państwo – region. Nowe pojmowanie subsydiarności i suwerenności [w:] E. Haliżak, S. Parzymies (red.), Unia Europejska. Nowy typ wspólnoty międzynarodowej, Warszawa 2002, s. 60. 41 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 113. 42 R. Skarzyński, Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunków międzynarodowych, Białystok 2006, s. 354.


31

nicznych i terytorialnych, będąc nierzadko postrzegana jako panaceum na problemy polityczne i ekonomiczne.

1.3 Prawne aspekty uznania niepodległości państwa

Zagadnienia związane z uznaniem międzynarodo-wym nie zostały skodyfikowane, a sam akt uznania, pod którym rozumie się stwierdzenie przed podmiot udziela-jący uznania istnienia pewnych faktów i gotowość respek-towania związanych z nim skutków prawnych, jest naj-częściej uwarunkowany politycznie. Uznanie niepodległo-ści, podobnie jak i uznanie powstańców i strony wojującej, jest często wykorzystywane przez władze państw trzecich w celu realizacji własnych interesów. Państwa chętnie uznają te zmiany, które służą ich interesom i niechętnie bądź w ogóle nie uznają tych faktów, które nie są zgodne z ich celami politycznymi. W związku z powyższym, jak-kolwiek uznanie ma charakter prawny i pociąga za sobą konsekwencje natury prawnej, jest aktem przede wszyst-kim politycznym.

W prawie międzynarodowym nie ma uregulowań do-tyczących warunków i podstaw uznania ani żadnych obo-wiązków w tym zakresie. Udzielenie bądź nieudzielenie uznania jest aktem jednostronnym, należy do kompetencji własnej państwa i oparte jest na rozważaniach politycz-nych43, choć w nauce pojawiają się argumenty natury etycznej, twierdzące, iż swoboda w kwestii uznania państw może skutkować utrudnionym stanowieniem przez dany naród o własnym losie44.

43 C. Berezowski, Prawo międzynarodowe publiczne, część I, Warszawa 1966, s. 98. 44 W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 150; K. Skubiszewski, Zarys prawa międzynarodowego publicznego, tom II, Warszawa 1956, s. 6.

Rafał Czachor

32

Dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych za-wierają stwierdzenie odwołujące się do działania państw w dobrej wierze: „jakikolwiek akt uznania dokonywany przez indywidualne państwa zakłada, że ze swobody wy-boru, jak została im przyznana, będą one korzystały w dobrej wierze oraz zgodnie z normami prawa między-narodowego” 45. W warunkach, kiedy istnieją wszelkie przesłanki, by dane państwo uznać, odmawianie takiego aktu może być traktowane jako akt nieprzyjazny, oraz jest, co podkreślają Wojciech Góralczyk i Stefan Sawicki, sprzeczne z zawartymi w Karcie Narodów Zjednoczonych celami ONZ, które przewidują rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami oraz współpracę między-państwową w rozwiązywaniu problemów międzynaro-dowych. W świetle tego uznanie suwerenności winno ba-zować na uznaniu prawa narodów do samostanowienia, choć nie wynikają z niego żadne konkretne roszczenia dla podmiotu domagającego się uznania, które mogłyby być egzekwowane wobec innych państw46.

Wskazać jednocześnie należy na dwie międzynaro-dowe regulacje prawne, które w pewien sposób kolidują z prawem do samostanowienia. Dążenia do secesji i powołania odrębnego państwa kłócą się z zasadą suwe-renności i nieingerencji w wewnętrzne sprawy innego podmiotu i poszanowania jego integralności terytorialnej. Zasada suwerenności określa, iż do działań emancypacyj-nych nie mają prawa grupy narodowe, etniczne i mniejszości. Kompensowane jest to poniekąd zobowią-zaniem rządów państw do przestrzegania praw mniejszo-ści i zagwarantowania im prawa do uczestnictwa w życiu publicznym i rozwoju własnej kultury, choć niewątpliwe znacznie ogranicza możliwość artykulacji interesów gru-

45 W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 150. 46 Ibidem.


33

powych. Zasada nieingerencji w wewnętrzne sprawy od-rębnego podmiotu nie pozwala na aktywne włączenie się w regulację sporu o charakterze narodowym bądź teryto-rialnym. Do podobnych wniosków prowadzi interpretacja prawa do integralności terytorialnej państwa. Dosłowne traktowanie zapisów tego prawa uniemożliwiłoby powo-łanie jakichkolwiek nowych podmiotów państwowych.

Uznanie państwa może być dokonane w formie wy-raźnej deklaracji danego państwa w sprawie uznania no-wego państwa, rządu bądź strony wojującej lub uznania milczącego, opierającego się na domniemaniu wynikają-cym z zachowania wobec nowego państwa. Z powyższymi formami uznania blisko związane są kategorie uznania de iure i de facto. Uznanie de iure uważane jest za pełne i ostateczne, udzielane jest, gdy spełnione zostaną wszel-kie przesłanki ku temu. Z kolei uznanie de facto ma cha-rakter niepełny, warunkowy i może zostać cofnięte47.

Należy podkreślić, że kształtująca się obecnie tenden-cja w społeczności międzynarodowej nie sprzyja ruchom emancypacyjnym. Społeczność międzynarodowa po roz-padzie ZSRR i Jugosławii zasadniczo niechętnie spogląda na procesy państwowotwórcze. Wynika to zarówno z geopolitycznych interesów i postawy poszczególnych państw oraz interpretacji istniejących rozwiązań praw-nych. Wśród prawnych uwarunkowań wpływających na ograniczenie skuteczności starań ruchów niepodległo-ściowych można wyróżnić kilka elementów. Pośród nich znajduje się charakterystyczna dla stosunków międzyna-rodowych poliarchiczność i policentryczność oraz będąca z tym związana słabość prawa międzynarodowego jak i brak jednogłośności i stanowczości poszczególnych podmiotów przestrzeni międzynarodowej. Abstrahując od konkretnych sytuacji i partykularnych interesów poszcze-

47 Ibidem, s. 151.

Rafał Czachor

34

gólnych państw, brak jest obecnie powszechnej woli, by dopuszczać do powstawania kolejnych niepodległych by-tów politycznych. Po okresie kolonialnym samostanowie-nie przestało być imperatywem, a prawo do samostano-wienia zaczęło wyraźnie ustępować prawu uti possidetis, ita possidetis (niech pozostanie tak, jak dotychczas posia-dacie), będącemu podstawą regulacji kwestii terytorial-nych w znacznej części świata. Zasadę tę, początkowo stosowaną wobec terytoriów o kolonialnej przeszłości, rozciągnięto na inne obszary, dopuszczając do realizacji prawa do samostanowienia tylko w drodze dwustronnych porozumień48. Fakt ten wskazuje na konieczność „cywili-zowanego”, pokojowego doprowadzenia do powstania nowych państw. Tendencja ta znalazła odzwierciedlenie w Paryskiej Karcie Nowej Europy z 1990 roku, gdzie zasa-dę samostanowienia wprost związano z budową plurali-stycznego społeczeństwa demokratycznego, przestrzega-niem praw człowieka i budową państwa prawa. Znalazł się w niej zapis konieczności oparcia władzy na woli na-rodu, wyrażanej regularnie w wolnych i uczciwych wybo-rach oraz konieczności przestrzegania praw mniejszości49.

1.4 Polityczne aspekty uznania niepodległo-ści państwa

Znaczna część badaczy analizujących problematykę formowania się narodów i państw koncentruje swoją uwagę na wewnętrznych komponentach tych procesów, związanych z pojawianiem się i rozwojem struktur wła-

48 Z tego względu uznano secesję Erytrei ze składu Etiopii, Timoru Wschodniego oraz podkreślano konieczność demokratycznego pot-wierdzenia woli secesji Sudanu Południowego. Ze względu na zbrojny charakter walki o suwerenności uznania nie zdobyła Turecka Repu-blika Cypru Północnego, Naddniestrze, Abchazja, Osetia Południowa czy Górski Karabach. 49 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 135.


35

dzy państwowej czy petryfikacją świadomości narodo-wej50. Fakt ten wprost wynika z sytuacji, iż to stan de facto a nie de iure odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu się stosunków międzynarodowych. Unaocznia on również, że czynnik polityczny ma ważkie znaczenie w procesach państwowotwórczych, a w konsekwencji również decydu-je o uznaniu niepodległości danego bytu. Pojawienie się bowiem nowego państwa poprzez oderwanie od metropo-lii jest przede wszystkim rezultatem słabości jej instytu-tów politycznych i niemożności utrzymania kontroli nad całym terytorium.

Rosnąca samoświadomość poszczególnych narodów oraz fakt, iż zdecydowana większość państw świata ma charakter polietniczny obiektywnie sprzyja pojawianiu się nowych ruchów narodowowyzwoleńczych i dążeń eman-cypacyjnych51. W tej sytuacji rządy poszczególnych państw, jak i społeczność międzynarodowa jako całość staje przed dylematem niemożliwym do rozwiązania. Nie-możliwe jest bowiem pogodzenie absolutyzowania prawa do samostanowienia z wolą zachowania stabilności i pokoju w przestrzeni międzynarodowej. Spełnienie żą-dań separatystów baskijskich, szkockich, walońskich czy czeczeńskich i tatarskich przyczyniłoby się do rozczłon-kowania kluczowych aktorów przestrzeni międzynaro-dowej, z jednej strony wpisując się w obecną w polityce państw chęć wzmocnienia własnego statusu drogą osła-bienia innych podmiotów, jednak z drugiej strony mogło-by przynieść nieprzewidywalne konsekwencje dla całego ładu międzynarodowego. Problem ten szczególnie mocno zarysował się w ostatniej dekadzie XX stulecia. Oto bo- 50 М.В. Ильин, Е.Ю. Мелешкина, А.Ю. Мельвиль, Формирование но-вых государств: внешние и внутренние факторы консолидации, „Полис” 2010, nr 3. 51 W przypadku ponad 90% państw ich terytorium nie pokrywa się z terytorium etnicznym. H. Kubiak, op. cit., s. 70.

Rafał Czachor

36

wiem postulat samostanowienia spotkał się z obiektywną sytuacją przemieszania ras i narodów, uniemożliwiającą rzeczywistą realizację tego prawa. W przypadku byłej Jugosławii oraz Zakaukazia dokonujący się w imię samo-stanowienia przelew krwi spowodował, iż społeczność międzynarodowa opowiedziała się za utrzymaniem poli-tycznego status quo i niedokonywaniem kolejnych zmian administracyjno-terytorialnych, kierując się przekona-niem, że realizacja prawa do samostanowienia w tym wy-padku prowadzi do eskalacji, a nie rozwiązania konflik-tu52.

W przypadku separatyzmów z końca XX wieku trud-no ocenić, czy mają one charakter walki z kolonializmem, czy nie. Kryterium to, choć pozwoliłoby w oparciu o pra-wo międzynarodowe rozstrzygnąć prawomocność starań poszczególnych ruchów, jest obecnie bardzo rozmyte. W przypadku obszaru postradzieckiego wymagałoby rozwiązania kwestii dość dalekich od istoty obecnego problemu, mianowicie rozstrzygnięcia kwestii, czy ZSRR był państwem kolonialnym, posiadającym kolonie bezpo-średnio połączone z metropolią, a nie zamorskie, a także czy ruchy emancypacyjne negujące będące postradziec-kim dziedzictwem granice administracyjne nie walczą o usunięcie ostatnich reliktów kolonialnej dominacji53.

W przypadku kontynentu europejskiego, gdzie w ślad za osiągnięciem wysokiego poziomu dobrobytu material-

52 Taki wniosek płynie z woli społeczności międzynarodowej do utrzymania sztucznego tworu państwowego w postaci federacyjnej Bośni i Hercegowiny oraz nieuznania procesów emancypacyjnych na obszarze postradzieckim, przekraczających podstawowy wymiar dez-integracji ZSRR z grudnia 1991 roku. 53 Podobna sytuacja ma miejsce na kontynencie afrykańskim, gdzie znaczna cześć granic państwowych ukształtowała się na bazie daw-nych granic kolonialnych, nie posiadających żadnego uzasadnienia etnicznego, historycznego czy ekonomicznego.


37

nego coraz bardziej petryfikują się wartości postmaterial-ne, swoje przyczółki zdobywa „kultura sentymentu”, od-wołująca się do uczuć, patriotyzmu, potrzeby poczucia wspólnoty54. Nierzadko jest to reakcja na forsowaną przez lata politykę multikulturowości i obiektywnie zachodzące zmiany w strukturze etnicznej wielu państw zachodnio-europejskich. Pojawiają się dążenia do wykształcenia „et-nodemokracji”, w których wspólnota narodowa ma zająć miejsce demokracji obywatelskiej.

Wspólnota międzynarodowa nie jest obecnie zainte-resowana mnożeniem małych bytów państwowych. Prak-tyka ostatnich lat unaocznia, iż społeczność międzynaro-dowa nie postrzega realizacji prawa do samostanowienia jako aktualnie skutecznego sposobu rozwiązywania kon-fliktów na gruncie etnicznym55. Dowodzi tego spadek licz-by nowouznawanych państw w okresie ostatniego dwu-dziestolecia. Po rozpadzie ZSRR i Jugosławii liczba no-wych uznanych państw znacznie zmalała. Zjawisko to jest odzwierciedleniem faktu, iż prawo do samostanowienia jest swoistym wytrychem i narzędziem pozwalającym skryć prawdziwe interesy i motywacje poszczególnych państw. Potwierdzenie niepodległości danego państwa jest więc kwestią uznaniową i wynika z interesów danego państwa. Niebagatelną rolę w utrzymaniu nieuznawanych państw odgrywa czynnik interesów geopolitycznych mo-

54 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 143. 55 Jak zauważa Stanisław Bieleń, „pęd do samostanowienia i suwe-renizacji za wszelką cenę jest anachronizmem w zderzeniu z postę-pującą współzależnością międzynarodową, integracją oraz inter-nacjonalizacją rozmaitych dziedzin życia społecznego. Prowadzi też do dywersyfikacji względnie zrównoważonych podziałów geopoli-tycznych, do gwałtowanego wzrostu dysproporcji między niewielką liczbą mocarstw, realnie odpowiedzialnych za utrzymanie pokojowego ładu międzynarodowego, a mnogością uczestników słabszych, stanowiących trwałe źródło destabilizacji i napięć”. S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 144.

Rafał Czachor

38

carstw. Jeśli uznanie określonego podmiotu wpisuje się w jego interesy geopolityczne, to z pewnością będzie ono miało miejsce, jak w przypadku uznania Kosowa ze strony Waszyngtonu oraz Osetii Południowej i Abchazji ze strony Moskwy.

Dążenie do międzynarodowego potwierdzenia nie-podległości, tak samo jak i zabiegi o jej nieuznawanie, potwierdza że państwa powstają i funkcjonują wyłącznie w strukturze łączących je systemów. Współcześnie trudno sobie wyobrazić trwałe istnienie państwa całkowicie wy-izolowanego: nawet przykłady reżimów komunistycznej Albanii czy Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokra-tycznej dowodzą, że państwa zajmujące pozycje outside-rów w globalnym porządku w istocie wpisywały się w fun-damentalny dla ówczesnej epoki konflikt ideologii, nie mówiąc już o tym, że utrzymywały kontakty międzypań-stwowe (otrzymywały materialne i ideologiczne wsparcie od patronów) oraz wpisywały się w rudymentarne i uniwersalne kryteria państwowości. Zatem czynnikiem warunkującym powstanie i funkcjonowanie państwa jest nie tylko monopolizacja władzy nad określoną ludnością na danym terytorium, ale także uznanie prawa innego suwerena do takiegoż monopolu nad inną ludnością i na innym obszarze. O ile kompromis oraz poszanowanie pewnych reguł jest podstawą każdej społeczności i sys-temu, to właśnie uznanie powyższej zasady jest podstawą ładu międzynarodowego. Z powyższego powodu mimo posiadania wszystkich cech właściwych państwu, funk-cjonowanie państwa pozbawionego powszechnego uzna-nia międzynarodowego, a więc niedopuszczonego do peł-noprawnego uczestnictwa w systemie stosunków mię-dzynarodowych, jest niepełnowartościowe.

W tym miejscu niezbędne jest rozróżnienie kategorii „parapaństwa” od „quazipaństwa”. Można uznać, że o ile „parapaństwo” może posiadać cechy trwałej państwowo-


39

ści, sprawny system polityczny, gospodarkę i silną armię, to jest ono pozbawione powszechnego uznania międzyna-rodowego, podczas gdy „quazipaństwo” jest powszechnie uznanym podmiotem prawa międzynarodowego o ograni-czonej suwerenności wewnętrznej, efektywności władz państwowych56. Obie kategorie funkcjonują na tym sa-mym polu wyznaczanym przez dwie zmienne, będące aspektami państwowości: statehood – rozumianej jako status państwowości i przynależność do rodziny po-wszechnie uznanych państw oraz stateness – rozumianej jako posiadanie faktycznych cech państwowości. Posiada-nie cech stateness bez cech statehood określa istotę natury parapaństwa, takiego jak Abchazja czy Górski Karabach.

56 Ta dysfunkcjonalność sprawia, że kategoria „quazipaństwa” jest bliska kategorii państwa upadłego (failed state). Odnotować należy, że w używanej przez badaczy nomenklaturze termin „quazipaństwo” od-nosi się od państwa upadłego (R.H. Jackson, Quasi-states. Dual Regimes and Neoclassical Theory, „International Organization” 1987, vol. 41, nr 4) do państwa pozbawionego powszechnego uznania – w niniejszej pracy ukreślanej mianem parapaństwa. Por.: M. Bessinger, Y. Crawford (red.), Beyond State Crisis? Postcolonial Africa and Post-Soviet Eurasia in Comparative Perspective, Washington 2002; M. Kosienkowski, Pojęcie i determinanty stabilności quazipaństwa, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2008; idem, Quasi-państwo w stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 2008, tom 38). Pro-blem terminologii porusza także: P. Kolstø, H. Blakkisrud, Living with Non-recognition: State- and Nation-building in South Caucasian Quasi--States, „Europe-Asia Studies” 2008, vol. 3 (60); S. Pegg, International society and the de facto state, Ashgate 1998, s. 26 i D. Lynch, Separatist states and post-Soviet conflicts, “International Affairs” 2002, nr 78. Samo rozróżnienie obydwóch kategorii wydaje się ważne, gdyż uwy-pukla jakościowe różnice pomiędzy sprawnym parapaństwem nieuz-nanym a uznanym państwem upadłym oraz labilność i względność międzynarodowego uznania.

Rafał Czachor

40

Rycina 1. Kategorie „quazipaństwa” i „parapaństwa” na osiach międzynarodowego uznania i funkcjonalności sys-temu politycznego

Źródło: opracowanie własne

Godny podkreślenia jest fakt, że państwa różnią się od siebie trwałością i efektywnością w wypełnianiu funk-cji właściwych państwu. Reprezentują one różny poziom stateness i statehood i w sumie więcej je rózni, aniżeli łą-czy57. Mimo że kwestia tego, czy państwa są rzeczywiście suwerenne pozostaje od lat dyskusyjna i niemożliwym jest jednoznaczne określenie, kiedy państwo stacza się do kategorii „państw upadłych, warto odnotować stwierdze-nie Michaiła Iljina, iż nieomal większość suwerennych członków społeczności międzynarodowej stanowią quazi-państwa różnych typów, a także inne funkcjonalne ekwi-walenty państw, które nabywają, imitują i symulują różne cechy współczesnej państwowości”58. Oznacza to, że

57 Е.Ю. Мелешкина, Формирование новых государств в Восточной Европе, Москва 2012, s. 20. 58 М.В. Ильин, Суверенная государственность: Многовековой путь в уходящее [w:] М.К. Горшков (red.), Россия в глобальных процессах: Поиски перспективы, Москва 2008, s 198. Do kategorii tej można odnieść zarówno państwa, które de iure i dobrowolnie ograniczają swoją suwerenność, m.in. Bhutan, Portoryko, Palau, Niue, Lichtenstein,


41

sprawność państwa nie jest bezpośrednio związana z jego powszechnym uznaniem.

Zatem pozbawione powszechnego uznania państwa mogą być silne i skonsolidowane wewnętrznie (związany z walką o suwerenność konflikt z innym państwem, aspi-rującym do rozciągania swojej suwerenności nad sporne terytorium jest czynnikiem zapewniającym konsolidację i mobilizację społeczną, a także warunkuje wysoki poziom militaryzacji), aczkolwiek poddane zewnętrznie uwarun-kowanemu napięciu – dążenie do zajęcia miejsca w okre-ślonego systemie międzynarodowym spotyka się ze sprze-ciwem innych uczestników wspólnoty międzynarodowej. Sytuacja ta prowadzi do sprzężenia zwrotnego – hipertro-fia zagadnień związanych z bezpieczeństwem oraz efek-tywnością systemu politycznego prowadzi do wzmocnie-nia nieuznawanej państwowości i krzepnięcia orientacji proniepodległościowej59.

Co ważne, potwierdzona prawnie lub niejawna od-mowa uznania de facto państwa jest z samej natury rzeczy formą przyznania jego rzeczywistego istnienia. Na gruncie politycznym nie ma katalogu warunków, którego wyczer-panie uprawniałoby do uznania danego podmiotu przez

Monako, państwa, które nie posiadają powszechnego uznania i opierają się na wsparciu zewnętrznym, np. Kosowo, Turecka Republika Cypru Północnego i państwa, które nie realizują efektywnie funkcji właściwych państwu, w tym tzw. państwa upadłe: Somalia, Liberia, Su-dan Południowy. 59 Z powyższego wynika wprost, iż brak powszechnego uznania, przynależności do wspólnoty międzynarodowej traktowany jest jako fakt zagrażający bezpieczeństwu nieuznanego podmiotu. Stwierdzenie to znajduje potwierdzenie w sytuacji panującej w takich „para-państwach” jak Naddniestrze, Abchazja czy Górski Karabach – dążenie do międzynarodowego uznania czy zyskania patronatu ze strony innych państw jest kluczowym czynnikiem określającym logikę roz-woju ich systemów politycznych: zagadnieniom tym jest de facto pod-porządkowana cała działalność władz państwowych.

Rafał Czachor

42

inne państwo. W rezultacie można mówić o istnieniu kon-tinuum od deklaracji skorzystania z prawa do samookre-ślenia do powszechnego uznania państwa przez innych uczestników systemu międzynarodowego. Na mocy tego faktu można wydzielić różne stopnie uznania:

– minimalne uznanie przejawiające się uznaniem przez jedno lub kilka państw utrudniającym likwidację separatystycznego państwa;

– częściowe uznanie wyrażające się nawiązaniem fak-tycznych stosunków z szeregiem państw i nieformalne wykorzystywanie prawnych narzędzi właściwych pań-stwu;

– faktyczne uznanie przejawiające się w nawiązaniu formalnych stosunków z szeregiem państw i wykorzysty-wanie prawnych narzędzi de facto państwa;

– praktyczne uznanie wyrażające się w członkostwie w ONZ przy braku uznania przez niektóre państwa;

– powszechne uznanie ze strony wszystkich aktorów systemu międzynarodowego60.

Tym samym konsolidacja wewnętrzna, sprawność systemu politycznego oraz twarde dążenie do zachowania suwerenności jest pierwszym krokiem do uzyskania sta-tusu pełnoprawnego członka społeczności międzynaro-dowej. Jednocześnie nawet w przypadku pozbawionych powszechnego uznania „parapaństw”, mimo że formalnie nie istnieją, ich „wirtualny” charakter nie przeszkadza być rzeczywistym podmiotem – a zarazem i przedmiotem – realnej politycznej rywalizacji w wymiarze geopolitycz-nym.

W świetle powyższego jednym z elementów przyczy-niających się do wybuchu wojny sierpniowej w 2008 roku, a w konsekwencji uznania przez Rosję niepodległości Ab-

60 М.В. Ильин, Е.Ю. Мелешкина, А.Ю. Мельвиль, Формирование новых государств..., op. cit.


43

chazji i Osetii Południowej było uznanie przez Zachód niepodległości Kosowa. Ta prestiżowa porażka Rosji, któ-ra stała na stanowisku integralności terytorialnej Serbii została przekuta na sukces w przypadku republik kauka-skich. Ostatecznie Kosowo stało się koncertowym przy-kładem krótkowzroczności i nieudolności polityki euro-pejskiej: uznanie jego niepodległości nie przyniosło ani postępu w procesie demokratyzacji, walki z przestęp-czością zorganizowaną, ani w kwestii przestrzegania praw człowieka, dając jednocześnie poważny atut Rosji do pro-wadzenia na obszarze własnych wpływów działań po-dobnych do działań Unii Europejskiej w kwestii kosow-skiej. Obecnie uznanie secesjonizmu kosowskiego jest traktowane przez Unię Europejską jako casus, który nie może być traktowany jako praktyka wobec ruchów sepa-ratystycznych. Wyraźnie zauważalna tendencja wśród polityków europejskich do wyciszania kwestii kosowskiej i coraz bardziej sporadyczne głosy potwierdzające zasad-ność uznania tego państwa dowodzą, że główną przesłan-ką postępowania Unii Europejskiej były cele o politycz-nym charakterze.

Rekapitulując, to nie prawo międzynarodowe, w tym prawo do samookreślenia, ale czynniki natury politycznej decydują o uznaniu niepodległości państwa. Składa się na to interes kluczowych aktorów polityki międzynarodowej, będący często kompromisem pomiędzy własnymi dąże-niami, a koniecznością zachowania stabilności ładu mię-dzynarodowego. Podobnie jak w okresie bipolarnej rywa-lizacji światowych mocarstw, także obecnie zasada samo-stanowienia narodów jest traktowana instrumentalnie i służy jako element geopolitycznej rozgrywki. Zauważal-ny jest wyraźny dysonans pomiędzy prawem międzyna-rodowym i praktyką polityczną, w której też są przykłady zgoła odmiennych zachowań. Odmawiając prawa do sa-mostanowienia państwa kierują się chęcią uniknięcia cha-

Rafał Czachor

44

osu i destabilizacji przestrzeni międzynarodowej. Tłumie-nie ruchów emancypacyjnych daje złudne poczucie roz-wiązania problemu. W rzeczywistości działania te kumu-lują ładunek społecznego niezadowolenia i tylko odwleka-ją w czasie rozwiązanie problemu.

Rozdział 2

Rozpad Związku Radzieckiego i powstanie suwerennych państw – uwarunkowania

polityczno-prawne

2.1 Wczesna pierestrojka – próby reformy państwa radzieckiego

Pierwsza połowa lat 80. w polityce międzynarodowej coraz bardziej unaoczniała dystans dzielący świat Zacho-du od bloku państw komunistycznych w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego oraz militarnego. Nieefektywne systemy społeczne państw skupionych wokół Związku Radzieckiego – tworzące tzw. „imperium zewnętrzne” ZSRR – stopniowo wyczerpywały posiadane zasoby, a ich rządy traciły i tak wątpliwą legitymację do sprawowania władzy. Zjawiska te dotyczyły wszystkich państw obozu komunistycznego, choć w poszczególnych krajach przeja-wiały się z różną siłą. Będący centralnym ogniwem tego bloku Związek Radziecki naturalnie odgrywał rolę klu-czowego antagonisty i rywala kształtujących porządek świata zachodniego Stanów Zjednoczonych. Będący sym-bolem „zimnej wojny” wyścig zbrojeń wraz z postępem technicznym i teleinformatycznym prowadził do pono-szenia przez ZSRR i USA coraz większych kosztów. Rywa-lizacja ta – zmuszająca rządy obu mocarstw do ponoszenia bezcelowych z punktu widzenia własnych społeczeństw wydatków w sferze ideologicznej czy militarnej – w latach

Rafał Czachor

46

80. doprowadziła Kreml do swoistej „zadyszki”61. Central-ne sterowanie gospodarką oraz wszechobecna kontrola przejawów życia społecznego ze strony aparatu pań-stwowego uniemożliwiały adaptację do zmieniającej się sytuacji międzynarodowej. Te same przyczyny warunko-wały zastój w polityce wewnętrznej. Stan ten doskonale odzwierciedlały zjawiska zachodzące na szczytach ra-dzieckiej władzy. Elity zainteresowane były w coraz więk-szym stopniu zapewnieniem własnego uprzywilejowane-go statusu, rozwijały poziome struktury nieformalnej współpracy i współzależności, dążąc do tego, by władze centralne nie ingerowały i naruszały istniejącego status quo.

W pierwszej połowie lat 80. zmarło kolejno 3 najwyż-szych przywódców państwa radzieckiego. Rotacje na szczytach władzy i uzyskiwanie stanowiska sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) przez polityków w podeszłym wieku nie sprzyjało wzmocnieniu państwa. W 1985 roku w Biurze Politycz-nym KPZR w zasadzie tylko Michaił Gorbaczow reprezen-tował typ polityka, będący standardem na Zachodzie: ukończył dwa kierunki studiów, mówił zwięźle i przy-ciągał uwagę słuchaczy, ponadto nie nadużywał alkoho-lu62. Wydawałoby się, że tak daleki od dotychczasowego wzorca radzieckiego polityka człowiek nie będzie mieć zbyt dużych szans na objęcie stanowiska rzeczywistej głowy państwa – sekretarza generalnego KPZR. Poparcie udzielone Gorbaczowowi przez część widzących w nim nadzieję na odnowę państwa radzieckiego członków Biura Politycznego KPZR, w tym wpływowego wieloletniego mi- 61 B. Łomiński, Gorbaczowowska pierestrojka jako proces modernizacji [w:] S. Wróbel (red.), Polska w procesie przeobrażeń ustrojowych, Kato-wice 1998, s. 345. 62 В.В. Согрин, Политическая история современной России. 1985-2001: от Горбачева до Путина, Москва 2001, s. 14.


47

nistra spraw zagranicznych Andrieja Gromykę sprawiło, że na nadzwyczajnym Plenum KPZR w marcu 1985 roku Michaił Gorbaczow został wybrany na sekretarza gene-ralnego. Wkrótce po wyborze polityk nie przedstawił ra-dykalnego programu zmian. Łączył on deklaracje wypeł-nienia „testamentu swojego poprzednika, wiernego leni-nowca, Konstantina Czernienki” z umiarkowaną krytyką dotychczasowej linii politycznej KPZR. Tym samym roz-poczęły się reformistyczne działania obozu Gorbaczowa, które ze względu na swój charakter i zakres można po-dzielić się na dwa zasadnicze etapy. Ogółem społeczne procesy wyzwolone po 1985 roku zamiast usprawnić państwo sowieckie – co było zasadniczym celem radziec-kich władz – doprowadziły do osłabienia plenipotencji partii rządzącej, podważenia podstaw ustrojowych, a w konsekwencji dezintegracji ZSRR w końcu 1991 roku. Rzeczony okres był czasem poważnych przekształceń w systemie społecznym i politycznym Związku Radziec-kiego, czasem, w którym – po wielu dekadach represji za próbę jakiejkolwiek niezależnej od KPZR działalności poli-tycznej – zaczął kształtować się pluralizm polityczny, pierwsze ugrupowania polityczne, a tłumione żądania narodowe doprowadziły do powstania na gruzach ZSRR szeregu niepodległych państw.

W pierwszym ze wspomnianych etapów, trwającym od wyboru Michaiła Gorbaczowa na sekretarza general-nego KPZR w marcu 1985 roku do plenum Komitetu Cen-tralnego KPZR w styczniu 1987 roku, w obozie radziec-kiego przywódcy dominowały umiarkowane nastroje re-formistyczne. Elity rządzące musiały być świadome skali trudności i istoty kryzysu, zaś społeczeństwo postrzegało sytuację jako kolejny zastój, z którego można wyjść drogą

Rafał Czachor

48

mobilizacji i „doskonalenia systemu”63. Gorbaczow, dążąc do wzmocnienia swojej pozycji w Biurze Politycznym, ostrożnie krytykował poprzednie kierownictwo partyjne. Wskazując na trudności w „demonstracji pełni potencjału socjalizmu”, radziecki przywódca koncentrował się na kwestiach natury administracyjno-gospodarczej. Środ-kiem reformy radzieckiego państwa i jednocześnie głów-nym polem ówczesnych reform była polityka gospodar-cza. Władze forsowały nową strukturę gospodarki po-przez jej modernizację, zwiększenie nakładów inwesty-cyjnych w zakresie przemysłu maszynowego. Działania te określone zostały mianem „przyspieszenia” (ros. – usko-rienije).

Sowieckie kierownictwo próbowało dokonać zmian poprzez odwołanie się do mechanizmów mobilizacyjnych, jedynych możliwych do wykorzystania w totalitarnym społeczeństwie, w którym władze kontrolowały wszystkie zjawiska społeczne. Dążono do zwiększenia dyscypliny w zakresie produkcji i realizacji założeń planu. Wprowa-dzono inspekcję państwową (gosprijomka), mającą kon-trolować proces rozbudowy infrastruktury (w tym do-prowadzenie do użytku tzw. dołgostrojów i niedostrojów – niedokończonych inwestycji, nieustannie pochłaniających środki finansowe) czy jakość wyprodukowanych towa-rów. Tym sposobem cieszący się wówczas autentyczną charyzmą i popularnością Michaił Gorbaczow kładł nacisk na realizację programu przyspieszenia przemian społecz-no-ekonomicznych i „doganiania” świata zachodniego. Działania te miały charakter połowiczny, nie sięgały bo-wiem istoty i źródła niewydolności radzieckiego systemu społecznego. Oprócz działań zmierzających do zwiększe-nia wydajności pracy poprzez wyzwolenie posiadanych

63 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, Wrocław 2001, s. 46.


49

jeszcze rezerw społecznych, władze radzieckie podejmo-wały decyzje zupełnie chybione. Najgłośniejszym i naj-bardziej kontrowersyjnym przedsięwzięciem była walka z pijaństwem i alkoholizmem, która przyczyniła się do wzrostu sprzedaży nielegalnego, często śmiertelnie nie-bezpiecznego samogonu oraz dewastacji winorośli, będą-cych dla Mołdawii czy Zakaukazia nie tylko jednym z pod-stawowych źródeł dochodu, ale i elementem narodowego dziedzictwa.

Mimo okresowo rosnących wskaźników ekonomicz-nych, na plenum KC KPZR w styczniu 1987 roku Michaił Gorbaczow przyznał nieskuteczność dotychczasowych działań naprawczych64. Nowym hasłem przebudowy (ros. – pierestrojka) stała się jawność (głasnost’) życia politycz-nego oraz jego demokratyzacja. Tym samym rozpoczął się kolejny etap przemian, któremu w początkowym okresie towarzyszyło przeświadczenie, że częściowa demokraty-zacja, zmiana mechanizmów zarządzania zapewnią wzrost gospodarczy oraz stworzą adekwatny do ustroju socjali-stycznego mechanizm gospodarowania. Do momentu, gdy w całym Związku Radzieckim zaczęła panować jawność, Gorbaczowowi udało się doprowadzić do poważnych przetasowań w wyższych szeregach partyjnej nomenkla-tury. Stanowiska utracili dotychczas bardzo wpływowi działacze, oponujący wobec kursu reformistycznego, w tym członek KC KPZR, wieloletni pierwszy sekretarz leningradzkiego komitetu partii, nazywany „carem Lenin-gradu” Grigorij Romanow, pierwszy sekretarz moskiew-skiego komitetu KPZR Wiktor Griszyn, klanowi i jedno-

64 Jeszcze w 1985 roku deficyt budżetowy ZSRR wynosił 17-18 miliardów rubli, a w kolejnych latach wzrósł kilkakrotnie. Okazało się między innymi, że społecznie dotkliwa kampania antyalkoholowa nie przyczynia się do zwiększenia wydajności pracy, co więcej przynosi poważne straty dla budżetu państwa oraz prowadzi do masowych zatruć, będących skutkiem spożycia nielegalnej produkcji.

Rafał Czachor

50

cześnie partyjni liderzy, w tym pierwszy sekretarz Komu-nistycznej Partii Kazachstanu Dinmuchamed Kunajew. Do początku 1987 roku Gorbaczowowi udało się wymienić 70% członków Biura Politycznego KPZR, 60% sekretarzy obwodowych i 40% szeregowych członków partii, pocho-dzących z okresu breżniewowskiego65. Na miejsce odsu-niętych od władzy ortodoksyjnych działaczy KPZR przy-szli inni, młodsi, o bardziej demokratycznych poglądach, w tym przyszły rosyjski prezydent Borys Jelcyn. Jak się okazało, duch reform i reprezentujący go politycy nowej fali mieli w swej postępowości wyprzedzić obóz Gorba-czowa, prowadząc cały proces ku dezintegracji Związku Radzieckiego.

Głoszona przez Gorbaczowa pierestrojka i głasnost’ miały odbywać się pod hasłem „leninowskiego renesan-su”, powrotu do idei Lenina, rzekomo zdeformowanych przez lata rządów Józefa Stalina i Leonida Breżniewa. De-mokratyzacja miała przynieść impuls do rozwoju poli-tycznego i ekonomicznego państwa66. Po pierwsze opiera-ła się ona na ujawnieniu części skrywanej prawdy o histo-rii państwa radzieckiego, po drugie takie „oczyszczenie” miało ożywczo wpłynąć na życie polityczne i gospodarcze: przedsiębiorstwa i kolektywy pracownicze miały w więk-szym stopniu odpowiadać za własne wyniki ekonomiczne, wprowadzając zalążek konkurencyjności, samorządności i samofinansowania, zaś postulowany od początku 1987

65 Dane te, powtarzane w literaturze przedmiotu powtarzane są za gazetą „Washington Post”. В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit.,s. 21; R.C. Tucker, Political culture and leadership in Soviet Russia. From Lenin to Gorbachev, New York-London 1987, s. 140 i nast. 66 Б. Курашвили, Секретарь и представитель в одном лице, „Известия” z dn. 22.07.1988 r.; J. Smaga, Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001, s. 253; por. biografia Michaiła Gorbaczowa: A. Graczow, Gorbaczow, przełożył M.B. Jagiełło, Warszawa 2003.


51

roku pluralizm życia politycznego winien był doprowa-dzić do zdynamizowania rozwoju społecznego. Reformy te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, co więcej, „ko-lektywny egoizm” starających się osiągnąć jak najlepsze wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw zaostrzył deficyt podstawowych towarów na rynku67.

Porażki na gruncie gospodarczym radzieckie władze państwowe starały się rekompensować poprzez działania na niwie politycznej i ideologicznej. Zatem u podstaw re-form politycznych legła świadomość najwyższego kie-rownictwa, że w istniejących warunkach nie są możliwe do przeprowadzenia jakiekolwiek reformy ekonomicz-ne68. Od 1988 roku hasła demokratyzacji włączyły postu-laty wcześniej nieobecne w radzieckim życiu politycznym – rozdziału gałęzi władzy, zwierzchniości prawa oraz rze-czywistych gwarancji ich przestrzegania. Doktryna demo-kratyzacji w pełni zrealizowała się w postanowieniach XIX konferencji KPZR. Jej postanowienia były sukcesem re-formatorskiego środowiska skupionego wokół Michaiła Gorbaczowa. W tym okresie sekretarz generalny partii wspiął się na szczyty popularności i wpływu na życie poli-tyczne państwa. Przyjęte na konferencji partyjnej 1 lipca 1988 roku rezolucje (m.in. O demokratyzacji społeczeń-stwa radzieckiego i reformie systemu politycznego; O walce z biurokratyzmem; O niektórych niezwłocznych środkach w zakresie praktycznej realizacji reformy systemu politycz-nego państwa69) miały przyczynić się do radykalnej zmia-

67 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 39. 68 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji..., op. cit., s. 49. 69 О ходе реализации решений XXVII съезда КПСС и задачах по углублению перестройки; О демократизации советского общества и реформе политической системы; О борьбе с бюрократизмом; О межнациональных отношениях; О гласности; О правовой реформе; О некоторых неотложных мерах по практическому

Rafał Czachor

52

ny charakteru stosunków społecznych i politycznych w Związku Radzieckim. Były to niewątpliwie najgłębsze i najbardziej radykalne zmiany w sowieckim systemie społecznym i politycznym w ciągu siedmiu dekad jego istnienia. Po raz pierwszy deklarowano stworzenie społe-czeństwa o charakterze obywatelskim, a nie klasowym.

Reformy te nakreślały cztery główne kierunki zmian w systemie społecznym Związku Radzieckiego. Demokra-tyzacja miała doprowadzić do swobodnej artykulacji i re-alizacji interesów poszczególnych grup społecznych, w państwie absolutną zwierzchniość miało posiadać pra-wo, a społeczeństwo winno organizować się na zasadach samorządności. Wreszcie ograniczeniu miała zostać pod-dana rola KPZR w życiu państwa, funkcje partyjne miały przestać dominować nad państwowymi.

Reformy miały zmierzać ku rozszerzeniu praw po-szczególnych jednostek administracyjnych, tworzących radziecką federację. Te, dość ryzykowne z punktu widze-nia trwałości państwa sowieckiego, działania obozu Gor-baczowa miały na celu ostatecznie pogrążyć partyjnych konserwatystów, zdezintegrować dawny aparat biurokra-tyczny oraz skonsolidować odnowione społeczeństwo wokół kierownictwa partyjnego. Prawdopodobnie Gorba-czow nie dopuszczał myśli, iż demokratyzacja i pluralizm mogą być wykorzystane przez obywateli ZSRR nie tylko przeciwko partyjnym radykałom powstrzymującym piere-strojkę, ale także do rozliczenia partii jako takiej i negacji systemowych podstaw państwa radzieckiego. W latach 1987-1988 głoszona przez obóz Gorbaczowa polityka „socjalizmu z ludzką twarzą” zasadniczo akceptowała kształtujący się ferment społeczny. Znacząco rósł nakład

осуществлению реформы политической системы страны, Ис-тория новой России, <www.ru-90.ru/content/резолюции-xix-все-союзной-конференции-кпсс>


53

gazet i periodyków o charakterze niezależnym, upublicz-nione zostały liczne, do tej pory zakazane przez cenzurę, utwory literackie, w tym dzieła Michaiła Bułgakowa, Wła-dimira Nabokowa czy Borysa Pasternaka. W oficjalnych wystąpieniach działaczy politycznych nowego wydźwięku nabierały odwołania do moralności – wbrew dotychcza-sowym dogmatom, oceny funkcjonariuszy państwowych i partyjnych miały bazować na obiektywnych kryteriach moralnych70. Z czasem te postępowe, wpisujące się w hasło oddolnego wsparcia dla pierestrojki – tendencje zaczęły rozmijać się z interesem rządzących. Fakt ten do-bitnie unaocznił, iż reformy Gorbaczowa miały upolitycz-niony charakter, służąc głównie jako oręż we wzmacnia-niu pozycji urzędującego sekretarza generalnego KPZR.

Wyzwolone przez pierestrojkę zmiany obnażyły istotę polityki Gorbaczowa, która nie sprostała historycznym wymogom i doprowadziła ostatniego sekretarza general-nego KPZR na margines życia politycznego, a całe państwo radzieckie do upadku. Ogólnie okres rządów Gorbaczowa cechował się sprzecznościami między głoszonymi hasłami i praktyką działań, zwłaszcza ostatnich lat, słusznie do-czekując się miana „bezustannego balansowania na li-nie”71.

Jak zauważa Andrzej Walicki, rzeczywistym efektem głasnosti stała się delegitymizacja radzieckiego systemu prowadząca w dalszej kolejności do zerwania z całą tra-dycją komunizmu. Uruchomiony proces głębokich zmian, nazywany przez Walickiego dekomunizacją, wyszedł spod kontroli i przebiegał szybciej niż ewolucja poglądów sa-

70 А. Яковлев, Перестройка и нравственность, „Советская куль-тура” z dn. 21.06.1987 r. 71 J. Smaga, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991, Kraków 1992, s. 307; N.V. Zlobin, Perestroika Versus the Command—Administrative System, “Demokratyzatsiya” 1992, nr 2.

Rafał Czachor

54

mego Gorbaczowa72. Choć zasadniczym celem pierwszych lat rządów tego polityka była dynamizacja systemu ra-dzieckiego, podjęte działania obrały zupełnie nieoczeki-wany kierunek. Zamiast wzmocnienia sowieckiego pań-stwa na mocy postanowień XIX konferencji partyjnych, nastąpił jego upadek. Sytuacja ta winna być postrzegana nie tyle jako efekt błędów reformatorskiej polityki Gorba-czowa, co nieuchronny schyłkowy etap rozwoju państwa opartego na niewydolnym systemie ekonomicznym i dys-funkcjonalnym systemie politycznym. Tym samym dzielą-ca czas liberalizacji na dwa odrębne okresy cezura XIX konferencji KPZR73, może być postrzegana jako kluczowa dla rozpoczynającego się procesu dezintegracji ZSRR.

2.2 Późna pierestrojka – okoliczności dezinte-gracji Związku Radzieckiego

Pośród innych, wspomnianych wcześniej zjawisk, uruchomiony przez Gorbaczowa proces doprowadził, dość nieoczekiwanie dla radzieckiego centrum, do akty-wizacji w życiu publicznym dwóch potoków radykalizmu. Obóz zwolenników pierestrojki zaczął się rozpadać – jej radykalni zwolennicy, miast popierać rządzących, nieśli zagrożenie dla „linii generalnej” KPZR, dowodząc że gła-snost’ przekroczy ramy deklarowanego przez radzieckiego przywódcę limitowanego demokratyzmu. Jednym ze wspomnianych potoków był radykalizm narodowy, spra-wnie kierowany przez fronty narodowe w poszczególnych republikach związkowych. Odwołując się do źródeł re-form Gorbaczowa, ruchy te domagały się poszerzenia praw republik związkowych i reformy radzieckiej federa-

72 A. Walicki, Pierestrojka 10 lat później. Przypadek Gorbaczowa, „Poli-tyka” 1995, nr 21. 73 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji..., op. cit., s. 56.


55

cji74. W drugim radykalnym nurcie znaleźli się zwolennicy pogłębienia i rozszerzenia gospodarczych i społecznych reform w stopniu de facto zagrażającym stabilności poli-tycznego centrum ZSRR75. Pojawienie się tych ruchów doprowadziło do ożywienia życia politycznego poszcze-gólnych republik państwa sowieckiego. W większości z nich ruchy te bazowały na istniejących od lat 60. i 70. środowiskach dysydenckich, będących w późnych latach 80. podstawą protopartii politycznych.

O zwiększeniu wolności świadczyły odbywające się w Moskwie już latem 1987 roku demonstracje przesie-dlonych do Azji Środkowej Tatarów Krymskich. Napięcie na gruncie narodowym zaczęło przekładać się na tworze-nie lokalnych, niezależnych od KPZR, struktur o orientacji narodowo-demokratycznej.

Fronty narodowe, bo taką nazwę ruchy te najczęściej przyjmowały, zrazu występujące jako w pełni lojalne Gor-baczowowi siły oddolnego wsparcia pierestrojki, najwięk-szy wpływ na wydarzenia polityczne posiadły w repu-blikach nadbałtyckich i na Zakaukaziu. Jednak już pod koniec 1988 roku organizowane w Tallinie, Rydze i Wilnie manifestacje sił narodowych odrzucały postulaty odnowy państwa radzieckiego, wprost domagając się zakończenia podległości Moskwie, określanej mianem „sowieckiej oku-pacji”76. W republikach zakaukaskich fronty narodowe skupiały się zarówno na lokalnych sporach etniczno-terytorialnych, jak i walką z ustrojem komunistycznym. Liderujący ormiańskiemu frontowi narodowemu Lewon Ter-Petrosjan wystąpił z żądaniem włączenia w skład

74 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 46. 75 W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2002, s. 375-378. 76 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 48.

Rafał Czachor

56

Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej znajdu-jącego się w składzie Azerbejdżańskiej SRR Górnokaraba-skiego Obwodu Autonomicznego. Sytuacja ta doprowadzi-ła do zaostrzenia i tak napiętych relacji pomiędzy Erywa-niem i Baku. Jesienią 1988 roku sześciu liderów ormiań-skiego frontu narodowego zostało aresztowanych i byli przetrzymywani do końca maja następnego roku w mos-kiewskim więzieniu. Z kolei gruziński front narodowy na czele ze Zwiadem Gamsachurdią radykalizował ton, zmie-rzając ku otwartej konfrontacji z komunistycznym kie-rownictwem republiki. Radzieckie władze 9 kwietnia 1989 roku dokonały brutalnej pacyfikacji manifestantów w Tbilisi, w wyniku której zginęło około 20 zwolenników sił narodowo-demokratycznych. Wydarzenie to przyczy-niło się do dalszej radykalizacji gruzińskiego frontu naro-dowego i wzrostu nastrojów antyrosyjskich.

Elementem sprzyjającym tlącej się demokratycznej rewolucji w Związku Radzieckim były alternatywne wy-bory parlamentarne w marcu 1989 roku, podarowane – jak pisze Andrzej Czajowski – radzieckiemu społeczeń-stwu przez reformatorów z Komitetu Centralnego KPZR. Choć przedstawiciele rządzącego establishmentu nie do-znali klęski, gdyż utrzymali większość miejsc, to wielu czołowych przedstawicieli nomenklatury przegrało w bezpośredniej rywalizacji z bezpartyjnymi kandydata-mi. W wyniku wyborów ukonstytuował się nowy organ ustawodawczy Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR77 – „pierwszy parlament z prawdziwego zdarzenia”78.

77 Nowy organ został wprowadzony na mocy pierestrojkowej reformy konstytucyjnej z 1 grudnia 1988 roku. Na mocy przeredagowanego art. 89 konstytucji związkowej z 1977 roku do systemu organów przed-stawicielskich wprowadzono Zjazdy deputowanych ludowych ZSRR oraz republik związkowych i autonomicznych jako uzupełnienie istnie-jącej struktury, przy czym Zjazdy deputowanych ludowych miały być wybierane przez obywateli bezpośrednio, a Rady Najwyższe odpo-


57

Wybory nie spełniły oczekiwań Michaiła Gorbaczowa, iż ich rezultat pozwoli na stworzenie szerokiego frontu poparcia dla kierunku reform oraz zapewni mu dalsze rządzenie. Przyjęte w czasie XIX ogólnozwiązkowej konfe-rencji partyjnej hasło oddolnego wsparcia pierestrojki zaczęło działać przeciwko partyjnym konserwatystom, jak zamierzał Gorbaczow, ale także przeciwko samemu sekre-tarzowi generalnemu KPZR, ograniczającemu się w swych reformach do półśrodków. Frakcję o takiej, niebezpiecznej dla Grobaczowa, orientacji – Międzyregionalną Grupę De-putowanych – powołali działacze skupieni wokół Andrieja Sacharowa. Przedsmak wolności i pluralizmu nie wystar-czał republikańskim siłom narodowo-demokratycznym, mając z czasem zagrozić polityce Kremla. Pierwszy Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR doprowadził do wyłonie-nia się w środowisku dwóch skrzydeł o różnym stopniu woli demokratyzacji: umiarkowani zwolennicy reform skupili się wokół Gorbaczowa, radykalni utworzyli Mię-dzyregionalną Grupę Deputowanych na czele z Andriejem Sacharowem a następnie Borysem Jelcynem.

Dezintegracja wspomnianego wcześniej „imperium zewnętrznego” Związku Radzieckiego i gwałtowne proce-sy przemian w Europie Środkowej nie pozostały bez

wiedniego szczebla (związkowego i republikańskiego) przez Zjazdy deputowanych ludowych. Do kompetencji Zjazdów deputowanych lu-dowych weszło m.in. tworzenie stałych komisji i innych organów „kontroli ludowej, łączące kontrolę państwową ze społeczną kontrolą pracujących w zakładach, instytucjach i organizacjach”. Związkowy Zjazd deputowanych liczył 2250 członków, a w jego mocy było rozpa-trywanie każdej kwestii znajdującej się w zakresie kompetencji władz ZSRR, w tym wyłączne prawo wyboru na wyższe urzędy państwowe i zmiany konstytucji ZSRR (art. 108, 109). Закон СССР от 1 декабря 1988 г. N 9853-XI „Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) СССР”, <http://constitution.garant.ru/history/-ussr-rsfsr/1977/zakony/185466> 78 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji..., op. cit., s. 64.

Rafał Czachor

58

wpływu na sytuację wewnątrz ZSRR. Zrzucenie ideolo-gicznego i politycznego gorsetu komunizmu przez Polskę, Węgry, Czechosłowację przyczyniło się do wzmożonej aktywności radykalnych sił, krytykujących politykę Gor-baczowa za „dreptanie w miejscu” i niepodejmowanie rzeczywistych działań79. Radykalni demokraci odcisnęli wyraziste piętno na II Zjeździe Deputowanych Ludowych, gdzie politycy związani z Andriejem Sacharowem i Bory-sem Jelcynem postulowali znieść obowiązujący w konsty-tucji ZSRR zapis o kierowniczej roli KPZR i ogólną deide-ologizację życia społecznego. Wydarzeniom na szczeblu centralnym towarzyszyło rosnące napięcie i nastroje emancypacyjne w poszczególnych republikach związko-wych. Wyprzedzając ustalenia Zjazdu Deputowanych Lu-dowych, działacze narodowi republik nadbałtyckich ogło-sili bezprawnym włączenie Litwy, Łotwy i Estonii w skład państwa radzieckiego na mocy paktu Ribbentrop-Moło-tow.

Niestabilna sytuacja na peryferiach państwa radziec-kiego stanowiła istotne zagrożenie dla obozu Gorbaczowa, którego jedyną taktyką pozostawało utrzymywanie pozy-cji lidera sił reformatorskich. Polityk, korzystając z apa-ratu państwowego, mógł dążyć do ustabilizowania sytu-acji i ograniczenia zapędów narodowo zorientowanych działaczy poszczególnych republik, jednak możliwości stosowania metody „kija i marchewki” były stosunkowo ograniczone, ze względu na wciąż obowiązujące hasła jawności i demokratyzacji80. W tej sytuacji Gorbaczow, licząc na utrzymanie swej pozycji politycznej, zdecydował się na ustępstwa względem radykałów na gruncie ideolo-gicznym. W wydanej pod koniec 1989 roku broszurze Idea

79 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 55. 80 Ibidem, s. 58.


59

socjalistyczna i rewolucyjna pierestrojka Gorbaczow przy-znał błędność dogmatyzmu KPZR, jak i samej doktryny marksizmu, zadeklarował uznanie wartości ogólnoludz-kich81. Licząc, że zgoda na niektóre postulaty radykalnych demokratów pozwoli na przeforsowanie wprowadzenia dla niego urzędu prezydenta ZSRR, radziecki lider wyraził zgodę na usunięcie dotyczącego kierowniczej roli KPZR artykułu 6 z obowiązującej ustawy zasadniczej. W stycz-niu 1990 roku radykalni deputowani ludowi (z Borysem Jelcynem na czele) opowiedzieli się przeciwko utrzymaniu w radzieckiej ustawie zasadniczej artykułu 6, zaś w lutym tegoż roku plenum KC KPZR zrezygnowało z posiadanego statusu kierowniczej roli w państwie oraz o wprowa-dzeniu urzędu prezydenta ZSRR. Odpowiednie zmiany wniesiono do konstytucji 14 marca 1990 roku. Artykuł ten w nowej redakcji gwarantował „partii komunistycznej, innym partiom politycznym, związkom zawodowym, młodzieżowym, innym organizacjom społecznym i ru-chom masowym” udział w wypracowaniu polityki pań-stwowej82. Akt ten stanowił podstawę rozwoju pluralizmu oraz nadał impet tendencjom odśrodkowym we wszyst-kich republikach związkowych. 15 marca 1990 roku Zjazd Deputowanych Ludowych dokonał zmiany konstytucji, wprowadzając urząd prezydenta ZSRR jako głowy pań-stwa radzieckiego, co miało poniekąd dowodzić europe-izacji i modernizacji państwa radzickiego83. Prezydentowi nadano kompetencje reprezentacyjne, gwaranta praw oraz koordynujące działania poszczególnych gałęzi wła-

81 М.С.Горбачев, Социалистическая идея и революционная пере-стройка, Москва 1989. 82 Закон СССР от 14 марта 1990 г. N 1360-I "Об учреждении поста Президента СССР и внесении изменений и дополнений в Консти-туцию (Основной Закон) СССР" <http://constitution.garant.ru/his-tory/ussr-rsfsr/1977/zakony/185465/> 83 B. Łomiński, op. cit., s. 352.

Rafał Czachor

60

dzy (art. 127.3). Przy głowie państwa miał funkcjonować rząd ZSRR, a jego skład prezydent kształtował za zgodą parlamentu – Rady Najwyższej. Kadencja prezydenta mia-ła trwać 5 lat, wybór miał być dokonywany w drodze gło-sowania powszechnego, równego, bezpośredniego, tajne-go. Wyjątkowo pierwszego wyboru prezydenta ZSRR mie-li dokonać parlamentarzyści Rady Najwyższej ZSRR.

Stabilizacji sytuacji politycznej oraz nadaniu praw-nych ram zbliżających się wydarzeń służyło przyjęcie 3 kwietnia 1990 roku ustawy O porządku rozwiązania kwestii związanych z wyjściem republiki związkowej ze składu ZSRR84. Dokument ten zakładał możliwość wyjścia republiki związkowej z państwa radzieckiego na mocy decyzji podjętej w drodze referendum republikańskiego zainicjowanego przez jej władze lub minimum jedną dzie-siątą jej mieszkańców.

Nadzieje Gorbaczowa na uspokojenie sytuacji we-wnętrznej okazały się płonne. Mimo, że III Zjazd Deputo-wanych Ludowych rozpoczął się od zmiany konstytucji w kwestii politycznej dominacji KPZR, politycy różnych orientacji nie szczędzili Gorbaczowowi krytyki. Republiki nadbałtyckie w przededniu zjazdu ogłosiły deklaracje suwerenności i wyjście ze składu ZSRR, dając dowód na ogólną słabość państwa radzieckiego i bezwolność władz centralnych, z drugiej zaś strony Gorbaczowa oskarżano o nadmierne polityczne ambicje i chęć zwiększenia posia-danych kompetencji.

Przeciwko kandydaturze Michaiła Gorbaczowa na urząd prezydenta ZSRR opowiedziała się znaczna część partyjnych działaczy średniego szczebla z frakcji „Sojusz”. Działacze ci opowiadali się za silnym i scentralizowanym

84 Закон СССР от 3.04.1990 № 1409-I „О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР”, <http://sevkrim-rus.narod.ru/ZAKON/1990.htm>


61

państwem, a w urzędującym sekretarzu generalnym KPZR widzieli polityka nie dającego nadziei na zachowanie inte-gralności i siły państwa sowieckiego. Ostatecznie Gorba-czow wygrał wybory prezydenckie, zdobywając 60% gło-sów parlamentarzystów. Zwycięstwo to nieco zmieniło pozycję ideową polityka – zaczął on wprost deklarować się jako centrysta, co jeszcze niedawno, w warunkach „powrotu do idei Lenina”, wydawało się niemożliwe. W zmieniających się warunkach politycznych centryzm okazał się wyborem nieefektywnym: różne formy radyka-lizmu cieszyły się coraz większą popularnością. Antyra-dzieckie hasła bez skrępowania głosiły fronty narodowe, w siłę rósł również blok zachowawczy, w który można było wyróżnić dwie orientacje: ortodoksyjno-komunis-tyczną oraz imperialno-patriotyczną85.

Ostatnim akordem demokratycznych reform Michaiła Gorbaczowa były postanowienia przyjęte przez XXVIII Zjazd KPZR w lipcu 1990 roku. Przyjęty wówczas doku-ment programowy Ku humanistycznemu demokratyczne-mu socjalizmowi ideowo bliższy był socjaldemokracji i eurokomunizmowi niż dotychczasowej linii partii86. To zwycięstwo obozu postępowego nad zachowawczym nie oznaczało jeszcze całkowitego zerwania Gorbaczowa z umiarkowanymi konserwatystami. Prezydent ZSRR wciąż pozostawał politykiem przeciwstawiającym się roz-padowi państwa i dążącym do ograniczenia aktywności działaczy narodowych i demokratycznych.

Oprócz poszczególnych republik związkowych po-ważnym zagrożeniem dla integralności Związku Radziec-kiego stawały się odśrodkowe tendencje w Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Tym paradoksalnym tendencjom ode-

85 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 69. 86 Ibidem, s. 75.

Rafał Czachor

62

rwania metropolii od otaczających ją kolonii kierowały rosyjskie siły demokratyczne z Borysem Jelcynem na cze-le. Narastająca konfrontacja pomiędzy Gorbaczowem i Jelcynem w czasie kolejnego Zjazdu Deputowanych Lu-dowych sprawiła, że drugi z wymienionych polityków wzmocnił swoją pozycję polityczną – dla wielu demokra-tycznych działaczy poszczególnych republik związkowych wydawał się on politykiem dającym nadzieję na prawdzi-wą wolność, bez konieczności ograniczania się półśrod-kami i kompromisem z Gorbaczowem. Zwiększywszy swoją samodzielność, Jelcyn zaczął konkurować z Gor-baczowem o pozycję w państwie radzieckim. Polityk ze Swierdłowska, rozumiejąc, że struktura radzieckiego pań-stwa związkowego bez rosyjskiego komponentu stanowi praktycznie bezwolną wydmuszkę, zaczął stosować wo-bec Gorbaczowa taktykę stawiania żądań i ultimatum. Mając na celu osłabienie radzieckiego przywódcy, w paź-dzierniku 1990 roku ogłosił trzy możliwe scenariusze rozwoju wydarzeń. Pierwszy przewidywał nieuczestni-czenie Rosji w programach reform gospodarczych, stwo-rzenie odrębnego budżetu państwa, wprowadzenie wła-snej waluty i granicy celnej. Drugi zakładał radykalną re-organizację państwa związkowego, stworzenie rządu składającego się ze z góry określonej liczby zwolenników Gorbaczowa i Jelcyna. Trzeci przewidywał trwanie Gorba-czowa przy własnej linii politycznej, co miało doprowa-dzić do ogólnego krachu państwa w ciągu pół roku. W tej sytuacji program Jelcyna miał być i tak przyjęty, tyle że z półrocznym opóźnieniem87.

Odważne postępowanie Jelcyna przy zachowawczym stanowisku Gorbaczowa zachęciło kolejne republiki związkowe do zgłaszania woli opuszczenia ZSRR i uzyskania pełnej suwerenności. Sytuacja ta popchnęła

87 Ibidem, s. 77.


63

Gorbaczowa ku bliższemu sojuszowi z siłami zachowaw-czymi. Nowy układ polityczny z całą mocą dał o sobie znać w czasie IV Zjazdu Deputowanych Ludowych w grudniu 1990 roku. Na mocy jego postanowień do ustawy zasadni-czej ZSRR wprowadzono szereg poprawek, umożliwiają-cych prezydentowi państwa bezpośrednio kierować pra-cami rządu. W składzie najwyższych władz państwowych wprowadzono zmiany, które wzmacniały pozycję kon-serwatystów – na nowe istotne stanowisko wiceprezyden-ta ZSRR mianowany został Giennadij Janajew, a skład rzą-du opuścili określani mianem liberałów minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze i minister spraw wewnętrznych Wadim Bakatin, który jednak pozostał w obozie Gorbaczowa jako członek Rady Bezpieczeństwa przy prezydencie ZSRR.

Początkiem rzeczywistego końca istnienia Związku Radzieckiego było podjęcie przez władze centralne siło-wych działań zmierzających do zachowania integralności państwa. Podjęcie radykalnych kroków hamujących roz-pad ZSRR w istocie kłóciło się z głoszonym przez obóz Gorbaczowa hasłem demokratyzacji. Tym samym ra-dziecki polityk doprowadził do kompromitacji forsowaną przez siebie ideę, pozbawiając społeczeństwa wielu repu-blik związkowych złudzeń co do istoty istniejącego syste-mu politycznego i możliwości odnowy w duchu pierestroj-ki. W styczniu 1991 roku z polecenia władz związkowych komunistyczny komitet ocalenia narodowego w Wilnie dokonał próby przewrotu państwowego, odsuwając od władzy Sajudis. W wyniku społecznego sprzeciwu próba ta zakończyła się fiaskiem, podobnie jak tydzień później podjęta podobna próba komunistycznego przewrotu na Łotwie. Mimo że w wystąpieniu z 22 stycznia Gorbaczow odciął się od jakiegokolwiek wspierania przewrotów w republikach nadbałtyckich, to skrytykował ich władze za próbę opuszczenia ZSRR i żądania ewakuacji z ich tery-

Rafał Czachor

64

toriów wojsk radzieckich. Sytuacja ta w oczywisty sposób wpłynęła na wzrost antysowieckich nastrojów w poszcze-gólnych republikach oraz wzmocniła antagonizm pomię-dzy Gorbaczowem, który teraz postrzegany był jako poli-tyk sprzeciwiający się demokratyzacji i rzeczywistej re-formie politycznej i gospodarczej państwa a Jelcynem, który wzywając do zwiększania zakresu suwerenności stał się symbolem walki o rzeczywiste zmiany. Całe so-wieckie społeczeństwo, podobnie jak i elity polityczne, stanęło w obliczu wyboru pomiędzy dwom wizjami przy-szłości.

Próbą mobilizacji politycznej rządzących elit było za-inicjowanie referendum ogólnozwiązkowego w kwestii zachowania integralności ZSRR. 24 grudnia 1990 roku Zjazd deputowanych ludowych ZSRR przyjął dwa akty prawne: postanowienie O zachowaniu ZSRR jako odnowio-nej federacji równoprawnych suwerennych republik, w któ-rym stwierdzono, iż konieczne jest odnowienie państwa radzieckiego, w którym „w pełni będą przestrzegane pra-wa i wolności człowieka każdej narodowości”88 oraz O przeprowadzeniu referendum w kwestii Związku Socjali-stycznych Republik Radzieckich89. Stwierdzono w nim, iż przeprowadzenie referendum na temat przyszłości ZSRR jest odpowiedzią na liczne głosy zaniepokojenia, płynące ze strony mas pracujących. W praktyce przyjęte postano-wienia były ukoronowaniem toczących się już od 1989 żywiołowych dyskusji w łonie KPZR na temat reformy ustrojowej i redefinicji statusu i zakresu swobód poszcze-

88 О сохранении Союза ССР как обновленной федерации равно-правных суверенных республик, „Известия” z dn. 8.03.1991 r. 89 О проведении референдума СССР по вопросу о Союзе Советских Социалистических Республик, „Известия” z dn. 8.03.1991 r.


65

gólnych republik związkowych90. Referendum – pierwsze w historii ogólnopaństwowe referendum w ZSRR – miało mieć charakter wiążący, a jego wynik mógłby być zmie-niony tylko w drodze kolejnego referendum91.

W marcu 1991 roku chwilową przewagę uzyskał Gorbaczow, a to dzięki przeprowadzonemu 17 marca re-ferendum ogólnozwiązkowemu, w którym większość mieszkańców dziewięciu głosujących republik opowie-działa się za dalszym istnieniem Związku Radzieckiego. Zadane obywatelom pytanie brzmiało: „Czy uważa Pan/Pani za konieczne zachowanie ZSRR w postaci odno-wionej federacji równoprawnych republik, w której w peł-ni gwarantowane będą prawa i wolności człowieka każdej narodowości?”.

Udziału w referendum odmówiły republiki nadbał-tyckie, Mołdawia oraz Gruzja i Armenia. W republikach tych zdążyły się dokonać wymiany w szeregach elit poli-tycznych i mimo, że ZSRR wciąż istniał, nowe kierownic-

90 Zob. np.: И. Муксинов, Н. Воробьёв, М. Пучкова, А. Маслов, Нужен ли новый союзный Договор?, „Правда” z dn. 14.09.1989 r.; А. Жар-ников, Какой нам нужен договор, „Правда” z dn. 21.03.1990 r. 91 W Związku Radzieckim z instytucji referendum nie korzystano, z jedynym przedstawionym powyżej wyjątkiem, mimo iż możliwość taką zakładała ustawa zasadnicza ZSRR z 1936 roku. Jej istnienie potwierdzał wyłącznie art. 49, pkt. d tejże konstytucji, gdzie w zakresie kompetencji Prezydium Rady Najwyższej stwierdzano prawo przepro-wadzenia referendum z inicjatywy własnej lub na żądanie jednej z republik związkowych. Artykuł 5 konstytucji ZSRR z 1977 roku sta-nowił, iż „najważniejsze kwestie życia państwowego są poddawane konsultacjom ludowym, a także są przedmiotem ogólnoludowego głosowania (referendum)”. Kwestia ta nie znalazła bliższych regulacji prawnych aż do czasu liberalizacji radzieckiego systemu politycznego w drugiej połowie lat 80. Dopiero w grudniu 1990 roku Rada Naj-wyższa ZSRR przyjęła ustawę wyznaczająca prawne ramy i zasady organizacji referendum. Tekst ustawy: Закон „О всенародном голосо-вании (референдуме СССР)” от 27 декабря 1990 г. N1869-I, <www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_38363.html>

Rafał Czachor

66

twa, odcinając się od przeszłości i związków z państwem radzieckim, odmówiły udziału w referendum. Mimo za-sadniczej odmowy władz wymienionych republik udziału w referendum, miały przypadki miejscowych prób orga-nizacji referendum przez reakcyjnych działaczy KPZR. Rada Najwyższa ZSRR oceniła te przypadki i udział 2 mi-lionów osób w referendum w bojkotujących je republi-kach jako „akty męstwa i patriotyzmu”92.

Referendum oddawało społeczne nastroje poszcze-gólnych republik, w których zarówno władze, jak i spo-łeczeństwa zasadniczo opowiadały się za trwaniem ZSRR. Odmiennie wyglądała sytuacja w Rosyjskiej SFRR, w któ-rej wbrew wezwaniom Jelcyna ponad 71% głosujących opowiedziało się za zachowaniem państwa radzieckiego. Tę porażkę Jelcyna rekompensował w pewien sposób fakt, iż w jednocześnie przeprowadzonym referendum w kwes-tii wprowadzenia urzędu prezydenta Rosyjskiej SFRR taki sam odsetek głosujących Rosjan opowiedział się za tym rozwiązaniem.

Pod koniec marca 1991 roku rozpoczął obrady nad-zwyczajny Zjazd Deputowanych Ludowych, któremu to-warzyszyło wyprowadzenie na ulice Moskwy sił zbroj-nych. Podjęta przez Gorbaczowa decyzja przyjęta została jako obraźliwa nie tylko przez polityków o demokratycz-nych ale i konserwatywno-komunistycznych poglądach. Niezadowolenie to wykorzystał Jelcyn, wzywając wszyst-kie siły, w tym komunistyczne, do „sformułowania szero-kiej koalicji partii demokratycznych, ruchów robotniczych i różnych zjednoczeń, w tym progresywnych sił KPZR”93. Zamysł Jelcyna został realizowany – uczestniczący w zjeź-

92 Г.А. Василевич, Референдумы в Беларуси и ее путь к неза-висимости в конце хх столетия, Минск 2001, с. 44. 93 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 82.


67

dzie komuniści podzielili się na dwie grupy. Najbardziej energiczna i świadoma sytuacji w państwie grupa działa-czy pod kierownictwem Aleksandra Ruckoja utworzyła popierającą Jelcyna frakcję „Komuniści za demokrację”. Tym samym Gorbaczow tracił znaczną część swojego poli-tycznego zaplecza. Komuniści, widząc słabość radzieckie-go prezydenta i nieudolność jego działań w powstrzy-mywaniu dezintegracji państwa, porzucili go, traktując jako przeszkodę w działaniach politycznych94.

Kolejny sukces dążącego do wyeliminowania Gorba-czowa i rzeczywistego zwiększenia zakresu suwerenności republik związkowych Borysa Jelcyna nastąpił w czerwcu 1991 roku. W pierwszych i jedynych powszechnych wy-borach prezydenta Rosyjskiej SFRR zwyciężył Jelcyn, zdo-bywając ponad 57% głosów. Emancypacja Rosji i bio-rących z niej przykład innych republik związkowych sprawiała, że Gorbaczow stawał się zakładnikiem sytuacji, w której kluczową rolę zaczął odgrywać Jelcyn. Ostatnią nadzieją radzieckiego prezydenta na zachowanie państwa i własnego stanowiska stało się odnowienie federacji so-wieckiej, choć już na innych zasadach, dających jej ele-mentom składowym dużo więcej swobody, niż obowiązu-jąca ustawa zasadnicza z 1977 roku. Dążenia do przebu-dowy państwa, które miało przybrać nową nazwę – Zwią-zek Suwerennych Państw, torpedował Borys Jelcyn, sta-wiając coraz to nowe warunki władzom centralnym. Z rosyjskiego polityka przykład brali również inni repu-blikańscy liderzy, postępując wobec władz ZSRR w sposób, który jeszcze niedawno wydawałby się bezpre-cedensowo zuchwały.

Sytuacja ta sprowokowała nacjonalistyczno-komuni-stycznych polityków do wezwań, by obalić władze Fede-racji Rosyjskiej. Bezpośrednim impulsem do dokonania

94 Ibidem, s. 83.

Rafał Czachor

68

zamachu była chęć uniemożliwienia podpisania 20 sierp-nia 1991 roku nowej umowy związkowej, której towarzy-szyło niejawne porozumienie Michaiła Gorbaczowa, Bory-sa Jelcyna i Nursułtana Nazarbajewa o usunięciu z waż-niejszych urzędów konserwatywnych polityków oponują-cych reformie państwa. Straceńczą próbę obrony ZSRR podjęli 19 sierpnia 1991 roku wysocy rangą funkcjonariu-sze państwowi, ogłaszając się Państwowym Komitetem Stanu Wyjątkowego. „Pucz Janajewa”, od nazwiska jedne-go z jego organizatorów, Giennadija Janajewa, wiceprezy-denta ZSRR, miał na celu „ratowanie ojczyzny”. Puczyści w Odezwie do narodu radzieckiego stwierdzili, że piere-strojka zakończyła się klęską, przyniosła upadek państwa oraz spowodowała szereg negatywnych zjawisk w życiu społecznym i ekonomicznym. Komitet zakazał działalno-ści struktur władzy nieposiadających oparcia w radziec-kiej konstytucji, zawiesił działalność wszystkich niezależ-nych od KPZR partii i organizacji społecznych. Oświad-czono, że Komitet występuje w obronie prawdziwej de-mokracji, konsekwentnej polityki reform95.

Działania zamachowców spotkały się z oporem ze strony mieszkańców Moskwy, którzy manifestując na uli-cach próbowali powstrzymać wejście wojska do miasta oraz władz rosyjskich, zwłaszcza Borysa Jelcyna, który stał się symbolem obrony demokracji. Brak poparcia dla puczystów ze strony struktur siłowych doprowadził do szybkiego upadku przewrotu. Już 21 sierpnia zamachow-cy udali się do krymskiego kurortu Foros, w którym w czasie puczu przebywał Gorbaczow, by ukorzyć się przed prawowitym przywódcą państwa radzieckiego. Upadek puczu Janajewa był już jednak nie zwycięstwem Gorbaczowa, ale radykalnych demokratów, wprost dążą-

95 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji..., op. cit., s. 76-77.


69

cych do likwidacji państwa związkowego96. Rzeczywistym zwycięzcą całej sytuacji był Borys Jelcyn, który powstrzy-mując Janajewa przed przejęciem władzy stał się symbo-licznym bohaterem nowych czasów.

Porażka puczu była niewątpliwym katalizatorem działań dezintegracyjnych. Do logicznego końca dopro-wadzone zostały te procesy, które utrudniały rozpoczęcie nowego rozdziału w ewolucji systemu politycznego. Pre-zydent Jelcyn jeszcze w czasie puczu wydał dekret zakazu-jący działalności KPZR na terenie Rosji, wkrótce zaś zażą-dał od Gorbaczowa całkowitego rozwiązania partii. Ra-dziecki prezydent zlikwidował związkowy gabinet mini-strów i wraz z Komitetem Centralnym KPZR dokonał roz-wiązania partii. Jednocześnie pucz stał się kamieniem milowym w zmianach społecznych – obywatele ZSRR od wczesnej fazy pierestrojki stawali się bardziej świadomi własnej historii i zdeterminowani bronić swoich praw97. W tej sytuacji szanse na realizację restauracji ortodoksyj-nego ZSRR były bardziej niż iluzoryczne, co potwierdziło masowe wystąpienie mieszkańców Moskwy „w obronie demokracji”.

Po obaleniu puczu Gorbaczow dążył jeszcze do nowe-go porozumienia republik związkowych i powołania Związku Suwerennych Państw. Pod dyskusję były podda-wane trzy warianty przyszłego związku: 1) związek suwe-rennych państw, w ogóle nie posiadający scentralizowanej struktury państwowej; 2) związek o strukturze federacyj-nej bądź konfederacyjnej; 3) związek spełniający niektóre funkcje państwowe, lecz bez statusu państwa i nazwy. Ostatecznie uczestnicy ostatniego posiedzenia Rady

96 Interesujące spojrzenie na wydarzenia z sierpnia 1991 roku prezentuje sam Janajew w swojej ostatniej publikacji: Г.И. Янаев, ГКЧП против Горбачева: последний бой за СССР, Москва 2010. 97 S. White, Understanding Russian Politics, Cambridge 2011, s. 19-20.

Rafał Czachor

70

14 listopada 1991 roku w podmoskiewskim Nowo-Oga-riowie ustalili, że powinien powstać Związek Suweren-nych Państw – państwo o ustroju konfederacyjnym. W myśl postanowień ZSP miał być konfederacyjnym pań-stwem demokratycznym, wykonującym władzę w zak-resie pełnomocnictw delegowanych przez uczestników Związku. Uczestnikom porozumienia gwarantowano pra-wo do samodzielnego decydowania w sprawach własnego rozwoju, określenia ustroju narodowo-państwowego i ad-ministracyjno-terytorialnego, systemu władzy centralnej i lokalnej. Ogłoszono, że ZSP będzie spadkobiercą ZSRR jako podmiotu prawa międzynarodowego. Przynależność do ZSP miała być dobrowolna. Przewidywano wspólne obywatelstwo Związku i wspólne siły zbrojne. Za język powszechnej komunikacji obrano język rosyjski, stolicę – Moskwę. Deklarowano, że ZSP będzie posiadać swoją fla-gę, godło i hymn. Borys Jelcyn, Stanisław Szuszkiewicz, Nursułtan Nazarbajew i Askar Akajew wyrazili stanowczą wiarę, że porozumienie zostanie podpisane98. W tym sa-mym czasie trwała jednak równoległa gra republikańskich liderów, celem której było pozbycie się jakiejkolwiek struktury związkowej ograniczającej suwerenność po-szczególnych republik. 1 grudnia 1991 w referendum obywatele Ukrainy opowiedzieli się za niepodległością (70% głosów), a w równocześnie przeprowadzonych wy-borach powszechnych prezydentem został Leonid Kraw-czuk. Prezydent Rosji Borys Jelcyn zadeklarował uznanie Ukrainy i rozwój bilateralnych stosunków na zasadach „nowego partnerstwa”, jak pomiędzy „dwoma suweren-nymi państwami Europy”. Inaczej zareagował Michaił Gorbaczow – 3 grudnia 1991 roku w posłaniu do republi-

98 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 97; I. Jeffries, The New Russia. A Handbook of Economic and Political Developments, London-New York 2002, s. 316-318.


71

kańskich parlamentów wezwał do powstrzymania upadku ZSRR, grożąc „starciami, a nawet wojnami pomiędzy re-publikami”99. 8 grudnia 1991 roku w puszczy białowie-skiej Borys Jelcyn, Leonid Krawczuk i Stanisław Szuszkie-wicz, nie informując prezydenta ZSRR, zawarli separaty-styczne porozumienie, w którym stwierdzono:

„My, Republika Białoruś, Rosyjska Federacyjna SRR, Ukraina, jako państwa-założyciele Związku Socjalistycz-nych Republik Radzieckich, które podpisały traktat związkowy w 1922 roku (…) stwierdzamy, że Związek Radziecki jako podmiot prawa międzynarodowego i rzeczywistość geopolityczna kończy swoje istnienie.”100

Przywódcy trzech republik, „uwzględniając, że nego-cjacje o przygotowaniu nowego traktatu związkowego zaszły w ślepą uliczkę, uwzględniając obiektywny proces wystąpienia republik ze Związku Radzieckiego i realny fakt powstania niezawisłych państw” informowali o utwo-rzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw i podpisaniu porozumienia przez strony 8 grudnia 1991 roku. Stwier-dzano dalej, iż:

„Wspólnota Niepodległych Państw w składzie Republika Białoruś, RFSRR, Ukraina pozostaje otwarta dla wszyst-kich członków ZSRR i innych państw podzielających cele i zasady niniejszego postanowienia.”101

99 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 97-98. 100 Соглашение о создании Содружества независимых государств от декабря 1991 г. [w:] А.С. Чернышов (red.), Внешняя политика России. Сборник документов 1990-1992, Москва 1996, s. 121 i nast. 101 В.В. Согрин, Политическая история современной России..., op. cit., s. 98; W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku So-wieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001, s.184-185.

Rafał Czachor

72

W dokumencie z 8 grudnia 1991 roku, Rosyjska Fe-deracyjna SRR, Republika Białoruś oraz Ukraina jako za-łożyciele Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, na mocy ustawy zasadniczej z 1922 roku stwierdzały za-kończenie istnienia ZSRR jako podmiotu prawa międzyna-rodowego i rzeczywistości geopolitycznej. Kierownicy trzech państw wyrazili wolę dążenia do budowy demo-kratycznych państw prawa, a stosunki między nimi rozwi-jać na bazie wzajemnego uznania i poszanowania suwe-renności, prawa do samookreślenia, równości prawa, nie-ingerencji w kwestie wewnętrzne, nieużywania siły ani żadnych metod nacisku, regulacji problemów drogą poko-jową. Potwierdzono przywiązanie do celów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, Akcie Końcowym i in-nych dokumentach KBWE. Ponadto strony zobowiązywa-ły się do gwarantowania obywatelom niezależnie od na-rodowości równych praw. Obywatelom państw trzecich oraz bezpaństwowcom gwarantowano swobody w opar-ciu o międzynarodowe prawa człowieka. Wyrażano chęć rozwoju przyjaznych i równoprawnych relacji swoich narodów i państw w zakresie polityki, gospodarki, ochro-ny zdrowia, ekologii, nauki. Wyrażano uznanie istnieją-cych granic państwowych i ich nienaruszalność. Założy-ciele Wspólnoty Niepodległych Państw deklarowali dzia-łania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowe-go poprzez ograniczenie zbrojeń, likwidację broni jądro-wej i sprzyjanie rozbrojeniu. Zadecydowano zachować wspólne dowodzenie nad wojskami strategicznymi i kon-trolę nad bronią atomową. Od momentu podpisania do-kumentu powołującego WNP na obszarze członków Wspólnoty zakazano obowiązywania norm i praw państw trzecich, w tym prawodawstwa ZSRR. Strony gwaranto-wały wypełnienie zobowiązań międzynarodowych, wyni-kających z umów i porozumień byłego Związku Radziec-kiego. Dokument powołujący WNP został przyjęty przez


73

większość deputowanych Rady Najwyższej ZSRR. Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła dokument bez dyskusji. Gło-sowanie na Białorusi przeszło przy jednym głosie prze-ciw.

W dniu 21 grudnia 1991 roku w Ałma-Acie podpisano dokument o utworzeniu WNP w składzie 11 republik ra-dzieckich. Wspólnota miała spełniać funkcje koordynacyj-ne, bez jakichkolwiek uprawnień prawodawczych, wyko-nawczych czy sądowniczych. Główne stwierdzenie dekla-racji głosiło, że „wraz z powstaniem WNP kończy swoje istnienie Związek Socjalistycznych Republik Radziec-kich”102.

2.3 Geneza procesów dezintegracyjnych na obszarze postradzieckim

Państwo radzieckie od momentu powstania do upad-ku przeszło długą drogę rozwoju oraz ewolucji jego sys-temu politycznego. Kształtując się w warunkach wojny domowej i walki bolszewików o władzę, w pierwszych dekadach istnienia ustrój państwa radzieckiego opierał się na terrorze i wymuszaniu bezwzględnego posłuszeń-stwa obywateli. W kolejnych dekadach, zwłaszcza po śmierci Stalina, działacze partyjni dążyli do formalizacji i ucywilizowania reguł korzystania z uprzywilejowanej pozycji oraz wytworzenia funkcjonalnego modelu spo-łecznego, w którym strach i represje nie będą prowadzić do absolutnej nieefektywności całego systemu. Stąd też od drugiej połowy lat 50. państwo radzieckie odchodziło od dotychczasowego modelu stalinowskiego typu rządów. Jak zauważa Włodzimierz Marciniak, Związek Sowiecki wykazywał najwięcej podobieństw typologicznych z plu-

102 C. Mojsiewicz, Wspólnota Niepodległych Państw, Poznań 2000, s. 95-99; L. Bójko, Wspólnota żegna Gorbaczowa, „Gazeta Wyborcza” z dn. 23.12.1991 r.

Rafał Czachor

74

ralistycznymi pod względem etnicznym, lecz w pełni ho-mogenicznymi pod względem politycznym wschodnimi imperiami. Przez długie lata tylko permanentny terror pozwalał na zachowanie despotycznego poddaństwa, w miejscach, gdzie zaczęły formować się zalążki społe-czeństwa obywatelskiego103.

Radziecki system polityczny po chruszczowowskiej „odwilży” z pewnością w mniejszym stopniu niż w czasie rządów Lenina czy Stalina kierował się ortodoksyjną wizją światopoglądową. Sytuacja ta, wciąż jednak będąca tkwieniem w swoistym ideologicznym gorsecie, bynajm-niej nie sprzyjała właściwej percepcji i określaniu funk-cjonalności własnych zachowań przez władze państwowe. W tych okolicznościach kierownictwo partyjne było zmu-szone kierować się imperatywem tworzenia systemu spo-łecznego bazującego na antynomii systemu kapitalistycz-nego. Tak więc nowe społeczeństwo komunistyczne miało być homogeniczne, pozbawione wewnętrznych konflik-tów, a problem redystrybucji dóbr miało rozwiązać uspo-łecznienie środków produkcji drogą upaństwowienia104. Praktyka radzieckiego życia politycznego udowodniła, że głoszone hasła służyć miały wyłącznie wprowadzeniu reżimu totalitarnego, który zupełnie pomijał interesy spo-łeczne, a logika jego rozwoju opierała się realizacji amal-gamatycznego interesu partyjno-państwowego, będącego w istocie interesem uprzywilejowanych grup urzędni-czych, nazywanych nomenklaturą105.

103 W. Marciniak, op. cit., s. 29; por. А.А. Кара-Мурза, Между „Им-перией” и „Смутой”, Москва 1996, s. 124. 104 Z. Blok, Transformacja jako konwersja funkcji wewnątrzsystemowych na przykładzie Polski, Poznań 2006, s. 18. 105 Z obszernej literatury poświęconej nomenklaturze zob. m.in.: A. No-ve, Is There A Ruling Class In The USSR?, „Soviet Studies” 1975, vol 27, nr 4; J. Pakulski, Bureaucracy and the Soviet System, „Studies in Com-parative Communism” 1986, vol 19. Cenne studium powstania i funk-


75

Hasło władzy ludu sprawowanej za pośrednictwem systemu rad skrywało rzeczywistą dominację nomenkla-tury i jej wyłączne prawo do określania interesów spo-łecznych. W tych warunkach rządzący, zawłaszczając pań-stwo, dążyli do utrzymania uprzywilejowanej pozycji, rozbudowując aparat państwowy, w tym narzędzia przy-musu i propagandę oraz całkowicie likwidując możliwości realizacji inicjatywy prywatnej. System ten, siłą narusza-jąc społeczne mechanizmy regulacji, od początku swego istnienia zawierał istotny ładunek dysfunkcjonalności, który przez dekady udawało się skrywać i tłumić repre-sywnością i indoktrynacją. Zablokowanie kanałów komu-nikacji i transformacji społecznych zapotrzebowań na decyzje polityczne zastąpione było zatem realizacją woli zawłaszczającej funkcje państwowe nomenklatury. Od-bywało się to przy zachowaniu nazewnictwa właściwego instytucjom demokratycznym, a ustawa zasadnicza ZSRR z 1977 roku deklarowała zasadę władzy ludu poprzez system rad (art. 2), demokratycznego centralizmu – wy-bieralność wszystkich organów władzy, od lokalnego do najwyższego (art. 3) i zwiększenie udziału obywateli ra-dzieckich w budowie ustroju demokracji socjalistycznej (art. 9)106.

Ostatnia konstytucja radziecka przyjęta została w wa-runkach, gdy miał się już ukształtować jeden naród ra-dziecki (fakt ten konstatowała preambuła ustawy zasad-niczej z 1977 roku), jednak balansując pomiędzy etnicyza-cją polityki i korienizacją oraz próbą totalnej kontroli nad społeczeństwem, władze centralne ZSRR nie zapewniły udanej integracji różnych podmiotów znajdujących się cjonowania nomenklatury radzieckiej stanowi praca: М.С. Восленский, Номенкларута. Господствующий класс Советского Союза, Москва 1991. 106 Конституция (Основной закон) Союза Советских Социалисти-ческих Республик, „Известия” z dn. 8.10.1977 r.

Rafał Czachor

76

w składzie państwa. Związek Radziecki, podobnie jak wcześniej Imperium Rosyjskie, nie wytworzył jednolitego narodu politycznego. Obywatele radzieccy wciąż pozostali przedstawicielami własnych narodów, z ich specyficzną tożsamością i kulturą107.

Deklarowana w państwie radzieckim dyktatura pro-letariatu miała doprowadzić do zatarcia różnic klasowych. Przyjęte w powszechnie uznanej koncepcji podziałów socjopolitycznych Steina Rokkana i Seymoura Lipseta wy-miary podziałów socjopolitycznych w warunkach radziec-kiego państwa totalitarnego były stłumione, choć w isto-cie znajdowały się w stanie zamrożenia z czasów przed-rewolucyjnych. Formuła podziałów socjopolitycznych przyjęta przez Rokkana i Lipseta wymagała uaktualnień i modyfikacji związanych ze specyfiką współczesnych czasów, jak i Europy Wschodniej i jej dziedzictwem komu-nizmu. Konflikt pomiędzy kościołem a państwem można transponować na płaszczyznę indywidualnego wyboru pomiędzy wartościami tradycjonalistycznymi a moder-nistycznymi, zaś konflikt agrarno-przemysłowy na podział pomiędzy konserwatystami a liberałami, zwolennikami protekcjonizmu i wolnego rynku.

W połowie lat 80. jedną z charakterystycznych cech panującej w ZSRR sytuacji społeczno-politycznej było ku-mulacyjne nawarstwianie się podziałów socjopolitycz-nych na kilku poziomach: pomiędzy państwem-dyspo-nentem zasobów a społecznością korzystającą z alokacji zasobów; pomiędzy państwem-pracodawcą a społecznoś-cią uzależnioną od pracodawcy; pomiędzy władzą pań-stwową jako monopolem a społecznością zatomizowaną i konkurencyjną oraz pomiędzy państwowym centrum

107 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия: межэтнические, граж-данские конфликты, ксенофобия в новых независимых государ-ствах постсоветского пространства, Москва 2010, s. 25.


77

a jego peryferiami. Dwa ostatnie z wymienionych konflik-tów aktywizowały siły polityczne, prowadząc do publicz-nej artykulacji konfliktu na umownej osi konserwatyzm-liberalizm a w konsekwencji materializując się w postaci ideologicznego starcia pomiędzy kierownictwem partyj-nym a demokratami. Konflikt ten niemalże doskonale na-łożył się na płaszczyznę konfliktu pomiędzy centrum a peryferiami państwa radzieckiego, prowadząc na po-czątku lat 90. do dezintegracji państwa i „parady suwe-renności” poszczególnych republik związkowych.

Podziały w społeczeństwie miały w istocie charakter dwuwymiarowy: podziałom o charakterze socjopolitycz-nym towarzyszyły podziały etniczne, niejednokrotnie rzutujące na charakter relacji między poszczególnymi narodami zamieszkującymi ZSRR. Oba wymiary zarówno przenikały się, jak i funkcjonowały równolegle. Każda republika związkowa bowiem w lokalnym wymiarze od-zwierciedlała strukturę społeczną narzucaną przez związ-kowe centrum, „dokładając” czynnik narodowościowy w postaci resentymentów wobec innych narodów. W re-zultacie poszczególne republiki związkowe w kwestii or-ganizacji społecznej w większym lub mniejszym stopniu realizowały model radziecki, zachowując jednak silny element tożsamości narodowej, pamięci historycznej, nio-sącej za sobą antagonizmy w relacjach z sąsiadującymi narodami. Radzieckim ideologom wydawało się, że wraz z rozwojem świadomości i procesem „obumierania pań-stwa” idea internacjonalizmu rozwiąże problemy konflik-tów etnicznych. Mimo że kwestię narodową w ZSRR ogło-szono „w pełni i ostatecznie rozwiązaną”, w 1988 roku region Kaukazu pogrążył się w walkach, niosąc echo przez inne części państwa radzieckiego. Przy tym o doniosłości i żywotności kwestii narodowej świadczy fakt, iż była ona traktowana jako istotniejsza od zagadnień gospodarczych: w imię walki o niezależność od Gruzji Abchazja poświęca-

Rafał Czachor

78

ła możliwości rozwoju ekonomicznego, infrastruktury transportowej i sektora turystycznego, popierająca wal-czących w Górskim Karabachu rodaków Armenia gotowa była znosić izolację ze strony Azerbejdżanu, cierpiąc w wyniku tego na braki dostaw nośników energii oraz towarów codziennego użytku.

Istotną rolę w narastaniu i w konsekwencji artykula-cji żądań i napięć na gruncie etnicznym stało się zaryso-wujące się już w latach 70. zbliżenie pozycji między anty-komunistycznym ruchem patriotyczno-nacjonalistycznym a władzami poszczególnych republik związkowych. Z cza-sem, w szczytowym okresie „epoki zastoju” dyskurs na gruncie narodowościowym stał się dominującym w wielu częściach imperium radzieckiego. Przykładów takich sy-tuacji, gdzie narodowe elity partyjne i siły nacjonalistycz-ne znajdowały wspólne pole działań jest wiele: Komuni-styczna Partia Gruzji oraz gruzińscy dysydenci dążyli do pacyfikacji separatyzmu abchaskiego i osetyjskiego; kie-rownictwo partii w Abchazji sprzyjało kształtowaniu się Forum Narodowego Abchazji, podobne stanowiska w sprawie lokalnych konfliktów zajmowała nomenklatura i dysydenci ormiańscy i azerscy w kwestii Karabachu, ukraińscy w kwestii Krymu.

Bezpośrednich przyczyn zaostrzenia się relacji mię-dzyetnicznych w różnych częściach Związku Radzieckiego należy upatrywać w przyniesionej przez pierestrojkę libe-ralizacji i jawności życia politycznego. Demokratyzacja epoki Gorbaczowa pociągnęła za sobą podniesienie kwe-stii tożsamości narodowej, prawa do kultywowania trady-cji czy wreszcie konieczności regulacji tłumionych przez lata konfliktów. Tym samym pierestrojka ujawniła wszys-tkie błędy radzieckiej polityki narodowościowej. Badacze zauważają, że program Gorbaczowowskiej liberalizacji zbiegł się w czasie z fenomenem „etnicznego odrodzenia”, który zarysował się w ostatniej ćwierci XX wieku. W wielu


79

miejscach ZSRR odradzały się lokalne ośrodki kulturalno-etnograficzne, organizowano festiwale folklorystyczne, a rosnąca świadomość i poziom wykształcenia sprawiały, że rosła popularność studiów nad przeszłością i dzie-dzictwem poszczególnych narodów. Tendencje te w natu-ralny sposób prowadziły do rozwoju elit narodowych i odrodzenia tożsamości narodowej, stanowiąc źródło późniejszych konfliktów etnicznych. Zatem przyszłe pro-blemy, które w efekcie doprowadziły do rozpadu państwa radzieckiego, władze winny były przewidzieć108. Jednak, jak słusznie zauważa Michaił Zelenkow, procesy dezinte-gracji ZSRR i zjawiska separatyzmu objęły „dolne piętra” radzieckiej państwowości, co utrudniało kontrolę nad nimi109. Regulacje prawne dotyczące statusu republik związkowych w ZSRR, a więc tylko częściowo odnoszące się do problemów narodowościowych, przyjęte zostały późno, bo w 1990 roku, a ich celem było raczej zachowa-nie integralności państwa radzieckiego, niż rozwiązanie konfliktów etnicznych. Pamiętać przy tym należy, że to nie pierestrojka i głasnost’ stworzyły problemy etniczne w ZSRR – one tylko sprzyjały ich ujawnieniu w warunkach osłabienia cenzury i względnej politycznej liberalizacji.

W kwietniu 1990 roku Rada Najwyższa ZSRR przyjęła ustawę O rozgraniczeniu pełnomocnictw pomiędzy Związ-kiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i podmiotami federacji, regulującą i de iure rozszerzającą zakres kompe-tencji części składowych państwa związkowego110. Omó-wiony dokument stanowił swoiste uzupełnienie ustawy

108 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 21; А.Е. Жарников, Межнациональные проблемы в СССР: причины, поиски решений, Москва 1990, s. 7. 109 М.Ю. Зеленков, Межнациональные конфликты: проблемы и пути их решения (правовой аспект), Воронеж 2006, s. 15. 110 O разграничении полномочий между Союзом ССР и субъектами федерации, <http://cominf.org/node/1142062416>

Rafał Czachor

80

przyjętej przez radziecki parlament 3 tygodnie wcześniej – O porządku wyjaśnienia zagadnień związanych z wyj-ściem republiki związkowej z ZSRR111. Ustawa ta określiła, że ewentualna decyzja o opuszczeniu ZSRR przez daną jednostkę musiała być podejmowana w drodze referen-dum powszechnego. Decyzja o wyjściu republiki związ-kowej ze składu Związku Radzieckiego miała być ważna jeśli zagłosowałoby za nią minimum 2/3 uprawnionych do głosowania obywateli stale zamieszkujących daną re-publikę.

Przyjęcie powyższych aktów prawnych, w sytuacji, gdy w wielu częściach ZSRR, a zwłaszcza na Kaukazie, z coraz większą siłą dawały o sobie znać tłumione konflik-ty etniczne, było próbą polityczno-prawnego uregulowa-nia zjawisk grożących stabilności państwa radzieckiego. Wierny leninowskim ideałom Michaił Gorbaczow naj-prawdopodobniej niedoceniał siły nacjonalizmów, wie-rząc, że obywatele ZSRR są dumni z przynależności do wielkiej międzynarodowej wspólnoty, światowego mo-carstwa112. Adaptowanie głoszonych przez siebie haseł pierestrojki i głasnosti było doraźną i karykaturalną próbą zapanowania nad skomplikowaną sytuacją, której złożony charakter był w największym stopniu wynikiem błędów w polityce narodowościowej samego Związku Radzieckie-go. Niewątpliwie ma rację Terry Martin, twierdzący, że władze radzieckie prowadziły wewnętrznie sprzeczne działania odnośnie poszczególnych narodów. Z jednej strony Kreml forsował umożliwienie realizacji partyku-larnych interesów etnicznych oraz sprzyjał rozwoju świa-

111Закон СССР от 3 апреля 1990 года № 1409-I «О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР», <http://ru.wikisource.org/wikiЗакон_о_выходе_союзной_республики_из_СССР> 112 E. Matuszek, Narody Północnego Kaukazu. Historia-kultura-konflikty (1985-1991), Toruń 2007, s. 146.


81

domości i kultury narodów ZSRR m.in. poprzez politykę korienizacji oraz nadawania określonego zakresu formal-nej autonomii obszarom o pewnym odsetku autochto-nicznej ludności nierosyjskiej113, z drugiej zaś ściśle wy-znawał ideę centralizacji. W efekcie w różnym okresie istnienia ZSRR władze popierały zarówno tworzenie na-rodowych elit politycznych i inteligenckich, jak i prowa-dziły wobec nich politykę represji, karząc – w duchu bol-szewickiej odpowiedzialności zbiorowej – zsyłkami całych narodów114. Władze radzieckie znaczenia czynnika et-nicznego dla stabilności państwa w okresie pierestrojki albo nie rozumiały, albo ukrywały je, o czym świadczy przedstawianie pogromów Ormian w Sumgaicie w 1988 roku i Baku w 1990 roku jako zwykłe wybryki chuligań-skie.

Procesowi dezintegracji obszaru postradzieckiego towarzyszyły dwie okoliczności. Po pierwsze, dominują-cym aktorem na przestrzeni byłego ZSRR pozostawała Rosja, wciąż najsilniejsze i najsprawniejsze państwo post-sowieckie, będące w stanie i dążące na mocy politycznych decyzji do utrzymania strefy wyłącznych wpływów. Po drugie, państwa Zachodu praktycznie nie ingerowały w rozwój sytuacji politycznej na obszarze postradzieckim, z obawami spoglądając na procesy dezintegracyjne i tlące się konflikty, których powstrzymanie w praktyce mogło zależeć od Rosji. Niemożność wpłynięcia na politykę państw postradzieckich przy jednoczesnej chęci nieponi-żania Rosji, umożliwienia jej zachowania choć części po-

113 Dobitnym przykładem jest Karelska ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR, w której naród tytularny nie przekraczał kilkunastu procent populacji tej jednostki podczas zdecydowanej (około 80%) dominacji Rosjan. 114 T. Martin, The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union 1923-1939, Ithaca-London 2001; С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 16-17.

Rafał Czachor

82

czucia potęgi i wielkości sprawiała, że Zachód widział w Rosji czynnik stabilizujący rozwój wypadków na prze-strzeni postradzieckiej.

Procesy dezintegracyjne obszaru ZSRR można ze względu na kryterium czasowe podzielić na trzy okresy. Pierwszy okres lat 1986-1991 rozpoczął się wraz ujaw-nianiem napięć na gruncie narodowościowym w różnych częściach Związku Radzieckiego, następnie objął falę an-tagonizmów przejawiających się ruchami separatystycz-nymi głównie na Kaukazie a zakończył się „paradą suwe-renności” i ostatecznym rozwiązaniem państwa radziec-kiego. Drugi okres, trwający w latach 1991-1993, przebie-gał pod znakiem petryfikacji młodych państwowości oraz aktywnych konfliktów, będących pokłosiem nierozwiąza-nych problemów etnicznych w nowopowstałych pań-stwach. Tym samym pojawienie się nowych państw una-oczniło głębszy wymiar tychże problemów. Procesowi suwerenizacji postradzieckich republik towarzyszyła ak-tywna i zaciekła walka o odrębność i niezależność spor-nych ziem. Trzeci okres rozpoczął się w 1994 roku i trwa do tej pory. Jest to czas, gdy nastąpiła stabilizacja i zamro-żenie (okresowo przerywane) poszczególnych konflik-tów115.

Spory były poddawane próbom politycznej regulacji z dominującą rolą Rosji. W wyniku ciągłego istnienia obiektywnych przesłanek do konfliktów i braku akcepto-walnych dla zainteresowanych stron rozwiązań, na obsza-rze postradzieckim utrzymują się „zamrożone” konflikty na gruncie etnicznym. Uznanie niepodległości Osetii Połu-dniowej i Abchazji przez władze rosyjskie 26 sierpnia

115 Wyjątkiem była zarówno Czeczenia jak i Tadżykistan, gdzie toczyła się wojna domowa. Poważne napięcie, choć nie przeradzające się w otwartą wojnę, utrzymywało się w Uzbekistanie, Armenii i Azerbej-dżanie.


83

2008 roku, mimo że w praktyce nie wpłynęło zasadniczo na zmianę sytuacji politycznej w wymiarze międzynaro-dowym, przyniosło poważne konsekwencje dla całej prze-strzeni Wspólnoty Niepodległych Państw. Zasady przyjęte w rozwiązującym Związek Radzieckich porozumieniu białowieskim o uznaniu granic pomiędzy republikami związkowymi przestały obowiązywać, znosząc tym sa-mym bariery ograniczające żądania i procesy emancypa-cyjne. Krok o uznaniu niepodległości dwóch republik kau-kaskich stwarza również określone niebezpieczeństwa dla samej Rosji: choć separatyzm na gruncie etnicznym na Północnym Kaukazie obecnie osłabł, to poważnym zagro-żeniem jest radykalizm islamski i możliwe próby powoła-nia państw religijnych podobnych idei Emiratu Kauka-skiego.

Polityczna liberalizacja epoki Gorbaczowa sprzyjała kształtowaniu się regionalnych sił o orientacji demokra-tycznej i narodowej. Członkowie nowych ruchów rekru-towali się zarówno spośród działaczy antykomunistycznej opozycji, wykształconej inteligencji, jak i niejednokrotnie aktywistów partyjnych, którzy w nowych okolicznościach zaczęli ujawniać niezgodne z linią KPZR przekonania. W pierwszym etapie petryfikacji ruchów narodowych, początkowo ostrożnie korzystających ze swobód przynie-sionych przez głasnost’, funkcjonowały one w ramach prawa, niosąc umiarkowany przekaz, nierzadko podkre-ślając swoje wsparcie dla linii Gorbaczowa. Ignorowanie przez władze centralne żądań jednostek autonomicznych, dążących do podwyższenia własnego statusu w ramach radzieckiego państwa związkowego, prowadziło do po-stępującego rozluźnienia więzów zależności i separacji lokalnych elit nomenklaturowych od centrum, a także radykalizacji miejscowych sił politycznych, widzących w bierności ZSRR zarówno zagrożenie jak i szansę na sa-

Rafał Czachor

84

modzielne uregulowanie spornych kwestii w relacjach z sąsiadami.

W tych warunkach działacze komunistyczni, mimo płynących z Kremla wskazówek i instrukcji o konieczności pokojowego uregulowania problemów, zaczęli prowadzić własną politykę, reprezentując interesy narodowe a nie partyjne. Dowodzi tego marsz obywatelski przeprowa-dzony w listopadzie 1989 roku w Cchinwali przez gruziń-skiego działacza opozycji Zwiada Gamsachurdię i pier-wszego sekretarza KC Komunistycznej Partii Gruzji Giwi Gumbaridze „w celu obrony ludności gruzińskiej” przed zakusami parlamentu Południowoosetyńskiej ASRR, zmie-rzającego do opuszczenia składu Gruzji oraz inspirowany przez azerskich działaczy partii komunistycznej pogrom Ormian, który przetoczył się przez Sumgait w lutym 1988 roku.

Dojście do władzy w poszczególnych republikach przedstawicieli radykalnych sił o orientacji narodowej (Abulfaz Elczybej w Azerbejdżanie, Zwiad Gamsachurdia w Gruzji) przyczyniło się do ugruntowania konfliktów etnicznych jako zasadniczej determinanty polityki nowo-powstałych państw. Dominowanie w narodowych elitach osób o ekstremistycznych poglądach, dążących do zbicia na swym radykalizmie politycznego kapitału oraz znaczą-ca rola czynnika militarnego pogłębiały ujawnione prze-ciwności, pchały społeczeństwa w kierunku otwartych konfliktów, uniemożliwiając podjęcie działań zmierzają-cych do neutralizacji napięcia i pokojowego uregulowania sporów. Wreszcie kolejnym, kulminacyjnym etapem pro-cesu narastania konfliktowej sytuacji były regularne wal-ki, w wyniku których doszło do wykształcenia obecnie panującej sytuacji politycznej. Na obszarze byłego ZSRR funkcjonują cztery powszechnie nieuznane organizmy państwowe, z których Abchazja i Osetia Południowa zo-stały uznane przez kilka państw, w tym Rosję, a Nad-


85

dniestrze i Górski Karabach nie są uznane przez żadne państwo.

Wprowadzony w Związku Radzieckim podział admi-nistracyjno-terytorialny opierał się na czynniku etnicz-nym. Podstawowymi częściami składowymi państwa były republiki powołane do życia na bazie kryterium narodo-wościowego. W skład niektórych z nich, tych gdzie znaj-dowały się obszary zwarcie zamieszkiwane przez mniej-szości narodowe, wchodziły republiki autonomiczne. Z powyższego względu najbardziej rozbudowaną i zło-żoną strukturę posiadała Rosyjska FSRR. Arbitralne wy-znaczenie przez bolszewików granic poszczególnych re-publik – wszak w przyszłości różnice etniczne miały się zatrzeć i ukształtować się winien jeden naród radziecki – przyniosło szereg negatywnych konsekwencji, które z całą siłą dały o sobie znać dopiero po kilku dekadach. Okazało się, że nadawanie określonego zakresu autonomii zależnie od liczebności narodu ma się nijak do jego determinacji i dążeń do suwerenności.

W związku z powyższym dezintegracja obszaru po-stradzieckiego może być postrzegana w perspektywie dwuwymiarowej. Pierwszy wymiar dezintegracji dotyczył rozpadu państwa związkowego na niepodległe państwa, zgodnie z granicami republik związkowych tworzących sowiecką federację. Rozpad ten nie pociągnął za sobą kon-fliktów granicznych, masowych przesiedleń ludności oraz działań zbrojnych, co wobec faktu postępującego w ciągu kilku ostatnich dekad XX wieku procesu krzepnięcia poli-tycznych i gospodarczych struktur poszczególnych repu-blik można ocenić jako dezintegrację na gruncie funkcjo-nalnym. Oznacza to, że radzieckie republiki związkowe na mocy szeregu czynników natury politycznej i ekono-micznej zaczęły zatracać wiążące je więzi, zaczęły funk-cjonować samodzielnie, nie zgłaszając do siebie większych pretensji. Wobec rozpadu radzieckiego centrum i braku sił

Rafał Czachor

86

politycznych, w których interesie leżałoby przedłużanie istnienia ZSRR, był to proces pokojowy, który wszyscy uczestnicy postrzegali jako korzystny dla siebie.

Drugi, głębszy wymiar dezintegracji przestrzeni po-stradzieckiej dotyczył obszarów posiadających autonomię w ramach poszczególnych republik związkowych ZSRR. W tym przypadku wpisujące się w powszechne na obsza-rze radzieckim tendencje odśrodkowe i emancypacyjne spotykały się z oporem władz republikańskich. Władze te, dążąc do maksymalizacji zakresu swobody, a nawet opuszczenia ZSRR, jednocześnie blokowały podobne zja-wiska zachodzące na podległym im obszarze. Milcząco zakładały one, że rozpad państwa radzieckiego i trans-formacja systemów politycznych nie powinna dotyczyć kwestii podwyższenia statusu podległych im jednostek autonomicznych. Problem ten, wobec determinacji obu stron we wszystkich konfliktach tego typu, nie mógł zna-leźć pokojowego rozwiązania. Dążące do emancypacji obszary autonomiczne podjęły walkę o prawo do samo-stanowienia, jednak postawa władz poszczególnych zain-teresowanych państw, jak i społeczności międzynarodo-wej w ogóle, nie sprzyjała secesjonistom. Pojawienie się kilkunastu nowych państw na obszarze postradzieckim, niejasny status broni atomowej znajdującej się w niek-tórych z nich oraz obawy wybuchu wielu konfliktów mo-gących zdestabilizować ład światowy sprawiły, że w świe-cie dominowało przekonanie, że rozpad ZSRR powinien się zatrzymać na ustaleniach białowieskich z grudnia 1991 roku.

Proces dezintegracji ZSRR został tym samym na mocy woli politycznej wstrzymany, choć nie zniknęły przesłanki konfliktów. Antagonizmy nie zostały przy tym ujarzmione – w praktyce dążenia do secesji i otwarte walki trwały nadal, choć ich ranga w opinii społeczności międzynaro-dowej została sprowadzona do problemów wewnętrznych


87

poszczególnych państw. W myśl tej logiki rzeczywiste zdobycie przez separatystów pełnej władzy nad określo-nymi terytoriami oraz fakt długotrwałego i stabilnego funkcjonowania wyodrębnionych systemów społecznych z własną organizacją polityczną nie jest postrzegany przez niemalże wszystkie państwa świata jako wyczerpujące znamiona do uznania niepodległości.

Wytłumaczenie niechęci państw do uznania niepod-ległości Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karaba-chu z reguły zawiera odwołanie do norm prawnych, w tym zasady integralności terytorialnej państw. Jak stwierdza Stanisław Bieleń, powstanie nowych organi-zmów państwowych na gruzach Związku Radzieckiego nastąpiło bez oparcia się na prawie międzynarodowym bądź konstytucyjnym. Stało się to przede wszystkim w rezultacie faktów politycznych. Samostanowienie było jedynie podstawą politycznej retoryki, legitymizującej secesję poszczególnych jednostek od struktur centralnych. Poza Litwą, Łotwą i Estonią, które żądały przywrócenia swojej niepodległości przerwanej przymusowym włącze-niem w skład ZSRR w czasie II wojny światowej na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow, pozostałe republiki związko-we nie miały prawa do samostanowienia, lecz jedynie prawo do secesji, zawarte w art. 72 radzieckiej konstytucji z 1977 roku. W 1990 roku zostało ono uzupełnione zapi-sem o referendum, obwarowanym szeregiem warunków. W rzeczywistości postępujący rozkład ZSRR nie pozwolił na zastosowanie tego rozwiązania116.

Przy tym prawo międzynarodowe explicite nie zawie-ra żadnego zapisu o prawie do secesji, podczas gdy więk-szość najważniejszych aktów prawnych zawiera prawo do zachowania integralności terytorialnej. Oznacza to – jak pisze Radosław Zenderowski – iż prawo do secesji jest

116 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 136.

Rafał Czachor

88

wyinterpretowane przez społeczność międzynarodową z prawa do samostanowienia na podstawie określonych okoliczności, przy czym każdorazowo bierze się pod uwa-gę elementy przemawiające za uznaniem secesji – a) sku-teczność działania przedstawicielstwa narodu; b) repre-zentatywność; c) nieuciekanie się do pomocy „państwa docelowego”117. Secesja jest faktem, który prowadzi do niepodległości i jako taki jest przyjmowany do wiadomo-ści przez prawo międzynarodowe118. Jednocześnie jednak prawo do secesji winno być powszechnie akceptowane przez społeczność międzynarodową oraz być bezalterna-tywnym, czyli zachodzić w warunkach, w których niemoż-liwe jest inne rozwiązanie, jak powstanie nowego pań-stwa.

Istnienie nieuznawanych państw postradzieckich oraz niejasność co do ich przyszłego statusu dowodzi, że proces dezintegracji obszaru byłego ZSRR nie dobiegł jeszcze końca, a ostateczne rozstrzygnięcia są kwestią przyszłości. Istnieje jednak szereg przesłanek, które po-zwalają na twierdzenie, iż nieuznawane byty polityczne mają szansę się utrzymywać w dłuższej perspektywie czasowej. Są to: a) przejście procesu narodowotwórczego i wypracowanie więzi grupowej na bazie wspólnych losów historycznych (np. doświadczenia wojennego i poczucia zagrożenia); b) słabość państwa od którego oderwał się obszar secesjonistyczny; c) militaryzacja społeczeństwa i jego determinacja w obronie własnej państwowości; d) wsparcie ze strony zewnętrznych aktorów politycznych (we wszystkich przypadkach określonego wsparcia udzie-la Rosja, zaś w przypadku Górskiego Karabachu – głównie

117 R. Zenderowski, op. cit., s. 338. 118 J. Tyranowski, Integralność terytorialna, nienaruszalność granic i samostanowienie w prawie międzynarodowym, Warszawa-Poznań 1990, s. 294.


89

Armenia, zainteresowana utrzymaniem swojej geopoli-tycznej pozycji na obszarze postradzieckim); e) brak za-angażowania społeczności międzynarodowej oraz jej ograniczony wpływ na walczące strony119. Istnienie nie-uznawanych republik kaukaskich jest też ważną kartą w geopolitycznej grze o region Morza Kaspijskiego. Inte-resy geopolityczne Rosji oraz Stanów Zjednoczonych, a przede wszystkim ich ścieranie się na tym obszarze stwarza polityczny modus viviendi państw kaukaskich. Fazy rosyjsko-amerykańskiej rywalizacji zmieniają się okresami konstruktywnej współpracy, choć w perspek-tywie długoterminowej nie obniżają potencjału nieprze-widywalności, tym bardziej że swoje interesy w regionie lokują również Turcja, Iran i Unia Europejska120.

Państwa Zachodu, stojąc na stanowisku o konieczno-ści zachowania integralności terytorialnej państw postra-dzieckich jednoznacznie opowiadają się za zachowaniem kluczowego reliktu sowieckiego „więzienia narodów” – granic państwowych wytyczonych arbitralnie, bez uwzględnienia historii i interesów lokalnych społeczności, w celu rozpalania konfliktów i agresji w myśl zasady divi-de et impera121. Istnienie od ponad 20 lat aktywnych ognisk zapalnych w postaci Naddniestrza, Osetii Połu-dniowej i Górskiego Karabachu oraz brak perspektyw ich

119 P. Kolstø, The Sustainability and Future of Unrecognized Quasi-States, “Journal of Peace Research” 2006, vol. 43, no. 6, s. 724. 120 С. Лакоба, Абхазия после двух империй. ХХ-ХХI вв., Москва 2004, s. 140-141. 121 W przypadku narodowości posiadających autonomię (jak Abchazo-wie), odbywało się to m.in. poprzez wypracowywanie ścisłych więzi pomiędzy radzieckim centrum a daną społecznością, z pominięciem władz republikańskich (np. Gruzińskiej SRR). Przykładem jest abchaski lider Wladislaw Ardzinba, który posiadał kontakty z oficerami KGB wysokiego szczebla. Zob. I. Areshidze, Democracy and Autocracy in Eurasia. Georgia in Transition, East Lansing 2007, s. 22, 317, przyp. 5.

Rafał Czachor

90

pokojowego, akceptowalnego dla wszystkich stron roz-wiązania w aktualnych ramach prawnych oraz bez zmiany granic i statusu administracyjnego dowodzi bezproduk-tywności nieelastycznej polityki państw Zachodu.

Podsumowując warto zauważyć, iż brak jednoznacz-nych ustaleń odnośnie przesłanek dezintegracji państwa radzieckiego oraz czasu, w którym przeżyło ono czas naj-większego rozkwitu, wchodząc następnie w fazę zmierz-chu. Niewątpliwie przyczyny rozpadu ZSRR były wielo-płaszczyznowe, a późniejsze procesy dezintegracyjne na obszarze postradzieckim nastąpiły w ich wyniku. Wskazać należy na przesłanki: a) o charakterze politycznym, spro-wadzające się do sprzeczności pomiędzy głoszoną ideą marksizmu-leninizmu a praktyką polityczną, jak i błę-dności samej idei. W tym kontekście utrzymywanie pań-stwa radzieckiego, opartego na masowym przekazie nie-pokrywającym się z rzeczywistością rodziło poważne na-pięcie, które z czasem musiało doprowadzić do kryzysu i upadku systemu; b) o charakterze ekonomicznym, gdzie centralnie planowana i sterowana gospodarka uniemoż-liwiała, z pobudek ideologicznych, realizację aspiracji i oczekiwań obywateli, prowadząc do pogłębienia się róż-nic pomiędzy nomenklaturą a resztą społeczeństwa, jak i do ogólnej niewydolności systemu, permanentnych bra-ków towarów; c) o charakterze narodowym, gdzie histo-rycznie uwarunkowane i zakorzenione antagonizmy w okresie radzieckim nie tylko nie zniknęły zastąpione internacjonalizmem i solidarnością klasową, ale również przetrwały czasy radzieckie, kumulując – nieznajdujący w sowieckim modelu społecznym ujścia – potencjał na-pięcia i agresji.

O ile upadek ZSRR był wynikiem splotu wielu czynni-ków natury politycznej i ekonomicznej, to właśnie w czynniku narodowym należy doszukiwać się głównej determinanty dalszej dezintegracji obszaru postradziec-


91

kiego oraz fenomenu utrzymania się powszechnie nie-uznawanych państwowości na Zakaukaziu (podobnie jak i w Naddniestrzu). Z punktu widzenia gospodarki utrzy-mującej się z produkcji rolnej i turystyki Abchazji ko-rzystniej byłoby utrzymywać więzy z Gruzją, niż dążyć do suwerenności, niosącej za sobą ograniczenie kontaktów gospodarczych oraz pustoszącej oczekujące na turystów czarnomorskie kurorty. W przypadku Górskiego Karaba-chu jego położenie geograficzne sprawia, że blokada ze strony Azerbejdżanu w zasadzie odcina mu kontakt ze światem zewnętrznym – z Armenią łączą go tylko dwa szlaki komunikacyjne. Przypadki te unaoczniają, iż kwe-stie ekonomiczne nie były decydującymi w decyzjach o podjęciu działań separatystycznych. Zatem obywatele radzieccy w okresie istnienia ZSRR nie tylko nie stali się społeczeństwem bezklasowym, połączonym ideą poli-tyczną leninizmu, ale i zachowali własne tożsamości na-rodowe, z bagażem doświadczeń historycznych, tradycją, religią oraz resentymentami wobec sąsiednich narodów.

Dezintegracji Związku Radzieckiego towarzyszył sze-reg konfliktów zachodzących na różną skalę. Niektóre z nich przeistoczyły się w otwarte wojny (m.in. wojna domowa w Tadżykistanie, wojna w Czeczenii, konflikt karabaski, osetyjski), inne zaś ograniczyły się napiętą sy-tuacją polityczną (Naddniestrze, Gagauzja, Uzbekistan). Szybko okazało się jednak, że sam rozpad państwa ra-dzieckiego nie stanowił remedium na problemy związane z samookreśleniem narodów oraz rozwojem ekonomicz-nym i społecznym. Do chwili obecnej zagadnienia te na znacznej połaci byłego ZSRR nie znalazły ostatecznego uregulowania, wypływając na kondycję społeczeństw oraz charakter systemów politycznych powstałych po 1991 roku państw.

Rafał Czachor

92

2.4 Tendencje separatystyczne na Kaukazie w okresie dezintegracji ZSRR

Rozwój sytuacji politycznej na Kaukazie w okresie pierestrojki oraz budowy niepodległych państw postra-dzieckich pod wieloma względami odbiegał od zasadni-czych tendencji w przestrzeni byłego ZSRR. Najważniejszą jej cechą jest utrzymywanie się napięcia w stosunkach międzyetnicznych, braku bezpieczeństwa skutkującego permanentną niestabilnością i trudnościami w przewidy-waniu rozwoju wypadków. Kaukaz jest obszarem wybit-nie wielonarodowościowym, a jego struktura etniczna jest mozaiką rozmaitych narodów i grup narodowościowych. Elementem komplikującym tę sytuację jest przynależność kaukaskich etnosów do dwóch kręgów cywilizacyjnych: cywilizacji islamskiej i prawosławnej, a więc również wzmagających niebezpieczeństwo zaistnienia Huntingto-nowskich „zderzeń cywilizacji”122.

Mające miejsce na Kaukazie konflikty, których skut-kiem jest istnienie trzech powszechnie nieuznawanych państwowości, wykazują kilka cech wspólnych, pozwala-jących na określenie genezy separatyzmów. Po pierwsze, ich bezpośrednią przyczyną były próby osiągnięcia przez regiony posiadające określony zakres autonomii wyższe-go statusu prawno-administracyjnego, wprost do uzyska-nia niepodległości. Tym samym inakomyslje, a więc od-stępstwa od ideologicznej linii partii, opierało się w republikach zakaukaskich nie na kryterium praw czło-wieka, lecz na kryterium praw narodowych, głównie pra-wa do samookreślenia. Po drugie, pomiędzy stronami konfliktów, a więc ludnością obszaru autonomicznego i dominującym narodem w danej republice wyraźne były różnice w kulturze a nawet religii, będące pokłosiem

122 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowe-go, przeł. H. Jankowska, Warszawa 2005.


93

przynależności do odrębnych narodów. Ludność obsza-rów separatystycznych wprost deklarowała niemożność pogodzenia utrzymania politycznego status quo z wolą zachowania własnej historii, tradycji i związków z his-toryczną ojczyzną123.

Zjawiska separatyzmu na Kaukazie dały o sobie znać z całą mocą w związku z konfliktem ormiańsko-azerskim w końcu lat 80., choć tlące się konflikty i ogniska zapalne mają historię sięgającą początków władzy radzieckiej na Kaukazie, a nawet czasów wcześniejszych. O ile jednak przez lata ostrze walczących było wymierzone w Rosjan i przynoszony przez nich ustrój polityczny i katalog war-tości, to w okresie pierestrojki główną niwą konfliktów stały się stosunki między narodami kaukaskimi, wobec których wątek „ogólnozwiązkowy” i walki z dominacją rosyjską nabierał charakteru drugoplanowego.

Oceniane z dzisiejszej perspektywy konflikty i se-paratyzmy kaukaskie przyniosły najdalej posunięte zmia-ny w Abchazji, Osetii Południowej i Górskim Karabachu, gdzie funkcjonują niepodległe, choć pozbawione po-

123 Zjawisko to najsilniej przejawiło się w konflikcie karabaskim, stosunkowo najsłabiej w Naddniestrzu, gdzie tożsamość etniczna była niezbyt ugruntowana. Nawet w przypadku Mołdawii „właściwej” na początku lat 90. tożsamość mołdawska była postrzegana przez pryz-mat jej przynależności do szerszej kategorii tożsamości rumuńskiej. W tej sytuacji tożsamość naddniestrzańska była tożsamością mołdaw-ską a rebours – bazowała na negowaniu związków z kulturą rumuńską, nie mając zbyt wiele do zaoferowania w kwestii budowy własnej tożsa-mości (konstrukcji własnego „mitu założycielskiego”). W późniejszych latach orientacje tożsamościowe Mołdawii i Naddniestrza zaczęły się zbliżać ku sobie. Nastroje prorumuńskie w Mołdawii nieco osłabły, a przynajmniej nie były czynnikiem tak zdecydowanie dominującym w dyskursie politycznym, podczas gdy w Naddniestrzu oswojono się z myślą o istnieniu niepodległej Mołdawii. Jeśli w Naddniestrzu będzie postępować proces krystalizacji się własnej tożsamości, to oparty on będzie nie na czynniku etnicznym, lecz na czynniku obywatelskim i wspólnocie losów historycznych jego mieszkańców.

Rafał Czachor

94

wszechnego uznania republiki, tak zwane „parapaństwa”. Z perspektywy przełomu lat 80. i 90., a więc czasu gdy Związek Radziecki chwiał się w posadach sytuacja wyglą-dała na dużo bardziej skomplikowaną. Oprócz omówio-nych szerzej w niniejszej pracy separatyzmów abchaskie-go, osetyjskiego i karabaskiego miały miejsce inne wystą-pienia, które w przypadku Czeczenii doprowadziły do wyczerpujących wojen, a w innych przypadkach – do okresowych wystąpień z żądaniami autonomii, będącymi kulminacyjnym przejawem ruchów emancypacyjnych poszczególnych narodów.

Źródłem pierestrojkowych odrodzeń narodowych na Kaukazie stały się tłumione w całym okresie radzieckim aspiracje oraz żądania związane z wyrządzonymi po-szczególnym narodom przez radzieckie kierownictwo państwowe niesprawiedliwościami. Głównym przedmio-tem sporów i walk stało się terytorium, a najważniejszym czynnikiem który doprowadził do ich wyzwolenia był upadek totalitarnego systemu a w pewnym stopniu rów-nież aksjologiczna próżnia, dotykająca poradzieckie spo-łeczeństwa124. Do tych konfliktów przyczyniła się arbi-tralna polityka ZSRR, włączająca zmianę granic poszcze-gólnych jednostek administracyjnych, jak i przesiedlenia całych narodów oraz naturalne procesy demograficzne, sprawiające że wzrostowi liczby ludności towarzyszyły aspiracje terytorialne.

Prekursorem walki o prawa narodowe stała się będą-ca eksklawą Azerbejdżańskiej SRR Nachiczewańska ASRR, której lokalny organ przedstawicielski na fali konfliktu

124 Na anomię jako podłoże konfliktów kaukaskich wskazują autorzy opracowania Islam na obszarze postradzieckim. Wątpliwe jednak, aby ideologia komunistyczna w społeczeństwach tego regionu została za-korzeniona tak mocno kosztem tożsamości narodowej, by doprowadzić do „ideologicznej próżni”. Islam na obszarze postradzieckim, Warszawa 2003, s. 38.


95

ormiańsko-azerskiego 19 stycznia 1990 roku ogłosił wyj-ście ze składu ZSRR. Towarzyszyły temu masowe wystą-pienia społeczne, niszczenie infrastruktury na granicy z Iranem i pierwsze ucieczki na jej druga stronę, gdzie w zwartych skupiskach mieszkają Azerowie. Konflikty narodowościowe wybuchały w najbardziej wieloetnicz-nym Dagestanie, gdzie miały miejsce konflikty lako-czeczeński, lako-kumycki, czeczeńsko-awarski, kumyko-awarski oraz konflikty między Kozakami a ludnością au-tochtoniczną oraz w innych republikach północno- i południowokaukaskich. Jesienią 1990 roku na terenie Dagestanu zostało ogłoszone powstanie narodowych form samoorganizacji: Republiki Nogajskiej oraz Republiki Ku-myckiej, w której powołane zostało lokalne ciało przed-stawicielskie. Deklaracja o samookreśleniu autochtonicz-nych narodów stepu nogajskiego z 4 listopada 1990 roku zawierała stwierdzenie powstania „organizmu narodowo-państwowego” Nogajów i terskich Kozaków w składzie Rosyjskiej FSRR. W podobnym duchu była utrzymana Deklaracja kozactwa rosyjskiego Rady Atamanów Związku Kozaków z 30 listopada 1990 roku, w której podkreślano, że ziemie Nogajów i Kozaków zostały przez władze so-wieckie bez ich zgody podzielone między Dagestanem, Czeczeno-Inguszetią, Kabardyno-Bałkarią, Osetią Północ-ną i Stawropolskim Krajem. Kozacy domagali się, by za-bronić przedstawicielom górskich narodów osiedlania się na równinnych ziemiach kozackich125. Działania takie obudziły inne narody północnokaukaskie: w październiku 1990 roku w Nalczyku odbył się zjazd Zgromadzenia Gór-skich Narodów Kaukazu, wysuwający postulaty narodo-wo-kulturowego odrodzenia.

125 E. Matuszek, Narody Północnego Kaukazu..., op. cit., s. 156; С. Али-ева, На пути к Федеральной национально-культурной автономии, <http://www.turkishnews.com/ru/content/2012/04/16/...>

Rafał Czachor

96

Jak podaje Siergiej Markedonow, badacz konfliktów etnicznych na obszarze postradzieckim, od września 1991 roku nastąpiła istotna eskalacja separatyzmów: na pierw-szym zgromadzeniu narodu lezgińskiego przyjęta została deklaracja o odbudowie państwowości lezgińskiej, po-wstaniu Republiki Lezgistan (państwa istniejącego od VI do XIII wieku) oraz wybrany został organ przedstawiciel-ski w postaci Lezgińskiej Rady Narodowej. Również w listopadzie 1991 roku w czasie zjazdu narodu bałkar-skiego ogłoszono powstanie Republiki Bałkaria w składzie Federacji Rosyjskiej. W grudniu 1991 roku zjazd narodu kabarskiego ogłosił z kolei „odbudowę państwowości Ka-bardy” i wybrał Radę Narodową. W ciągu przełomowego roku 1991 roku na terenie jednej Kabardyno-Bałkarii ogłoszono powstanie 5 republik. Nadzwyczajne zgroma-dzenie Karaczajów przyjęło deklarację o suwerenności państwowej Republiki Karaczaj i ogłosiło powstanie Tym-czasowego Komitetu ds. odbudowy państwowości kara-czajewskiej. Podobne kroki podjął ruch kozaczy: latem 1991 roku w miejscach zwartego osadnictwa rosyjskiego na terenie Karaczajo-Czerkiesji odbyło się samozwańcze referendum, w którym prawie 65% głosujących opowie-działo się z powołaniem Republiki Kozaczej. W konsek-wencji w sierpniu 1991 roku ogłoszono powstanie Batał-paszyńskiej Republiki Kozaczej ze stolicą w Czerkiesku oraz Zelenczucko-Urupskiej Kozaczej Socjalistycznej Re-publiki Radzieckiej ze stolicą w stanicy Zelenczukskaja. W listopadzie 1991 roku oba twory, dążąc do przezwycię-żenia dwuwładzy kozackich atamanów i władzy republiki Karaczajewo-Czerkieskiej, powołali Górnokubańską Re-publikę Kozaczą.

Separatyzm kozacki przejawił się także w powołaniu Armawirskiej Republiki Kozaczej, Terskiej Republiki Ko-zaczej i Republiki Dońskiej. We wrześniu 1991 roku Aba-zowie ogłosili powstanie Republiki Abaza, zaś dążący do


97

separacji od Karaczajów Czerkiesi w listopadzie 1991 roku powołali Republikę Czerkieską126. Separatyzmy te, dochodzące do głosu w obliczu rozpadu Związku Radziec-kiego, nie pociągnęły za sobą poważniejszych wydarzeń, w tym zmian na gruncie prawnym. Okazały się one swo-istą demonstracją przypominającą o istnieniu poszczegól-nych narodów oraz ich woli bycia podmiotem w procesie redefinicji stosunków międzyetnicznych.

Podobne w swej naturze i konsekwencjach były wy-stąpienia separatystyczne w innych republikach zakauka-skich – zwłaszcza w Gruzji i Azerbejdżanie. W Gruzji na-cjonalistyczne trendy spowodowały wzrost napięcia w Dżawachetii – obszarach pogranicza gruzińsko-armeń-skiego zwarcie zamieszkiwanego przez ludność ormiań-ską, w muzułmańskiej Adżarii oraz na pograniczu gruziń-sko-azerbejdżańskim, gdzie z kolei dominują Azerowie. W południowym Azerbejdżanie na bazie sprzeciwu wobec Narodowego Frontu Azerbejdżanu do głosu doszedł sepa-ratyzm tałyski, który doprowadził do powstania latem 1993 roku w Lenkoranie Republiki Tałysz-Muganskiej, którą do jej rychłego upadku w sierpniu 1993 roku kiero-wał Alikram Gumbatow.

Inny przebieg miały konflikty spowodowane ruchami separatystycznymi w Czeczenii, Abchazji, Osetii Połu-dniowej i Górskim Karabachu. Przykład Czeczenii, gdzie naród podejmował dwie próby budowy niezależnej pań-stwowości – Czeczeńskiej Republiki Iczkerii (w latach 1991-1994 był to projekt narodowy, zaś w latach 1996-1999 projekt o charakterze religijnym) dowodzi szczegól-nie aktualnych zmian w separatyzmach kaukaskich. Od-rodzenie świadomości narodowej połączone z silną pene-tracją obszaru przez fundamentalistów islamskich zasad-niczo zmienia obraz walki o suwerenność. Już w sierpniu

126 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 28.

Rafał Czachor

98

1998 roku w bujnakskim rajonie w Dagestanie przenika-jący z Czeczenii pod dowództwem Szamila Basajewa oraz miejscowi wahabiccy radykałowie obwieścili powstanie „odrębnego terytorium islamskiego”, zwanego kadarską strefą z siedzibą w miejscowości Karamachi, w której roz-bite zostały lokalne struktury władzy i ogłoszono rządy oparte na szarijacie127. Likwidacja tej enklawy nastąpiła we wrześniu 1999 roku w wyniku operacji federalnych służb specjalnych. Równolegle podobne procesy przebie-gały w Czeczenii – w 1999 roku prezydent separatystycz-nej republiki Asłan Maschadow wprowadził szarijat. Tym samym idea niepodległości i samostanowienia narodu stopniowo traciła wpływy na rzecz idei państwa religijne-go, łączącego islamskie narody kaukaskie. W 2007 roku prezydent Czeczeńskiej Republiki Iczkerii Doku Umarow ogłosił jej przekształcenie w Emirat Kaukaski. Fakt ten stał się potwierdzeniem zachodzących zmian społeczno-politycznych wśród narodów kaukaskich – format walki zmienia się, a dominujący obecnie wątek religijny spra-wia, że perspektywa rozwiązania konfliktów i uspokojenia sytuacji oddala się. Wciąż trwające walki na gruncie sepa-ratyzmu i fundamentalizmu religijnego w Czeczenii i Da-gestanie oraz aktywne separatyzmy narodowe w Abchazji czy Karabachu włączają coraz więcej czynników, utrud-niając nie tylko analizę sytuacji, ale i próby wypracowania akceptowalnego dla stron modus vivendi.

Separatyzmy południowokaukaskie (abchaski, ose-tyjski, karabaski) należy postrzegać jako jeden z prze-jawów napiętej sytuacji etnopolitycznej, która prowadzi do szeregu konsekwencji wykraczających poza wymiar regionalny. Po pierwsze, jest to zaangażowanie w kon-flikty mocarstw, które realizują swoje interesy geopoli-

127 А. Барахова, Исламская революция в Дагестане, „Коммерсантъ” z dn. 18.08.1998 r.


99

tyczne128. Przebiegiem konfliktów są zainteresowane nie tylko Rosja czy USA, dla których niestabilna sytuacja jest postrzegana jako szansa na umocnienie swoich wpły-wów129, ale także takie państwa jak Iran i Turcja, dla któ-rych państwa Kaukazu stanowią atrakcyjny obszar poli-tycznej i ekonomicznej ekspansji oraz jednocześnie po-tencjalne źródło destabilizacji sytuacji wewnętrznej130.

Po drugie, Kaukaz stał się jednym z najbardziej zmili-taryzowanych obszarów świata. Azerbejdżan, Gruzja i Armenia posiadają potencjał wojskowy średnioeuropej-skiego państwa, a na wydatki na wojsko przeznaczane są znaczne części budżetów. Odbija się to nie tylko na niedo-rozwoju pozostałych gałęzi gospodarki narodowej i poło-żeniu ludności, ale także militaryzacji społeczeństw. Ar-mia Azerbejdżanu liczy około 95 tysięcy żołnierzy, armia Armenii około 53 tysięcy, a Gruzji około 30 tysięcy. Armie walczących o niepodległość Abchazji i Osetii Południowej posiadają po około 5 tysięcy żołnierzy, zaś Górskiego Ka-

128 Szerzej: K. Iwańczuk, Geopolityka Kaukazu [w:] K. Iwańczuk, T. Ka-puśniak (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008. 129 Sytuację dobrze obrazuje przykład Gruzji, która w wyniku konfliktu abchaskiego oraz osetyjskiego została zmuszona do uciekania się do pomocy rosyjskiej oraz wejścia w grudniu 1993 roku w skład Wspól-noty Niepodległych Państw. Zmiana orientacji politycznej nowego gru-zińskiego prezydenta Micheila Saakaszwili na prozachodnią odbiła się na zacieśnianiu współpracy z NATO, obecnością amerykańskich woj-skowych w tym kraju, a po wojnie sierpniowej w 2008 roku – wystą-pieniem ze Wspólnoty Niepodległych Państw. 130 Przykładem istniejących współzależności jest sytuacja w Iranie, którego władze uważnie obserwują wydarzenia w Azerbejdżanie. Zarówno porażki Azerów, jak i ewentualne sukcesy w konflikcie kara-baskim czy napięcia w relacjach z zamieszkującymi północne pograni-cze Azerbejdżanu Lezginami mogą doprowadzić do ożywienia idei „Wielkiego Azerbejdżanu”, którego zasadniczą część stanowiłyby ob-szary północnego Iranu, zamieszkałe przez około 15-30 milionów Azerów.

Rafał Czachor

100

rabachu aż 20 tysięcy. Militaryzm obszaru pogłębiała również obecność do 2008 roku w Abchazji i Osetii Połu-dniowej rosyjskiego kontyngentu pełniącego misję poko-jową, a obecnie jako gwaranta ich suwerenności131. Op-rócz nich aktywne są oddziały separatystów islamskich, wspierane przez fundamentalistów arabskich zbrojne dżamaaty rozsiane od Karaczajo-Czerkiesji do Dagesta-nu132.

Po trzecie, separatyzmy doprowadziły do wielu fal przymusowej migracji, a uchodźcy nie tylko stanowią znaczne odsetki ludności poszczególnych republik, ale również odgrywają istotną rolę polityczną w skali całego regionu. Unaocznia to emigracja Ormian z Górskiego Ka-rabachu do Kraju Krasnodarskiego i Stawropolskiego w Rosji, gdzie w latach 1989-2001 ich liczba wzrosła o 42,5%133. Konflikt gruzińsko-osetyjski w latach 1991-1992 stał się przyczyną exodusu Osetyjczyków do Osetii Północnej, zwłaszcza do jej obszarów graniczących z Ingu-szetią, co z kolei doprowadziło do krótkotrwałego (kilka dni na przełomie października i listopada 1992 roku) kon-fliktu osetyjsko-inguskiego134. Kolejne, liczące około 43 tysięcy osób, fale osetyjskich uchodźców z Osetii Połu-

131 А. Цыганок, Пороховая бочка Евразии, „Независимая газета: Независимое военное обозрение” z dn. 2.09.2009 r. 132 W wojnie pięciodniowej w 2008 roku przeciwko Gruzji walczył m.in. czeczeński batalion „Wostok”. 133 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 45. 134 Przedmiotem trwającego do dzisiaj konfliktu osetyjsko-inguskiego jest osiedlenie Osetyjczyków w czasie II wojny światowej w rejonie prigorodnym na miejsce zesłanych do Azji Środkowej Inguszy. Po rehabilitacji Inguszy zaczęli oni powracać na swoje ziemie, jednak poczynione zmiany terytorialne na rzecz Osetii Północnej i Gruzji nie zostały anulowane. Inguszetia do 1992 roku tworzyła wraz z Czeczenią Czeczeńsko-Inguską ASRR, a w wyniku separatyzmu czeczeńskiego i następnie operacji wojskowej uzyskała status republiki w składzie Federacji Rosyjskiej.


101

dniowej oraz centralnych regionów Gruzji stały się opar-ciem dla północnoosetyjskich środowisk radykalnych, dążących do integralności terytorialnej obu Osetii i usunięcia z własnych domów Inguszy, zamieszkujących wzdłuż wschodniej granicy Osetii Północnej. W efekcie pojawiła się kolejna fala uchodźców – tym razem ingu-skich – w liczbie 40-70 tysięcy osób. Pojawianie się uchodźców, jak i samo zjawisko walk międzyetnicznych, powodowało również zjawiska konsolidacji narodów po-siadających wspólne korzenie: konflikt gruzińsko-ab-chaski doprowadził do narodowego poruszenia w „świe-cie czerkieskim” oraz aktywizacji Zgromadzenia Górskich Narodów Kaukazu. Z kolei Inguszetia była jedyną republi-ką w składzie Federacji Rosyjskiej, która odmówiła przyjmowania osetyjskich uchodźców w czasie wojny sierpniowej w 2008 roku135.

W przypadku nieuznawanych republik zakaukaskich należy wyróżnić trzy zasadnicze cechy determinujące ich charakter. Po pierwsze, są to efektywne państwowości, w których funkcjonują sprawne władze, odbywają się wy-bory, działają partie polityczne oraz policja, aparat urzęd-niczy, armia czy media. Po drugie, każda z trzech nieuzna-nych republik zakaukaskich ma uzasadnienie historyczne – secesjoniści powołują się na odrębność etniczną i kultu-rową i prawo do samostanowienia. Jak zauważają bada-cze, Abchazja czy Osetia Południowa „to nie bandyckie enklawy, którym nie jest potrzebna symbolika państwo-wa, legitymacja do sprawowania władzy, a przede wszystkim – mit założycielski państwowości”136. Po trze-

135 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 47. 136 S. Troebst, „We are Transnistrians!”: Post-Soviet Identity Management in the Dniester Valley, „Ab Imperio” 2003, vol. 1; С.М. Мар-кедонов, СНГ-2: непризнанные государства на постсоветском про-странстве (к оперделению природы феномена), „Гуманитарная мысль Юга России” 2005, nr 1.

Rafał Czachor

102

cie, we wszystkich z tych republik dążenia do niepodle-głości są zgodne z nastrojami społecznymi, niepodległość jest poparta rzeczywistym zapotrzebowaniem społecz-nym. Jak stwierdza Siergiej Markedonow, można oskarżać elity Górskiego Karabachu czy Osetii Południowej o eks-tremizm, aczkolwiek są to nastroje podzielane przez zde-cydowaną większość mieszkańców tych republik137. Na-wet ewentualna zmiana władz, przewrót państwowy nie zmieniłby oporu społeczeństwa przed powrotem pod jurysdykcję azerską czy gruzińską. W tej sytuacji rzeczy-wistym i subiektywnie postrzeganym przez poszczególne nieuznawane republiki postradzieckie głównym proble-mem jest brak uznania ze strony społeczności międzyna-rodowej i trwały konflikt z państwem, od którego doko-nana była secesja.

Istnienie nieuznawanych republik, jak Gruzja czy Azerbejdżan, dowodzi także istotnych przemian w życiu politycznym państw postradzieckich. Nowe państwa po-wstałe na gruzach Związku Radzieckiego w momencie uzyskiwania niepodległości na początku lat 90. odwoły-wały się do prawa do samostanowienia. W bardzo krót-kim czasie dokonały one zmiany orientacji z prawa do samostanowienia na prawo do integralności terytorialnej. Prawem tym próbowano zatamować postępujący dalej proces dezintegracji przestrzeni postradzieckiej i suwe-renizacji Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karaba-chu.

Wreszcie konflikty etniczne na Kaukazie Południo-wym są pokłosiem niegotowości elit nowopowstałych państw do funkcjonowania w ramach suwerennych pań-stw. Uzasadnionym wydaje się sąd, iż Zakaukazie było peryferiami Imperium Rosyjskiego i ZSRR, lecz było bar-

137 S. Markedonov, The Unrecognized States of Eurasia as a Phenomenon of the USSR’s Dissolution, “Demokratizatisya” 2012, vol. 20 nr 2.


103

dziej związane ze światem zewnętrznym niż postsowiecki Azerbejdżan, Armenia i Gruzja. Na skutek upadku ideolo-gii komunistycznej narracja polityczna została zapełniona ideą etnicznego prawa do ziemi138. Ziemia stała się nie-malże synonimem narodu, głównym czynnikiem kształtu-jącym jego tożsamość. Walka o własną państwowość opie-ra się o odwołanie do historycznej własności danego ob-szaru – nieprzypadkowo historycy abchascy, gruzińscy a także ormiańscy i azerscy przerzucają się argumentami, „kto był pierwszy” w Abchazji i Górskim Karabachu. Po-stulat walki o własne państwo na Zakaukaziu był i pozostaje kluczowym narzędziem legitymizacji władzy państwowej139.

138 А. Рондели, Южный Кавказ и Россия, „Вестник Европы” 2003, tom VII-VIII; С.М. Маркедонов, СНГ-2: непризнанные государства..., op. cit. 139 O ile w Rosji, na Białorusi i Ukrainie (podobnie z resztą jak w „zew-nętrznym imperium” ZSRR – w Polsce czy na Węgrzech) elity post-komunistyczne w pierwszych latach niepodległości odwoływały się do haseł demokratyzacji i wolnego rynku by utrzymać swoją pozycję poli-tyczną, tak w tym samym celu postkomunistyczne elity Gruzji czy Azerbejdżanu (podobnie jak i elity republik Azji Środkowej) odwoły-wały się do walki o „etniczne ziemie”.

Rozdział 3

Republika Abchazja

3.1 Geneza separatyzmu abchaskiego i prze-bieg walki o niepodległość

Abchazowie są potomkami rdzennych mieszkańców Kaukazu, spokrewnieni z narodami północnokaukaskiej grupy adygejskiej. Już w VIII wieku pod panowaniem kró-la Leona II doszło do zakończenia procesu politycznej konsolidacji miejscowej ludności i rozkwitu państwa ab-chaskiego, które obejmowało znaczne połacie zachodniej Gruzji. W X wieku doszło do ślubu między przedstawicie-lami dynastii abchaskich Leonidów i gruzińskich Bagraty-dów, którego pokłosiem było wejście Abchazji w skład państwa gruzińskiego. Po pustoszących najazdach tatar-skich w XIII wieku Abchazja ponownie posiadała politycz-ną niezależność, choć wciąż pozostawała pod kulturowym wpływem Gruzji. Zwiększanie się wpływów rosyjskich na Kaukazie spowodowało, iż wśród abchaskich elit ścierały się dwie przeciwstawne orientacje: prorosyjska i pro-turecka. W wyniku dominacji pierwszej z nich, w 1801 roku Abchazja podpisała akt wstąpienia w skład Impe-rium Rosyjskiego. O ile Abchazowie podkreślają, że decy-zja była podjęta dobrowolnie, to dla Gruzinów był etapem w imperialnym pochodzie Rosji140. Krok ten nie spowo-dował poważnych zmian w życiu prowincji – władze ro-syjskie nie były skłonne do ingerencji w sprawy we-

140 K. Janicki, Abchazja. Historia i mit (do 1864) [w:] K. Janicki (red.), Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Kraków-Warszawa 2009, s. 128.


105

wnętrzne, ograniczając się do dominacji wojskowej. Ab-chazja posiadała własne struktury władzy, na czele któ-rych stał książę. Dopiero udział Abchazów w walce naro-dów kaukaskich przeciwko kolonialnej polityce Imperium Rosyjskiego, w tym w powstaniu czerkieskim, doprowa-dził do pozbawienia jej autonomicznego statusu w 1864 roku i przekształcenia w specjalny okręg wojskowy. Na ponad pół wieku Abchazja straciła własną nazwę oraz trafiła pod bezpośrednie rządy rosyjskie jako Okręg Su-chumski141.

Wojny kaukaskie oraz powstania antykolonialne w latach 1866 i 1877 przyniosły znaczący spadek ludności Abchazji. W wyniku walk przeciwko caratowi oraz pro-wadzonego przez Moskwę muchadżyrstwa – wysiedleń z Kaukazu Zachodniego narodów muzułmańskich – około połowy Abchazów zostało zmuszonych do emigracji, głównie do Turcji142. W okresie lat 1877-1905 Abchazo-wie ze względu na liczne bunty byli na mocy carskiego ukazu na liście „winnych narodów”, stanowiących zagro-żenie dla Imperium Rosyjskiego. Po 1864 roku do tej pory jednorodna etnicznie Abchazja stała się obszarem zasie-dlanym przez kolonizatorów rosyjskich, ormiańskich, bułgarskich, greckich i innych. Od lat 70. XIX wieku wzmo-gła się imigracja ludności gruzińskiej. W rezultacie tych trendów udział Abchazów w składzie ludności prowincji spadł z 85,7% w 1886 roku do 55,3% w 1897 roku143.

W listopadzie 1917 roku z inicjatywy mienszewików w Suchumi został zwołany zjazd narodu abchaskiego. Po-wołano na nim do życia Abchaską Radę Narodową, na czele której stanął Simon Basarija. Zjazd przyjął również 141 В.А. Шнирельман, Войны памяти..., op. cit., s. 261. 142 P.J. Sieradzan, Elity polityczne separatystycznej Abchazji [w:] T. Bo-dio (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji i funkcjonowania elit poli-tycznych, Warszawa 2012, s. 196. 143 С. Лакоба, Абхазия после двух империй..., op. cit., s. 12.

Rafał Czachor

106

deklarację narodu abchaskiego oraz Konstytucję Abcha-skiej Rady Narodowej, w których manifestowano prawo do zachowania i kultywowania własnej tradycji i kultury, zostawiając kwestię ewentualnej niepodległości i statusu Abchazji do uregulowania w czasie przyszłego forum kon-sultacyjnego wszystkich narodów Rosji. Abchaską Radę Narodową określono narodowo-polityczną organizacją jednoczącą Abchazów, wskazując jej bliskie powiązania z górskimi narodami północnego Kaukazu. O Gruzji i re-lacjach z narodem gruzińskim w tych dokumentach nie wspominano144. W maju 1918 roku na konferencji w Batu-mi powołana została tak zwana „Republika Górska”, w skład której weszła Abchazja, Kabardia, Osetia, Czecze-nia i Dagestan. W burzliwym okresie wojny domowej re-publika ta nie zdołała zacząć funkcjonować, będąc raczej wyrazem solidarności narodów kaukaskich niż prawdzi-wym bytem politycznym.

Po rewolucji bolszewickiej obszar Zakaukazia znalazł się pod rządami Komisariatu Kaukaskiego, który na po-czątku 1918 roku zwołał Sejm Zakaukaski. Nie określał się on władzą, gdyż tę miała przejąć rosyjskie zgromadzenie konstytucyjne, lecz tymczasową organizacją zarządzającą, składającą się z delegatów gruzińskich, ormiańskich i azerskich. Na mocy jego decyzji powstała Zakaukaska Demokratyczna Republika Federacyjna, która ze względu na różnice poglądów przedstawicieli Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu przetrwała zaledwie miesiąc. W obliczu toczącego się konfliktu i interwencji turecko-niemieckiej, władze w Tyflisie 26 maja 1918 roku ogłosiły niepodle-głość Gruzińskiej Republiki Demokratycznej, zaś Abchazja znalazła się w jej składzie, niezależnie od protestów władz

144 В.А. Шнирельман, Войны памяти..., op. cit., s. 262.


107

„Republiki Górskiej”145. Jej oraz opuszczonej przez wojska brytyjskie Adżarii przyznano formalną autonomię146. Włą-czeniu w skład państwa gruzińskiego towarzyszyły wpro-wadzone dla Abchazów ograniczenia swobód, w tym do przemieszczania się w związku z rzekomymi protureckimi sympatiami wśród przedstawicieli tego narodu. Jednocze-śnie na polecenie gruzińskiego premiera Noego Żordanii podjęto kroki ku gruzinizacji Abchazów, deprecjonując m.in. język abchaski, określany mianem „wymysłu rosyj-skich urzędników”. Bezkarność gruzińskich wojsk, zaj-mowanie abchaskiej ziemi przez gruzińskich osadników oraz przeciąganie w czasie regulacji kwestii statusu Ab-chazji w składzie Gruzińskiej Republiki Demokratycznej zrażało mieszkańców regionu do rządu w Tyflisie147.

Natarcie bolszewików na początku 1921 roku do-prowadziło do upadku Gruzińskiej Republiki Demokra-tycznej i powstania 31 marca 1921 roku Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Abchazji, niezależnej od Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Niechętna Abcha-zom polityka władz gruzińskich sprawiła, że Abchazowie wkraczające oddziały bolszewickie witali jak wyzwolicieli. Miejscowi bolszewicy nalegali na zachowanie przez Ab-chazję odrębności w ramach państwa radzieckiego bądź jego włączenie w skład Rosji Radzieckiej oraz uczestniczy-

145 Włączenie Abchazji w skład Gruzji poprzedziły kontrolowane przez gruzińskie wojsko wybory do Abchaskiej Rady Narodowej zboj-kotowane przez ludność abchaską. W efekcie organ został zdomino-wany przez miejscowych Gruzinów, którzy opowiedzieli się za połą-czeniem regionu z Gruzją. P. Olszewski, Historyczne uwarunkowania konfliktów etniczno-politycznych na Kaukazie Południowym – wybrane zagadnienia, „Zeszyty Naukowe WSOWL” 2012, nr 2 (164); idem, Geo-polityczne znaczenie Kaukazu Południowego po I wojnie światowej, „Przegląd Geopolityczny” 2011, tom 4. 146 W. Materski, Georgia rediviva. Republika Gruzńska w stosunkach międzynarodowych 1918-1921, Warszawa 1994, s. 56-60. 147 В.А. Шнирельман, Войны памяти..., op. cit., s. 263.

Rafał Czachor

108

li w sowiecko-tureckich rozmowach pokojowych148. Na mocy decyzji bolszewików o federalizacji Zakaukazia, w grudniu 1921 roku SRR Abchazji zawarła „szczególną umowę związkową” z Gruzińską SRR, na mocy której do-szło do połączenia obu państw na zasadach federacyjnych. W marcu 1922 roku władze komunistycznych republik Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu zatwierdziły traktat o po-wołaniu do życia Zakaukaskiej Federacyjnej Socjalistycz-nej Republiki Radzieckiej. Twór ten w grudniu 1922 roku był jednym z sygnatariuszy dokumentu powołującego do życia Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Federacja Gruzińskiej SRR i SRR Abchazji sprowadzi-ła się w istocie do wejścia tej drugiej w skład Gruzji, choć z punktu formalnego nie powodowała utraty deklarowa-nej podmiotowości. Potwierdzały to konstytucje obu re-publik: abchaska ustawa zasadnicza z kwietnia 1925 roku głosiła, iż „SRR Abchazji jest suwerennym państwem, któ-re realizuje władzę państwową na swoim terytorium i niezależnie od żadnej innej władzy” oraz że „suweren-ność SRR Abchazji w związku z jej uczestnictwem w Zakaukaskiej Federacyjnej Republice Radzieckiej ogra-niczona jest wyłącznie w zakresie określonym konstytucją tego związku” (art. 5). SRR Abchazji gwarantowała sobie prawo opuszczenia składu ZFSRR i ZSRR (art. 5), nie regu-lując bezpośrednio spraw związanych z relacjami z wła-dzami gruzińskimi149. Kwestii regulacji stosunków z Ab-chazją za to poświęcony był rozdział V konstytucji Gruziń-skiej SRR z roku 1927 zatytułowany O Traktatowej Socja-listycznej Radzieckiej Republice Abchazji150.

148 Ibidem, s. 266. 149 Конституция Социалистической Советской Республики Абхазии от 1925 г., <http://apsnyteka.org/98-constitution_ssra.html> 150 Основной закон (конституция) Социалистической Советской Республики Грузии от 1927 г., <http://www.rrc.ge/law/konst_1926_-07_05_ru.htm>


109

Do problemu regulacji relacji pomiędzy dwoma pod-miotami wrócono na początku lat 30., gdy na mocy dzia-łań zmierzających do reorganizacji autonomicznych jed-nostek administracyjno-terytorialnych w ZSRR Abchazja zmieniła swój status na republikę autonomiczną. W lutym 1931 roku powstała Abchaska Autonomiczna Socjali-styczna Republika Radziecka w składzie Gruzińskiej SRR. W literaturze przedmiotu przyjęło się oceniać ten fakt jako rzeczywiste wchłonięcie Abchazji przez Gruzję, które stało się zarzewiem przyszłego konfliktu w regionie. Zda-niem abchaskich autorów, obniżenie statusu Abchazji doprowadziło do tego, że w całym późniejszym okresie istnienia państwa radzieckiego naród abchaski był po-zbawiony możliwości wpływania na zachodzące procesy polityczne, gospodarcze, demograficzne i inne, skutkując zjawiskami wyniszczenia narodu151. Ostrze niezadowole-nia z zaistniałej sytuacji Abchazowie kierowali nie prze-ciwko związkowemu centrum, lecz głównie przeciwko Gruzinom, dla których zmiana statusu Abchazji na część składową republiki gruzińskiej wydawała się krokiem dziejowo sprawiedliwym, o ile prowincja ta była trakto-wana jako historyczna ziemia gruzińska. Chęci wzniecania narodowych niesnasek można również doszukiwać się w polityce Kremla, dążącego do panowania nad sytuacją w mieszanych etnicznie regionach w myśl zasady divide et impera152. W praktyce jednak Abchazja do połowy lat 30., dzięki bliskiej znajomości przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego Abchaskiej ASRR Nestora Lako-by z Józefem Stalinem, uniknęła pierwszej fali masowych represji i brutalnej kolektywizacji. Po tragicznej śmierci 151 Т.М. Шамба, А.Ю. Непрошин, Правовые основы..., op. cit., s. 136; М.И. Зухба, К особенностям формирования национально-освобо-дительной борьбы абхазского народа за независимость (1931-1989 гг.), „Теория и практика общественного разивития” 2012, nr 1. 152 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 15.

Rafał Czachor

110

Lakoby (otruciu na obiedzie u Ławrentija Berii) w 1936 roku z inicjatywy Ławrentija Berii wzrosły polityczne na-ciski na Suchumi, a władze Abchaskiej ASRR zaczęły tracić dotychczasową pozycję.

W efekcie okres lat 1937-1953 abchascy historycy traktują jako czas faktycznej likwidacji autonomii i oku-pacji gruzińskiej, której towarzyszyły terror i prześlado-wania. Przejawiło się to m.in. w zmianie alfabetu używa-nego w języku abchaskim z łacińskiego na gruziński, przy-musowej asymilacji, przemianowaniu nazw wielu miej-scowości na gruzińskie (m.in. Suchum stał się Suchumi) oraz utracie niezależności przez Związek Pisarzy Abchazji, który stał się Abchaskim Oddziałem Związku Pisarzy Gru-zji153. Z drugiej strony, na mocy przyjętej w 1936 roku nowej konstytucji radzieckiej, Abchazja zyskała stałą re-prezentację w wyższej izbie parlamentu radzieckiego – Radzie Narodowości w liczbie 11 deputowanych154.

Dopiero po śmierci Stalina i odejściu od władzy Berii nastąpiły zmiany w położeniu Abchazów. Postanowienie Prezydium CK KPZR z 10 czerwca 1956 roku O błędach i niedociągnięciach w pracy Komitetu Centralnego Komuni-stycznej Partii Gruzji zawierało stwierdzenia, iż republi-kańskie władze Gruzji „celowo prowadziły politykę zmie-rzającą do likwidacji kultury narodowej ludności abcha-skiej, ormiańskiej i osetyńskiej i przymusową asymilację”. Deklaracja ta zapoczątkowała politykę przywracania ab-chaskich szkół, renesansu języka opartego na alfabecie cyrylicznym oraz literatury narodowej. Zjawiska te nie wyczerpywały oczekiwań narodu abchaskiego, co przeja-

153 С. Лакоба, Абхазия после двух империй..., op. cit., s. 45-50; В.А. Шнирельман, Войны памяти..., op. cit., s. 268; W. Górecki, Abchaskie elity wobec niepodległości, Warszawa 1996, s.10. 154 Г. Тархан-Моурави, Краткая политическая история Грузии (ретроспективное эссе) [w:] Z.J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz (red.), Wybrane problemy badań wschodnich, Wrocław 2007, s. 28-29.


111

wiało się w regularnych, kierowanych do radzieckiego centrum listach powszechnych, podpisywanych przez ludzi abchaskiej kultury z żądaniami ukrócenia gruziń-skiej polityki dyskryminacji155.

Pozostając w składzie Gruzińskiej SRR Abchazja była najsłabiej rozwiniętą częścią tej republiki. Kwestia doty-czyła nie tylko poziomu wykształcenia, który odbijał się na zajmowanych przez Abchazów pozycjach w admi-nistracji i władzach, ale i gospodarce. Abchazję jako region turystyczny i rolniczy omijały inwestycje przemysłowe, a kierowane z budżetu związkowego finansowanie trafia-ło do niej poprzez Tbilisi, gdzie niejednokrotnie zmienia-no decyzję w sprawie beneficjentów środków. Jak piszą abchascy historycy, „polityka represji wobec Abchazów, języka i kultury realizowana była przez konkretne osoby gruzińskiej narodowości, formowała ogólny ‘wizerunek wroga’ względem całej masy gruzińskich osiedleńców dysponujących przy tym socjalnymi przywilejami”156. Nie-zadowolenie z takiego postępowania władz gruzińskich było powodem występowania społeczności abchaskiej w latach 1957 i 1967 z żądaniem przejścia Abchazji pod jurysdykcję Rosyjskiej FSRR.157.

Czynnikiem wzmacniającym abchaskie dążenia do niepodległości i opuszczenia państwa gruzińskiego był fakt kardynalnych zmian w składzie etnicznym Abchazji. Jeśli w drugiej połowie XIX wieku liczba Abchazów w Ab-chazji wynosiła 58,6 tysięcy, a Gruzinów była dwukrotnie

155 И. Марыхуба, Абхазия в советскую эпоху. Абхазские письма (1947-1989). Сборник документов, Сухум 1994; K. Ozgan, Abkhazia – Problems and the Paths to their Resoludtion [w:] O. Høiris, S.M. Yürükel (red.), Contrasts and solutions in the Caucasus, Aarhus 1998, s. 187. 156 Г. Нодиа, Конфликт в Абхазии: национальные проекты и поли-тические обязательства [w:] Б. Коппитерс, Г. Нодиа, Ю. Анчабадзе (red.), Грузины и абхазы. Путь к примирению, Москва 1998, s. 30. 157 М.И. Зухба, К особенностям формирования..., op. cit.

Rafał Czachor

112

niższa, to w 1989 roku Abchazów było 93,2 tysiące wobec 239,7 tysięcy Gruzinów158. W ciągu stu lat odwróciły się proporcje etniczne, a naród tytularny został zdecydowa-nie zdominowany przez ludność gruzińską, w dużym stopniu napływową. Zjawisko to prawdopodobnie nie przybrałoby takiej skali, jeśli nie polityka władz w Tbilisi, która prowadziła do gruzińskiej ekspansji oraz zakładała polityczną i kulturową deprecjację narodów niegruziń-skich. Zjawiska te dobitnie unaoczniła późniejsza polityka pierwszych niekomunistycznych władz Gruzji na czele ze Zwiadem Gamsachurdią. Z jego nacjonalistycznych wystą-pień, mających na celu obudzenie ducha narodowego pły-nął przekaz o rzekomej dominacji i wyższości narodu gru-zińskiego nad innymi etnosami (Gamsachurdia twierdził, że „nie zna takiego narodu jak Abchazowie”). Gruzini pró-bowali również wykorzystać tradycyjne postrzeganie sie-bie jako przedmurza religii chrześcijańskiej w celu uza-sadnienia konieczności ochrony własnego państwa przed ludami muzułmańskimi (do których, raczej na wyrost, odnoszono również Abchazów)159.

W 1978 roku została przyjęta nowa konstytucja Ab-chaskiej ASRR. Jej wprowadzenie w ślad za innymi repu-blikami związkowymi i republikami autonomicznymi było konsekwencją nowej ustawy zasadniczej ZSRR z 1977 roku. Procesowi jej przyjęcia towarzyszyły niepokoje spo-łeczne, demonstracje, wystąpienie przedstawicieli inteli-gencji w „liście 130” oraz strajki osób domagających się zapewnienia w dokumencie prawa do wyjścia ze składu

158 Годы и национальный состав жителей Абхазии, [w:] Белая книга Абхазии. Документы, материалы, сведетельства 1992-1993, Мос-ква 1993, s. 30. 159 W rzeczywistości około 50% Abchazów wyznaje chrześcijaństwo, a islam około 29%. В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 24.


113

Gruzińskiej SRR, które jednak nie wpłynęły na zmianę zapisów ustawy zasadniczej160.

Napięcie pomiędzy dwoma narodami w określonym stopniu obniżył kompromis odnośnie uczestnictwa w or-ganach władzy. Abchaska Rada Najwyższa w latach 80. składała się z 55 Abchazów i 56 Gruzinów. W rządzie re-publiki autonomicznej znajdowało się 16 Abchazów i 24 Gruzinów. Oznaczało to, iż zachowywane w ważniejszych urzędach republikańskich proporcje przewyższały pro-centowy udział Abchazów w ludności całej republiki au-tonomicznej. Z pewnością abchaska przewaga w organach partyjnych oraz administracji w kolejnych latach sprzyjała tworzenia zrębów własnej państwowości161. Tym nie-mniej przedstawiciele ludności abchaskiej skarżyli się, że kluczowe decyzje polityczne i gospodarcze są podejmo-wane przez Gruzinów i nie uwzględniają narodowych in-teresów Abchazów. Z kolei Gruzini podkreślali, że Abcha-zom zostały stworzone ponadstandardowe warunki do rozwoju: liczący mniej niż 100 tysięcy przedstawicieli na-ród posiadał własny uniwersytet, kanał telewizyjny, pra-sę, literaturę masową oraz niewspółmierną do liczebności narodu reprezentację polityczną162.

W drugiej połowie lat 80. napięcie w stosunkach ab-chasko-gruzińskich ponownie rosło. Przyczyną tego stanu były coraz śmielej zgłaszane przez gruzińskich działaczy narodowych aspiracje do utworzenia niepodległego, nie-zależnego do ZSRR państwa gruzińskiego. Obawiający się o swój status w przyszłej Gruzji Abchazowie zwrócili się z apelem do mającej miejsce latem 1988 roku XIX ogól-nozwiązkowej konferencji partyjnej KPZR o niemożności 160 Т.М. Шамба, А.Ю. Непрошин, Абхазия: правовые основы..., op. cit. 161 S.E. Cornell, Small Nations and Great Powers…, op. cit., s. 145. 162 В.А. Шнирельман, Войны памяти..., op. cit., s. 275; Т. Надареи-швили, „Я не надеюсь, что абхазский вопрос решится мирным путем”, „Центральная Азия и Кавказ” 2000, nr 2 (8).

Rafał Czachor

114

dalszego pozostawania pod jurysdykcją Tbilisi i przywró-cenie utraconej w 1921 roku suwerenności Abchazji w składzie ZSRR. Władze centralne nie reagowały na żą-dania separatystów, gdyż były pochłonięte konfliktem wewnętrznym pomiędzy zwolennikami reform w duchu pierestrojki oraz ortodoksyjnymi komunistami, a także nie radziły sobie ze wzrostem ogólnego napięcia w całym państwie radzieckim. Z tego powodu Kreml nie był skłon-ny do rozpalania konfliktu z władzami w Tbilisi.

Określoną rolę we wzniecaniu abchaskiego separaty-zmu odegrały również interesy partyjnych elit w Suchumi i Tbilisi. Wpływowy gruziński działacz partyjny, później-szy prezydent Eduard Szewardnadze postrzegany był jako polityk prodemokratyczny, blisko związany z Michaiłem Gorbaczowem, czego wyrazem było pełnienie urzędu mi-nistra spraw zagranicznych ZSRR. Opcję ortodoksyjną re-prezentował abchaski lider Wladislaw Ardzinba, związany z zachowawczą frakcją „Sojusz” członek Rady Najwyższej ZSRR. Odbijający się na relacjach abchasko-gruzińskich konflikt pomiędzy dwoma politykami sprzyjał eskalacji napięcia oraz utrudniał podjęcie negocjacji zapobiegają-cych rozlewowi krwi. Wraz ze wzrostem nastrojów naro-dowych w Gruzji, gdy ZSRR chylił się ku upadkowi, całe abchaskie kierownictwo partyjne było w Tbilisi postrze-gane jako prokremlowskie, a Abchazowie jako radziecka „piąta kolumna”163.

W marcu 1989 roku w ważnej dla narodu abcha-skiego, związanej z książęcym rodem Szerwaszydze, miej-scowości Lychny miało miejsce pierwsze powszechne zgromadzenie narodu abchaskiego, w czasie którego oko-

163 C. Zürcher, The Post-Soviet Wars…, op. cit., s. 121, 134; K. Zaremba, Proces pokojowy w konflikcie gruzińsko-abchaskim [w:] W. Baluk (red.), Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, Wrocław 2008, s. 396.


115

ło 32 tysięcy obywateli podpisało pochodzący sprzed ro-ku, skierowany do XIX ogólnozwiązkowej konferencji par-tyjnej, Abchaski list. Prawie wszyscy dorośli Abchazowie, w tym pierwszy sekretarz abchaskiego obwodowego ko-mitetu Komunistycznej Partii Gruzji, podpisali się pod żądaniem powołania odrębnej republiki (w praktyce przywrócenia statusu Abchazji z 1921 roku)164.

Wystąpienie to, bezpośrednio związane z nachodzą-cym plenum KPZR poświęconym stosunkom międzyet-nicznym, rozpoczęło fazę jawnej konfrontacji dwóch na-rodów. Niejako w odpowiedzi na zgromadzenie w Lychny w końcu marca 1989 roku odbył się zwołany przez gru-zińskie Towarzystwo Ilji Czawczawadze wielotysięczny mityng w Suchumi, który przeszedł przez centrum miasta pod hasłami „Gruzja dla Gruzinów” oraz „Abchazja – nie-oddzielna część Gruzji”. Kolejna gruzińska manifestacja mająca być sprzeciwem wobec dyskryminacji Gruzinów w Abchazji odbyła się Leselidze i sprowokowała Abcha-zów do użycia przemocy wobec jej uczestników. Zdarze-nie to, choć nie poniosło za sobą ofiar, stało się impulsem do fali strajków podjętych przez gruzińskich robotników w zakładach w Suchumi. Równolegle demonstracje zwo-ływane przez narodową opozycję pod hasłem wsparcia dla abchaskich Gruzinów zaczęły wstrząsać Tbilisi. Nie-sione przez antykomunistycznych liderów Zwiada Gamsa-churdię oraz Irakli Cereteli tłumy zaczęły być postrzegane przez radzieckie kierownictwo jako poważne zagrożenie dla stabilności sytuacji w republice, nie tyle w kontekście głoszonych haseł antyabchaskich, co antyradzieckich. Od-bywająca się 9 kwietnia 1989 roku jedna z kolejnych ma- 164 Постановление собрания представителей абхазского народа в селе Лыхны [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии. Документы 1989 – 2006 гг., Москва 2007 s. 85; Ф.З. Дзапшба, Суве-ренизация абхазского народа: политологический анализ, Саратов 1996, s. 75-76; W. Górecki, Abchaskie elity..., op. cit., s. 13.

Rafał Czachor

116

nifestacji została rozpędzona przez wojska MSW, niosąc za sobą 19 ofiar śmiertelnych, głównie kobiet165.

Wiosną 1989 roku gruzińscy studenci Abchaskiego Uniwersytetu Państwowego, traktowanego jako symbol abchaskiej odrębności narodowej i kulturowej ogłosili strajk, domagając się wydzielenia z uczelni jednostki, któ-ra byłaby filią Tbiliskiego Uniwersytetu Państwowego. Żądanie to zostało spełnione, jednak w maju 1989 roku we wspólnym postanowieniu komitetu obwodowego KPZR i Rady Ministrów Abchaskiej ASRR zostało ocenione jako ingerencja w stosunki etniczne w republice. Towa-rzyszyła mu wysłana do Rady Najwyższej ZSRR prośba o skierowanie specjalnej komisji w celu zbadania sytuacji na miejscu166. Tym samym sytuacja zaczęła wymykać się spod kontroli władz, a konflikt zaczął bezpośrednio anga-żować przedstawicieli kierownictwa abchaskiego i gruziń-skiego. Liderzy abchascy akcentowali, że po stronie se-paratystów, a więc przeciwników gruzinizacji Abchazji znajdują się nie tylko Abchazowie, ale także Rosjanie, Or-mianie, Grecy i inne zamieszkujące prowincję mniejszo-ści167.

Ogłoszenie w lipcu 1989 roku naboru do nowopow-ołanej filii tbiliskiego uniwersytetu w Suchumi stało się bezpośrednią przyczyną starć pomiędzy przedstawicie-lami społeczności abchaskiej i gruzińskiej. Jedyną ofiarą śmiertelną był członek komisji egzaminacyjnej, a fala lo-kalnych starć i bijatyk przetoczyła się przez całą repu-

165 A. Furier, Droga Gruzji...., op. cit., s. 146. 166 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 67; K. Janicki, Abchazja. Stuletnia wojna o raj? (1864-1992) [w:] K. Janicki (red.), Źródła nienawiści, op. cit., s. 174. 167 Постановление президиума ВС Абхазской АССР о существенном обострениимежнациональных отношений в Абхазской АССР по причине незаконных попытокобразовать в городе Сухуми филиала ТГУ [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 92.


117

blikę. Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego oraz inter-wencja wojsk MSW spowodowała uspokojenie sytuacji. Także władze gruzińskie nie były skłonne do eskalowania kryzysu, gdyż zaczęły dawać o sobie znać inne punkty za-palane – wybuchały lokalne konflikty z ludnością osetyń-ską, adżarską, azerską oraz ormiańską168.

W latach 1989-1990 można było mówić o rzeczywi-stych efektach Gorbaczowowskiej liberalizacji: w całym ZSRR słabła polityczna rola komitetów partyjnych, a rosła lokalnych rad deputowanych. Sytuacja ta przyczyniała się do wzrostu podatności sytuacji politycznej na niepokoje społeczne. Deputowani ludowi, będąc w bliższych rela-cjach ze społeczeństwem niż działacze partyjni, przenosili na forum ciał przedstawicielskich nastroje panujące wśród obywateli. Abchaski parlament znalazł się tym sa-mym pod naciskiem i wpływem ruchu narodowego ogni-skującego się wokół Forum Ludowego Abchazji „Ajdgy-łara” (FLA)169.

W maju 1989 roku działacze narodowi na jednym z kolejnych mityngów przedstawili władzom republiki żą-dania dymisji abchaskiego rządu jako skompromitowa-nego i nieposiadającego legitymacji społecznej do rządze-nia i przeprowadzenia nowych wyborów. Równie kry-tyczne było stanowisko FLA w stosunku do władz związ-kowych. W odpowiedzi na projekt platformy programo-wej KPZR Polityka narodowościowa partii w aktualnych

168 S.E. Cornell, Small Nations and Great Powers…, op. cit., s. 151-153; В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 69. 169 Ruch ten kształtował się zarówno pod wpływem tworzących ją działaczy inteligenckich, jak i czynników partyjnych Abchaskiej ASRR. O ile zaczyn Forum w latach 70. był inicjatywą oddolną, to w latach 80. był on organizacją kreowaną „z góry”. Устав-программа Народного Форума Абхазии „Айдгылара”, [w:] Абхазский узел..., op. cit., <http://abkhazia.narod.ru/Glava21_23.htm>; М.И. Зухба, К особен-ностям формирования..., op. cit.

Rafał Czachor

118

warunkach, która zakładała rozszerzenie kompetencji re-publik związkowych, ruch ten stwierdził, iż proponowane regulacje stawiają obszary autonomiczne w jeszcze gor-szym położeniu. W tej sytuacji FLA proponował zlikwido-wanie i zrównanie w prawach republikańskich i autono-micznych jednostek narodowych. Tym samym w świado-mości społeczeństwa abchaskiego utwierdziło się przeko-nanie, iż tylko suwerenność państwowa Abchazji daje szansę na zachowanie tożsamości narodowej i realizacji praw. Przy tym trudno mówić o abchaskim separatyzmie do końca 1991 roku – w tym czasie to Gruzini byli separa-tystami względem ZSRR, a Abchazowie stali na stanowi-sku zachowania integralności państwa radzieckiego170.

Idące ze strony abchaskiego społeczeństwa przekazy wpłynęły na postawę deputowanych republikańskiej Ra-dy Najwyższej. 25 sierpnia 1990 roku parlamentarzyści abchascy, pod nieobecność deputowanych narodowości gruzińskiej, przyjęli deklarację O suwerenności państwo-wej Abchaskiej ASRR171. Podstawą działań abchaskich de-putowanych były przyjęte przez władze Gruzińskiej SRR

170 Historiografia gruzińska cały okres przynależności do ZSRR ocenia jako „historyczny krach”. Łączy się to z dwoma rozpowszechnionymi przekonaniami, po pierwsze o tym, że w epoce radzieckiej naród i pań-stwo doznało największych szkód, po drugie, że polityka Kremla wobec Gruzji zmierzała do celowego rozczłonkowania państwa i podłożyć „miny” pod jego fundamenty. Za takie „miny” przyjęto uważać jednostki autonomiczne, w tym Abchazję, których powołanie miałoby być zupeł-nie bezpodstawne i nie mające uzasadnienia historycznego i być wyra-zem antygruzińskiej polityki bolszewików. М.И. Зухба, К особен-ностям формирования..., op. cit.; С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s.57; Ю. Анчабадзе, Национальная история в Гру-зии: мифы, идеология, наука, [w:] К. Аймермахер, Г. Бордюгов (red.), Национальные истории в советском и постсоветских государ-ствах, Москва 1999, s. 164. 171 Декларация о государственном суверенитете Абхазской Совет-ской Социалистической Республики от 25 августа 1990 г. [w:] Абхазский узел..., op. cit., <http://abkhazia.narod.ru/Glava73-74.htm>


119

w latach 1989–1990 akty prawne odwołujące moc wszys-tkich dokumentów przyjętych po lutym 1922 roku172. Ak-tami tymi Tbilisi anulowało swoje uczestnictwo w umo-wie powołującej do życia ZSRR oraz traktacie o federacji zakaukaskiej, na mocy którego funkcjonowały autonomie w Abchazji i Adżarii. Deklaracja przyjęta w Suchumi zosta-ła wkrótce anulowana przez władze Gruzji. 31 sierpnia 1990 roku na zwołanej z inicjatywy deputowanych naro-dowości gruzińskiej sesji Rady Najwyższej Abchaskiej ASRR również anulowano dokument przyjęty tydzień wcześniej, tłumacząc, iż przeczył on podstawowym inte-resom większości mieszkańców Abchazji oraz zapisom konstytucji. Jednocześnie miały miejsce zdarzenia świad-czące o tym, że republika drogą faktów dokonanych za-czyna żyć własnym życiem: powstał republikański ośro-dek telewizyjny, pod zarząd Suchumi przeszły przedsię-biorstwa podległe organom związkowym, KGB zostało przekształcone w Służbę Bezpieczeństwa Państwowego Abchazji.

Wybory parlamentarne w Gruzji w październiku 1990 roku przyniosły sukces opozycji narodowej na czele ze Zwiadem Gamsachurdią, który został prezydentem państwa. Odbiło się to na polityce narodowościowej i zaostrzeniu kursu wobec jednostek autonomicznych, gdyż nowe kierownictwo państwowe i zwycięski blok „Okrągły Stół – Wolna Gruzja” podjął kroki ku gruntow-nemu przeglądowi podstaw ustrojowych państwa, wzoru-jąc się na rozwiązaniach z okresu I Republiki. Polityka nacjonalistycznego Gamasachurdii, który władzę zdobył pod hasłem „Gruzja dla Gruzinów” odbiła się na wzroście nastrojów antygruzińskich wśród Abchazów, Ormian czy Osetyjczyków: Gamsachurdia nie tylko negował prawo

172 В.А. Шнирельман, Войны памяти..., op. cit., s. 276; W. Materski, Gruzja, op. cit., s. 229.

Rafał Czachor

120

mniejszości do samostanowienia, ale także dążył do na-wrócenia na chrześcijaństwo wyznających islam Adża-rów173.

W marcu 1991 roku Gruzja bojkotowała referendum ogólnozwiązkowe w sprawie zachowania ZSRR, jednak władze Abchaskiej ASRR zdecydowały się w nim uczestni-czyć. Spośród 52,4% obywateli autonomii, którzy wzięli udział w głosowaniu 98,4% opowiedziało się za dalszym istnieniem ZSRR174. Obecność problemów etnicznych w polityce wewnętrznej Gruzji mogła służyć radzieckim władzom centralnym jako czynnik sprzyjający naciskowi na forsujące radykalnie antyradziecki kierunek gruzińskie kierownictwo. Prawdopodobnie wywierana przez Mo-skwę presja skłoniła rząd Gamsachurdii do zaakceptowa-nia przeprowadzenia wyborów do abchaskiego parlamen-tu na bazie wypracowanej latem 1991 roku formuły, w myśl której w Radzie Najwyższej 28 mandatów miało przypaść Abchazom, 26 Gruzinom, zaś pozostałych 11 miejsc innym narodowościom zamieszkującym repu-blikę. Wybory trwały od października do grudnia 1991 roku, a więc w czasie gdy ZSRR ulegał ostatecznej dekom-pozycji. Parlament Abchazji działalność rozpoczął w stycz-niu 1992 roku, a jego przewodniczącym ponownie został Wladislaw Ardzinba. W otwartym liście skierowanym do Gamsachurdii z marca 1991 roku powtórzył on deklarację wejścia Abchazji w odnowioną federację radziecką jako niezależny od Gruzji podmiot oraz wezwał gruzińskiego

173 W. Jagielski, Dobre miejsce do umierania, Warszawa 2008, s. 62. 174 Постановление Верховного Совета Абхазской АССР о проведении общесоюзногореферендума в Абхазской АССР [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 107-108; В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 73.


121

lidera do budowy pokojowych relacji pomiędzy dwoma narodami175.

Początek prac nowego parlamentu Abchazji zbiegł się w czasie z zamachem stanu w Tbilisi, w wyniku którego władzę utracił Zwiad Gamsachurdia. Opozycja antyprezy-dencka na początku 1992 roku przejęła rządy w stolicy, organem kierującym państwem została Rada Wojskowa, działalność parlamentu została zawieszona, a Gamsa-churdia uciekł z Gruzji i poprzez Armenię trafił do Cze-czenii. Większość gruzińskich członków abchaskiego par-lamentu okazała się zwolennikami dotychczasowego pre-zydenta i aktywnie występowała przeciwko Tengizowi Kitowani i Eduardowi Szewardnadze176.

Fakt ten przyczynił się do wejścia na teren Abchazji gruzińskiej Gwardii Narodowej w lutym 1992 roku. Obec-ność gruzińskich sił w Suchumi i innych miejscowościach republiki trwała zaledwie kilka dni, lecz odbiła się nega-tywnie na relacjach abchasko-gruzińskich. Nowym ele-mentem w skomplikowanych stosunkach dwustronnych stał się podział wewnątrz społeczeństwa gruzińskiego na zwolenników i przeciwników obalonego Gamsachurdii, przy czym bardziej wykształceni Gruzini odrzucali agre-sywną retorykę polityka177. Sytuacja ta wydała się sprzy-

175 Председателю Верховного Совета Республики Грузия Гамса-хурдиа З.К. [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 108-111. W końcu marca 1991 kierownictwo Gruzji zorganizowało referendum w sprawie odnowienia suwerenności państwowej przy 90,8% frekwencji 99% głosujących opowiedziało się za niepodległością republiki. 176 Sąsiadująca z Abchazją gruzińska prowincja Megrelia była bas-tionem zwolenników Gamsachurdii już po jego obaleniu. W 1993 roku to stamtąd zwiadziści podjęli próbę odzyskania władzy w Tbilisi. Po nieudanym marszu na Tbilisi Gamsachurdia schronił się w merge-lijskich górach, gdzie w tajemniczych okolicznościach 31 grudnia 1993 roku zginął (lub popełnił samobójstwo). 177 Г. Тархан-Моурави, op. cit., s. 31.

Rafał Czachor

122

jać Abchazom, którzy postarali się ją wykorzystać na rzecz dalszych starań o uniezależnienie od Tbilisi. W kwietniu 1992 roku w Suchumi odbył się III Zjazd Frontu Ludowe-go Abchazji „Ajdgyłara”, który przyjął nowy statut i pro-gram organizacji. Przesiąknięty był on ideą niepodległości republiki: mówiono o dwóch zadaniach stojących przed organizacją: konstytucyjnym potwierdzeniu treści Dekla-racji o suwerenności państwowej oraz budowie państwa prawa. W celu realizacji tych zadań przewidywano powo-łanie sił zbrojnych, które zapewniałyby urzeczywistnienie interesów narodowych. Krokiem ku realizacji tego postu-latu było powołanie złożonych wyłącznie z Abchazów wojsk wewnętrznych podległych MSW Abchazji w sile około 500 osób178.

Rzeczywiste zwiększanie się zakresu abchaskiej su-werenności doprowadziło do rozłamu w szeregach miej-scowego parlamentu. Bezpośrednią przyczyną bojkoto-wania przez gruzińskich posłów posiedzeń stało się wy-branie na nowego premiera Abchazji umiarkowanego i skłonnego do współpracy z Abchazami Gruzina Waży Zarandii. Kierownictwo Abchazji praktycznie przestało realizować akty prawne wydawane w Tbilisi, zaś władze gruzińskie uznawały za nieważne dokumenty abchaskie. 23 lipca 1992 roku abchaski parlament przy nieobecności deputowanych gruzińskich, w celu przygotowania gruntu pod przyszłe określenie relacji międzypaństwowych po-między Abchazją i Gruzją, przyjął postanowienie o denon-sacji obowiązującej konstytucji z 1978 roku i przyw-róceniu mocy ustawie zasadniczej z 1925 roku179. For-malną przyczyną takich działań był podobny krok władz

178 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 76. 179 Постановление Верховного Совета Абхазии о прекращении действия Конституции Абхазской АССР 1978 года [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 132-133.


123

gruzińskich z własną ustawą zasadniczą oraz odwołanie mocy prawnej wszystkich dokumentów przyjętych od 1922 roku. Jednocześnie politycy abchascy podjęli pracę nad nowym dokumentem regulującym stosunki bilateral-ne w oparciu o poszanowanie suwerenności obu podmio-tów w ramach państwa federacyjnego180. Projekt takiego traktatu został zgłoszony do porządku obrad Rady Naj-wyższej Abchazji na dzień 14 sierpnia 1992 roku, jednak wkroczenie gruzińskich oddziałów wojskowych na teren Abchazji i rozpoczęcie działań wojennych nie pozwoliło na podjęcie rozmów o normalizacji stosunków.

14 sierpnia 1992 roku gruzińskie wojska w sile od 2 do 3 tysięcy żołnierzy wkroczyły na teren Abchazji pod hasłem konieczności ochrony infrastruktury kolejowej przed atakami dywersji. Strona gruzińska twierdziła, iż informowała władze w Suchumi o wejściu oddziałów woj-skowych. Początkowo sukcesy odnosili Gruzini, którzy jeszcze pierwszego dnia interwencji zajęli najważniejsze obiekty w Suchumi, zmuszając kierownictwo abchaskie do ewakuacji do Gudauty181. Przez prezydium parlamentu Abchazji ogłoszona została mobilizacja mężczyzn w wieku od 18 do 40 lat oraz wezwanie społeczności międzynaro-dowej do nacisków na Gruzję oraz udzielenie Abchazji pomocy humanitarnej182. Osobne wezwanie zostało skie-rowane do władz Rosji, w którym apelowano o pomoc dla Abchazji oraz o występowanie w roli gwaranta suweren-ności republiki. Na apel odpowiedziała zawiązana przez Abchazów, Osetyjczyków, Adygejczyków, Czeczenów i Inguszy Konfederacja Górskich Narodów Kaukazu, która

180 Проект договора об основах взаимоотношений между Республи-кой Грузия и Республикой Абхазия [w:] Конфликты в Абхазии и Юж-ной Осетии..., op. cit., s. 129-131. 181 W. Jagielski, Stłumiona rewolucja, „Gazeta Wyborcza” z dn. 19.08.1992 r. 182 C. Zürcher, The Post-Soviet Wars…, op. cit., s. 140.

Rafał Czachor

124

wezwała władze Gruzji do przerwania wojny pod groźbą włączenia się tej organizacji do działań przeciwko Tbilisi. Wobec braku reakcji strony gruzińskiej, prezydent Konfe-deracji Musa Szanibow podpisał dekret o rozpoczęciu wojny z Gruzją, a głównodowodzącym jej sił został były premier Czeczenii Szamil Basajew. Dla władz rosyjskich zaangażowanie po stronie Abchazji narodów północno-kaukaskich było trudne do zaakceptowania. Chodziło za-równo o zaangażowanie walczących z Rosją Czeczenów jak i sam fakt aspiracji republiki autonomicznej do pod-wyższenia swojego statusu. Ewentualny precedens zwią-zany z sukcesem Abchazów mógłby mieć trudne do prze-widzenia konsekwencje dla sytuacji na Kaukazie Północ-nym. W rezultacie powyższego władze rosyjskie ograni-czyły się do wezwań o nieingerencję w wewnętrzne spra-wy państwa gruzińskiego, w praktyce militarnie pomaga-jąc Tbilisi. Przywódców Konfederacji Górskich Narodów Kaukazu prokuratura rosyjska oskarżyła o podejmowanie działań o niekonstytucyjnym charakterze183.

W trzeciej dekadzie sierpnia 1992 roku przewagę zdobyli Abchazowie, między innymi dzięki wsparciu ochotników z Adygei, Kabardyno-Bałkarii czy Czeczenii184. W kolejnych dniach sukcesy notowali Gruzini, choć o zwy-cięstwie jednej czy drugiej strony nie można było mówić. Celem Gruzji była likwidacja władz abchaskich oraz oporu miejscowej ludności wobec wcielenia do unitarnego pań-stwa gruzińskiego, co wydawało się niemożliwe ze wzglę-

183 O różnicy w potencjale obu walczących stron świadczy fakt, iż na wyposażeniu wojsk abchaskich znajdowało się 8 czołgów i 30 wozów opancerzonych, podczas, gdy tylko jedna rosyjska dywizja przekazała Gruzji 108 czołgów. В.А. Жданович, Межнациональные конф-ликты..., op. cit., s. 80-81. 184 Należy odnotować, że po stronie gruzińskiej walczyli najemnicy i ochotnicy z republik bałtyckich oraz ukraińscy nacjonaliści, kierujący się głownie nastrojami antyrosyjskimi.


125

du na nieprzejednaną postawę wielu obywateli Abchazji oraz wsparcie udzielane im przez inne narody kaukaskie. Dążenie władz abchaskich do pokonania Gruzji, tak by nie była ona skłonna ingerować w sprawy republiki również wydawało się niemożliwe, głównie ze względu na małe zasoby ludzkie i sprzętowe.

Zainteresowane ustabilizowaniem sytuacji u jej połu-dniowych granic władze rosyjskie w końcu sierpnia 1992 roku zaproponowały zwaśnionym stronom spotkanie w celu pokojowej regulacji sporu. Spotkanie Borysa Jelcy-na z Eduardem Szewardnadze i Wladislawem Ardzinbą w Moskwie 3 września 1992 roku przyniosło podpisanie porozumienia o wstrzymaniu ognia. Choć dla Gruzinów warunki porozumienia były trudne, to dawały nadzieję na zachowanie integralności państwa185. W rzeczywistości nie zostało ono zrealizowane, obie strony, już kilka dni po jego zawarciu, winiły się wzajemnie o łamanie jego zapi-sów, ponadto Ardzinba twierdził, że sytuacja zmusiła go do podpisania dokumentu, który w swej wymowie miał progruziński charakter. Godny podkreślenia jest fakt, iż w sprawie konfliktu abchasko-gruzińskiego odrębne sta-nowisko zajął rosyjski parlament. W odróżnieniu od bar-dziej wyważonej pozycji Jelcyna, wydane przez skonflik-towanych z nim deputowanych Rady Najwyższej posta-nowienie O sytuacji na Północnym Kaukazie w związku z wydarzeniami w Abchazji jednoznacznie krytykowało stronę gruzińską i wzywało do opuszczenia przez jej siły zbrojne terenu separatystycznej republiki186. Władze Gru-

185 Сокращенный доклад миссии доброй воли в Грузии. 12-20 сентября 1992 года. Доклад Фейсела - Резюме, [w:] Ю.В. Воронов, П.В. Флоренский, Т.А. Шутова, Белая книга Абхазии..., op. cit.; W. Ma-terski, Gruzja, op. cit., s. 259. 186 Постановление ВС РФ от 25.09.92 N 3548-1 „Об обстановке на Северном Кавказе в связи с событиями в Абхазии”, <www.law-russia.ru/texts/legal_555/doc555a973x906.htm>

Rafał Czachor

126

zji potraktowały stanowisko rosyjskiego parlamentu jako zamach na jej suwerenność i integralność terytorialną187.

W październiku 1992 roku na mocy postanowienia abchaskiego parlamentu zostało powołane Ministerstwo Obrony Abchazji. Polecono mu w jak najkrótszym czasie sformować na bazie dotychczasowego pospolitego rusze-nia Siły Zbrojne. Profesjonalizacja działań pozwoliła Ab-chazom utrzymywać zdobyte pozycje. Chociaż próba od-bicia Suchumi z rąk gruzińskich w marcu 1993 roku oka-zała się nieskuteczna, to zupełnie przypadkowo doprowa-dziła do kompromitacji przebywającego w mieście Sze-wardnadze, osłabiając autorytet władz gruzińskich wśród własnych obywateli188. W tym samym czasie parlament abchaski przyjął odezwę do prezydenta i Rady Najwyższej Rosji z prośbą o przeprowadzenie w zgodzie z prawem międzynarodowym procesu włączenia Abchazji w skład Federacji Rosyjskiej. Parlamentarzyści zwrócili się rów-nież z wezwaniem do narodów świata o udzielenie pomo-cy i patronat w zgodzie z zapisami Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Reakcja władz rosyjskich na wezwania była ostrożna i wstrzymująca189. Jako dowód dobrej woli

187 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 83. 188 Rzekomo w pogoni za zwolennikami Gamsachurdii gruziński dowódca Tengiz Kitowani bez zgody kierownictwa państwowego wprowadził oddziały wojskowe na teren Abchazji i zajął Suchumi. Fakt ten stał się powodem odnowienia walk. Do Suchumi przybył Szewar-dnadze, by osobiście kierować wojskami. Na wieść o tym, że w stronę Tbilisi podąża z wiernymi sobie bojownikami Gamsachurdia, gruziński prezydent w dramatycznych okolicznościach, uszkodzonym samolotem pośpiesznie upuścił Abchazję. Wydarzenie to niechlubnie zapisało się w politycznej biografii Szewardnadze, „odciskając piętno na całym okresie jego rządów”. W. Materski, Gruzja, op. cit., s. 265; В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные конфликты [w:] В.А. Гусейнов (red.), Южный Кавказ: тенденции и проблемы развития (1992–2008 годы), Москва 2008, s. 372. 189 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 84.


127

kierownictwa Abchazji można było poczytać decyzję Ar-dzinby z maja 1993 roku o wstrzymaniu działań zbroj-nych190.

Już miesiąc później działania zbrojne rozgorzały z nową mocą. Gruziński prezydent Szewardnadze złożył będącej gwarantem zawieszenia broni Moskwie skargę na Abchazów, iż ci rozpoczęli atak, podczas gdy strona ab-chaska twierdziła, że podjęła działania w odpowiedzi na naruszenie zawieszenia broni przez stronę gruzińską. Stronę abchaską potępiła Rada Bezpieczeństwa ONZ, a Szewardnadze za zaistniałą sytuację winił również Ro-sjan, którzy mieli zapewnić realizację porozumienia o wstrzymaniu walk191. Sytuację strony gruzińskiej osła-biał poważny konflikt wewnętrzny: narastała zwiadistow-ska opozycja wobec Szewardnadze, a rządzący obóz znaj-dował się na krawędzi porażki i wojny domowej192. Kon-flikt ten znacząco osłabił potencjał wojsk gruzińskich, jednocześnie dając szansę oddziałom abchaskim na po-wolne wypieranie przeciwnika. Sukcesy armii abchaskiej przyniosły do końca września 1993 roku odbicie Suchumi oraz osiągnięcie granicy abchasko-gruzińskiej na rzece

190 Абхазия: Приказы о прекращении огня отданы. До мира трудный и долгий путь, „Известия” z dn. 21.05.1993 r. 191 Б. Уригашвили, Под руинами Сухуми похоронены надежды на мирное урегулирование в Абхазии, „Известия” z dn. 26.06.1993 r.; Rosyjskie groźby, „Gazeta Wyborcza” z dn. 6.07.1993 r. 192 Wewnętrzne problemy Gruzji doprowadziły w październiku 1993 roku władze z E. Szewardnadze na czele do decyzji o wstąpieniu do Wspólnoty Niepodległych Państw oraz wykonaniu kilku gestów uległości wobec Rosji. Przede wszystkim Gruzini zgodzili się na utrzymanie na terenie państwa 4 baz rosyjskich, w tym w nadmorskim Poti. Zgodnie z ustaleniami rosyjsko-gruzińskimi, główne zadanie rosyjskich wojsk w Gruzji miało polegać na ochronie głównych kory-tarzy transportowych, w tym szlaku Poti-Tbilisi. М. Джинджи-хашвили, О. Медведев, Нарушение перемирия нанесло удар по прес-тижу России, „Коммерсантъ” z dn. 18.09.1993 r.

Rafał Czachor

128

Inguri. Odrzucenie sił gruzińskich poza teren Abchazji spowodowało zaprzestanie przez wojska abchaskie dal-szych działań wojennych.

Konflikt zbrojny w latach 1992-1993 pociągnął za so-bą duże straty w ludności oraz materialne193. Brak jest jednoznacznych ustaleń: według strony gruzińskiej w wojnie zginęło około 900 osób, według abchaskiej – 10 tysięcy po obu stronach. Znacząca była liczba osób, które musiały opuścić swoje domy – do marca 1993 roku według Abchazów było 150 tysięcy uchodźców, według Gruzinów w wyniku wojny całkowita liczba uchodźców przekroczyła 270 tysięcy194. Jedną z konsekwencji wojny stały się znaczące zmiany w strukturze demograficznej Abchazji. Ogólna liczba ludności republiki spadła z 525 tysięcy w 1989 roku do 146 tysięcy w 1997 roku. Spadek ludności dotyczył przede wszystkim etnicznych Gruzinów – ich liczba spadła z 240 tysięcy w 1989 roku do 43,5 ty-sięcy w 1997 roku, a więc prawie sześciokrotnie195.

Bilateralne rozmowy dotyczące określenia akcepto-walnego dla obu stron konfliktu porozumienia rozpoczęły się ponad miesiąc po ustaniu walk. 1 grudnia 1993 roku w Genewie zostało podpisane memorandum, w którym Abchazowie i Gruzini zobowiązali się powstrzymać od używania siły oraz groźby jej użycia w okresie niezbęd-nym dla wypracowania kompleksowego mechanizmu regulacji konfliktu. Ponadto osiągnięto porozumienie w kwestii wymiany jeńców, rozwiązaniu problemu uchodźców oraz powołania grupy eksperckiej, która wy-

193 Relacje osób cywilnych z przebiegu konfliktu z perspektywy abchaskiej przedstawia praca: Ю.В. Воронов, П.В. Флоренский, Т.А. Шутова, Белая книга Абхазии..., op. cit. 194 C. King, The Ghost of Freedom. A History of the Caucasus, Oxford 2008, s. 218. 195 A. Jakubowski, Abchazja jako „państwo nieuznawane” [w:] R. Po-tocki, M. Domagała, P. Sieradzan (red.), Konflikt kaukaski..., op. cit., s. 91.


129

pracowałaby rekomendacje w kwestii statusu Abchazji. Dokument przewidywał dyslokację w strefie konfliktu międzynarodowych sił pokojowych i – powołując się na ten zapis – dyplomacja rosyjska zaczęła się domagać przy-znania szczególnych uprawnień jako gwarantowi pokoju na obszarze postradzieckim196.

W drugiej połowie grudnia 1993 roku w Moskwie odbyły się konsultacje dotyczące przyszłego statusu Ab-chazji, następnie były one kontynuowane w pierwszej połowie 1994 roku197. Obnażyły one znaczny dysonans, w zasadzie uniemożliwiający osiągnięcie satysfakcjonują-cego obie strony rozwiązania. Abchazowie uważali, że przyszłość separatystycznej republiki winna być określo-na w drodze referendum, w którym obywatele będą mogli wybrać jeden z wariantów: a) autonomię Abchazji w składzie państwa gruzińskiego; b) równoprawną kon-federację Abchazji i Gruzji; c) pełną niepodległość obu państw198. Gruzini nie zgadzali się na takie dictum, rozu-miejąc, że spowodowany wojną exodus ludności gruziń-skiej doprowadziłby do porażki w referendum zaintere-sowanego w utrzymaniu integralności terytorialnej Tbili-si. W związku z tym Gruzini jako warunek regulacji kon-fliktu w drodze referendum stawiali umożliwienie powro-tu do Abchazji uchodźców.

Powojenna sytuacja konfliktu na arenie międzynaro-dowej wydawała się nie sprzyjać Abchazji. Rada Bezpie-czeństwa ONZ stała na stanowisku konieczności zacho-

196 W. Materski, Gruzja, op. cit., s. 269. 197 Д. Камышев, Грузия обвинила абхазов в неконструктивности, „Коммерсантъ” z dn. 14.01.1994 r.; Д. Камышев, М. Джинджи-хашвили, Абхазские лидеры выдвинули новые условия, „Коммер-сантъ” z dn. 27.01.1994 r. 198 Wsród elit politycznych Abchazji rozważane było również wstą-pienie republiki w skład Federacji Rosyjskiej. W. Górecki, Abchaskie elity..., op. cit., s. 6.

Rafał Czachor

130

wania integralności Gruzji oraz umożliwienia powrotu uchodźców. Również władze rosyjskie po podpisaniu w lutym 1994 roku gruzińsko-rosyjskiego traktatu o przy-jaźni, dobrym sąsiedztwie i współpracy jasno zadeklaro-wały przywiązanie do idei integralności Gruzji199. Parla-ment Abchazji wydał oświadczenie, iż porozumienie ro-syjsko-gruzińskie w żaden sposób jej nie dotyczy, gdyż republika nie jest częścią państwa gruzińskiego.

Prowadzone pod egidą ONZ i Rosji negocjacje poko-jowe w Genewie, Nowym Jorku oraz Moskwie nie przynio-sły konstruktywnych rezultatów. Obie strony winiły się wzajemnie o złą wolę, nie chciały iść na kompromis, a jedynym ich wymiernym efektem było kontynuowanie zawieszenia broni200. Dopiero 4 kwietnia 1994 roku przy udziale ONZ i KBWE w Moskwie podpisano czterostronne porozumienie o dobrowolnym powrocie uchodźców oraz immunitecie dla osób, które dopuściły się w czasie wojny przestępstw wojennych. Równocześnie podpisana została Deklaracja o środkach politycznego uregulowania konfliktu gruzińsko-abchaskiego, na mocy której przewidziano opracowanie programu stopniowej odbudowy stosunków dwustronnych. Strona abchaska traktowała tę deklarację jako dowód równości i suwerenności obu podmiotów, co z kolei strona gruzińska negowała. Powrót uchodźców miał się rozpocząć wkrótce po rozmieszczeniu w Abchazji

199 Traktatowi temu towarzyszyło 25 bilateralnych umów regulujących szereg do tej pory nie poruszanych w relacjach dwustronnych zagad-nień natury gospodarczej, militarnej, naukowej, infrastrukturalnej i transportowej. Rosjanie uzyskali prawo dyslokacji na terenie Gruzji 4 baz wojskowych oraz wojsk pogranicza wzdłuż granicy gruzińsko-tureckiej. W zamian Rosjanie zobowiązywali się do wsparcia Gruzji w reorganizacji jej armii po uregulowaniu konfliktów z Abchazją i Osetią Południową. G. Hewitt, Post-war Developments in the Georgian-Abkhazian Dispute [w:] O. Høiris, S.M. Yürükel (red.), op. cit., s. 204-207. 200 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 91.


131

sił pokojowych (wobec odmowy finansowania ze strony ONZ i OBWE, finansowane przez Rosję rosyjskie siły poko-jowe pojawiły się na pograniczu abchasko-gruzińskim w czerwcu 1994 roku), jednak napotkał on na rozmaite trudności. Po pierwsze, programem powrotów mieli nie być objęci walczący po stronie sił gruzińskich, a więc w istocie większość mężczyzn, po drugie Abchazowie za-częli podnosić problem konieczności ponownego określe-nia statusu powracających uchodźców. Problem ten stał się kluczowym dla obu stron – dążąc do realizacji prawa uchodźców do powrotu władze w Tbilisi dążyły do odbu-dowy gruzińskiego potencjału demograficznego. Z tego samego powodu strona abchaska utrudniała proces, choć deklarowała, że do 1998 roku do swych domów powróci-ło około 100 tysięcy osób201.

W maju 1994 roku obie strony konfliktu podpisały porozumienie o zaprzestaniu walk oraz zobowiązujące do wycofania wojsk na 12 kilometrów w głąb państw od linii frontu przechodzącego wzdłuż rzeki Inguri. W strefie zdemilitaryzowanej zostały rozmieszczone rosyjskie siły pokojowe w sile 2,5 tysiąca żołnierzy202.

Rosyjskie naciski na realizację przez Abchazję zapi-sów porozumień w kwestii powrotu uchodźców dopro-wadziły do zaostrzenia relacji na linii Suchumi-Moskwa. W czasie wizyty rosyjskiego ministra spraw zagranicz-nych Andrieja Kozyriewa w strefie zdemilitaryzowanej w lipcu 1994 roku Wladislaw Ardzinba odmówił spotka-nia z nim. Zgoda rosyjskich wojsk na planowane masowe przejście gruzińskich uchodźców na teren Abchazji do-

201 А. Джеремия, Принуждение к миру или принуждение к войне, „Независимая газета” z dn. 17.01.1998 r. 202 Jeszcze jeden rozejm dzisiaj, „Gazeta Wyborcza” z dn. 16.05.1994 r.

Rafał Czachor

132

prowadziła niemalże do wybuchu walk pomiędzy rosyj-skimi siłami pokojowymi a armią abchaską203.

Kolejne poważne napięcie w trójkącie Abchazja-Gruzja-Rosja miało miejsce na przełomie 1994 i 1995 ro-ku w związku z rozpoczęciem rosyjskiej interwencji w Czeczenii. W odpowiedzi na wydarzenia po północnej stronie Kaukazu Abchazja i Gruzja zmobilizowały swoje siły zbrojne. Abchazowie obawiali się, że Gruzini będą próbowali wykorzystać sytuację i zaangażowanie wojsk rosyjskich, by dokonać próby odbicia separatystycznej republiki. Kierując się kaukaską solidarnością, Abchazo-wie (wchodzący razem z Czeczenami innymi narodami w Konfederację Górskich Narodów Kaukazu) organizowali demonstracje wyrażające dezaprobatę dla rosyjskiej ope-racji militarnej. Z kolei obawiający się ruchów separaty-stycznych i mobilizacji sąsiedzkich narodów muzułmań-skich Gruzini poparli Rosję204. W celu uniemożliwienia przenikania do Czeczenii abchaskich ochotników Rosjanie zamknęli granicę z Abchazją oraz zablokowali jej porty morskie, praktycznie odcinając republikę od świata205.

Toczący się po roku 1995 proces pokojowy w Ab-chazji można oceniać dwojako: z jednej strony odbywały się spotkania poświęcone tej problematyce (m.in. szczyt

203 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 94. 204 N. Akaba, The North Caucasus factor in the Abkhaz-Georgian armed conflict of 1992-1993, [w:] The North Caucasus factor in the Georgian-Abkhaz conflict context, London 2012, s. 25; В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 94; В. Мирошниченко, Д. Панаев, Все горцы - братья, „Коммерсантъ Власть” z dn. 31.08.1992 r. 205 Rosyjska blokada Abchazji była wynikiem przyjętego 19 grudnia 1994 roku rozporządzenia gabinetu ministrów O środkach w sprawie czasowego ograniczenia w przekraczaniu granicy państwowej Federacji Rosyjskiej z Gruzją i Azerbejdżanem. Blokada Achazji nie była pełna: np. w 1997 roku, ku oburzeniu Tbilisi, Rosjanie dopuścili na rosyjski rynek abchaskie cytrusy.


133

głów państw WNP w 1996 roku, negocjacje w Genewie w 1997 roku), a więc sprawa była przedmiotem zaintere-sowania środowiska międzynarodowego, z drugiej zaś nie było wymiernych efektów tych działań. Abchazja pozo-stawała na marginesie zainteresowań Europy Zachodniej i NATO, zaś Rosja, wpisując się w politykę WNP, oficjalnie bojkotowała Abchazję, która niezależnie od niesprzyjają-cych warunków kontynuowała swój byt.

W drugiej połowie 1997 roku zaczęła się rysować możliwość pokojowego uregulowania konfliktu, a jej pod-stawą było przedłużenie przez obie strony w lipcu tegoż roku porozumienia o zawieszeniu broni, za którym nastą-piło podpisanie przez prezydentów Gruzji i Abchazji po-rozumienia o pokojowym rozwiązywaniu sporów206.

W maju 1998 roku miał miejsce sześciodniowy kon-flikt pomiędzy siłami abchaskimi oraz ludnością gruzińską z niewielkich gruzińskich enklaw w pobliżu Gali na połu-dniu Abchazji. Niemogący powrócić do swoich domów na terenie Abchazji gruzińscy uchodźcy zaczęli organizować się w grupy partyzanckie: najpierw Biały Legion, następ-nie Leśni Bracia, które podejmowały liczne akcje dywer-syjne na terenie Abchazji. W odpowiedzi na napaść party-zantów i przejęcie przez nich kontroli nad wsią Repi ar-mia abchaska wkroczyła do regionu Gali. Ostatecznie od-działy gruzińskie zostały pokonane, a konflikt został ure-gulowany porozumieniem zawartym w Gagrze, który za-wierał zapis o wycofaniu z regionu wojsk obu stron. W zamian za zawieszenie broni i umożliwienie powrotu gruzińskich uchodźców do Abchazji prezydent Szeward-nadze zaoferował powstanie państwa federacyjnego207.

3 października 1999 roku w Abchazji odbyło się refe-rendum konstytucyjne w którym udział wzięło 87,6%

206 Bez użycia siły, „Gazeta Wyborcza” z dn. 16.08.1997 r. 207 Gruzjoabchazja?, „Gazeta Wyborcza” z dn. 26.05.1998 r.

Rafał Czachor

134

spośród niecałych 220 tysięcy obywateli (58,5% przed-wojennej liczby obywateli). 97,7% wyborców opowiedzia-ło się za obowiązującą konstytucją. Ta decyzja narodu będącego suwerenem władzy państwowej w Republice Abchazji stała się podstawą do ogłoszenia 12 października 1999 roku ponownej Deklaracji niezależności państwo-wej208.

W 2001 roku miał miejsce dwutygodniowy konflikt w wąwozie kodorskim, stanowiącym jeden z głównych korytarzy transportowych pomiędzy Abchazją a Rosją. Na początku października gruzińscy partyzanci wspierani m.in. przez czeczeńskich ochotników dokonali zajęcia wąwozu i położonych w nim osad, oficjalnie działając na własną rękę, bez udziału Tbilisi. Bojownicy zostali stosun-kowo szybko rozbici i wyparci z obszaru Abchazji.

Należy podkreślić, że od 1998 roku zaczęła się zmie-niać polityka rosyjska wobec konfliktu abchasko-gru-zińskiego. W obliczu zarysowującego się wektora proza-chodniego w polityce Szewardnadze, rosyjskie kierownic-two zaczęło podejmować działania, które osłabiłyby pozy-cję Tbilisi zarówno na płaszczyźnie polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. W tym kontekście warto odnotować podjęcie na początku 1998 roku przez przedstawicieli władz Rosji rozmów ze stroną abchaską w kwestii znie-sienia blokady ekonomicznej. W 1999 roku wyższa izba rosyjskiego parlamentu – Rada Federacji dyskutowała możliwość pełnego otwarcia granicy rosyjsko-abchaskiej oraz rozwoju dwustronnych kontaktów gospodarczych209. Rzeczywiste pełne zniesienie blokady wówczas nie nastą-

208 Акт о государственной независимости республики Абхазия [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 163-164. 209 Е. Тесемникова, Россия снимает блокаду с Абхазии, „Независи-мая газета” z dn. 22.09.1999 r.


135

piło, gdyż władze rosyjskie nie chciały tracić narzędzia nacisku na Tbilisi.

Umacnianie rosyjskich wpływów w Abchazji stało się po 2000 roku praktyką nowego rosyjskiego kierownictwa państwowego. Prowadzone w celu odbudowy rosyjskiej pozycji zarówno na arenie WNP jak i w wymiarze global-nym działania Władimira Putina210, dotknęły również Abchazji. Dążąc do utrzymania kontroli nad Gruzją oraz do ścisłego powiązania separatystycznej republiki ze so-bą, władze rosyjskie rozpoczęły masowe nadawanie Ab-chazom obywatelstwa rosyjskiego. Polityka ta przyczyniła się do gospodarczego rozwoju Abchazji: ułatwione zostały procedury przekraczania granicy z Rosją, posiadający rosyjskie obywatelstwo Abchazowie zaczęli masowo wy-jeżdżać do pracy do Rosji, korzystać z rosyjskiego wspar-cia socjalnego. Tym samym oficjalnie trwająca blokada separatystycznej republiki była mniej dotkliwa w skutk-ach, zacieśniając lokalne więzy przygranicznej współpracy gospodarczej.

Kolejną falę poważnych napięć w relacjach gruzińsko-rosyjskch, mających szczególne znaczenie dla funkcjono-wania współczesnej Abchazji i Osetii Południowej, przy-niósł sukces obozu Micheila Saakaszwili w tzw. „rewolucji roż” w końcu 2003 roku i dążenie nowego gruzińskiego kierownictwa do reorientacji geopolitycznej państwa. Celem gruzińskiego prezydenta stała się sanacja Gruzji, usprawnienie aparatu państwowego, eliminacja korupcji, przywrócenie kontroli nad obszarami separatystycznymi oraz jej polityczne i ekonomiczne związanie z Zachodem. W maju 2004 roku władzom Gruzji przy pośrednictwie

210 T. Kapuśniak, Ewolucja polityki Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy, Białorusi i Mołdawii [w:] T. Kapuśniak, K. Fedorowicz, M. Gołoś (red.), Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, Lublin 2009, s. 192-193.

Rafał Czachor

136

sekretarza Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej Igo-ra Iwanowa udało się przejąć kontrolę nad Adżarią. Poko-jowo, bez użycia sił zbrojnych, dotychczasowy lider auto-nomicznej republiki Asłan Abaszydze zdecydował się ustąpić211. Adżarski sukces był prawdopodobnie jedną z przesłanek do śmielszego występowania władz Gruzji w kwestii separatyzmu abchaskiego i osetyjskiego. Od-czuwający wsparcie własnych obywateli oraz części przywódców państw NATO (w tym prezydenta USA Geor-ge’a Busha i Polski Lecha Kaczyńskiego) oraz Ukrainy Sa-akaszwili zaczął przejawiać dążenia do podporządkowa-nia zbuntowanych prowincji już bez wsparcia, a nawet wbrew interesom Kremla. Polityka Tbilisi wobec Abchazji i Osetii Południowej stała się poniekąd funkcją polityki zagranicznej władz gruzińskich. Idee fixe Saakaszwili stała się okcydentalizacja Gruzji i realizacja ambicji euroatlan-tyckich. Niezbędnym krokiem ku członkostwu w NATO, które w zawoalowanej formie Gruzinom obiecał George Bush w czasie wizyty w Tbilisi w maju 2005 roku, miała być regulacja statusu separatystycznych obszarów oraz likwidacja rosyjskich baz wojskowych.

W lipcu 2006 roku gruziński parlament przyjął rezo-lucję żądającą wyjścia z Abchazji i Osetii Południowej ro-syjskich oddziałów pokojowych, co sprowokowało Su-chumi do wezwania skierowanego do społeczności mię-dzynarodowej, a szczególnie Rosji, by niezwłocznie podję-to proces oficjalnego uznania niepodległości Republiki Abchazja. Niemalże w tym samym czasie armia gruzińska oraz uzbrojone oddziały Ministerstwa Spraw Wewnętrz-nych zajęły wąwóz kodorski, strategicznie ważny korytarz w północnej części separatystycznej republiki. 27 wrze-śnia 2006 roku na mocy ukazu prezydenta Gruzji obszar

211 Saakaszwili wyciąga rękę do zgody, „Rzeczpospolita” z dn. 11.02.2004 r.; Adżaria jest wolna, „Rzeczpospolita” z dn. 6.05.2004 r.


137

ten został przemianowany na Górną Abchazję, a we wsi Czchałta rozlokowano stworzone przez Gruzinów „pra-worządne władze Abchazji na wygnaniu”.

We właściwości obranego przez siebie kierunku poli-tyki utwierdziły Saakaszwili przedterminowe wybory prezydenckie w styczniu 2008 roku, które wygrał w pierwszej turze z 53% poparcia oraz wyniki równocze-śnie przeprowadzonego referendum w kwestii członko-stwa Gruzji w NATO: pozytywnie wypowiedziało się na ten temat 60% głosujących. Gruzińskie aspiracje wydawa-ły się w rzeczonym okresie coraz bardziej możliwe do urzeczywistnienia. Rozczarowaniem władz gruzińskich okazało się jednak nieprzyznanie im na szczycie NATO w kwietniu 2008 roku możliwości aplikowania o członko-stwo w Sojuszu w wyniku niejednoznacznego stanowiska Niemiec i Francji. Fakt ten z jednej strony niewątpliwie unaocznił Rosjanom istnienie potencjalnego zagrożenia zmianą geopolitycznej konfiguracji na obszarze WNP, z drugiej zaś – w wyniku ograniczenia się Sojuszu do nie-sprecyzowanych obietnic członkostwa Gruzji i Ukrainy w przyszłości – skłonił do podjęcia kroków, które utrudni-łyby realizację takiego scenariusza. Tym samym eskalacja konfliktu w separatystycznych republikach w 2008 roku była nie tyle dalszym narastaniem antagonizmów w wymiarze regionalnym, co zaangażowaniem Gruzji i Rosji w celu ochrony własnych interesów.

W okresie rządów Saakaszwili pogranicze abchasko-gruzińskie było miejscem regularnych incydentów zbroj-nych, jednak zaognienie sytuacji nastąpiło w pierwszej połowie 2008 roku w rezultacie wzmożonej aktywności władz Rosji, oskarżających Tbilisi o przygotowywanie agresji na Abchazję. W marcu 2008 roku nastąpiło pełne zniesienie blokady ze strony Rosji, co było przez Kreml tłumaczone wzrostem napięcia wokół Abchazji i Osetii Południowej oraz koniecznością zagwarantowania bez-

Rafał Czachor

138

pieczeństwa własnym obywatelom212. Niemalże w tym samym czasie obie strony podjęły kroki będące bezpo-średnimi przygotowaniami do konfliktu zbrojnego. Woj-ska gruzińskie, które w 2006 roku pod pozorem ścigania zbuntowanego gubernatora Swanetii, opanowały wąwóz kodorski, w lipcu 2008 roku przeprowadziły w ramach Partnerstwa dla Pokoju manewry wojskowe z udziałem żołnierzy amerykańskich. Opanowanie Kodori pozwalało Gruzinom na przygotowywanie szybkiego i bezpośred-niego ataku na Suchumi. Rosjanie przeprowadzili analo-giczne manewry „Kaukaz-2008”, a niejako na marginesie tych ćwiczeń miały miejsce regularne wymiany ognia na pograniczu osetyjsko-gruzińskim. Tym samym ciężar kon-fliktu Gruzji z obszarami separatystycznymi przeniósł się z Abchazji do Osetii Południowej.

Prawdopodobnie gruzińska operacja przywracania kontroli w Abchazji pod kryptonimem „Skała” miała roz-począć się 15 sierpnia 2008 roku213. Strona abchaska już wcześniej przygotowywała się do ewentualnej operacji wojskowej i rozpoczęcie walk w Osetii Południowej spo-wodowało szybką decyzję o natarciu na pozycje gruziń-skie w wąwozie kodorskim oraz w rejonie Gali. 9 sierpnia w pobliżu Oczamczyry wojska rosyjskie dokonały desan-tu, a dzień później u wybrzeży Abchazji miało miejsce starcie morskie, w którym wzięło udział 15 okrętów ro-syjskich oraz 4 gruzińskie kutry patrolowe. 10 sierpnia, świadome porażki w Osetii dowództwo wojsk gruzińskich zaczęło opuszczać wąwóz. 11 sierpnia wojska rosyjskie w ramach operacji przymuszenia Gruzji do pokoju prze-kroczyły granicę abchasko-gruzińską i bez walki zajęły

212 М. Перевозкина, Решением МИД РФ отменена фактическая 12-летняя блокада Абхазии, „Независимая газета” z dn. 7.03.2008 r. 213 В. Богданов, Ю. Гаврилов, Б. Ямшанов, Генштаб в открытом режиме, „Российская газета” z dn. 4.09.2008 r.


139

gruzińskie Zugdidi. Tym samym pięciodniowy konflikt kaukaski dla Abchazji zakończył się na trzecią dobę. Nie-uznawana republika wyszła z niego bez poważniejszych strat.

20 sierpnia 2008 roku parlament Abchazji zwrócił się z prośbą do władz Federacji Rosyjskiej o uznanie jej nie-podległości, a dzień później prośbę tę poparł tłum miesz-kańców Suchumi, mianujący się Zgromadzeniem Ogólno-narodowym Abchazji214. 25 sierpnia obie izby parlamentu rosyjskiego zwróciły się do prezydenta Rosji o uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej. Ukaz o uz-naniu niepodległości prezydent Dmitrij Miedwiediew pod-pisał 26 sierpnia 2008 roku.

3.2 Rozwiązania ustrojowe Podstawy obecnego ustroju Republiki Abchazja regu-

luje ustawa zasadnicza przyjęta przez miejscowy parla-ment 26 listopada 1994 roku.

Konstytucja Abchazji jest dokumentem zwartym – składa się z krótkiej preambuły i 7 rozdziałów liczących 84 artykuły. Kolejne rozdziały dotyczą podstaw ustrojo-wych, praw i wolności człowieka i obywatela, władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej, samorządu terytorialnego i nowelizacji konstytucji. Ustrojodawca zdecydował się na zgrupowanie artykułów dotyczących poszczególnych organów władzy w 3 rozdziały, podkre-ślając tym samym rozgraniczenie kompetencji i zacho-wanie zasady trójpodziału władzy. W odróżnieniu od kon-stytucji innych kaukaskich nieuznawanych republik oraz innych państw postradzieckich, abchaska ustawa zasadni-

214 Абхазский парламент попросил у России признания незави-симости, <http://lenta.ru/news/2008/08/20/call/>; Народный сход в Абхазии проголосовал за независимость от Грузии, <http://len-ta.ru/news/2008/08/21/voice/>

Rafał Czachor

140

cza w pierwszej kolejności omawia zasady funkcjonowa-nia parlamentu jako ciała prawodawczego, a dopiero póź-niej prezydenta i rządu jako egzekutywy. Zabieg ten nie przeszkadza istnieniu prezydenckiego systemu władzy w państwie – głową Republiki Abchazja i jednocześnie bezpośrednim zwierzchnikiem władzy wykonawczej jest prezydent. Supremację pozycji głowy państwa w pewien sposób osłabia niezależność od niego parlamentu, a organizacja władz zbliża się ku wyrazistemu rozgrani-czeniu i rozdzielności poszczególnych gałęzi władzy.

Podstawowe wartości i zasady ustrojowe Preambuła konstytucji Abchazji deklaruje, że doku-

ment ten jest przyjęty jako przejaw prawa narodu Abcha-zji do samostanowienia, dążenia do powszechnego dobro-bytu, spokoju, ochrony praw i wolności człowieka. W roz-dziale dotyczącym podstaw ustrojowych stwierdza się, że Republika Abchazji jest suwerennym, demokratycznym państwem prawa. Jej istnienie jest przejawem prawa do samostanowienia, zapis ten wzmacnia stwierdzenie ukształtowanej tradycji państwowości – w tej sytuacji dzi-siejsza państwowość abchaska jest przez ustrojodawcę traktowana jako kontynuatorka poprzednich narodowych organizacji państwowych.

Zasadę suwerenności państwowości abchaskiej roz-wija zapis mówiący, że jest ona podmiotem prawa mię-dzynarodowego. Deklaracja nawiązywania stosunków z innymi państwami podkreśla głoszoną równość z in-nymi (powszechnie uznanymi) państwami. Konstytucja określa i wymienia z nazwy historyczne ziemie stanowią-ce terytorium Abchazji oraz wymienia znajdujące się na nich miasta i rejony (7 miast i tyle samo rejonów). Tym samym podstawowe regulacje dotyczące podziału admi-nistracyjno-terytorialnego republiki zawarte są w ustawie zasadniczej państwa. Suwerenność potwierdza również


141

zapis, iż terytorium państwa jest integralne, nietykalne i niewywłaszczalne, a ziemia i zasoby naturalne są wła-snością narodu.

Zasadę demokratyzmu potwierdza zapis o władzy lu-du jako podstawie władzy państwowej oraz stwierdzenie, iż suwerenem i wyłącznym źródłem władzy jest naród Republiki Abchazja – jej obywatele. Konstytucja zakłada 2 formy realizacji władzy przez naród: bezpośrednią i pośrednią.

Praworządność gwarantuje oparcie władzy państwo-wej na trójpodziale i samodzielność poszczególnych gałęzi władzy a także potwierdzenie najwyższej mocy prawnej konstytucji. Rozdzielność poszczególnych gałęzi władzy nie może być jednak utożsamiana z ich równowagą. Wszystkie ustawy i inne akty prawne obowiązujące w państwie muszą być z nią zgodne.

Wśród podstaw ustrojowych znajduje się również gwarancja istnienia samorządu terytorialnego, który nie stanowi elementu władzy państwowej. Samorządowi te-rytorialnemu ustrojodawca abchaski poświęcił oddzielny rozdział konstytucji.

Językiem państwowym jest język abchaski. Językowi rosyjskiemu w urzędach i instytucjach państwowych za-gwarantowano status równy językowi abchaskiemu. Wszystkim zamieszkującym w republice grupom etnicz-nym gwarantuje się prawo do swobodnego posługiwania się językiem narodowym.

Konstytucja nie stwierdza explicite, oprócz samej na-zwy państwa, republikańskiego jej charakteru. Wynika ona zaś z samej struktury organów państwowych. Wprost nie została też sformułowana zasada pluralizmu politycz-nego. Można ją wydedukować z katalogu praw i wolności, w którym gwarantuje się wolność sumienia i słowa oraz prawa zrzeszania się i działalności partii politycznych.

Rafał Czachor

142

Istotnym, aczkolwiek niejednoznacznym zapisem jest utożsamienie narodu abchaskiego z jej obywatelami. Kon-strukcja taka jest znana i funkcjonuje w innych pań-stwach215, jednak przeczy jej norma, iż prezydentem Ab-chazji może zostać wyłącznie jej obywatel narodowości abchaskiej.

Katalog praw i wolności oraz obowiązków Katalog praw i człowieka określony jest w konstytucji

w rozbudowanym rozdziale liczącym 25 artykułów. Kon-struując ten katalog, ustrojodawca abchaski bezpośrednio odwoływał się do międzynarodowych dokumentów: Po-wszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz Międzynarodo-wego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultu-ralnych i Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz stwierdza, że prawa i wolności wymie-nione w kolejnych artykułach konstytucji nie wyczerpują innych powszechnie uznanych i potwierdzonych prawem międzynarodowym obowiązujących na terenie republiki praw.

Zgodne z międzynarodowymi standardami jest wy-odrębnienie w konstytucji Abchazji kategorii człowieka i obywatela. Kryje się za nim powszechnie przyjęte zało-żenie, iż istnieje katalog niezbywalnych praw właściwych każdemu człowiekowi na mocy samego faktu urodzenia. Niemalże wszystkie zawarte w ustawie zasadniczej prawa odnoszą się do każdej osoby znajdującej się na terenie republiki. Deklaruje się w niej, że każdy człowiek rodzi się wolny i wszyscy ludzie są równi wobec prawa niezależnie od pochodzenia etnicznego, płci, stanu majątkowego i społecznego, wyznania czy przekonań. Ustrojodawca określa prawa i wolności naturalne – podstawowe i nie-

215 M.in. we Francji i w Polsce, gdzie preambuła konstytucji z 1997 roku stwierdza „my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”.


143

zbywalne – do których zalicza prawo do życia, wolności, nietykalności i własności prywatnej. Prawa te zostały skonkretyzowane w kolejnych artykułach.

Nikt nie może być w Abchazji poddany torturom, przemocy i poniżającemu traktowaniu. Każdemu gwaran-tuje się prawo do ochrony własnych interesów, nikt nie może być dwukrotnie sądzony w tej samie sprawie, a do czasu prawomocnego skazania jest uważany za niewinne-go. Dom każdego człowieka jest nietykalny – rewizja moż-liwa jest jedynie na mocy decyzji sądu i w innych przewi-dzianych ustawą sytuacjach. Obywatele nie mogą być po-zbawieni obywatelstwa Republiki Abchazja, wydaleni za granicę bądź przekazani innemu państwu. Państwo gwa-rantuje swoim obywatelom wsparcie i ochronę poza gra-nicami.

Każdemu przebywającemu na terenie Republiki Ab-chazja gwarantuje się prawo do wolności życia prywatne-go, zachowania prywatności, wolności sumienia, słowa i wyznania. Każdy ma prawo do swobodnego przemiesz-czania się i wyboru miejsca zamieszkania.

Wszystkie powyższe prawa i wolności odnoszą się do kategorii praw osobistych i dotyczą wszystkich osób znaj-dujących się w Abchazji. Katalog ten uzupełniają ograni-czone do 2 artykułów prawa polityczne. Wszystkim gwa-rantuje się prawo do zrzeszania się i organizacji pokojo-wych manifestacji i pochodów. Dozwolone jest istnienie partii politycznych, ruchów i organizacji społecznych, o ile ich cele nie są wymierzone w podstawy ustrojowe, bez-pieczeństwo państwa, mają na celu działalność zbrojną bądź wzniecanie nienawiści etnicznej i religijnej. Konsty-tucja gwarantuje każdemu obywatelowi, który ukończył 18 rok życia dysponowanie pełnią praw i obowiązków przewidzianych konstytucją i ustawami, w tym prawem wyborczym.

Rafał Czachor

144

Konstytucja Abchazji nie deklaruje socjalnego charak-teru państwa, ani nie zawiera katalogu praw, które można byłoby zakwalifikować jako wpisujące się w prawa III generacji. Do tych praw odnosi się jedynie zapis o prawie do pracy, wykształcenia, odpoczynku, pomocy medycznej i świadczeń społecznych.

Konstytucja określa również katalog obowiązków, które dotyczą zarówno obywateli, jak i wszystkich prze-bywających na terenie Abchazji osób. Każda osoba prze-bywająca w republice jest obowiązana płacić podatki, przestrzegać konstytucji i innych praw, szanować prawa i wolności innych osób oraz szanować i chronić środowi-sko naturalne. Ponadto do obowiązków każdego obywate-la Abchazji należy obrona ojczyzny.

Ustrojodawca gwarantuje, że nie powinna zostać przyjęta żadna ustawa ograniczająca prawa i wolności człowieka. Poszczególne ograniczenia w tej materii mogą być wprowadzone wyłącznie na mocy ustaw konstytucyj-nych (wymagających dwóch trzecich głosów członków parlamentu) w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa, po-rządku publicznego, stanu nadzwyczajnego czy wojenne-go.

Kompetencje i stosunki pomiędzy gałęziami władzy Zagadnienia stosunków pomiędzy gałęziami władzy

określają rozdziały 3-5 konstytucji: Władza ustawodaw-cza, Władza wykonawcza i Władza sądownicza. Rozwijają one znajdujący się w podstawach ustrojowych zapis o trójpodziale władzy i samodzielności każdej z nich. W systemie politycznym Abchazji dominuje prezydent, który łączy funkcję głowy państwa i szefa egzekutywy. Ustawodawca przyjął jednak inną strukturę konstytucji, w której najpierw omówiono władzę ustawodawczą a następnie wykonawczą i sądowniczą.


145

Kompetencje głowy państwa kompleksowo reguluje artykuł 53 konstytucji Republiki Abchazja. Jako strażnik suwerenności, bezpieczeństwa państwa oraz porządku konstytucyjnego prezydent republiki określa główne kie-runki i prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną oraz uczestniczy w prowadzeniu polityki bezpieczeństwa.

Prezydent zapewnia przestrzeganie praw i wolności, jest strażnikiem praworządności, wyznacza główne kie-runki polityki wewnętrznej i zagranicznej, w tym zatwier-dza programy rozwoju w zakresie gospodarki, polityki społecznej, kulturalnej, zapewnia prowadzenie polityki finansowej, edukacyjnej, zdrowotnej, kulturalnej i innej a także reprezentuje Abchazję w stosunkach międzynaro-dowych, wyznacza i odwołuje przedstawicieli dyploma-tycznych. W celu kompleksowej realizacji złożonych na prezydenta obowiązków powołuje on wiceprezydenta oraz premiera, ponadto mianuje i dymisjonuje szefów terenowych struktur egzekutywy, decyduje o organizacji i funkcjonowaniu organów władzy wykonawczej, przed-stawia Zgromadzeniu Narodowemu kandydatury prze-wodniczącego Banku Narodowego, prokuratora general-nego i innych urzędników oraz wnioskuje do izby o ich odwołanie.

W dziedzinie bezpieczeństwa prezydent odpowiada za ogólne położenie państwa, niezawisłość oraz integral-ność terytorialną. W tym celu: pełni funkcję głównodowo-dzącego sił zbrojnych republiki, powołuje i kieruje Radą Bezpieczeństwa oraz zatwierdza doktrynę wojenną pań-stwa.

W granicach posiadanych kompetencji prezydent Ab-chazji wydaje dekrety i zarządzenia, które obowiązują na terenie całego państwa i posiadają rangę niższą od usta-wy. W czasie stanu nadzwyczajnego, wojny i klęsk żywio-łowych prezydent może wydawać dekrety z mocą ustawy o charakterze obowiązkowym i podlegające bezzwłocz-

Rafał Czachor

146

nemu wykonaniu. Na wniosek parlamentu, Sądu Najwyż-szego oraz z inicjatywy własnej wyznacza referendum.

Prezydent Abchazji dysponuje prawem wetowania przyjętych przez parlament ustaw. Prezydent, w przy-padku odrzucenia ustawy zgłoszonej mu do podpisu, zwraca ją ze swoimi uwagami do parlamentu. Zgroma-dzenie Narodowe może po ponownym rozpatrzeniu ustawy przyjąć ją i skierować do prezydenta. Ponowne przyjęcie ustawy kwalifikowaną większością dwóch trze-cich głosów zobowiązuje głowę państwa do promulgacji dokumentu w ciągu 10 dni.

Wybory głowy państwa odbywają się na bazie po-wszechnego, równego, bezpośredniego prawa wyborcze-go w tajnym głosowaniu. Kadencja prezydenta trwa 5 lat, a pełnienie urzędu nie może trwać dłużej niż 2 kadencje z rzędu. Na prezydenta może być wybrany obywatel na-rodowości abchaskiej w wieku od 35 do 65 lat oraz dys-ponujący prawem wyborczym. Ustrojodawca wprowadził zatem górny i dolny cenzus wiekowy oraz cenzus pocho-dzenia etnicznego. Zapis ten można zarówno interpreto-wać jako niedemokratyczny, gdyż wyklucza możliwość zajęcia najwyższego urzędu w państwie przez obywatela pochodzenia nieabchaskiego, jak i nieścisły, gdyż artykuł 2 konstytucji można interpretować jako utożsamiający obywatelstwo Republiki Abchazja z przynależnością do narodu abchaskiego. Jego geneza sięga sierpnia 1991 ro-ku, gdy na mocy tymczasowej ustawy Rady Najwyższej Abchaskiej SRR dopuszczono wybór szefa parlamentu, ówczesnej głowy państwa, tylko spośród osób abchaskiej narodowości216. Zastępca przewodniczącego izby miał być pochodzenia gruzińskiego.

216 Pierwszym zastępcą przewodniczącego Rady Najwyższej miał być wybierany Gruzin, premierem również Gruzin, a jego zastępcą Abchaz. Временный закон Абхазской АССР о порядке избрания и назначения


147

Urzędu prezydenta Abchazji nie można łączyć z innymi stanowiskami w organach władzy ustawodaw-czej i sądowniczej, członkostwem w partiach politycznych i organizacjach społecznych. Konstytucja zdawkowo mówi o immunitecie głowy państwa – jego osoba jest nietykalna a godność i honor chroniony prawem. Parlament może przeprowadzić procedurę usunięcia głowy państwa z zaj-mowanego urzędu. Może być ona wszczęta w przypadku złamania przez prezydenta złożonej przysięgi, zapisów ustawy zasadniczej lub ustaw. Decyzja podejmowana jest przez parlament kwalifikowaną większością dwóch trze-cich głosów od ustawowej liczby deputowanych na bazie decyzji Sądu Najwyższego o zaistnieniu przesłanek do impeachmentu. Prezydent może też podać się do dymisji z własnej inicjatywy. Dymisję przyjmuje parlament kwali-fikowaną większością dwóch trzecich głosów. W przy-padku dymisji lub zaistnienia innych okoliczności unie-możliwiających pełnienie funkcji głowy państwa obo-wiązki te przechodzą na wiceprezydenta, następnie na premiera, a jeśli również oni nie mogą zastąpić prezyden-ta – na przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego.

Ustrój konstytucyjny Abchazji przewiduje istnienie stanowiska wiceprezydenta. Wbrew podobieństwu takie-go rozwiązania do zastosowanego w Stanach Zjednoczo-nych czy Rosji przed przyjęciem obecnej konstytucji z końca 1993 roku, w praktyce pozycja ustrojowa wice-prezydenta Abchazji nie jest znacząca. Podobnie jak w USA, kandydatura na wiceprezydenta jest zgłaszana przez kandydata na prezydenta przed wyborami: równo-cześnie z prezydentem wybierany jest zatem jego zastęp-ca. Wiceprezydenta obowiązują te same cenzusy co i głowę państwa oraz zakaz łączenia sprawowanego urzę-

органов и должностных лиц Верховным Советом Абхазской АССР [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s.114-115

Rafał Czachor

148

du z innymi posadami w organach władzy, członkostwem w partiach politycznych i organizacjach społecznych. Kompetencje wiceprezydenta ogólnikowo reguluje zapis konstytucji, mówiący iż wypełnia on na poruczenie głowy państwa poszczególne polecenia oraz zastępuje w przy-padku nieobecności lub niemożności realizacji obowiąz-ków przez prezydenta.

Aparatem służącym realizacji przez prezydenta wła-dzy wykonawczej jest rząd określany w konstytucji Gabi-netem Ministrów. Jest on powoływany i odpowiedzialny przed prezydentem. Na jego czele stoi premier powoły-wany wraz z innymi ministrami przez głowę państwa. Parlament nie bierze udziału w powoływaniu gabinetu, lecz może wyrazić wotum nieufności poszczególnym mi-nistrom. Prezydent może na wniosek parlamentu zdymi-sjonować członka rządu, lecz nie jest do tego w żaden spo-sób zobligowany. Decyzja prezydenta o dymisji lub za-chowaniu na urzędzie danego członka rządu jest ostatecz-na.

Monopol ustawodawczy w Abchazji posiada liczący 35 deputowanych parlament – Zgromadzenie Narodowe. Jego kadencja trwa 5 lat, wybory odbywają się na bazie powszechnego, równego i bezpośredniego w tajnym gło-sowaniu. Parlament pracuje w trybie sesyjnym – zbiera się na sesje 2 razy w roku.

Prawo inicjatywy ustawodawczej w Abchazji przy-sługuje prezydentowi, deputowanym, Sądowi Najwyż-szemu oraz prokuratorowi generalnemu. Wyróżnia się ustawy, do przyjęcia których wymagana jest zwykła więk-szość od ogólnej liczby posłów oraz ustawy konstytucyjne, dotyczące najważniejszych dla państwa kwestii, które przyjmowane są kwalifikowaną większością dwóch trze-cich głosów od ogólnej liczby członków Zgromadzenia Narodowego. Ustawy przyjęte przez parlament mogą być


149

zawetowane przez głowę państwa, weto to może być przełamane dwoma trzecimi głosów parlamentarzystów.

Oprócz prawa przyjmowania ustaw i konstytucji, w zakresie kompetencji Zgromadzenia Narodowego Re-publiki Abchazji znajdują się zagadnienia dotyczące kon-troli i aprobacji działań egzekutywy na niwie polityki we-wnętrznej i zagranicznej. Parlament rozpatruje i zatwier-dza budżet państwowy, a następnie kontroluje jego reali-zację, podejmuje decyzje o strukturze administracyjno-terytorialnej, interpretuje wydane przez siebie akty praw-ne, zatwierdza i wypowiada umowy międzynarodowe. Na wniosek prezydenta mianuje i dymisjonuje prokuratora generalnego, szefa Banku Narodowego i innych wyższych urzędników, może udzielić wotum nieufności poszczegól-nym członkom rządu oraz wszcząć procedurę impe-achmentu wobec głowy państwa. Parlament podejmuje decyzje o ogłoszeniu wojny i zawarciu pokoju a także de-cyduje o prawomocności wprowadzonego przez prezy-denta stanu nadzwyczajnego i wojennego.

Kompetencje przewodniczącego Zgromadzenia Na-rodowego, wybieranego ze składu izby, są bardzo ograni-czone: sprowadzają się do prowadzenia posiedzeń izby oraz wspierania deputowanych w ich pracy parlamentar-nej.

Deputowanym parlamentu może zostać każdy oby-watel Abchazji, który ukończył 25 lat i posiada prawo wy-borcze. Mandatu parlamentarzysty nie można łączyć ze stanowiskami we władzy wykonawczej i sądowniczej oraz z żadną działalnością zarobkową (oprócz pedagogicznej, naukowej i twórczej). Deputowani dysponują immunite-tem: nie mogą, oprócz przypadków ujęcia na miejscu przestępstwa, zostać zatrzymani, aresztowani i poddani rewizji. Pozbawić immunitetu może parlamentarzystę wyłącznie parlament. Mandat parlamentarzysty jest wol-ny – nie wiążą go instrukcje wyborców.

Rafał Czachor

150

Władzę sądowniczą w Republice Abchazja, zgodnie z konstytucją, sprawują wyłącznie sądy. Najwyższym or-ganem sądowniczym jest Sąd Najwyższy, w sprawach go-spodarczych decyzje podejmuje Sąd Arbitrażowy. Konsty-tucja gwarantuje równość stron występujących przed sądem oraz jawność posiedzeń.

W zakres kompetencji Sądu Najwyższego wchodzi kontrolowanie konstytucyjności decyzji podjętych przez prezydenta, parlament, a także inne organy władzy pań-stwowej lub samorządu terytorialnego, rozpatruje on spo-ry kompetencyjne pomiędzy państwem a organami samo-rządu terytorialnego, rozpatruje sprawy dotyczące rezul-tatów wyborów i procedur wyborczych i wypowiada się w kwestiach związanych z Konstytucją. Na Sądzie Najwyż-szym spoczywają zatem kompetencje sądu konstytucyjne-go, w kwestii interpretacji konstytucji jego prerogatywy pokrywają się z podobnymi uprawnieniami parlamentu. Ponadto Sąd Najwyższy posiada prawo decydowania we wszystkich sprawach sądowych, podlega mu całościowo sądownictwo cywilne, karne i administracyjne, nadzoruje prawomocność wyroków wydawanych przez wszystkie sądy, udziela sądom instrukcji w sprawach związanych z ich bieżącym funkcjonowaniem.

Sędziowie sądów wszystkich instancji są powoływani przez Zgromadzenie Narodowe na wniosek prezydenta. Kadencja sędziego trwa 5 lat, w czasie wykonywania swo-ich pełnomocnictw sędziowie są nietykalni, niezależni i podlegają wyłącznie konstytucji. Posady sędziego nie można łączyć z innymi stanowiskami we władzach pań-stwowych ani z inną pracą zawodową poza nauczycielską, naukową i twórczą. Prokurator generalny Abchazji jest mianowany i dymisjonowany przez Zgromadzenie Naro-dowe na wniosek głowy państwa.


151

Samorząd terytorialny Wśród podstaw ustrojowych Republiki Abchazja

znajduje się stwierdzenie funkcjonowania niezależnego od władz państwowych samorządu terytorialnego. Zasada samorządności jest realizowana przez obywateli Abchazji poprzez bezpośrednie wyrażanie woli oraz poprzez tery-torialne organy przedstawicielskie. Prawa samorządu terytorialnego nie mogą być ograniczane przez organy państwowe i podlegają sądowej ochronie.

Do kompetencji samorządu terytorialnego należy za-twierdzanie lokalnego budżetu, wysokości miejscowych podatków i opłat, posiadanie, korzystanie i dysponowanie własnością municypalną, zabezpieczanie porządku pu-blicznego i decydowanie w innych kwestiach gospodar-czych, społecznych i innych nie podlegających organom państwowym.

Organy samorządu terytorialnego nie podsiadają peł-ni niezależności w sferze władzy wykonawczej na pozio-mie lokalnym: przewodniczący organów egzekutywy w miastach i rejonach Abchazji są wyznaczani przez pre-zydenta państwa ze składu miejscowego organu przed-stawicielskiego.

Zmiana konstytucji Inicjatywa w zakresie nowelizacji i zmiany ustawy

zasadniczej Republiki Abchazja należy do prezydenta, parlamentu, Sądu Najwyższego oraz prokuratora general-nego. Zmiana konstytucji odbywa się zgodnie z procedurą przeznaczoną dla przyjęcia ustaw konstytucyjnych – dla ich wprowadzenia wymagana jest większość dwóch trze-cich głosów od ustawowej liczby deputowanych Zgroma-dzenia Narodowego. Zatem tryb zmiany abchaskiej kon-stytucji jest stosunkowo prosty. Uwagę zwraca fakt, iż w tej kwestii nie ma obszarów wyłączonych dla wyłącz-nego decydowania przez suwerena.

Rafał Czachor

152

3.3 Funkcjonowanie i trwałość systemu poli-tycznego

Dzisiejsza Republika Abchazja obejmuje całe teryto-rium dawnej Abchaskiej ASRR, która od 1931 roku funk-cjonowała jako autonomiczna część Gruzińskiej SRR, li-czące 8665 km2. Tym sposobem terytorialne aspiracje separatystów abchaskich są w pełni zaspokojone. Spośród szacowanej na 240 tysięcy ogólnej liczby mieszkańców (dane za rok 2011) Abchazowie stanowią 51%, a skon-centrowani głównie na południowym-zachodzie republiki (rejon Gali, w którym Gruzini stanowią 98% ludności oraz mieszka wielu byłych uchodźców) Gruzini około 19%. Ormianie stanowią ponad 17% mieszkańców, zaś Rosjanie 9%217.

Niezależnie od braku uznania na arenie międzynaro-dowej i długotrwałej blokady ze strony państw WNP w tym Rosji, od czasu zwycięstwa w wojnie z Gruzją w 1993 roku, abchaski system polityczny funkcjonuje stosunkowo sprawnie, państwo wypełnia wszystkie naj-ważniejsze funkcje wobec obywateli. Co ważne, system polityczny Abchazji wykazuje cechy pluralizmu i demo-kratyczności w stopniu niemniejszym, niż inne państwa postradzieckie, w tym Gruzja. Jak podkreśla Wojciech Gó-recki, w Abchazji toczą się procesy i praktyki charaktery-styczne dla państw demokratycznych: trwa walka wybor-cza, w czasie której politycy tworzą koalicje i bloki wybor-cze; ma miejsce ostra krytyka rządzących ze strony opo-zycji; ma miejsce wolność słowa, a środki masowego przekazu są spolaryzowane218.

217 Население Абхазии, <http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnabkha-zia.html> 218 W. Górecki, Ambiwalencja „niepodległości”. Abchazja: nieznana de-mokracja pod rosyjskim protektoratem, „Komentarze OSW” 2010, nr 34, s. 6.


153

W okresie od ogłoszenia przez Abchazję wyjścia ze składu Gruzji poprzez deklarację suwerenności do końca roku 2013 system polityczny republiki dokonał ewolucji, którą z punktu zmian prawnoustrojowych można podzie-lić na dwa etapy. Pierwszy etap rozpoczął się wraz z deklaracją opuszczenia przez Abchazję Gruzińskiej SRR i nabycia statusu oddzielnej republiki związkowej Związ-ku Radzieckiego. Po faktycznym rozpadzie ZSRR i ogło-szeniu niepodległości Republiki Abchazja funkcjonowała ona w oparciu o radzieckie rozwiązania ustrojowe, a ich podstawą była konstytucja radzieckiej Abchazji z 1925 roku, a więc sprzed jej inkorporacji w skład Gruzińskiej SRR. W tym okresie Abchazja była republiką parlamen-tarną, a formalną głową państwa pozostawał przewodni-czący Rady Najwyższej. Cezurą zamykającą ten okres jest przyjęcie przez parlament w listopadzie 1994 roku nowej konstytucji Republiki Abchazja, wprowadzającej prezy-dencki system rządów. Drugi okres rozpoczął się wraz z przyjęciem nowej ustawy zasadniczej i wyborem pierw-szego prezydenta, którym został dotychczasowy prze-wodniczący parlamentu. Okres ten charakteryzuje się petryfikacją instytucji państwowych oraz ich sprawnym funkcjonowaniem (z wyjątkiem kryzysu konstytucyjnego lat 2004-2005). W drodze referendum ogólnopaństwowe-go w 1999 roku społeczeństwo Abchazji potwierdziło suwerenność republiki oraz obowiązujące zasady ustro-jowe, przyjmując aktualnie funkcjonującą konstytucję. Od tego czasu nie nastąpiły zmiany ustrojowe, a system funk-cjonuje sprawnie, czego dowodzi skuteczna alternacja władzy.

Z perspektywy przemian w życiu politycznym czas od 1990 roku można podzielić na trzy zasadnicze okresy, związane z osobami prezydentów i dominującą orientacją polityczną. Pierwszy okres obejmował lata 1990-2005, przebiegając pod rządami Wladislawa Ardzinby, do 1991

Rafał Czachor

154

roku pierwszego sekretarza KC Komunistycznej Partii Abchaskiej ASRR, w latach 1990-1994 przewodniczącego miejscowego parlamentu, a od 1994 roku prezydenta Ab-chazji. Początkowo republika pod jego rządami była „postsowiecką Wandeą”, stała się miejscem schronienia dla ortodoksyjnych polityków radzieckich, zapleczem roz-maitych środowisk wierzących w odbudowę ZSRR. Po wojnie z Gruzją w latach 1992-1994 obóz rządzący skon-solidował władzę, dominując nad życiem politycznym oraz gospodarką republiki. Przez długie lata system skon-struowany wokół Ardzinby cieszył się popularnością spo-łeczną, jednak utrzymywanie się rzutującego przede wszystkim na kondycję materialną społeczeństwa status quo w stosunkach z Gruzją i Rosją doprowadziło do wzro-stu popularności opozycji. Okres ten zakończył się długo-trwałym kryzysem politycznym przełomu lat 2004-2005, związanym z rywalizacją klanową i próbą niedopuszcze-nia do objęcia władzy przez zwycięskiego w wyborach prezydenckich opozycyjnego kandydata Siergieja Bagap-sza.

Powtórzone wybory prezydenckie i zwycięstwo Ba-gapsza, który w interesie społecznym zajął kompromiso-wą pozycję wobec dotychczasowego obozu rządzącego, rozpoczęły w 2005 roku drugi okres w rozwoju systemu politycznego Abchazji, który przebiegł bez poważniej-szych kryzysów wewnątrzpolitycznych. W tym okresie miała miejsce wojna sierpniowa 2008 roku, która jednak republice nie przyniosła poważnych zniszczeń oraz na-stąpiły pierwsze uznania państwowości ze strony Rosji, Nikaragui i Wenezueli. Rządy Bagapsza przerwała jego śmierć w 2011 roku. W przedterminowych wyborach pre-zydenckich we wrześniu 2011 roku zwyciężył Aleksandr Ankwab, wywodzący się z tej samej co Bagapsz partii „Je-dinaja Abchazja”, będącej reprezentacją klanu oczamczyr-


155

skiego219. Trwający obecnie trzeci okres w życiu politycz-nym republiki charakteryzuje się stabilnością systemu politycznego oraz dalszym wzmacnianiem instytucji pań-stwowych.

Specyfika ewolucji systemu politycznego Republiki Abchazja pozwala na wyróżnienie jego kilku cech charak-terystycznych:

- dążenie do podwyższenia statusu republiki w skła-dzie ZSRR a następnie tworzenie zrębów suwerennego państwa odbywało się w odwołaniu do stanu prawnego sprzed 1925 roku, gdy Abchazja została włączona w skład Gruzji. Zatem w przypadku Abchazji odbudowa państwo-wości odwoływała się nie do historycznie odległego bytu będącego wspomnieniem o świetności czasów dawnych przodków, lecz do ściśle zdefiniowanego organizmu pań-stwowego. Tym samym Abchazowie posiadali swoistą „mapę drogową” rozwoju własnej państwowości, pozwa-lającej skrystalizować żądania wobec Moskwy i Tbilisi;

- odwoływanie się do solidarności narodów kauka-skich oraz Rosji jako patronki abchaskiej suwerenności było istotnym elementem życia politycznego republiki. Abchazowie postrzegali swoją walkę w kontekście walki narodów Kaukazu o prawo do samostanowienia i (pos-trzegając to jako krok ku zapewnieniu bezpieczeństwa) okresowo wyrażali postulat włączenia Abchazji w skład Federacji Rosyjskiej, choć nie tak intensywnie jak Osetia Południowa. Dominujące w społeczeństwie i elitach poli-tycznych nastroje prorosyjskie są skorelowane z niechęcią wobec współpracy z władzami Gruzji, jednak wola za-chowania suwerenności i odrębności dominuje nad moż-liwością włączenia w skład Rosji;

219 Nazwą wprost nawiązuje ona do rosyjskiego ugrupowania proprezydenckiego „Jedinaja Rossija”, jednak nie jest z nią związana.

Rafał Czachor

156

- po okresie współpracy nomenklatury komunistycz-nej i sił narodowych, związanym z budową państwowości i wojną z Gruzją, nastąpił rozłam na abchaskiej scenie politycznej, powodujący że życie polityczne toczy się w formacie rywalizacji dwóch bloków politycznych repre-zentujących klan gudaucki i oczamczyrski, a towarzyszy mu rozdrobnienie sceny politycznej (13 partii i orga-nizacji politycznych przy niewielkiej liczbie ludności). Obecnie dominującą siłą polityczną w państwie jest „Jedi-naja Abchazja”, posiadająca większość w parlamencie oraz powiązana z kolejnymi prezydentami: Bagapszem oraz Ankwabem, a opozycję stanowią głównie komuniści zwią-zani z dawnym obozem Ardzinby.

Nastroje emancypacyjne i dążenie do wydzielenia re-publiki ze składu Gruzji były obecne w społeczeństwie abchaskim w zasadzie od momentu inkorporacji Abchazji w jej struktury. Powszechne one były nie tylko wśród in-teligencji i zwykłych obywateli, ale i nomenklatury partyj-nej. Latem 1988 roku abchaska inteligencja przy wsparciu lokalnych czynników partyjnych zwróciła się do XIX Ogól-nozwiązkowej Konferencji KPZR z prośbą o podporząd-kowanie republiki bezpośrednio władzom związkowym. Powstanie abchaskiego Frontu Narodowego „Ajdygłara” było w tej sytuacji nie tyle formą oddolnej reakcji i sprzeciwu społeczeństwa na pozostawanie republiki w składzie ZSRR (jak miało to miejsce w przypadku fron-tów narodowych w innych republikach związkowych), co koordynowanym „z góry” przez Partię Komunistyczną Abchaskiej ASRR działaniem wymierzonym w Tbilisi, ale nie w sam ZSRR220. Rozwój ruchu narodowego który do-

220 Deklaracja programowa Frontu Narodowego „Ajdygłara” zawierała postulat realizacji Leninowskiego prawa narodów do samostanowienia przy jednoczesnym podkreśleniu przywiązania do zasad socjalizmu i nienaruszalności integralności Związku Radzieckiego. М.Ю. Чумалов


157

prowadził do niepodległości Abchazji pozostawał na prze-łomie lat 80. i 90. w ścisłej zależności od działań władz gruzińskich. Dążenia Gruzinów do usamodzielnienia się, wyjścia ze składu ZSRR wzmacniane nacjonalistyczną retoryką powodowały zwrotną reakcję w postaci umoc-nienia się abchaskiego oporu wobec Tbilisi. Dowodem jednolitego stanowiska społeczeństwa abchaskiego w kwestii przynależności autonomii do Gruzji była nie mająca mocy prawnej odezwa przyjęta przez zgromadze-nie ludności w marcu 1989 roku w Lychny221. W zgroma-dzeniu zorganizowanym przez Front Narodowy i Prezy-dium Rady Najwyższej Abchaskiej ASRR wzięło udział około 30 tysięcy osób. Spowodowało ono falę protestów zamieszkujących republikę Gruzinów i stało się po-czątkiem konfliktu etnicznego, który z całą mocą rozgo-rzał w latach 1992-1993. Próba zbrojnego stłumienia przez siły związkowe demonstracji w Tbilisi 9 kwietnia 1989 roku doprowadziła do odwrotnego od oczekiwanych w Moskwie skutków – Gruzini utwierdzili się w swoim oporze i dążeniu do suwerenności, co również odbiło się na polityce wobec proradzieckiej Abchazji.

Na czele „Ajdygłary” stanął historyk Siergiej Szamba, mimo że nie był on pracownikiem organów partyjnych czy republikańskich, program polityczny organizacji był zgodny z linią abchaskich komunistów. Front Narodowy w sierpniu 1989 roku zorganizował w Suchumi zjazd za-łożycielski Konfederacji Górskich Narodów Kaukazu, na który przybyli przedstawiciele narodów adygskich i waj-nachskich (Adygejczycy, Kabardyńcy, Czerkiesi, Ingusze,

(red.), Народный форум «Аидгилара» и его союзники. 1989-1990 г.г., Москва 1995. 221 Постановление собрания представителей абхазского народа в селе Лыхны [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. s. 85-86.

Rafał Czachor

158

Czeczeni)222. Zgromadzenie ogłosiło wolę odbudowy Re-publiki Górskiej ze stolicą w Suchumi. Abchaski ruch na-rodowy próbował tym sposobem połączyć swoją walkę o niezależność od Gruzji z działaniami separatystycznymi innych narodów Kaukazu Północnego.

W tym samym czasie przyspieszenia nabrała kariera polityczna reprezentującego Abchazję deputowanego lu-dowego Rady Najwyższej ZSRR Wladislawa Ardzinby. Był on zauważalną postacią na forum radzieckiego parlamen-tu, członkiem reakcyjnej, oponującej Gorbaczowowi grupy „Sojusz”, w której dominowali wojskowi, ludzie związani z KGB i kompleksem przemysłu militarnego. W listopadzie 1990 roku został on pierwszym sekretarzem Komuni-stycznej Partii Abchaskiej SRR, a w kolejnym miesiącu, przy poparciu władz gruzińskich, przewodniczącym miej-scowej Rady Najwyższej. Postrzegany on był jako kom-promisowa kandydatura, nieposiadająca silnego poparcia w miejscowych strukturach partyjno-klanowych. Do tego czasu Abchazja już ogłosiła suwerenność na mocy dekla-racji z sierpnia 1990 roku. Dokument ten, przyjęty pod nieobecność gruzińskich posłów, określił republikę jako suwerenne państwo socjalistyczne realizujące prawo na-rodów do samostanowienia223. Akt został również uchylo-ny jako sprzeczny z prawem przez władze gruzińskie,

222 K. Dąbrowski, Wpływ autonomii terytorialnej na proces kształ-towania i emancypacji regionalnych elit w Gruzji [w:] T. Bodio (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji..., op. cit., s. 91. 223 Wkrótce konkurencyjne postanowienie przyjęli gruzińscy deputowani abchaskiego parlamentu, którzy ogłosili swoje posiedzenie „nadzwyczajną sesją Rady Najwyższej”, prowadząc de facto do rozłamu w izbie. Rozbicie to zostało zażegnane w grudniu 1990 roku, gdy deputowani wspólnie wybrali na przewodniczącego izby Ardzinbę, a na jego zastępcę Gruzin Wachtang Kołbaja. Декларация о государс-твенном суверенитете Абхазской Советской Социалистической Республики [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 100-102.


159

jednak w Suchumi działania Tbilisi nie spotkały się z reakcją: miejscowy parlament ogłosił przerwę między sesjami, a jedną z pierwszych decyzji podjętych po wzno-wieniu prac izby było właśnie wybranie Ardzinby na jej przewodniczącego. Znany z przywiązania do idei zacho-wania ZSRR i postawy antygruzińskiej Ardzinba był po-pierany przez Kreml jako człowiek mogący skomplikować sytuację wewnętrzną Gruzji oraz utrudnić jej wyjście ze Związku Radzieckiego.

W marcu 1991 roku, wbrew decyzji władz gruziń-skich, parlament Abchazji zadecydował o udziale w ogólnozwiązkowym referendum dotyczącym dalszego istnienia ZSRR. Pomimo jego bojkotu przez ludność gru-zińską, referendum zostało przeprowadzone, frekwencja wyniosła 52%, a za zachowaniem ZSRR opowiedziało się 99% głosujących. Władze Abchazji z kolei zbojkotowały przeprowadzone w końcu marca 1991 roku gruzińskie referendum w sprawie suwerenności państwowej. Na tle coraz wyraźniejszych tendencji odśrodkowych w poszcze-gólnych republikach związkowych Abchazja jawiła się jako „Wandea pierestrojki”: szeregi miejscowej nomenkla-tury zasilały osoby o wyraźnie zachowawczych posta-wach. Do Abchazów dołączali kierowani przez Moskwę Rosjanie, przygotowując siatkę agentów odpowiedzial-nych za utrzymanie kontroli nad republiką oraz przygo-towanie reakcyjnego puczu. Abchazowie oraz Rosjanie zaczęli dominować w kluczowych dla republiki obszarach, w tym w wojskach wewnętrznych, prokuraturze, sądach, wypierając z tych instytucji Gruzinów224. Działaniom tym sprzyjała również koncentracja uwagi Tbilisi na Osetii Południowej, gdzie na przełomie 1990 i 1991 roku wy-buchł konflikt zbrojny oraz nieposłuszeństwo Adżarii:

224 С. Червонная, Абхазия-1992: Посткоммунистическая вандея, <http://abkhazeti.info/war/2006012625576883383736.php>

Rafał Czachor

160

jednym z wyrazistych przejawów utraty przez Gruzję wpływu na rozwój sytuacji w autonomicznych prowin-cjach było zwolnienie ze stanowiska zastępcy przewodni-czącego Rady Najwyższej Adżarii Gruzina, bliskiego współpracownika Zwiada Gamsachurdi Nodara Imnadze, a następnie jego zastrzelenie w gabinecie adżarskiego lidera Asłana Abaszydze.

Przez cały niespokojny 1991 rok następowało wzmocnienie separatyzmu abchaskiego, a posiadający poparcie radzieckich ortodoksyjnych siłowków Ardzinba doprowadził do korzystnej dla siebie zmiany prawa wy-borczego. Zgodnie z nim ustawowo określono dominację Abchazów w Radzie Najwyższej, która przełożyła się na wyniki przeprowadzonych w listopadzie i grudniu 1991 roku wyborów. Abchazom przypadło 28 mandatów, Gru-zinom 26 mandatów, a przedstawicielom innych narodo-wości – 11 mandatów. Rozkład ten przeczył ówczesnej strukturze narodowej republiki: Abchazowie stanowili 18% wyborców a Gruzini 46%225. Wybory te były sukce-sem Ardzinby – związany z nim „Sojusz” dysponował mandatami przeznaczonymi dla Abchazów i innych naro-dowości, posiadając większość w izbie. Opozycję tworzyła „Demokratyczna Abchazja”, do której należeli deputowani narodowości gruzińskiej.

W 1991 i 1992 roku, w warunkach rosnącego plurali-zmu życia politycznego, „Ajdygłara” utraciła monopol na reprezentowanie sił narodowych. Wokół Frontu Narodo-wego, jeszcze na początku 1991 roku, w obliczu referen-dum dotyczącym zachowania ZSRR, ukształtował się blok „Sojusz”, w skład którego weszła, oprócz „Ajdygłary” Par-tia Ludowa Abchazji, rosyjski „Słowiański Dom” oraz or-miański „Krunk” i inne drobne organizacje o nastrojach separatystycznych. Ta konsolidacja pod nieprzypadkowo

225 Ibidem.


161

wybraną nazwą bloku nawiązującego do frakcji Ardzinby w związkowym parlamencie miała dowodzić poparcia dla działań przewodniczącego parlamentu ze strony innych narodów zamieszkujących Abchazję.

Sytuacja ta jednak nie była w pełni zgodna z nastro-jami społecznymi: deklarowane poparcie dla Ardzinby ze strony mniejszości narodowych było na wyrost. W praktyce nikt nie próbował zgłębić ich opinii, a wyko-rzystywanie haseł reprezentacji interesów poszczegól-nych grup etnicznych służyło partykularnym interesom politycznym. W czerwcu 1992 roku w Suchumi odbył się zjazd Kozaków Abchazji zainicjowany przez „Słowiański Dom”. Organizacja ta zmierzała nie tyle do konsolidacji i reprezentacji interesów mniejszości rosyjskiej, co udzia-łu w życiu politycznym i włączeniu się w walkę o oderwa-nie Abchazji od Gruzji. Działała jednak nie jako nieformal-ny przedstawiciel interesów rosyjskich (jej działacze chcieli „powiesić na jednej gałęzi Jelcyna i Szewardnadze”) lecz siła dążąca do przywrócenia wspólnoty narodów ra-dzieckich. Pozycjonowała się przy tym jako „starszy brat” Frontu Narodowego Abchazji. „Słowiański Dom” zaczął organizować własne kozacze oddziały paramilitarne i wyrażał dążenia do nawiązania bliskich kontaktów z Kozakami znad Donu i Kubania.

Odnotować należy, że społeczny opór władzom ab-chaskim stawiły funkcjonujące w Suchumi gruzińskie or-ganizacje i ruchy polityczne opozycyjne wobec rządzącego w Tbilisi obozu Gamsachurdii. W grudniu 1991 roku or-ganizacje te, jednoczące pewną część gruzińskiej ludności Abchazji (z pewnością nie większość abchaskich Gruzi-nów, gdyż ta popierała Gamsachurdię nawet po utracie przez niego stanowiska prezydenta), wydały deklarację ogłaszającą Gamsachurdię uzurpatorem, który utworzył neofaszystowski reżim i jednocześnie wzywającą ludność do obywatelskiego nieposłuszeństwa władzom Abcha-

Rafał Czachor

162

zji226. Oznaczało to, że chwianie się w posadach reżimu Gamsachurdi nie podważa organizacyjnych podstaw gru-zińskiej społeczności w Abchazji. Już na początku 1992 roku zrzeszenie organizacji gruzińskich w Suchumi zaczę-ło poważnie zagrażać trwałości władzy Ardzinby, a niebezpieczeństwo to wzmacniały drukowane wezwa-nia do „ogłoszenia przez społeczeństwo wotum nieufności uzurpatorom władzy w abchaskim parlamencie”.

Faktyczna dezintegracja Związku Radzieckiego w końcu 1991 roku postawiła abchaskie kierownictwo przed koniecznością samodzielnego – bez wsparcia orto-doksyjnych kręgów sowieckiego kierownictwa – zapew-nienia swojego bezpieczeństwa. Władze Abchazji przejęły znajdujące się na jej terytorium radzieckie bazy wojskowe oraz zaczęły tworzyć siły porządkowe w oparciu o kryte-rium etniczne. Na początku 1992 roku władze republiki, odwołując się do zapisów prawnych nieistniejącego ZSRR, ogłosiły obowiązek powszechnej służby wojskowej. Wy-miana kadr na ważniejszych stanowiskach w państwie odbywała się za rekomendacją „Ajdygłary” i „Słowiań-skiego Domu”, a polityczne elity republiki w praktyce tworzyła mieszanina radykalnych działaczy komunistycz-nych nie mogących pogodzić się z rozpadem ZSRR, ra-dzieckich neoimperialistów i nacjonalistów abchaskich. Dominacja tych sił (które Szewardnadze określał mianem „czerwono-brunatnych rewanżystów”) zepchnęła na mar-gines życia politycznego ruchy wzywające do zachowania praworządności oraz parlamentarną frakcję „Demokra-tyczna Abchazja”, dążącą do kompromisu z Tbilisi.

Objęcie władzy w Gruzji przez Szewardnadze oraz powolne przełamywanie poważnego kryzysu wewnątrz-politycznego postawiło Abchazję w obliczu konieczności określenia relacji z Tbilisi. W lipcu 1992 roku parlament

226 Ibidem.


163

Abchazji ogłosił odwołanie konstytucji z 1978 roku oraz przywrócenie mocy prawnej ustawy zasadniczej z 1925 roku, która ogłaszała Abchazję (według zapisów konsty-tucji z 1925 roku – Abchaską Socjalistyczną Republikę Radziecką) suwerennym państwem227. Posiadający w parlamencie 19 przedstawicieli ludności gruzińskiej blok „Demokratyczna Abchazja” wezwał obywateli do akcji protestu, a przeprowadzona przez to ugrupowanie nadzwyczajna sesja parlamentu ogłosiła nieprawomoc-ność ostatnich aktów prawnych w kwestii suwerenności. Pospieszna wizyta Ardzinby w Turcji nie przyniosła żad-nych rezultatów: Ankara nie uznała niepodległości Abcha-zji, podobnie jak i władze rosyjskie, które zajmowały wy-czekującą pozycję, skłaniając się ku poparciu Szeward-nadze. Sytuacja ta dowodziła, że ani w Suchumi, ani w innych stolicach nie wiedziano, jak i czy w ogóle będzie rozwijać się abchaska państwowość228.

Pod nieobecność będącego w Turcji Ardzinby w parlamencie przewagę zdobyli zrzeszeni w „Demo-kratycznej Abchazji” działacze gruzińscy. Ogłosili oni zmianę nazwy republiki na Abchaską Republikę Autono-miczną oraz uznali się za prawomocnych reprezentantów społeczeństwa abchaskiego. Sytuacja ta, będąca w prak-tyce dowodem kształtującej się dwuwładzy, postawiła wracającego z Turcji Ardzinbę przed wyborem: albo szu-kania kompromisu z „Demokratyczną Abchazją” i Tbilisi lub pójścia na otwarty konflikt zbrojny, który zaangażo-

227 Zgodnie z obowiązującą konstytucją, do jej zmiany wymagana była kwalifikowana większość 2/3 głosów, za przywróceniem ustawy zasadniczej z 1925 roku zagłosowało jednak zaledwie 36 z 65 depu-towanych (bojkot głosowania przez deputowanych „Demokratycznej Abchazji”. 228 B. Coppieters, The Georgian-Abkhaz Conflict [w:] B. Coppieters, M. Emerson et al, Europeanization and conflict resolution. Case studies from the European periphery, Gent 2007, s. 199.

Rafał Czachor

164

wałby nie tylko siły zbrojne, ale i mieszkańców Abchazji, reprezentujących obie narodowości.

Zawieszenie broni w konflikcie południowoosetyj-skim (na mocy porozumienia zawartego w Dagomysie w czerwcu 1992 roku) oraz podniosła atmosfera związana ze świętowaniem przyjęcia Gruzji do ONZ na początku sierpnia 1992 roku pozwoliły wzmocnionemu kierownic-twu gruzińskiemu podjąć działania przeciwko władzom separatystycznej Abchazji229. Powód do wszczęcia działań przeciwko władzom republiki dał atak wiernej Ardzinbie Gwardii Narodowej na budynek MSW Abchazji podjęty w celu usunięcia z urzędu ministra spraw wewnętrznych Gruzina Giwi Łomanidze. Stanowisko to zajął Aleksander Ankwab, w szybkim czasie prowadząc do eliminacji Gru-zinów ze wszystkich podległych mu struktur oraz dozbra-jając Gwardię Narodową, milicję i wojska MSW. W rezul-tacie tego do czasu rozpoczęcia działań zbrojnych w sier-pniu 1992 roku władze Abchazji zdołały przygotować własne siły obrony. Po części w odpowiedzi na te działa-nia Gruzini utworzyli oddział „Mchedroini” oraz batalion gruzińskiej Gwardii Narodowej, co z resztą było związane nie tylko z kwestią abchaską ale z ogólną brutalizacją gru-zińskiego życia politycznego230. Wkroczenie wojsk gruziń-skich do Abchazji i zajęcie Suchumi uzasadniano koniecz-nością ochrony kolei, na której regularnie zdarzały się napady organizowane przez zwiadistów i abchaskie grupy przestępcze oraz brakiem odpowiedzi Ardzinby na we-

229 Б. Уригашвили, Абхазия сделала шаг в политический тупик, „Из-вестия” z dn. 27.07.1992 r. 230 D. Slider, Democratization in Georgia [w:] K.Dawisha, B. Parrott (red.), Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus, Cambridge 1997, s. 165.


165

zwanie Tengiza Kitowani, by ten złożył swoje pełnomoc-nictwa231.

Po wejściu sił gruzińskich kierownictwo abchaskie z Ardzinbą na czele ewakuowało się w będący jego głów-nym punktem oporu rejon gudaucki, kontynuując stamtąd walkę przy wsparciu ochotników z Kaukazu Północnego. W celu uzyskania szerszego wsparcia Ardzinba udał się do Groznego na rozmowy z Dżocharem Dudajewem i Zwia-dem Gamsachurdią, w Gudaucie negocjował ze stacjonują-cymi tam wojskami rosyjskimi oraz kontaktował się z władzami Kabardyno-Bałkarii. Oporem kierował popu-larny w społeczeństwie lider „Ajdygłary” Siergiej Szam-ba232.

Już 21 sierpnia 1992 władze Gruzji rozpoczęły wy-prowadzanie sił z Suchumi, odnotowując jednocześnie fa-lę przestępczości, która mogłaby być powstrzymana jedy-nie przy współpracy obu stron konfliktu. Gruzińska Rada Państwa poleciła abchaskiemu parlamentowi zwołać sesję i doprowadzić do stabilizacji sytuacji. Oznaczało to, że Tbilisi było skłonne do pokojowej regulacji konfliktu w oparciu o rozwiązanie najtrudniejszych zagadnień przez lokalne władze, bez własnej ingerencji. Centralne władze gruzińskie zadeklarowały wypracowanie nowej konstytucyjnej formuły, która gwarantowałaby Abchazji szeroką autonomię233. Negocjacje ze stroną gruzińską prowadzili pierwszy wicepremier Siergiej Bagapsz oraz minister spraw wewnętrznych Aleksander Ankwab, któ-rzy w odróżnieniu od Ardzinby byli skłonni do kompro-

231 Б. Уригашвили, В Сухуми гибнут люди и введен комендантский час, „Известия” z dn. 18.08.1992 r. 232 М. Тавхевлидзе, Грузино-абхазский конфликт становится многонациональным, пока в пределах Кавказа, „Независимая газета” z dn. 18.08.1992 r. 233 Б. Уригашвили, Полиция в Сухуми расстеливает мародеров на месте, „Известия” z dn. 21.08.1992 r.

Rafał Czachor

166

misu z Tbilisi234. Na początku września Ardzinba przy rosyjskim pośrednictwie zawarł z władzami Gruzji poro-zumienie o przerwaniu działań zbrojnych. Mimo że poro-zumienie to zostało wkrótce zerwane, a wojna rozgorzała na dobre, Rosja ustabilizowała swoją pozycję jako arbiter i jedyna siła dysponująca potencjałem do regulacji kon-fliktu.

Siły Abchazji jesienią 1992 roku odbiły z rąk gruziń-skich Gagrę i posuwały się w stronę Suchumi, jednak kon-trolę nad znacznymi obszarami republiki zachowywały władze Gruzji, które w październiku przeprowadziły wy-bory do tbiliskiego parlamentu, bojkotowane przez Ab-chazów. Trwające walki doprowadziły do masowego exo-dusu ludności gruzińskiej oraz poważnej zmiany struktury etnicznej republiki. Dopiero sukcesy militarne Ardzinby na początku 1994 roku i wypracowanie politycznego po-rozumienia odnośnie zawieszenia broni i powrotu uchodźców wyprowadziło Abchazję ze stanu wojny.

26 listopada 1994 roku Rada Najwyższa Abchazji przyjęła nową konstytucję wprowadzającą system rządów prezydenckich z rozwiązaniami bliskimi ustrojowi Gruzji – z urzędem wiceprezydenta. Wierni Ardzinbie deputo-wani Rady Najwyższej wybrali go na pierwszego prezy-denta republiki. Na stanowisku przewodniczącego parla-mentu zastąpił go długoletni działacz partyjny Sokrat Dżindżolija, pełniący od 1993 roku funkcję premiera Ab-chazji. Wiceprezydentem został dawny instruktor su-chumskiego komitetu KPZR Walerij Arszba. Opozycyjni politycy „Demokratycznej Abchazji” w czasie wojny, we wrześniu 1993 roku, opuścili terytorium republiki, jednak kontynuowali działalność polityczną mianując się rządem (na czele z Tamazem Nadareiszwili) i parlamentem Ab-

234 Б. Уригашвили, Выстрелы в Сухуми еще звучат, но до нового Сараево дело не дойдет, „Известия” z dn. 17.08.1992 r.


167

chaskiej Republiki Autonomicznej na wygnaniu. Wprowa-dzenie nowych zasad ustrojowych służyło wzmocnieniu obozu proprezydenckiego, który w zasadzie w tym czasie nie posiadał politycznej konkurencji – potwierdziły to wybory parlamentarne z listopada 1996 roku, w których większość miejsc zdobyli politycy związani z obozem Ar-dzinby.

Wyniki wyborów parlamentarnych oraz ogólny prze-bieg życia politycznego w republice potwierdzały zadzi-wiającą, jeśli uwzględnić trudne warunki powojenne i międzynarodową blokadę, stabilność systemu politycz-nego. Umocnienia i stabilizacji władz abchaskich dowodzi-ło m.in. wprowadzenie trójstopniowej struktury samo-rządu terytorialnego na mocy ustawy z 1997 roku oraz przeprowadzenie wyborów lokalnych w marcu 1998 ro-ku, które wygrali zwolennicy Ardzinby i utrzymania su-werenności.

Wśród obecnych na scenie politycznych aktorów drugiej połowy lat 90. i początku XXI wieku można było wyróżnić 4 podmioty. Tradycję i prawne zobowiązania Frontu Narodowego „Ajdygłara” kontynuował założony w 1998 roku ruch społeczny „Apsny”. Jego ambicją było zjednoczenie jak najszerszych kręgów społecznych wokół idei suwerenności republiki, pokojowego uregulowania konfliktu z Gruzją oraz współpracy z Rosją, zwłaszcza na niwie gospodarczej.

Poważne wpływy w republice utrzymywała Komuni-styczna Partia Republiki Abchazja, będąca zapleczem poli-tycznym Ardzinby oraz macierzystą partią większości ministrów oraz kierowników instytucji państwowych.

Trzecią siłą polityczną stał się w szybkim czasie Związek Weteranów Wojny lat 1992-1993 „Amcachara”, który został powołany w 1999 roku w obecności prezy-denta Ardzinby i premiera Bagapsza w celu zorganizowa-nia wokół obozu rządzącego byłych wojskowych oraz

Rafał Czachor

168

uczestników wojny. Wkrótce okazało się, że nie biorące udziału w politycznym „podziale łupów” środowisko żyją-cych w biedzie weteranów wymyka się spod kontroli obo-zu rządzącego. Przedstawiciele władz często wstępowali na łamach prasy w słowne przepychanki z działaczami „Amcachary”, co negatywnie odbijało się na społecznym poparciu dla Ardzinby i jego zaplecza politycznego. Przez długie lata środowisko weteranów starało się jednak nie wstępować w otwarty konflikt z rządzącymi i oficjalnie popierało głowę państwa235.

Czwartym podmiotem na scenie politycznej Abchazji była opozycja, która zaczęła zyskiwać trwałe struktury organizacyjne dopiero w drugiej połowie lat 90. W 1996 roku wokół Ludowej Partii Abchazji zaczęło kształtować się środowisko polityków sceptycznych wobec kursu władz, przejawiającego się klanowością i monopolizacją większości obszarów życia republiki. Mimo że ugrupowa-nie to nie zdobyło parlamentarnej reprezentacji, stało się ono platformą organizacyjną dla przeciwników Ardzinby w późniejszych latach. Podkreślić należy, że do 1999 roku opozycja abchaska działała półlegalnie, często ryzykując zdrowiem i życiem jej działaczy, zdanych na działania rządzących. Zmiana sytuacji nastąpiła wraz z częściowym zniesieniem blokady ekonomicznej Abchazji w 1999 roku. Do republiki zaczęły trafiać środki finansowe oraz rozpo-czął się proces prywatyzacji, w którym udało się również uczestniczyć działaczom opozycji. Wzmocnieni finansowo przeciwnicy Ardzinby zaczęli skupiać się w ruchu spo-łeczno-politycznym „Ajtajra”. Trafiali do niego dawni bli-scy współpracownicy prezydenta, którzy w różnym okre-sie zostali odsunięci od struktur władzy i utracili mate-rialne profity wynikające z przynależności do elity władzy.

235 Политический кризис в Абхазии: взгляд со стороны, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/41724>


169

W 1999 roku odbyły się wybory prezydenckie, pierwsze w których wyboru mieli dokonać obywatele. Dotychczasowy prezydent został jedynym zarejestrowa-nym kandydatem, poparli go komuniści, federacja związ-ków zawodowych i ludowo-patriotyczny ruch „Apsny” (dawna „Ajdygłara”). Na wiceprezydenta został zgłoszony dotychczasowy wiceprezydent Walerij Arszba. Centralna Komisja Wyborcza nie zarejestrowała zgłaszającego chęć udziału w wyborach dawnego współpracownika Ardzin-by, mieszkającego w USA Jachji Kazana, powołując się na niedostateczną znajomość przez niego języka abchaskiego oraz popieranemu przez Ludową Partię Abchazji i środo-wisko polityków opozycyjnych wobec Ardzinby – Leoni-dowi Lakerbai. Ardzinba uzyskał poparcie 99% głosują-cych. Głosy o bezprawności wyborów przeprowadzonych w warunkach przymusowej emigracji znacznej części mieszkańców republiki w związku z działaniami wojen-nymi były przez władze w Suchumi odrzucane z argu-mentacją, że w wyborach wzięło udział ponad 50% ogól-nej liczby obywateli z 1989 roku (frekwencja wyniosła niecałe 88%). Równocześnie z wyborami głowy państwa przeprowadzone zostało referendum ogólnopaństwowe w kwestii akceptacji obowiązującej konstytucji z 1994 roku ogłaszającej Abchazję suwerennym państwem. Pozy-tywnie na to pytanie odpowiedziało 97,5% głosujących.

Zaplanowane na jesień 2001 roku wybory parlamen-tarne zostały przełożone o 4 miesiące w związku z napiętą sytuacją w wąwozie kodorskim, gdzie komplikowało ją wtargnięcie około 400 bojowników czeczeńskich236. Po-ważne zagrożenie odnowieniem wojny abchasko-gruziń-skiej w końcu 2001 roku stało się źródłem kryzysu we-wnątrzpolitycznego. Weterani wojny lat 1992-1994, or-

236 В Абхазии перенесены парламентские выборы, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/12019>

Rafał Czachor

170

ganizacje kobiecie i opozycyjni wobec Ardzinby politycy oskarżyli władze, przede wszystkim gabinet Anriego Dżergenii, o bierność i nieudolność w czasie walk w wą-wozie kodorskim oraz zgodę na opuszczenie przez wojska rosyjskie bazy w Gudaucie237. Mimo że wobec rządu nie zostało przyjęte wotum nieufności, to coraz wyraźniej dawały o sobie znać społeczne głosy niezadowolenia z działań władz separatystycznej republiki. Z krytyką pryncypialnej odmowy przez kierownictwo abchaskie podejmowania rozmów pokojowych z Tbilisi wystąpiło Stowarzyszenie Kobiet Abchazji, które zaczęło wyrastać na wpływową siłę polityczną238. Niezadowolony z Ardzin-by elektorat starał się równolegle zagospodarować ruch społeczno-polityczny „Ajtajra” na czele z Leonidem Laker-bają. Głosił on konieczność zapewnienia rzeczywistej zwierzchniości prawa, reformy instytucji państwowych, m.in. poprzez powołanie Sądu Konstytucyjnego239.

Działaczom „Ajtajry” oraz Partii Ludowej odmawiano rejestracji kandydatur w wyborach parlamentarnych w 2002 roku, co spowodowało ich bojkot przez te ugru-powania. Działania te wpisały się w dążenia władz repu-bliki do ograniczenia roli opozycji i umożliwienia zdobycia większości w izbie przez proprezydencką partię „Apsny”. W przeprowadzonych 2 marca wyborach w okręgach jed-nomandatowych większość miejsc zajęli politycy związani

237 W praktyce decyzja Rosji o opuszczeniu Gudauty była częścią zobo-wiązań przyjętych na stambulskim szczycie OBWE w 1999 roku w sprawie wyprowadzenia wojsk z Zakaukazia. Абхазский парламент не поддержал вотум недоверия правительству, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/12051> 238 Женский "круглый стол" в Абхазии, Кавказский Узел, <www.kav-kaz-uzel.ru/articles/13035> 239 Делегаты съезда общественно-политического движения "Аит-аира" считают, что Абхазия переживает глубокий системный кризис, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/44085>


171

z obozem rządzącym reprezentujący „Apsny” oraz „Amca-charę”240.

Na przeprowadzonym w marcu 2003 roku zjeździe „Amcachary” – jednoczącej większość abchaskich rezer-wistów – wyraźnie dała o sobie znać rodząca się w środo-wisku weteranów opozycja wobec władz republiki. Pod-kreślono nieefektywność polityki socjalnej, niedosta-teczną troskę o kombatantów wojny oraz niedostateczne wychowanie patriotyczne młodzieży. Na zjeździe wystąpi-li liderzy opozycji – współprzewodniczący „Ajtajry” La-kerbaja i Partii Ludowej Jakub Lakoba, co było wyraźnym sygnałem zarysowującego się zwarcia szeregów sił kry-tycznie nastawionych wobec Ardzinby. Jednocześnie „Am-cachara” jeszcze nie przechodziła do opozycji, deklarując umiarkowane poparcie dla prezydenta państwa241.

Znaczący wpływ na rozwój życia politycznego Abcha-zji od 2002 roku zaczął wywierać pogarszający się stan zdrowia jej prezydenta. Długotrwałe pobyty Ardzinby w moskiewskich szpitalach spowodowały, że w kon-tekście oczekiwanej zmiany na stanowisku prezydenta republiki zaostrzyła się walka polityczna. Środowisko opozycyjne oraz związane z „Amcacharą” kręgi wetera-nów zaczęły podnosić głosy o konieczności przedtermi-nowego ustąpienia Ardzinby z zajmowanego urzędu. Przeciwko prezydentowi Abchazji miały świadczyć po-ważne błędy polityczne, odbijające się na jakości życia politycznego, narastaniu tendencji autorytarnych, rozwo-ju przestępczości zorganizowanej oraz pauperyzacji sze-rokich kręgów społecznych.

240 Верховный суд Абхазии разбирает жалобы кандидатов от оппозиции, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/17333> 241 В Сухуме состоялся съезд ОПД "Амцахара", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/35134>

Rafał Czachor

172

W kwietniu 2003 roku doszło o zamachu na siedzibę „Amcachary”, co zostało odebrane jako próba zdestabili-zowania jednego z kluczowych aktorów politycznych w państwie242. Wkrótce po tym wydarzeniu organizacja weteranów i rezerwistów wezwała Ardzinbę do dymisji oraz stanęła po stronie opozycji i klanu oczamczyrskie-go243. Szukająca ideowego wsparcia i politycznej strategii „Amcachara” zbliżyła się z „Ajtajrą”, choć sięganie przez nią do skłóconych z rządzącymi, lecz wciąż kojarzonych z klanem Ardzinby polityków jak Arni Dżerengija i Sokrat Dżindżolija w pewnym stopniu obniżało poziom społecz-nego zaufania do odnowionej opozycji. Ostatecznie ugru-powania nie utworzyły wspólnego bloku politycznego, nie znajdując kompromisu w bieżących kwestiach. Ruchy polityczne opozycji stały się w pewnym stopniu począt-kiem kampanii przed zaplanowanymi na 2004 wyborami prezydenckimi. Przygotowania opozycji do wyborów włą-czyły powołanie w marcu 2004 roku wzorowanego na rosyjskiej partii władzy ugrupowania „Jedinaja Abchazja”, które utworzyło wspólny blok wyborczy z „Amcacharą”. Z dwóch możliwych opozycyjnych kandydatur na prezy-denta: Siergieja Szamby i Bagapsza politycy wybrali Ba-gapsza.

Obóz rządzący starał się dyskredytować działaczy opozycji: wciąż otoczony nimbem nietykalności i auto-rytetu Ardzinba oskarżył czołowych działaczy opozycji w tym Ankwaba o różne przewiny, wykorzystując mate-riał kompromatu. W tym samym czasie na premiera został mianowany dotychczasowy wicepremier i minister obro-

242 Взорван офис общественно-политического движения "Амца-хара", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/38412> 243 Форум ветеранов грузино-абхазской войны рекомендовал лидеру Абхазии добровольно уйти в отставку, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/42121>


173

ny Raul Chadżimba, który wkrótce wyrósł na lidera obozu rządzącego i został namaszczony na następcę Ardzinby.

Określony wpływ na przebieg przygotowań do wybo-rów miało utrzymanie przez parlament cenzusu dla kan-dydatów na urząd prezydenta republiki w postaci obo-wiązku 5 lat ciągłego zamieszkania na terenie Abchazji. Parlamentarzyści podejmując taką decyzję celowo wyklu-czyli z walki o najwyższy urząd popieranego przez Kreml długoletniego pracownika ministerstwa ds. sytuacji nad-zwyczajnych Nodara Chaszbę, którego wkrótce przed wy-borami Ardzinba uczynił premierem republiki. W tym wypadku działania parlamentarzystów zmierzające do rzeczywistego ograniczenia wpływów Rosji w Abchazji zgodne były z nastrojami społecznymi: głównie z po-wodów bliskich więzi z Rosją na poparcie w wyborach nie mógłby liczyć Anri Dżerengija244.

W czasie kampanii wyborczej obie strony oskarżały się wzajemnie o różne przewiny, doszło również do zabój-stwa politycznego: zastrzelony został były mer Suchumi, związany z „Amcacharą” Garri Ajba. Było to trzecie w ciągu półtora roku zabójstwo wysokiego rangą działa-cza związku weteranów wojennych245. Fakty te dowodziły zarówno słabości skorumpowanych i powiązanych siatką nieformalnych zależności organów porządkowych, jak i słabości całego systemu politycznego republiki. Napięcie podnosiła również zdeterminowana postawa nowego prezydenta Gruzji Saakaszwili, który deklarował chęć przywrócenia kontroli nad Abchazją i innymi niepokor-nymi częściami państwa. W samej Abchazji nastroje pro-testu wobec polityków potęgowała postępująca paupery-

244 Президентские выборы в Абхазии, Кавказский Узел, <www.kav-kaz-uzel.ru/articles/57730> 245 И. Хашиг, Борбьа за власть в Абхазии обостряется, Institute for War&Peace Reporting, <http://iwpr.net/node/24092>

Rafał Czachor

174

zacja ludności, upadek gospodarki, rozwój przestępczości, fala emigracji młodych ludzi a także narkomanii i innych zagrożeń społecznych246.

Koniec drugiej kadencji Ardzinby oznaczał koniec ważnego okresu w życiu politycznym republiki. Odcho-dząc z urzędu pierwszy, cieszący się przez długie lata cha-ryzmą i uznaniem przywódca zostawiał Abchazję w sytu-acji skłaniającej do dwojakich ocen: z jednej strony repu-blika utrwaliła zręby swojej państwowości, rozbudowała instytucje państwowe, obroniła niezależność w wojnie z Gruzją, wykształcił się w niej system partyjny oraz pod-stawy społeczeństwa obywatelskiego; z drugiej strony społeczeństwo doznawało większych cierpień ze strony biurokratów niż w wyniku konfliktu zbrojnego z lat 1992-1994, jedna trzecia obywateli nie miała pracy, a przemyt i nielegalna działalność gospodarcza były pod kontrolą rządzących, którzy w tych kwestiach potrafili się porozu-mieć z kręgami przestępczymi Gruzji.

Ardzinba w czasie swoich rządów zdominował sys-tem polityczny, podporządkował sobie parlament i utrud-niał rozwój pełnowartościowego, demokratycznego życia politycznego. W rezultacie, gdy stało się jasne że czas jego rządów dobija końca ze względu na regulacje prawne i zły stan zdrowia, republika stanęła przed problemem wyło-nienia jego następcy, bądź z grona jego politycznego za-plecza, bądź opozycji. Każdy z tych wariantów wiązał się z perspektywą poważnych przeobrażeń, redefinicji pozy-cji poszczególnych aktorów politycznych.

Ostatecznie grono faworytów w wyborach prezy-denckich w 2004 roku stanowiła trójka polityków: repre-zentujący dotychczasowy obóz władzy, dawny pracownik

246 Д. Державин, Абхазия на рубеже эпох: от автократии к демо-кратии, „Военно-промышленный курьер”, <http://vpk-news.ru/-articles/156>


175

radzieckiego KGB Chadżimba, popierany przez „Jediną Abchazję” i „Amcacharę” Bagapsz oraz reprezentujący „Ajtajrę” Ankwab. Mimo że największymi zasobami finan-sowymi dysponował posiadający firmę w Moskwie An-kwab, to na gruncie politycznym walka miała się odbyć pomiędzy Chadżimbą i Bagapszem. Chadżimba występo-wał jako polityk bardziej zdecydowany wobec Gruzji i nieprzejednany w kwestii regulacji stosunków bilateral-nych, chętnie odwoływał się do haseł o konieczności pro-wadzenia twardej polityki wobec Tbilisi, a więc bezpo-średnio kontynuował linię polityczną Ardzinby. Bagapsz z kolei prezentował się jako bardziej umiarkowany i skłonny do kompromisu z władzami gruzińskimi, za swój cel głosił sanację państwa, ukrócenie samowoli rządzące-go klanu i poprawę sytuacji materialnej obywateli. Pozy-cja ideowa Ankwaba była bliska Bagapszowi – on również wskazywał na konieczność wprowadzenia praworządno-ści i zachowania równowagi pomiędzy gałęziami wła-dzy247. Ostatecznie kandydatura Ankwaba we wrześniu 2004 roku nie została zarejestrowana – odmówił on pod-dania się egzaminowi z języka abchaskiego a także nie zamieszkiwał stale na terytorium republiki. Decyzja ta spowodowała oburzenie w szeregach „Ajtajry”, a Ankwab swojego poparcia udzielił Bagapszowi.

Ostatnim akordem kampanii wyborczej był zorgani-zowany 30 września koncert z okazji kolejnej rocznicy zakończenia wojny. Występujący na scenie rosyjscy arty-ści wprost wyrazili swoje poparcie Chadżimbie, które już wcześniej deklarowali inni politycy, m.in. Władimir Putin

247 Президентский марш в Сухуми, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/59312>; Александр Анкваб: "Смена системы власти – стратегическая задача движения", Кавказский Узел, <www.kav-kaz-uzel.ru/articles/59723>

Rafał Czachor

176

i Władimir Żyrinowski248. Gesty te jednak spotkały się z przeciwną do oczekiwanej reakcją – liczni wyborcy skłonni oddać głos na kandydata obozu władzy zmienili swoją decyzję, tłumacząc to sprzeciwem wobec próby zbyt dalekiej ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy Ab-chazji249.

Polityczne deklaracje wszystkich kandydatów wska-zywały na to, że wraz z odejściem Ardzinby końca dobiega półwojenny autorytaryzm, a republika winna wstąpić na drogę rozwoju instytucji demokratycznych, ustabilizować zasady życia politycznego oraz dokonać poważnych przemian gospodarczych. W tej sytuacji wyniki wyborów były trudne do przewidzenia: szanse wzmocnionej opozy-cji oraz osłabionego usunięciem się w cień obozu Ardzin-by wydawały się równe, a wynik głosowania w dużym stopniu wydawał się zależny od decyzji wyborców naro-dowości gruzińskiej, zamieszkujących wschodnią część Abchazji250. Jak się miało okazać, poparcie Chadżimby przez obóz Ardzinby oraz Rosję przyniosło skutek od-wrotny do zamierzonego – w ostatnim okresie przed wy-borami z każdym dniem poparcie dla tego polityka spada-ło. Nie pomogło nawet to, że Chadżimbie udało się tuż przed wyborami doprowadzić do wypłacania przez Rosję posiadającym rosyjskie obywatelstwo Abchazom rent i emerytur.

248 G. Sepashvili, T. Gularidze, Putin Meddles in Abkhazia Presidental Race, <www.civil.ge/eng/article.php?id=7721> 249 О. Алленова, Президент Кремля, „Коммерсанть” z dn. 4.10.2004 r. 250 W regionach tych większą sympatią cieszył się Bagapsz. Wynikało to z bardziej umiarkowanych deklaracji Bagapsza w sprawie położenia ludności gruzińskiej w Abchazji oraz dawnej sympatii do niego, jeszcze z czasów ZSRR gdy przyszły prezydent był rejonowym sekretarzem KPZR w zamieszkałej przez Gruzinów Oczamczyrze, będącej ostoją związanego z nim klanu. О. Алленова, Рауля Хаджимбу просят в пре-зидентскую кампанию, „Коммерсантъ” z dn. 20.10.2009 r.


177

Wybory odbyły się 3 października 2004 roku. Choć ich obserwatorzy nie zauważyli poważniejszych naruszeń prawa, zwolennicy Bagapsza wyszli na ulice Suchumi w proteście przeciwko sposobowi, w jaki zliczane są gło-sy, jak i jednostronnej prezentacji wyborów w rosyjskich kanałach telewizyjnych. Nieoficjalne informacje o zwycię-stwie Bagapsza skłoniły zwolenników Chadżimby do or-ganizacji własnych manifestacji. Oczekiwaniu na ostatecz-ny wynik wyborów towarzyszyło podwyższone napięcie, grożące falą ulicznych strać i użyciem sił porządkowych. Wyniki ogłoszono 11 października: większość głosów (50,08%) uzyskał Bagapsz, zaś Chadżimba zajął drugie miejsce (35,6%). Wynik ten był zaskoczeniem dla obozu rządzącego i spowodował jego nerwową reakcję, w tym dymisję Centralnej Komisji Wyborczej.

Wspierany przez obóz gudaucki Wladislawa Ardzinby Chadżimba odmówił uznania rezultatów wyborów, twier-dząc że do udziału w nich dopuszczono wbrew abcha-skiemu prawu obywateli Gruzji i wezwał swoich zwolen-ników do przeprowadzenia protestów, którzy zaczęli prowadzić okupację budynku filharmonii. Również wy-borcy Bagapsza, w tym członkowie „Amcachary” wyszli manifestować, co doprowadziło do starć obu grup251. 28 października Sąd Najwyższy uznał zwycięstwo Bagapsza, by następnego dnia odwołać swoją decyzję i ogłosić wyni-ki wyborów za nieważne252. Zwolennicy Chadżimby wtar-gnęli do budynku parlamentu, blokując jego pracę, z kolei zwolennicy Bagapsza zajęli budynek telewizji, utrudniając

251 Г. Сысоев, Цена вопроса, „Коммерсанть” z dn. 15.10.2004 r.; В. Новиков, Г. Сысоев, Выборы превратились в разбирательство, „Коммерсанть” z dn. 20.10.2004 r. 252 М. Зыгарь, Верховный сыд Абхазии выбрал президента, „Ком-мерсанть” z dn. 29.10.2004 r.

Rafał Czachor

178

doprowadzenie do kompromisu253. O determinacji obozu opozycji świadczy fakt, że zwolennicy Bagapsza próbowali zająć kompleks budynków administracji prezydenta i doprowadzić do jego inauguracji. Ardzinba oraz Cha-dżimba uznali te działania za próbę uzurpacji władzy oraz zwrócili się o pomoc do Rosji w celu przywrócenia po-rządku konstytucyjnego. Położenie Chadżimby kompli-kowało przejście na stronę Bagapsza oddziałów MSW, poparcie kandydata opozycji przez zgromadzenie star-szych przywódców rodowych, deputowanych parlamentu oraz faktyczne kontrolowanie przez zwolenników Ba-gapsza większej części republiki.

Oprócz obozu Ardzinby największym przegranym elekcji prezydenckiej okazała się Rosja. Z tego też powo-du, aby nie tracić kontroli nad nieuznawaną republiką, włączyła się w proces negocjacji pozwalających na wyjście Abchazji z politycznego kryzysu, jednocześnie zamykając granicę oraz zaprzestając wypłat świadczeń socjalnych254. Wymierzone w praktyce w obywateli Abchazji działania władz rosyjskich miały na celu doprowadzenie do ko-rzystnego dla Rosji rozwiązania w postaci osadzenia Cha-dżimby na urzędzie głowy państwa. Wzmocniło to jednak tylko społeczną niechęć do tego polityka oraz skonsoli-dowało społeczeństwo wokół Bagapsza255. Przy udziale Ardzinby i rosyjskich polityków na początku grudnia 2004

253 О. Зорин, Сергею Багапшу не удалось обменять телевидение на парламент, „Коммерсанть” z dn. 9.11.2004 r. 254 Zamknięcie przez Moskwę granicy rosyjsko-abchaskiej tuż przed szczytem sezonu mandarynkowego (eksport tych owoców do Rosji jest jednym z głównych źródeł dochodu republiki) zostało bardzo nega-tywnie odebrane przez mieszkańców Abchazji. Dodatkowo, dla wielu z nich, pracujących w Rosji, zamknięcie granicy oznaczało brak moż-liwości dojazdu do miejsca pracy, a w konsekwencji jej utratę. 255 О. Алленова, Страна вошодящего Сочи, „Коммерсантъ Власть” z dn. 17.12.2007 r.


179

roku osiągnięto porozumienie o przeprowadzeniu po-nownych wyborów, w których kandydować mieli wspól-nie Bagapsz – jako kandydat na prezydenta i Chadżimba jako kandydat na wiceprezydenta256. Porozumienie te dowodziło odpowiedzialnej postawy Bagapsza, który zgo-dził się na ustępstwa względem obozu Chadżimby (zrezy-gnował z tego, by wiceprezydentem był współpracujący z nim Stanislaw Lakoba) w imię zażegnania możliwości wybuchu wojny domowej. Przygotowania do powtórnych wyborów wciąż przebiegały w napiętej atmosferze – bę-dące bastionem obozu Ardzinby partia „Apsny” oraz ab-chaski oddział rosyjskiej Partii Liberalno-Demokratycznej Żyrinowskiego wzywały do ich bojkotu257. Deklaracje te były dowodem tego, że dotychczasowy obóz rządzący zaczął tracić nadzieję na utrzymanie wpływów oraz prawdopodobnie ostatecznie stracił poparcie Kremla, dla którego Bagapsz był w pełni akceptowalną kandydaturą.

W powtórzonych 12 stycznia wyborach prezydenc-kich przy frekwencji wynoszącej 58% Bagapsz i Cha-dżimba jako kandydat na wiceprezydenta uzyskali 91,6% głosów, reprezentujący Partię Ludową Jakub Lakoba zgromadził 4,5% głosów258. Osiągnięty konsensus i wynik wyborów pozwoliły Abchazji wyjść z najpoważniejszego kryzysu politycznego w historii młodej republiki, choć niejasna postawa Chadżimby, który wchodził w skład władz państwowych a jednocześnie dystansował się od

256 P.J. Sieradzan, op. cit., s. 208; Соглашение о мерах по достижению национального согласия в Абхазии (полный текст), ИА REGNUM, <www.regnum.ru/news/371794.html>; Чрезвычайное соглашение, „Коммерсанть” z dn. 8.12.2004 r. 257 Ряд партий и НПО Абхазии выступают против проведения выборов президента, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/-articles/68050> 258 Сергей Багапш выиграл президентские выборы в Абхазии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/68231>

Rafał Czachor

180

polityki Bagapsza, konstruując własne zaplecze polityczne przyczyniała się do utrzymywania się atmosfery we-wnątrzpolitycznego konfliktu.

Swoje zwycięstwo w dużej mierze Bagapsz zawdzię-czał poparciu udzielonemu mu przez Ankwaba, który sta-wał się coraz ważniejszym graczem na abchaskiej scenie politycznej. Wraz z objęciem urzędu głowy państwa Ba-gapsz powołał Ankwaba na stanowisko szefa rządu. Par-lamentarna większość jeszcze w ciągu kryzysu politycz-nego, widząc bezperspektywiczność trwania po stronie obozu Ardzinby-Chadżimby, przeszła ku współpracy z Bagapszem. Dobra atmosfera w relacjach pomiędzy Ba-gapszem i Ankwabem pozwalała mieszkańcom Abchazji wierzyć w składane przez prezydenta deklaracje zmian w polityce państwa i materialnym położeniu ludności.

Już na początku marca 2005 roku doszło do nieuda-nego zamachu na życie Ankwaba, który był wiązany z kremlowską próbą pełnego podporządkowania sobie władz Abchazji (Ankwab był postrzegany jako bardziej niezależny i skłonny ku zachowaniu dystansu od Moskwy niż Bagapsz) jak i próbą destabilizacji sytuacji przez klan gudaucki. Sam Ankwab i władze republiki starały się wią-zać to wydarzenie nie z polityką, lecz działalnością gan-gów przestępczych. Wkrótce z resztą w związku z poja-wiającymi się informacjami o zbliżającym się wycofaniu baz rosyjskich z terytorium Gruzji doszło do wyraźnego zbliżenia Suchumi i Moskwy, gdyż władze Abchazji jedno-znacznie zadeklarowały chęć pozostania pod patronatem Rosji i goszczenia na swoim terytorium rosyjskich baz wojskowych259. Parlament Abchazji zwrócił się zaś do władz Rosji o uznanie niepodległości republiki. Bagapsz prezentował również bardziej koncyliacyjne niż poprzed-

259 О. Алленова, Абхазия готова стать Грузией для российских военных, „Коммерсантъ” z dn. 16.03.2005 r.


181

nik stanowisko w kwestii stosunków z Tbilisi – jako wy-jątkowo pozytywne odebrano deklaracje umożliwiania powrotu do domów gruzińskich uchodźców z okresu woj-ny lat 1992-1994 oraz dopuszczenie posiadania podwój-nego obywatelstwa gruzińsko-abchaskiego260.

Czynnikiem destabilizującym sytuację w Abchazji by-ło funkcjonowanie w znajdującym się pod gruzińską kon-trolą galskim rejonie tak zwanego rządu republiki na uchodźstwie. Uzasadnione walką z terroryzmem zajęcie przez siły gruzińskie wąwozu kodorskiego posłużyło kon-trolowanym przez Tbilisi władzom na uchodźstwie do rozmieszczenia swojej siedziby w położonej na tym ob-szarze Czchałcie. W praktyce nie miało ono większego wpływu na życie polityczne Abchazji.

Zaplanowane na marzec 2007 roku wybory parla-mentarne miały być kolejną rundą starcia zwolenników Bagapsza i jego przeciwników, związanych z dawnym obozem Ardzinby. Przebieg kampanii był zdeterminowa-ny podwyższonym napięciem w relacjach z Gruzją, spo-wodowanym operowaniem sił gruzińskich w wąwozie kodorskim. Wszystkie siły polityczne deklarowały ko-nieczność zapewnienia suwerenności państwa, wzmoc-nienia jego instytucji oraz dążenia do zdobycia powszech-nego uznania jako warunku sine qua non zapewnienia bezpieczeństwa obywateli i dalszego rozwoju. W tym za-kresie wszystkie startujące w wyborach siły polityczne szczególną rolę nadawały Rosji, postrzeganej jako jedyny gwarant bezpieczeństwa Abchazji w istniejących warun-kach. Obóz rządzący podkreślał przy tym, że nie ma w jego szeregach istotnych różnic programowych, a zwycięstwo

260 С кем быть, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/73785>

Rafał Czachor

182

w wyborach pozwoli prezydentowi na prowadzenie sku-tecznych działań na rzecz sanacji państwa261.

Władze szczególnie podkreślały wolę przeprowadze-nia wyborów w sposób uczciwy i nie pozwalający na kwe-stionowanie ich rezultatów262. Wybory odbywały się w okręgach jednomandatowych – w pierwszej turze wy-borów udało się wybrać 18 z 35 deputowanych, w ko-lejnej turze uzupełniono skład izby. 28 miejsc w parla-mencie przypadło tworzącej proprezydencki blok „Jedinej Abchazji”, „Amcacharze” oraz „Ajtjarze”. 7 mandatów przypadło opozycji, w której znalazła się Komunistyczna Partia Abchazji, Forum Jedności Narodowej Abchazji (w jego składzie: „Apsny”, Partia Ludowa i Partia Socjalde-mokratyczna) oraz Kongres Wspólnot Rosyjskich263. Prze-wodniczącym parlamentu został wybrany Nugzar Aszuba.

O ile współpraca posiadających większość w parla-mencie sił z prezydentem układała się właściwie, to wice-prezydent Chadżimba w wielu istotnych dla republiki kwestiach zajmował odrębne stanowisko. Oponował on m.in. w sprawie umożliwienia nadawania Gruzinom po-dwójnego obywatelstwa czy sprowadzenia do republiki Czeczenów w charakterze sił pokojowych stacjonujących na pograniczu abchasko-gruzińskim. Balansował on po-między rządem i opozycją, a prezentując odmienne od Bagapsza i Ankwaba poglądy chciał utrzymać pozycję indywidualnego gracza politycznego oraz organizować wokół siebie własne zaplecze. W końcu maja 2009 roku Chadżimba podał się do dymisji a jako powód swojej de-cyzji podał niezgodę na działania Bagapsza, skutkujące rzekomo destabilizacją społeczeństwa oraz wzrostem 261 Шамба: во власти Абхазии нет раскола, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/109004> 262 В. Новиков, Н. Фильченко, Абхазия подала голос, „Коммерсантъ” z dn. 5.03.2007 r. 263 В. Новиков, Борьба за власть, „Коммерсантъ” z dn. 19.03.2007 r.;


183

nastrojów antyrosyjskich264. Polityk ten nieprzypadkowo zagrał kartą rosyjską – deklarując się jako działacz dbają-cy o interesy rosyjskie, chciał umocnić swoją pozycję na Kremlu oraz zapewnić sobie jego poparcie w najbliższych wyborach prezydenckich. Jego zaplecze partyjne stanowi-ło Forum Jedności Narodowej, w składzie którego znaj-dowała się dawna republikańska „partia władzy” repre-zentująca obóz Ardzinby „Apsny” oraz Partia Ludowa.

Szczególnie ważnym dla rozwoju systemu politycz-nego Republiki Abchazja okresem jest czas od marca 2008 roku, gdy Rosja oficjalnie zniosła blokadę republiki a zwłaszcza od wojny sierpniowej i mającego tuż po niej miejsce oficjalnego uznania niepodległości ze strony Rosji w końcu sierpnia 2008 roku. Przebieg i konsekwencje wojny sierpniowej były dużo mniej dramatyczne niż w przypadku Osetii Południowej. Abchazja nie doznała tak poważnych zniszczeń w infrastrukturze, jej system poli-tyczny w wyniku konfliktu nie doznał większego wstrzą-su, co więcej, udało się odbić z rąk gruzińskich obszary Górnej Abchazji, znajdujące się od 2006 roku poza kontro-lą Suchumi i będące miejscem rezydowania alternatyw-nych władz Abchazji, podległych Tbilisi.

Działania wojenne unaoczniły, że dotychczasowa formuła nieefektywnego procesu pokojowego doznała porażki. Dla władz Abchazji stało się to powodem do od-nowienia wezwań do społeczności międzynarodowej, a zwłaszcza do Rosji, by uznała jej niepodległość265. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych w Suchumi odbył się wielotysięczny wiec w Suchumi, który wyraził poparcie dla działań prezydenta i parlamentu na rzecz uznania suwerenności Abchazji. Starania te poparła izba

264 W. Górecki, Ambiwalencja „niepodległości”, op. cit. 265 Сергей Шамба: вопрос о статусе Абхазии - вне обсуждения, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/140447>

Rafał Czachor

184

wyższa a następnie również izba niższa rosyjskiego par-lamentu i zwróciła się o podjęcie przez prezydenta Dmi-trija Miedwiediewa odpowiednich kroków. Ukaz uznający niepodległą Abchazję i Osetię Południową prezydent Rosji podpisał 26 sierpnia 2008 roku. Miedwiediew stwierdzał, że taka decyzja podyktowana jest zarówno wolą samych mieszkańców obu republik, jak i koniecznością ich fizycz-nej ochrony przed agresywnymi działaniami Gruzji266. Niejako w odpowiedzi na krok Kremla, Bagapsz ogłosił, że Abchazja będzie dążyć do członkostwa w WNP oraz Pań-stwie Związkowym Białorusi i Rosji (mimo że oprócz Rosji żaden z członków WNP nie uznał jej niepodległości)267.

Uznanie niepodległości Abchazji przez Rosję jedno-znacznie zwiększyło zależność separatystycznej republiki od Kremla. W ciągu kolejnych dwóch lat ważniejsze ele-menty abchaskiej infrastruktury – w tym kolejowa, lotni-cza i morska – znalazły się pod pełną kontrolą firm rosyj-skich. Atrakcyjne turystycznie abchaskie wybrzeże stało się popularnym miejscem odpoczynku Rosjan oraz inwe-stycji w nieruchomości. Odbudowa gospodarki ruszyła na udzielony przez Rosję kredyt w wysokości 3 miliardów rubli, który w praktyce stał się zastawem abchaskiej su-werenności. W krótkoterminowej perspektywie wydarze-nia te poprawiły kondycję budżetu Abchazji, jednak

266 Сход народа Абхазии поддержал действия руководства рес-публики по признанию независимости, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/140728>; Совет Федерации просит Медведева признать независимость Южной Осетии и Абхазии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/140844>; Прези-дент России подписал указы о признании независимости Южной Осетии и Абхазии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/-articles/140895>; О признании Республики Абхазия, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/140974> 267 Багапш: Абхазия намерена вступить в Союзное государство и СНГ, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/143507>


185

z pewnością nie przyczyniły się do wzmocnienia samej republiki jako niepodległego państwa268.

Od początku 2009 roku zaczęła zostrzać się rywaliza-cja dwóch bloków politycznych: obozu oczamczyrskiego skupionego wokół Bagapsza, w skład którego wchodziły siły którym udało się odsunąć od władzy Ardzinbę – „Je-dinaja Abchazja”, „Amcachara”, „Ajtajra” oraz obozu gu-dauckiego będącego kontynuacją dawnego klanu Ardzin-by w postaci partii komunistycznej oraz Frontu Jedności Narodowej Abchazji (na jego czele stoi Astamur Tanija, dawny pomocnik prezydenta Ardzinby). Dychotomiczny obraz abchaskiej sceny politycznej, utrzymujący się od poprzednich wyborów prezydenckich w 2004/2005 roku, dowodził żywotności podziałów o charakterze w gruncie rzeczy koteryjno-klanowym. Oprócz kwestii personal-nych, przynależności do tej czy innej grupy, oba bloki na gruncie ideowym różnił stopień zaangażowania na rzecz włączenia republiki w skład Rosji oraz stosunek do Gruzji i regulacji przyszłości gruzińskich uchodźców. Obóz pro-prezydencki reprezentował stanowisko bliższe zachowa-niu suwerenności i odrębności od Rosji (Bagapsz twier-dził, że Abchazja nie wejdzie w skład Rosji ani żadnego innego państwa269), mimo budowy szczególnych, uprzywi-lejowanych relacji oraz umożliwienia powrotu uchodźcom i konieczności w dłuższej perspektywie czasowej norma-lizacji relacji z Tbilisi, podczas gdy obóz antyprezydencki był bliższy idei włączenia Abchazji w skład Rosji (nawet jeśli w rzeczywistości tego postulatu miałby nigdy nie zrealizować) oraz przeciwny kompromisowej polityce względem Gruzji. Bagapsz bazował na umiarkowanym

268 О. Алленова, Друг, товарищ и враг, „Коммерсантъ Власть” z dn. 1.06.2009 r. 269 Багапш: Абхазия не будет регионом России, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/160766>

Rafał Czachor

186

elektoracie oraz na poparciu kręgów gospodarczych, co sprawiało że był niekwestionowanym liderem politycz-nym i zdecydowanym faworytem w przyszłej walce o pre-zydenturę270.

W obliczu zbliżających się wyborów prezydencki obóz popierający Chadżimbę (ponownie zgłoszonego do wyborów przez Front Jedności Narodowej i Partię Ludo-wą) odwołał się do narzędzi z kampanii z roku 2004: opo-zycja oskarżyła Bagapsza i „Jediną Abchazję” o zbyt ła-godną politykę wobec Gruzji oraz próbę zapewniania so-bie zwycięstwa poprzez nadawanie abchaskiego obywa-telstwa zamieszkującym rejon Gali – zachodnią część pań-stwa – Gruzinom. W efekcie proces wydawania paszpor-tów w tej prowincji został wstrzymany, co było podykto-wane chęcią udowodnienia opozycji, że „Bagpasz wygry-wa nie dzięki głosom Gali, lecz całej republiki”. Obóz Cha-dżimby próbował również, dość przewrotnie, dowieść, że sprzedaż abchaskiej kolei i suchumskiego portu lotniczego Rosjanom w rzeczywistości jest przejawem polityki anty-rosyjskiej271. Argumenty te nie znajdowały jednak zrozu-mienia ani wśród obywateli Abchazji, ani na Kremlu, dla którego zmiana orientacji z Bagapsza na Chadżimbę była-by zbędna i nic nie wnosząca.

W grudniu 2009 roku do wyborów prezydenckich stanęło 5 kandydatów, wśród których ponownie przeciw-ko sobie wystąpili Bagapsz i Chadżimba. Oprócz nich do walki stanęło jeszcze 3 mniej wpływowych polityków, z których godny odnotowania jest dalszy krewny Wla-dislawa Ardzinby – Zaur Ardzinba, którego poparła część opozycyjnego wobec Bagapsza stowarzyszenia wetera-

270 W. Górecki, Śmierć przywódcy separatystycznej Abchazji, „Tydzień na Wschodzie” 2011, nr 19 (179). 271 О. Алленова, Рауля Хаджимбу просят..., op. cit.; eadem, Письмо российским султанам, „Коммерсантъ Власть” z dn. 1.06.2009 r.


187

nów „Aruaa” (pozostała część działaczy tej organizacji zachowała wierność Chadżimbie). Urzędujący prezydent jako kandydata na wiceprezydenta zgłosił swojego bli-skiego współpracownika, premiera Ankwaba.

Przy frekwencji przekraczającej 73% Bagapsz zgro-madził ponad 61% głosów wobec 15% głosów za Cha-dżimbą. Mimo pewnego rozczarowania rządami Bagapsza i brakiem zmian na oczekiwaną skalę (zwłaszcza po mar-cu i sierpniu 2008 roku) społeczeństwo poparło go, nie-jednokrotnie wybierając jako „mniejsze zło” niż Chadżim-bę. Wybór ten miał pozwolić ugruntować kurs na wzmoc-nienie republiki i jej rozwój gospodarczy, blokowany do tej pory przez opozycję. Zwycięstwo Bagapsza było rów-nież oceniane jako „zwycięstwo Moskwy”, stabilizujące pozycję Rosji w nieuznawanej republice, a szerzej – na Zakaukaziu. Systematyczny spadek poparcia dla obozu Chadżimby w kolejnych elekcjach świadczy o tym, że traci on elektorat powoli zapominający o charyzmatycznym przywództwie Ardzinby a akolici dawnego przywódcy narodu nie mają atrakcyjnej oferty politycznej, mogącej zdobyć większą popularność. Opozycja zdecydowane zwycięstwo swojego przeciwnika uzasadniała rzekomymi fałszerstwami. Mimo że zwolennicy Chadżimby wyszli na ulice Suchumi, to lider opozycji zapowiedział, że nie za-mierza doprowadzić do rozwoju wypadków według sce-nariusza z listopada i grudnia 2004 roku. Ogłosił, że do-kona konsolidacji sił opozycyjnych i będzie uważnie śle-dzić poczynania rządzących272. Możliwe że przegranego polityka od akcji protestu powstrzymało jasne stanowisko Rosji, dla której ważna była stabilizacja sytuacji na Kauka-

272 О. Алленова, На выборах в Абхазии победила Москва, „Коммерсантъ” z dn. 21.12.2009 r.; Рауль Хаджимба призвал оппозицию Абхазии консолидироваться, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/165810>

Rafał Czachor

188

zie zarówno w szerszym kontekście bezpieczeństwa re-gionalnego, jak i trwających przygotowań do igrzysk olimpijskich w Soczi.

Wkrótce po odnowieniu mandatu prezydenta Ba-gapsz dokonał istotnych dla rozwoju systemu polityczne-go republiki roszad kadrowych. Wiceprezydentem został zgłoszony na to stanowisko jeszcze przed wyborami An-kwab, który widziany był już jako przyszły prezydent po zakończeniu drugiej kadencji Bagapsza. Premierem został szefujący od 13 lat Ministerstwu Spraw Zagranicznych Republiki Abchazja Siergiej Szamba – nominacja ta miała być dowodem na „wychodzenie Abchazji na arenę mię-dzynarodową” oraz ambicją rozwoju kontaktów z innymi państwami273. Z drugiej strony włączenie do rządów Szamby, kandydata w wyborach prezydenckich w 2004, dyplomaty związanego z opozycyjną Partią Socjaldemo-kratyczną, świadczyło o woli budowy szerokiego konsen-susu politycznego w obliczu nowego etapu budowy suwe-rennego państwa.

O ile Bagapsz i Szamba cieszyli się poparciem władz rosyjskich, to Ankwab nie był politykiem popularnym w Moskwie. Ogólnie jednak skład władz republikańskich satysfakcjonował Kreml, co pozwalało przewidywać poli-tyczną stabilizację i rozwój więzi gospodarczych z Rosją. Wkrótce z resztą prezydent Abchazji potwierdził swoją wierność Rosji zgłaszając ponowny akces do Państwa Związkowego Białorusi i Rosji oraz wyrażając zgodę na lokację rosyjskiej bazy wojskowej w Gudaucie na okres 49 lat274.

273 О. Алленова, Сергей Багапш выбрал политического премьера, „Коммерсантъ” z dn. 15.02.2010 r. 274 Багапш: Абхазия намерена вступить в Союзное государство и СНГ, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/143507>


189

We wrześniu 2010 roku doszło do nieudanego zama-chu na Ankwaba (czwarty zamach w ciągu 5 lat), którego okoliczności pozostały niewyjaśnione. Najprawdopodob-niej była to próba zemsty klanu gudauckiego za zdecydo-wane opowiadanie się Ankwaba za walką z przestęp-czością zorganizowaną oraz naruszenie jego interesów275.

Umocnienie obozu rządzącego w wyniku wygranych wyborów prezydenckich oraz świadomość, że rozpoczęła się ostatnia kadencja Bagapsza sprawiały, że wśród poli-tyków stanowiących zaplecze prezydenta rozpoczęła się rywalizacja o przyszłą dominację w obozie politycznym. Dwoma, mającymi duże ambicje polityczne, liderami tej rywalizacji byli Ankwab i Szamba.

Śmierć chorującego od kilku lat Bagapsza w dniu 29 maja 2011 roku spowodowała, że Abchazja stanęła w obliczu przedterminowego wyboru nowego prezydenta oraz redefinicji relacji pomiędzy kluczowymi aktorami politycznymi, zwłaszcza w obozie rządzącym, do tej pory zdominowanym przez głowę państwa. Parlament wyzna-czył wybory na 26 sierpnia 2011 roku. Do walki o prezy-denturę przystąpiło trzech kandydatów: popierany przez „Jediną Abchazję” i „Amcacharę” wiceprezydent Ankwab, lider Partii Socjaldemokratycznej Szamba oraz lider opo-zycyjnego Forum Jedności Narodowej Chadżimba.

Ankwab, pełniący już od 21 maja 2011 roku obo-wiązki prezydenta Abchazji (w związku z ciężkim stanem zdrowia Bagapsza) wydawał się faworytem w walce o prezydenturę. Będąc członkiem klanu oczamczyrskiego występował on jako bliski współpracownik i kontynuator dzieła Bagapsza sprowadzającego się do balansowania między suwerennością a koniecznością wielopłaszczy-znowej współpracy z Rosją.

275 Д. Кучба, Г. Двали, Вице-президента Абхазии снаряды не берут, „Коммерсантъ” z dn. 24.09.2010 r.

Rafał Czachor

190

Zgłoszenie kandydatury Szamby było dowodem na faktyczny rozłam w środowisku proprezydenckim, przez lata uśpionym ze względu na skupienie się polityków wo-kół osoby Bagapsza i jego idei wzmocnienia republiki. Szamba nie prezentował wyrazistego programu politycz-nego, próbował zdobyć elektorat zniechęcony do Ba-gapsza i związanego z nim Ankwaba, ale obawiający się dojścia do władzy Chadżimby. Opowiadał się za współ-pracą z Rosją, lecz w bardziej jawny niż pozostali kandy-daci sposób podkreślając konieczność zachowania rów-noprawnego charakteru relacji bilateralnych276. Zasadni-cza różnica między Szambą a Ankwabem sprowadzała się do tego, że na pierwszego z nich skłonna była głosować liberalna część społeczeństwa, a na drugiego – zwolennicy bardziej zdecydowanej walki z korupcją i przestępczością zorganizowaną.

Chadżimba tradycyjnie odwoływał się do najbardziej prorosyjskiego, przede wszystkim starszego elektoratu, dla którego rosyjskie świadczenia socjalne były podstawą utrzymania oraz do osób tęskniących za czasami ZSRR. Dowodem ideowego nawiązania do czasów Ardzinby było zgłoszenie przez Chadżimbę na wiceprezydenta wdowy po pierwszym prezydencie republiki – Swietłany Dżerge-nii277.

Kampania wyborcza przebiegła spokojnie, jej uczest-nicy zobowiązali się do uczciwości i nie stosowania „czar-nego PR-u”, jedynym sensacyjnym wydarzeniem był wy-wiad udzielony rosyjskim mediom przez byłego ministra obrony Gruzji Tengiza Kitowani, w którym stwierdził, że Ankwab był współpracownikiem Tbilisi w czasie wojny 276 "Никто на нас не давит". Интервью с премьером Абхазии Сергеем Шамбой, Лента, <http://lenta.ru/articles/2011/06/16/-shamba> 277 О. Алленова, Абхазия поделит голоса натрое, „Коммерсантъ” z dn. 19.07.2011 r.


191

lat 1992-1994. Mimo że zarzuty te obserwatorzy nazwali absurdalnymi, to nadszarpnęły wizerunek kandydata na prezydenta278. W wyborach, które odbyły się 26 sierpnia, zwyciężył Ankwab – poparło go niecałe 55% głosujących. Szamba zdobył 21% głosów, Chadżimba – niecałe 20% głosów.

Śmierć Bagapsza i rozpoczęcie prezydentury Ankwa-ba były ważnymi momentami w rozwoju systemu poli-tycznego Abchazji – z jednej strony zakończył się etap rządów popularnego polityka, który posiadał silny mandat do rządzenia, występując jako człowiek, który dokonał odsunięcia od władzy obozu Ardzinby, ograniczył prze-stępczość i zapoczątkował przemyślaną politykę ekono-miczną; z drugiej strony objęcie władzy przez Ankwaba oznaczało kontynuację dotychczasowej linii politycznej. Wybierając Ankwaba Abchazowie opowiedzieli się za do-tychczasową polityką bliskiej współpracy z Rosją, ale bez wasalnych deklaracji i degradacji własnej niezależności w stopniu jaki ma miejsce w Osetii Południowej279.

Ankwab wkrótce po wyborach powołał nowy rząd na czele z Leonidem Lakerbają – dawnym wicepremierem i bliskim współpracownikiem Bagapsza. Nominacja ta dowodziła woli nowego prezydenta, by kontynuować poli-tykę rozwoju gospodarczego, zwalczania szarej strefy i przestępczości gospodarczej. Już pierwsza oficjalna wizy-ta Ankwaba w Moskwie w październiku 2011 roku udo-wodniła, że władze Abchazji będą kontynuować współ-pracę bilateralną w dotychczasowym formacie. Nieoficjal-nie na Kremlu stwierdzono, że nowy prezydent może być

278 Н. Нацваладзе, Россия топит Анкваба руками Тенгиза Китовани, Кавказ Online, <http://kavkasia.net/Georgia/article/-1314161505.php> 279 W. Górecki, Abchazja ma nowego prezydenta, „Tydzień na Wscho-dzie” 2011, nr 27 (187).

Rafał Czachor

192

wygodniejszym partnerem niż Bagapsz280. Współpraca militarna i ekonomiczna obu państw oraz faktyczna za-leżność Suchumi od Kremla nie wpłynęła jednak na więk-szą uległość wobec Moskwy w kwestii przynależności spornego obszaru 140 km2 z historycznie ważną dla Ab-chazów miejscowością Aibga.

Niedługo po wyborach prezydenckich Abchazja za-częła przygotowywać się do wyborów parlamentarnych, zaplanowanych na marzec 2012 roku. Przede wszystkim wzmożoną aktywność przejawiała opozycja. Wokół Fo-rum Jedności Narodowej i Partii Ludowej ukształtował się ruch „Aspadgył” który jednak deklarował wolę prowadze-nia konstruktywnego dialogu z obozem rządzącym281. Kampania wyborcza koncentrowała się wokół kwestii korupcji oraz słabości gospodarki, a określony wpływ na jej przebieg miał nieudany zamach na prezydenta Ankwa-ba. Akt ten unaocznił, że władze republiki mają zdetermi-nowanych przeciwników, lecz jednocześnie przysporzył sympatii obozowi rządzącemu282.

W dwóch turach wyborów parlamentarnych wybrano 33 deputowanych, z których 3 zostało zgłoszonych przez „Jediną Abchazję”, 4 przez Forum Jedności Narodowej, a pozostali przez różne grupy inicjatywne. Wybór ten oznaczał, że wyraźnie zmniejsza się stopień upartyjnienia izby. Sytuacja ta okazała się sprzyjająca konstruktywnej

280 В. Соловьев, С Александром Анквабом поговорили запросто, „Коммерсантъ” z dn. 7.10.2011 r. 281 В Абхазии создан общегражданский союз «Апсадгьыл», Кавказ-ский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/199574> 282 В Абхазии кандидаты в депутаты парламента главными про-блемами считают коррупцию и слабую экономику, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/201343>; Шестое покушение на Анкваба совершено накануне выборов в парламент Абхазии, Кав-казский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/201625>; Совершено покушение на президента Абхазии, <www.1in.am/rus/scaucasus_-abkhazia_14734.html>


193

pracy parlamentu. Na czele parlamentu stoi bezpartyjny Walerij Branba.

Nie ma obaw, by pod rządami Ankwaba doszło do nawrotu tendencji autorytarnych w Abchazji. Wydarzenia roku 2004 unaoczniły, że próby konsolidacji władzy w rękach jednego przywódcy nie będą akceptowane w społeczeństwie, doprowadzając do trwałego kompro-misu pomiędzy klanem gudauckim i oczamczyrskim. Ob-serwatorzy fakt ten tłumaczą abchaskim tradycjonali-zmem, który nakazuje dyskutowanie najważniejszych decyzji politycznych w gronie starszych przedstawicieli rodów oraz w całym społeczeństwie283. Ankwab niejed-nokrotnie deklarował, że nie będzie ograniczał swobód obywatelskich, a prowadzone działania na rzecz prawo-rządności oraz walka z korupcją winny sprzyjać kształto-waniu się społeczeństwa obywatelskiego. Służyć temu będzie funkcjonowanie stosunkowo demokratycznego (na tle innych podmiotów regionu) systemu politycznego, rzeczywistego pluralizmu i wielopartyjności. Jest oparty na równowadze abchaskich klanów, posiadających zaple-cze biznesowe ormiańskich rodów oraz rosyjskiego pa-tronatu284.

Stosunkowo sprawny system polityczny Abchazji nie gwarantuje jej jasnej przyszłości. O ile na płaszczyźnie wewnątrzpolitycznej doszło do zaawansowanej stabiliza-cji, pozwalającej na snucie wspomnianych powyżej opty-mistycznych perspektyw rozwoju demokracji i społe-czeństwa demokratycznego, to z mniejszą dozą pewności można się wypowiadać o przyszłości międzynarodowego statusu Abchazji. Sytuację mocno skomplikowało uznanie

283 О. Алленова, Ему придется говорить "нет", „Огонёк” z dn. 5.09.2011 r. 284 Ф.А. Казин, Взаимоотношения России с Южной Осетией и Абхаз-ией в сравнительной перспективе, „Полис” 2009, nr 1.

Rafał Czachor

194

niepodległości przez Rosję wkrótce po konflikcie w 2008 roku, gdyż udowodniło determinację Kremla do stosowa-nia hard power względem obszaru stanowiącego „bliską zagranicę”285. Doświadczenie lat 90. pokazało, że Rosja zajmuje wobec Abchazji ambiwalentną postawę – po jej zwycięstwie w wojnie, Kreml współpracował z Szewar-dnadze, negatywnie oceniając kontakty abchasko-cze-czeńskie286. Uprawnia to do twierdzenia, że abchaska nie-podległość może być instrumentem polityki rosyjskiej zarówno w kontekście regionalnym – relacji z Gruzją, jak i globalnym – stosunków ze Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską. Co istotne, mimo utrzymywania przez Turcję dobrych relacji z Gruzją, zarysowuje się trend współpracy abchasko-tureckiej oraz pojawiają się nieoficjalne kontak-ty bilateralne287. Fakt ten może dowodzić starań władz w Suchumi, by zrównoważyć rosyjski wektor polityki za-granicznej oraz zneutralizować w przyszłości rosyjskie wpływy polityczne i ekonomiczne.

Poważną słabością odbijającą się na kondycji abcha-skiej państwowości jest jej gospodarka. Przyczyn tego faktu należy upatrywać w skali zniszczeń wojennych (straty w pierwszej wojnie są szacowane na 52 miliardy USD) oraz ograniczonych możliwości współpracy między-narodowej wynikających z braku powszechnego uznania i niepewności co do dalszych losów republiki. Czynnikiem

285 T. de Waal, The Caucasus…, op. cit., s. 97. 286 D. Slider, op. cit., s. 193. 287 Shamba: Abkhazia establishes relations with Turkey, <www.geo-rgiatimes.info/en/news/14408.html>; B. Yinanç, Turkey squeezed once again between Georgia, Abkhazia, Hürriyet Daily News, <http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkey-squeezed-one-more-time-between-georgia-and-abkhazia-2009-09-03>; Milliyet: Турция признает Абхазию и Южную Осетию в обмен на признание РФ Северного Кипра, Кавказский узел, <http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/159774>


195

wpływającym na abchaską gospodarkę jest również za-krojony na szeroką skalę nielegalny biznes – analitycy wskazują, że istotnym elementem gospodarki Abchazji pozostaje m.in. pranie brudnych pieniędzy288.

W tej sytuacji funkcjonowanie państwa w dużym stopniu opiera się na współpracy i pomocy ze strony Ro-sji. Jej bezpośrednie wsparcie dla władz w Suchumi w 2009 roku w wysokości 65,5 milionów USD stanowiło około 70% budżetu parapaństwa. Rosja pozostaje w zasadzie jedynym inwestorem zagranicznym w Ab-chazji oraz żywicielem znacznej części obywateli: 90% Abchazów posiada równocześnie obywatelstwo Rosji, co uprawnia do korzystania ze świadczeń socjalnych, np. emerytur289.

Republika Abchazji w obecnym kształcie ustrojowym funkcjonuje od 1993 roku. Do 2008 roku była ona bloko-wana przez kraje WNP i nie była uznana przez żadnego z członków ONZ. Przypadki łamania blokady przez Rosję oraz inne państwa nie zmieniały zasadniczego położenia separatystycznej republiki. Sytuacja wokół Abchazji za-częła się zmieniać się wraz z zarysowującym się bliskim partnerstwem Gruzji i NATO. Mające miejsce w okresie prezydentury Saakaszwili próby włączenia Gruzji w orbitę bezpośrednich wpływów a nawet jej akcesji w struktury Sojuszu Północnoatlantyckiego powodowały wzrost za-niepokojenia Rosji. W czasie trwania szczytu państw NA-TO w Bukareszcie w kwietniu 2008 roku minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej Ławrow stwierdził, że jego kraj jest gotów do użycia wszystkich dostępnych środków w celu przeciwdziałania wejściu Gruzji do NATO. Towa-rzyszyły temu zapowiedzi, że w przypadku próby wejścia

288 A. Jakubowski, Abchazja jako „państwo nieuznawane”..., op. cit., s. 92. 289 Abkhazia: Deepening Dependence, Tbilisi 2010, s. 6; A. Jakubowski, Abchazja jako „państwo nieuznawane”..., op. cit., s. 93.

Rafał Czachor

196

Gruzji do Paktu, Tbilisi musi liczyć się z bezpowrotną stra-tą Abchazji i Osetii Południowej290. Parapaństwa pozosta-ły elementem gry o utrzymanie rosyjskich wpływów na Kaukazie Południowym.

W konsekwencji tych zjawisk wojna sierpniowa przyniosła niewielką zmianę w położeniu Abchazji na arenie międzynarodowej (uznanie przez Rosję, a nas-tępnie przez inne kraje: Nikaraguę, Wenezuelę, Nauru, Tuvalu), lecz w praktyce przyniosła jeszcze silniejsze uza-leżnienie od Rosji. W istocie rozwój wydarzeń w ostatnich latach świadczy o tendencji ku ograniczaniu abchaskiej suwerenności. Na mocy bilateralnych porozumień Rosja zwiększyła swoją obecność w republice w postaci baz wojskowych oraz kontrolując cały pas pogranicza z Gru-zją, Rosnieft uzyskał prawo do eksploatacji abchaskiego szelfu kontynentalnego, pod rosyjski zarząd trafiły koleje, port lotniczy w Suchumi oraz kontrola ruchu powietrzne-go nad Abchazją. Jak zauważa Andrzej Jakubowski, for-malne uznanie niepodległości Abchazji ze strony Rosji oznaczało utratę de facto niepodległości. Abchazja stała się rosyjską prowincją, w pełni od niej uzależnioną291. Oznacza to, że przyszłość republiki w największym stop-niu zależy obecnie od Kremla i będzie przezeń kształto-wana zgodnie z rosyjskimi interesami geopolitycznymi.

290 Rosja-Gruzja. Do NATO bez Abchazji, „Gazeta Wyborcza” z dn. 12.03.2008 r. 291 A. Jakubowski, Abchazja jako „państwo nieuznawane”..., op. cit., s. 101.

Rozdział 4

Republika Osetii Południowej

4.1 Geneza separatyzmu osetyjskiego i prze-bieg walki o niepodległość

Historiografia osetyjska korzeni narodowych doszu-kuje się we wczesnośredniowiecznym państwie koczow-niczych Alanów292. Stopniowo wzmacniały się ich kontak-ty z Gruzją i poprzez nią w XI wieku Osetyjczycy przyjęli chrześcijaństwo. Wkrótce drogą dynastycznych mał-żeństw polityczne losy obu państwowości zacieśniły się. Alania upadła w I połowie XII wieku pod wpływem najaz-dów mongolskich. Kolejne wieki zaznaczyły się w historii walkami władców gruzińskich i osetyjskich a w końcu podległością terenów obecnej Osetii Południowej wład-com gruzińskim. Historycy gruzińscy zaznaczają, że Ose-tyjczycy byli na ziemiach nazywanych regionem cchinwal-skim ludnością napływową, przybyłymi z północnych zboczy Kaukazu chłopami służącymi gruzińskim możno-władcom. W połowie XIII wieku państwo gruzińskie roz-padło się na dwie części, a region cchinwalski znalazł się w jego części wschodniej, zależnej od mongolskich cha-nów293. Obszar gruzińskiej Szida Kartli, zajmowanej przez dzisiejszą Osetię Południową, do XVIII stulecia był miej-

292 M.in.: Ю.С. Гаглойти, Аланы и вопросы этногенеза осетин, Тбилиси 1966, s. 241; К. Дзугаев, Республика Южная Осетия: исто-рия и современност [w:] К Мацузато (red.), Историографический диалог вокруг непризнанных государств: Приднестровье, Нагорный Карабах, Армения, Южная Осетия и Грузия, Sapporo 2007. 293 Т. Джоджуа, История цхинвальского региона (Южная Осетия) [w:] К Мацузато (red.), op. cit.

Rafał Czachor

198

scem powstawania i upadku szeregu księstw. Zdaniem gruzińskich historyków dopiero w XVI wieku zaczęło się intensywne osadnictwo Osetyjczyków w gruzińskiej pro-wincji Dwaleti, będącej częścią obecnej Osetii Południo-wej294. Rozszerzanie się obszarów zasiedlanych przez Osetyjczyków było niewątpliwie faktem, a spowodowane było ono niedostatkiem w wyższych partiach górskich ziemi nadającej się pod uprawę i wypas zwierząt domo-wych. Oba narody – gruziński i osetyjski – miały łączyć więzy współpracy i dobrego sąsiedztwa, jednak cienka linia kompromisu opartego o równowagę etniczną była niejednokrotnie naruszana, m.in. w wyniku ingerencji sił trzecich, w tym władców perskich295.

W 1783 roku królestwo wschodniogruzińskie, licząc na ochronę przed napadami ze strony muzułmanów, uznało protektorat rosyjski, rok później założona została twierdza Władykaukaz, dzisiejsza stolica Osetii Północnej. Na początku XIX wieku tereny Osetii Południowej znalazły się w składzie państwa rosyjskiego, choć dokładna data jest trudna do ustalenia, a i o rzeczywistej integracji tych ziem z państwem carów trudno mówić. Gruzińscy history-cy zwracają uwagę na fakt, że pod panowaniem Rosjan pojęcie Osetii rozszerzyło się: „spełzło” ze szczytowych partii gór i objęło również tereny Kartli i Imereti296. Mię-dzy innymi tym faktem próbuje się dowieść historycznego prawa Gruzinów do terenów separatystycznych, podkre-ślając, iż ludność gruzińska gospodarowała na nich jeszcze przed osadnictwem osetyjskim. Górskie obszary prowincji

294 Р. Топчишвили, Осетины в Грузии: миф и реальность, Тбилиси 2009, s. 9. 295 Д. Гвасалиа, Шида Картли и осетинская проблема [w:] А. Бак-радзе, Л. Татишвили (red.), Осетинский вопрос, Тбилиси 1994, s. 38; К. Дзугаев, op. cit., s. 71. 296 В. Итонишвили, Южная Осетия – в центральной Грузии?! [w:] А. Бакрадзе, Л. Татишвили (red.), Осетинский вопрос, op. cit., s. 9.


199

były zwarcie zamieszkiwane przez ludność osetyjską, podczas gdy część równinna, w tym okolice osady Cchin-wali były zdominowane przez etnos gruziński. Historio-grafia osetyjska podkreśla z kolei, że południowokauka-skie osadnictwo Osetyjczyków było związane z ich aktyw-nym uczestnictwem o ochronie Gruzji od wrogów ze-wnętrznych. Osady osetyjskie miały powstawać m.in. na mocy decyzji króla Irakli II, który korzystał z pomocy Ose-tyjczyków przy ochronie państwa przed najazdami ludów dagestańskich297. Feudalna zależność Osetyjczyków wo-bec gruzińskich panów sprawiała, że ci pierwsi wyrażali sympatie prorosyjskie, widząc w Rosji szansę na odmie-nienie losów, będąc jednocześnie wikłani w walki książąt gruzińskich przeciwko wojskom carskim.

Po podbiciu obszaru władze rosyjskie nie troszczyły się o spójność terytorialną ziem zamieszkałych przez Ose-tyjczyków. Początkowo Osetia została podzielona na pół-nocną i południową gubernię, następnie jej część połu-dniowa była rozdrobniona między trzema jednostkami terytorialnymi. Postrzegana była ona jedynie jako element w planie podboju Wielkiego Kaukazu prowadzonym m.in. przez Iwana Paskiewicza. Dopiero po 1830 roku Osetia Południowa na dobre została podporządkowana władzom carskim, a Osetyjczycy w pewnym stopniu dzięki decyzji Paskiewicza, wyszli spod zależności od książąt gruziń-skich. Napięcie w relacjach osetyjsko-gruzińskich powró-ciło, gdy gruzińscy feudałowie odzyskali swe prawa: Ose-tyjczycy ogłosili, że nie podlegają książętom Maczabeli, gdyż wolność darował im król Irakli II w 1776 i 1798 ro-ku, co też potwierdzili w petycji wręczonej carowi rosyj-skiemu Mikołajowi I w 1837 roku. Imperator częściowo uznał prawa gruzińskich feudałów, co spowodowało, że

297 М.М. Блиев, Р.С. Бзаров, История Осетии с древнейших времен до конца XIX в., Владикавказ 2000, s. 249.

Rafał Czachor

200

Osetyjczycy odmawiali posłuszności możnowładcom a społeczno-polityczny konflikt pomiędzy nimi a Gruzi-nami (feudałami – tawadi) wciąż trwał298. Także znie-sienie poddaństwa w 1864 roku zostało ocenione jako przeprowadzone tak, by nie naruszyć interesów gruziń-skich299. W II połowie XIX wieku wzrósł proces osadnic-twa osetyjskiego na południowych stokach Kaukazu. W latach 1860-1880 liczba Osetyjczyków w rejonie Cchin-wali wzrosła z 19 tysięcy do 52 tysięcy, m.in. wskutek celowej polityki władz carskich300. Zmiany w strukturze etnicznej prowincji zaczęły prowadzić do bezpośrednich starć i konfliktów na gruncie narodowym.

Początek XX wieku w Imperium Rosyjskim przebiegał pod znakiem przyspieszonych procesów industrializacji i rozwoju kapitalizmu. W Osetii Południowej zjawiska te postępowały stosunkowo wolniej niż na północnych sto-kach Kaukazu. Z tego względu ruch robotniczy praktycz-nie w niej nie zaistniał. Dość stwierdzić, że w Cchinwali w „przemyśle”, a więc 5 cegielniach i zakładzie tkackim pracowało łącznie 150 osób. Z powyższego powodu na-stroje rewolucyjne, choć docierały z Władykaukazu to po-zostawały bez echa301.

W połowie 1917 roku w wyniku nawoływań w prasie do organizowania rad deputowanych chłopskich znacznie ożywiło się osetyjskie życie polityczne: powstała rewolu-cyjno-demokratyczna partia „Kermen”, odbyły się wybory deputowanych rad, a w lipcu 1917 roku także I zjazd

298 Ibidem, s. 294-296. 299 К. Дзугаев, op. cit., s. 76-77; М.М. Блиев, Р.С. Бзаров, История Осетии..., op. cit., s. 318. 300 Т. Джоджуа, История цхинвальского региона..., op. cit., s. 108; A. Furier, Droga Gruzji..., op. cit., s. 126. 301 В.Д. Кучиев, История Осетии. XX век, Владикавказ 2011, s. 9; М.С. Тотоев (red.), История Северо-Осетинской АССР с древнейших времен до наших дней, Орджоникидзе 1968, s. 79-83.


201

„wszystkich Osetyjczyków: północnych, południowych, żyjących w obwodzie kubańskim, oddziale mozdockim i innych miejscach”. Na III zjeździe, który odbył się w końcu 1917 roku dyskutowano takie kwestie, jak zjed-noczenie Osetii Północnej i Południowej, powołanie wła-snej armii. Realizacja tych zadań miała spocząć na czaso-wej Radzie Narodowej z siedzibą we Władykaukazie i sekcją na Osetię Południową302. Hasła te podnosili domi-nujący w miejscowej radzie deputowanych bolszewicy, odwołujący się do tez Lenina o prawie do samostanowie-nia narodów. Po przewrocie bolszewickim wzrosło napię-cie w Osetii Południowej, gdzie miejscowe chłopstwo wspomagane przez partyjnych emisariuszy z Tyflisu i Ba-ku podejmowało rozprawy z ekonomami i poborcami po-datkowymi. Napięcie potęgował fakt, iż przeprowadzone jeszcze na mocy decyzji Rządu Tymczasowego wybory do Konstytuanty pod koniec listopada 1917 roku przyniosły sukces gruzińskim mienszewikom303. W marcu 1918 roku deklarujące przynależność Osetii Południowej do państwa gruzińskiego władze w Tyflisie skierowały wojska do Cchinwali celem opanowania ruchu powstańczego. Wobec przewagi sił gruzińskich osetyjski ruch o charakterze jed-nocześnie społecznym i narodowym uległ rozbiciu, a pro-wincja ta stała się częścią niepodległej Gruzji, choć nie-spokojną ze względu na toczącą się wojnę.

W okresie walk po północnej stronie szczytów Kau-kazu powstały organizmy państwowe: Terska Republika Ludowa, a w grudniu 1921 roku ustanowiona przez bol-szewików Górska ASRR, która jednak nie przyniosła zmian w życiu północnych Osetyjczyków. Po tym jak wła-

302 В.Д. Кучиев, История Осетии..., op. cit., s. 81. 303 W. Materski, Zakaukazie – obszar rywalizacji pomiędzy Rosją, Turcją i Persją [w:] A. Furier (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005, s. 20.

Rafał Czachor

202

dza sowiecka stosunkowo szybko, bo jeszcze w 1917 ro-ku, zdobyła przyczółek we Władykaukazie, skąd wygo-niona została armia generała Denikina, poczucie zagroże-nia ze strony ruchu narodowego Gruzji, prorosyjskie na-stroje wśród Osetyjczyków oraz chwytliwe hasła głoszone przez bolszewików sprawiły, że w Cchinwali również ko-muniści zdobyli znaczne wpływy. W maju 1920 roku po-łudniowoosetyjski komitet partii bolszewików wzniecił kolejne, zakrojone na szeroką skalę, powstanie zbrojne. W dokumentach osetyjskich zapisywano, że gruzińscy mienszewicy dokonują w osetyjskich wioskach rozstrze-liwań nie szczędząc starców i kobiet, palą wsie, rozbierają i wywożą zgliszcza. W wyniku masowych ucieczek do Ose-tii Północnej trafiło ponad 20 tysięcy uchodźców, zaś gru-zińska prasa ironicznie pisała, że „republika wysyła Ose-tyjczyków tam, dokąd oni dążą – do socjalistycznego raju”. Zjawiska te sprzyjały popularności bolszewików – ich żądaniem było włączenie prowincji w skład Rosji Ra-dzieckiej. Na zwołanym we wrześniu 1920 roku w Baku przez komunistów I Zjeździe narodów wschodu delegaci osetyjscy ogłosili, że Osetia Południowa nie wchodziła i nie będzie wchodzić w skład mieńszewickiej Gruzji, jest nieoddzielną częścią Rosji Radzieckiej w skład której wchodzi bezpośrednio i uznaje wyłącznie władzę rad304.

Agresji bolszewickiej na Gruzję w 1921 roku towa-rzyszyło ogłoszenie zwycięstwa Sowietów w Osetii Połu-dniowej oraz jej wyzwolenia spod gruzińskiego jarzma. Zajęcie Tyflisu w lutym 1921 roku i upadek Gruzińskiej Republiki Demokratycznej dał Osetyjczykom ponowną nadzieję na powstanie niezależnej od Gruzji republiki ra-dzieckiej, tym bardziej że ustanowienie władzy sowieckiej

304 Т. Джоджуа, История цхинвальского региона..., op. cit., s. 110; М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях российско-грузинских отно-шений, Москва 2006.


203

przyczyniło się do masowych powrotów do Osetii Połu-dniowej Osetyjczyjków, którzy opuścili ją w czasie walk w 1920 roku. W Cchinwali powołany został Komitet Re-wolucyjny, który przy formalnej niezależności utrzymy-wał bliskie kontakty z bolszewikami gruzińskimi. Dysku-sję w kwestii statusu Osetii Południowej gruziński komi-tet rewolucyjny podjął w końcu 1921 roku, po długotrwa-łych debatach. Powołana została komisja w celu wytycze-nia granic południowoosetyjskiego obwodu autonomicz-nego, który miał pozostać w składzie republiki gruziń-skiej. Decyzja ta spowodowała niezadowolenie zarówno wśród ludności osetyjskiej, wciąż liczącej na własną repu-blikę, niezależną od Tyflisu oraz Gruzinów, którzy nie ak-ceptowali, że w składzie autonomii miało znaleźć się Cchinwali305. Południowoosetyjski postulat, by prowincja była autonomiczną republiką był łatwo obalany, gdyż na-wet dwa razy większa od niej Osetia Północna dyspono-wała jedynie statusem obwodu autonomicznego. Nawet gruzińscy partyjni działacze opowiadali się przeciwko autonomii Osetii Południowej, jednak w warunkach de-klarowanej przez władze sowieckie polityki narodowo-ściowej musieli ustąpić: 20 kwietnia 1922 roku powołany został Obwód Autonomiczny Południowej Osetii306. W 1936 roku obwód został przemianowany na Południo-woosetyjski Obwód Autonomiczny. Jedynym sukcesem Tbilisi było niewłączenie w granice autonomii dwóch ważnych dla gospodarki i stosunkowo bogatych wąwo-zów: kobijskiego i gudzkiego. Na mocy nowej konstytucji

305 W. Materski, Gruzja, op. cit., s. 110; Л. Тоидзе, Образование осе-тинской автономии в Грузии [w:] А. Бакрадзе, Л. Татишвили (red.), Осетинский вопрос, op. cit., s. 155. 306 Historycy ale i politycy gruzińscy twierdzą, że południowoosetyjska autonomia była „nagrodą” za wsparcie bolszewizmu w walkach na Zakaukaziu. Por.: W. Jagielski, Micheil Saakaszwili: To nie Gruzini zaczęli tę wojnę, „Gazeta Wyborcza” z dn. 1.09.2008 r.

Rafał Czachor

204

ZSRR z 1936 roku Południowoosetyjski Obwód Autono-miczny zyskał reprezentację w wyższej izbie parlamentu radzieckiego Radzie Narodowości w sile 5 deputowa-nych307.

W okresie funkcjonowania Osetii Południowej w składzie Gruzińskiej SRR nie miały miejsca poważne napięcia i konflikty etniczne, jak chociażby w Abchazji. Sytuacja wydawała się bardziej stabilna nie ze względu na szczególną politykę Tbilisi wobec Osetyjczyków, lecz ich stosunkowo ograniczone aspiracje.W porównaniu z Ab-chazją, w Osetii Południowej w ciągu XX wieku nie nastę-powały poważniejsze zmiany w strukturze etnicznej: zgodnie z przeprowadzonym w 1989 roku spisem ludno-ści Południowoosetyjski Obwód Autonomiczny liczył 98,5 tysięcy mieszkańców, z tego 63,2 tysiące Osetyjczyków i 28,5 tysięcy Gruzinów (ponadto około 100 tysięcy Ose-tyjczyków zamieszkiwało inne regiony Gruzji). W tym kontekście na pierwszy plan Osetyjczycy wynosili kwestie ekonomiczne. Pozostawanie Osetii Południowej w skła-dzie Gruzińskiej SRR historiografia osetyjska ocenia jako kontynuację statusu kolonialnego. Dowodzić mają tego m.in. dane dotyczące środków przeznaczanych z budżetu republikańskiego na 1 mieszkańca. W 1926 roku na mieszkańca Gruzji właściwej było to 9,3 rubla, Adżarii – 7,3 rubla, Abchazji – 5,6 rubla, zaś Osetii Południowej 4,2 rubla, czyniło to z Osetii Południowej najbardziej zapóź-nioną i nierozwiniętą część Gruzji308. W republice prowa-dzono działania mające na celu asymilację etnosów nie-gruzińskich: w 1949 roku nauczanie w szkołach osetyj-

307 Г. Тархан-Моурави, op. cit., s. 29. 308 М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях..., op. cit.; B. Kharebov, Economic rehabilitation of South Ossetia: current problems and development strategy [w:] S.A. Nan (red.), Georgian-South Ossetian Conf-lict: Researching Peace. Collection of South Ossetian Papers, Tskhinval 2011, s. 6.


205

skich przeszło całkowicie na język gruziński i rosyjski, od 1951 roku, na mocy decyzji komitetu partii komunistycz-nej, cała administracja obwodu prowadzona była w języku gruzińskim, co też pociągnęło za sobą wymianę kadr. Poli-tykę Tbilisi zahamowało nieco przyjęte w 1956 roku po-stanowienie Prezydium KC KPZR O błędach i niedo-ciągnięciach w pracy CK Komunistycznej Partii Gruzji, w którym krytykowano nacjonalistyczną politykę prowa-dzoną w okresie stalinowskim.

Na fali spowodowanego pierestrojką odrodzenia na-rodowego w różnych częściach ZSRR także Osetyjczycy zaczęli zgłaszać swoje aspiracje narodowe, w tym dążenia do połączenia obu jednostek administracyjnych przez nich zamieszkiwanych. Hasła takie głosił istniejący w Ordżonikidze Związek Narodowy, a w Cchinwali – Rada Narodowa. Organizacje te przewidywały wejście zjedno-czonej Osetii w skład Rosyjskiej FSRR. Strona gruzińska zajmowała w kwestii osetyjskiej jednoznaczne i bezkom-promisowe stanowisko: wychodząc z założenia o histo-rycznej przynależności Osetii Południowej do Gruzji nie zgadzała się na jakiekolwiek zmiany terytorialne, a nawet zachowanie jakieś formy autonomii przez tę prowincję. Narastające trudności w bilateralnych relacjach osetyjsko-gruzińskich tłumaczone były przez Gruzinów wyłącznie w kontekście działalności „sił zewnętrznych”, zwłaszcza „imperialnych i mocarstwowo-szowinistycznych kręgów w Rosji”309. Problem budowy niepodległego państwa oraz jego rozwoju Gruzini postrzegali w kontekście konieczno-ści niezwłocznego i siłowego rozwiązania problemu ab-chaskiego i osetyjskiego.

Na tle konfliktu abchasko-gruzińskiego, konflikt ose-tyjsko-gruziński zaczął kształtować się stosunkowo póź-no, a antagonizmy nie były na tyle głębokie, by uniemoż-

309 Ю. Анчабадзе, Национальная история в Грузии..., op. cit., s. 174.

Rafał Czachor

206

liwiać współistnienie obu wspólnot narodowych310. Kon-flikt ten w ciągu dwudziestu lat znacznie ewoluował – od lokalnego i nie intensywnego do międzynarodowego, ab-sorbującego uwagę całej społeczności międzynarodowej – mimo że jego natura pozostawała niezmienna. Pierwsze przejawy wzajemnej niechęci ujawniały się w latach 1988-1989, gdy pojawiły się twierdzenia o „osetyjskich przybyszach na gruzińskiej ziemi” oraz „wychodźcach z Północnego Kaukazu, którzy wyparli ludność gruzińską”, które spotykały się z odpowiedzą w postaci haseł o „bra-terstwie Alanów”311. Do końca 1991 trwała osetyjsko-gruzińska „wojna prawna” 312, w której na niwie formalnej Tbilisi i Cchinwali dążyły do zapewnienia sobie odpo-wiednio integralności terytorialnej i suwerenności. W ob-liczu ostatecznego rozpadu ZSRR rozpoczęła się krótko-trwała wojna, a osiągnięta w 1992 roku sytuacja „zamro-żonego konfliktu” przetrwała aż do 2008 roku, gdy w toku wojny sierpniowej doszło do eskalacji konfliktu.

W 1989 roku południowoosetyjska rada deputowa-nych, w odpowiedzi na zmieniające się prawodawstwo w zakresie języka Gruzińskiej SRR, prowadzące do su-premacji języka gruzińskiego w życiu publicznym kosztem innych, przyjęła postanowienie o włączeniu w tekst kon-stytucji Gruzji punktu o nadaniu językowi osetyjskiemu statusu języka państwowego w obwodzie. Krok ten spo-wodował znaczny rezonans w społeczeństwie. Zawiązany

310 И.Б. Санакоев, Столкновение этнических интересов как пред-посылка развертывания грузино-осетинского конфликта 1989-1992 гг., „Бюллетень Владикавказского института управления” 2003, nr 10, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/55339> 311 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 49; М.В. Кирчанов, Основные направления радикализации грузинского национализма (начало 1990-х – середина 2000-х гг.), „Гуманитар-ные и социальные науки” 2010, № 6. 312 S.E. Cornell, Small Nations and Great Powers…, op. cit., s. 153.


207

wówczas gruziński Główny Komitet Ocalenia Narodowego zaapelował do władz republiki o zniesienie autonomii prowincji oraz zwoływanie mityngów w celu udowodnie-nia gruzińskości Osetii Południowej. Zjawiska te sprawiły, że osetyjskie kierownictwo obwodowe, w obliczu biernej reakcji Kremla i Północnej Osetii, zaczęło odczuwać po-ważne zagrożenie ze strony władz Gruzji i jej społeczeń-stwa313. W odpowiedzi na zarysowującą się w Tbilisi linię polityczną zmierzającą do degradacji statusu obszarów zamieszkiwanych przez narody niegruzińskie, 10 listopa-da 1989 roku osetyjskie ciało przedstawicielskie przyjęło ustawę o przekształceniu Południowoosetyjskiego obwo-du autonomicznego w republikę autonomiczną w składzie Gruzińskiej SRR314. Krok ten był podyktowany obawą o bezpieczeństwo Osetii Południowej, wzmacnianą agre-sywną i ksenofobiczną retoryką gruzińskiego prezydenta Zwiada Gamsachurdię315. Jednostronna deklaracja Cchin-wali została uchylona przez Prezydium Rady Najwyższej Gruzińskiej SRR, a manifestacją nacjonalistycznych na-strojów w społeczeństwie gruzińskim był zorganizowany 23 listopada 1989 roku przez Gamsachurdię marsz na stolicę Osetii, mający zastraszyć jej ludność. Manifestacja, na którą do przedmieść Cchinwali przyjechało około 30 tysięcy osób zatrzymało około 200 młodych Osetyjczy-

313 Z dużym oporem spotkała się próba wprowadzenia w Osetii Pd. dla języka gruzińskiego statusu jednynego jezyka urzędowego. W Osetii Pd. tylko około 14% ludności znało ten język. М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях..., op. cit.; K. Dąbrowski, op. cit., s. 93. 314 Решение чрезвычайной XII сессии Совета народных депутатов Юго-Осетинской автономной области двадцатого созыва о повы-шении статуса Юго-Осетинской автономной области [w:] Кон-фликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 165. 315 Twierdził on, że „Gruzja jest dla Gruzinów” a „Osetyjczycy to śmiecie, które należy wymieść”. K. Janicki, Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do 1992) [w:] K. Janicki (red.), Źródła nienawiści, op. cit., s. 228.

Rafał Czachor

208

ków. Stawiając opór Gruzinom, wytrzymali oni psycholo-giczną konfrontację, utwierdzili się w przekonaniu o moż-liwości obrony własnych interesów, wpływając na konso-lidację narodu i przeświadczeniu o zdolności do odparcia gruzińskich nacisków.

6 stycznia 1991 roku w odpowiedzi na napaści na gruzińskich milicjantów do Cchinwali, przy biernej po-stawie wojsk radzieckich, wkroczyły oddziały sił MSW Gruzji, rozpoczynając regularne wymiany ognia. W marcu tegoż roku regulacji konfliktu podjął się Borys Jelcyn, któ-ry podpisał z Gamsachurdią porozumienie o normalizacji sytuacji w Osetii Południowej, wprowadzeniu na obszar konfliktu rosyjsko-gruzińskich sił pokojowych. Porozu-mienie to spotkało się z gwałtownymi protestami w Cchinwali, a wkrótce zostało zablokowane przez rosyj-ski parlament316.

Licząc się z nadchodzącą decyzją parlamentu w Tbi-lisi o ogłoszeniu wystąpienia Gruzji z ZSRR, 19 czerwca 1990 roku południowoosetyjska rada deputowanych przyjęła postanowienie, iż w przypadku unieważnienia przez władze Gruzji aktów prawnych Komitetu Rewolu-cyjnego z 1921 roku w celu opuszczenia przez republikę Związku Radzieckiego na terenie Południowoosetyjskiego Obwodu Autonomicznego akty prawne ZSRR pozostaną w mocy. 20 czerwca 1990 roku parlament Gruzji przy-wrócił suwerenność państwową, ogłosił opuszczenie ZSRR i budowę relacji z Rosją na bazie traktatu zawartego w maju 1920 roku. 20 września 1990 roku parlament Osetii Południowej przyjął deklarację suwerenności Połu-dniowoosetyjskiej Radzieckiej Republiki Demokratycznej, oznajmiając że w perspektywie winna ona połączyć się

316 Визит Ельцина на Кавказ: путешествие дилетанта?, „Коммер-сантъ” z dn. 25.03.1991 r.


209

Północnoosetyjską ASRR w jedną republikę związkową ZSRR317.

9 grudnia 1990 roku, zgodnie z prawodawstwem ra-dzieckim, w Osetii Południowej odbyły się wybory depu-towanych ludowych. Uczestniczyło w nich 72% wybor-ców, co przez Osetyjczyków jest traktowane jako dowód społecznego poparcia dla samodzielności państwowej. Jednocześnie władze republiki (w tym kończący kadencję parlament) deklarowały wolę uczestnictwa w odnowionej federacji radzieckiej jako jeden z jej podmiotów318.

W odpowiedzi na te wydarzenia, następnego dnia Rada Najwyższa Gruzji podjęła ocenianą jako fatalna w skutkach decyzję o likwidacji autonomii Południowej Osetii i wprowadzeniu na jej terenie stanu wyjątkowe-go319. Decyzja ta przyczyniła się do serii incydentów zbrojnych, blokady gospodarczej separatystycznego ob-wodu (w której kluczową rolę odgrywały gruzińskie pa-ramilitarne organizacje nieformalne) oraz ograniczania dostaw energii, jednak przez historyków gruzińskich była oceniana jako historycznie uzasadniona. Sama nazwa Ose-tia Południowa została przez Gruzinów celowo zastąpiona pojęciem region cchinwalski, mianowanym „piersią Matki Gruzji”, a fakt ten tłumaczono, również w gruzińskim dys-kursie naukowym, sztucznością wprowadzonej przez bol-

317 Декларация о государственном суверенитете Юго-Осетинской Советской Демократической республики, <http://constituti-ons.ru/archives/5254> 318 Решение 16 (2) сессии Совета народных депутатов Юго-Осетинской СоветскойРеспублики о проекте нового Союзного договора [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 176-177. 319 Закон Грузинской Республики об аннулировании Юго-Осетинской Автономной Области, <http://mrgvalimagida.org/?q=node/61>; W. Materski, Gruzja, op. cit., s. 237.

Rafał Czachor

210

szewików nazwy autonomicznego obwodu320. Terytorium zlikwidowanego obwodu autonomicznego zostało przyłą-czone do rejonu gorijskiego oraz achałgorskiego municy-palitetu. Nawet zdaniem niektórych badaczy gruzińskich działania te były pochopne i stały się bezpośrednim źró-dłem rozlewu krwi w kolejnych miesiącach321.

W celu opanowania sytuacji w wymiarze prawnym Michaił Gorbaczow 7 stycznia 1991 roku wydał ukaz anu-lujący akty o powołaniu do życia republiki osetyjskiej oraz likwidacji obwodu autonomicznego, a więc przywracający status quo ante. Ukaz nakazywał również wyprowadzenie z obwodu wojsk gruzińskich322. Rada deputowanych Ose-tii Południowej poparła decyzję radzieckiego centrum, jednak władze w Tbilisi nie były już skłonne do uznawa-nia jakiejkolwiek zwierzchności Kremla.

Osetyjskie tendencje separatystyczne były wspoma-gane przez radzieckie władze centralne, zwłaszcza orto-doksyjnych komunistów, którzy dążyli do wewnętrznego osłabienia zbuntowanej Gruzji. Strona osetyjska korzysta-ła z niejawnych dostaw broni i amunicji od jednostek ro-syjskich. Do wiosny 1991 roku w różnym stopniu natęże-nia trwały walki pomiędzy oddziałami gruzińskimi a osetyjskimi. Głośnym echem odbijały się zbrodnie doko-nywane na ludności cywilnej, jak np. zakopanie żywcem po serii tortur 12 Osetyjczyków w marcu 1991 roku we

320 Ю. Анчабадзе, Национальная история в Грузии..., op. cit., s. 172, 175; М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях..., op. cit.; Ł. Cieśla, Przyczyny wybuchu wojny w Osetii Południowej [w:] P. Adamczewski (red.), Konflikty..., op. cit., s. 169-170. 321 Г. Тархан-Моурави, op. cit., s. 32. 322 Указ Президента СССР от 07.01.1991 № УП-1286 „О некоторых законодательных актах, принятых в декабре 1990 года в Гру-зинской ССР”, <http://pravo.levonevsky.org/baza/soviet/sssr0503.-htm>


211

wsi Eredwi323. Około 30 tysięcy zamieszkujących Osetię Południową Gruzinów ewakuowało się w głąb kraju, z kolei około 150 tysięcy Osetyjczyków uciekło z Gruzji do Osetii Północnej. Spośród pozostałych Gruzinów rekruto-wała się partyzantka odcinająca Cchinwali od świata ze-wnętrznego, z kolei wśród gotowych bronić Cchinwali Osetyjczyków dominowali głównie młodzi ludzie, pozba-wieni posiadających autorytet i doświadczenie przywód-ców324. 6 stycznia 1991 roku Cchinwali opuściły wojska MSW ZSRR, co spowodowało że do miasta wtargnęły li-czące około 6 tysięcy osób bojówki gruzińskie. W sumie w czasie walk w latach 1991-1992 miasto było szturmo-wane trzykrotnie a do Osetii Północnej udało się około 50 tysięcy uchodźców325. Oddziały osetyjskie były wspoma-gane przez ochotników z Kaukazu Północnego, deklarację wsparcia dla nich ogłosiła Konfederacja Górskich Naro-dów Kaukazu.

Nie doczekawszy się pomocy ze strony Kremla, 1 września 1991 roku Południowa Osetia ogłosiła wyco-fanie się z poparcia ukazu Gorbaczowa ze stycznia 1991 roku, co oznaczało powrót do ogłoszenia niepodległości i wyjścia ze składu Gruzji. Fakt ten potwierdził przyjęty 21 grudnia 1991 roku przez miejscową Radę Deputowanych Akt ogłoszenia niezależności Republiki Południowa Osetia. Zapisano w niej, że ogłoszenie niepodległości wynika z woli zachowania narodu, jego ochrony przed ludobój-

323 К. Дзугаев, op. cit., s. 80. 324 М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях..., op. cit.; W. Materski, Gruzja, op. cit., s. 238. 325 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 50; C. King, op. cit., s. 218; Южная Осетия: Ситуация у последней черты, „Известия” z dn. 9.12.1991 r.; В. Шанаев, Южная Осетия: растёт число жертв, „Известия” z dn. 10.12.1991 r.

Rafał Czachor

212

stwem i wiary w ideały wolności326. Stwierdzano również, iż od 23 listopada 1989 roku władze Gruzji prowadzą ofi-cjalnie niewypowiedzianą wojnę przeciwko narodowi osetyjskiemu i nie podejmują prób pokojowego uregulo-wania konfliktu. Osetyjski parlament na swojego prze-wodniczącego wybrał Znaura Gassijewa, a na urząd pre-miera Olega Tezijewa oraz ogłosił powszechną mobiliza-cję. 12 stycznia 1992 roku w separatystycznej republice odbyło się referendum w dotyczące niepodległości Repu-bliki Osetia Południowa oraz jej wejścia w skład Federacji Rosyjskiej, w którym wzięło udział 96,9% uprawnionych do głosowania. Pozytywnie na pytanie odnośnie niepodle-głości odpowiedziało 99,91% uprawnionych do głosowa-nia (53308 osób), negatywnie 0,09% (48 osób), na pyta-nie dotyczące wejścia w skład Rosji twierdzącej odpowie-dzi udzieliło 99,98 głosujących (53291 osób), odmownej 0,11% (57 osób)327. Rosja oraz pod jej wpływem Osetia Północna zareagowały na referendum chłodno, twierdząc iż jest ono przeprowadzone zbyt pośpiesznie, a decyzje o statusie republiki winny być uzgodnione z nowymi wła-dzami gruzińskimi328. W konsekwencji referendum par-lament Osetii Południowej zwrócił się do Dumy Państwo-wej z propozycją włączenia republiki w skład federacji. Proszono o „przywrócenie narodowi południowoosetyj-skiemu rosyjskiego poddaństwa przyjętego przez Osetię w 1774 roku i przemocą odebranego w rezultacie prze-wrotu w 1917 roku”, rozciągnięcie na republikę suweren-

326 Декларация о независимости Республики Южная Осетия, <http://cominf.org/node/1127814361> 327 Постановление Верховного Совета Республики Южная Осетия о проведениивсенародного голосования (референдума) Республики Южная Осетия [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 190-192. 328 И. Дзантиев, Южная Осетия: в Россию!, „Московские новости” z dn. 26.01.1992 r.


213

ności rosyjskiego państwa oraz nadanie obywatelstwa rosyjskiego mieszkańcom Osetii Południowej, którzy po-siadali obywatelstwo Związku Radzieckiego329. Władze Rosji nie odpowiedziały na to wezwanie, za to parlament Osetii Północnej uznał ogłoszoną w Cchinwali niepodle-głość. Moskwa zareagowała stwierdzeniem, że władze republikańskie we Władykaukazie nie mają prawa wystę-pować w imieniu Rosji i tym bardziej reprezentować ją w stosunkach międzynarodowych330.

W odpowiedzi na akty separatyzmu osetyjskiego no-we władze Gruzji z Eduardem Szewardnadze na czele podjęły zbrojną próbę zdławienia oporu331. Nowemu przywódcy Gruzji (do wyborów w 1995 roku zajmował on wyłącznie urząd przewodniczącego Rady Państwa) zale-żało na zdobyciu większej popularności w społeczeństwie. Chciał wyróżnić się na tle nieudolnego poprzednika Gam-sachurdii i doprowadzić do szybkiego ostatecznego za-kończenia kwestii separatyzmów: poprzez pokonanie w pierwszej kolejności Osetii doprowadzić do uległości Abchazję332. Trwające do połowy 1992 roku walki, mimo

329 Обращение Верховного Совета Республики Южная Осетия к VI Съезду народных депутатов Российской Федерации [w:] Конф-ликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 193; М. Блиев, Южная Осетия в коллизиях..., op. cit.; 330 МИД России осудил действия североосетинского руководства, „Коммерсантъ” z dn. 24.03.1993 r.; Д. Камышев, Южноосетинский руководитель надеется на "справедливое решение" парламента, „Коммерсантъ” z dn. 26.03.1993 r. 331 Na upadek Gamsachurdii miał wpływ kompleks wielu czynników, związanych w dużym stopniu z porażką w konflikcie osetyjskim. Stała się ona przyczyną spadku popularności polityka nie tylko w społe-czeństwie gruzińskim, ale i elit polityczno-wojskowych. Pod tym względem historia upadku Gamsachurdii jest zbieżna z losem Abulfaza Elczybeja. I. Areshidze, op. cit., s. 23-26. 332 Problem pacyfikacji separatystów w Osetii Południowej i Abchazji jest leitmotivem kolejnych gruzińskich prezydentur. Poszczególni prezydenci chcieli, by to właśnie oni, jako przywódcy i mężowie

Rafał Czachor

214

intensywnych ataków, nie przyniosły gruzińskiej stronie sukcesu. Poważną rysą na międzynarodowym wizerunku Gruzji stała się masakra kolumny osetyjskich uchodźców, głównie starców i kobiet, do której doszło 20 maja 1992 roku na uczęszczanym przez opuszczających rejon walk szlaku wiodącym do Osetii Północnej. Dzień po tym wyda-rzeniu osetyjscy parlamentarzyści przyjęli Akt ogłoszenia niepodległości Republiki Osetia Południowa, w którym ogłaszano istnienie niepodległej Osetii Południowej, inte-gralnej terytorialnej i w której obowiązuje wyłącznie prawodawstwo południowoosetyjskie333. Dokument stwierdzał zaistnienie śmiertelnego niebezpieczeństwa, zagrożenie ludobójstwem Osetyjczyków ze strony pań-stwa gruzińskiego, które skłania naród (lud) Osetii Połu-dniowej do skorzystania z prawa do samookreślenia i powołania własnego państwa. 17 listopada 1992 roku parlament Osetii Południowej ponownie zwrócił się do Rady Najwyższej Rosji z prośbą o włączenie republiki w skład Federacji Rosyjskiej334.

Dążenia do uregulowania sytuacji u jej południowych granic doprowadziły do wszczęcia rozmów pomiędzy opatrznościowi narodu gruzińskiego, dokonali pełnego zjednoczenia opornych prowincji. Niepowodzenia w tej materii Gamsachurdii, Szewardnadze jak i Saakaszwili poważnie odbiły się na politycznych losach każdego z nich, będąc punktem zwrotnym w karierze. Jeśli chodzi o Abchazję, to władze gruzińskie dopuszczały zachowanie przez nią formy autonomii w składzie Gruzji, zaś negowały prawo Osetii Południowej do istnienia nawet w postaci jednolitej jednostki admini-stracyjno-terytorialnej. Dżaba Joselani, podobnie jak i inni politycy gruzińscy, twierdził, że istnieje tylko Osetia Północna, a o Osetii Połu-dniowej nie może być mowy. Вопрос чести для Госсовета, „Мос-ковские новости” z dn. 13.09.1992 r. 333 Акт провозглашения независимости Республики Южная Осетия, <http://www.osetinfo.ru/conf901> 334 Обращение к VII Съезду народных депутатов Российской Федерации [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 196-197.


215

władzami Rosji, Gruzji i Osetii Południowej. Wobec braku sukcesów na froncie i niebezpieczeństwa, że konflikt mo-że ciągnąć się przez długie lata, angażując po stronie Ose-tyjczyków inne narody kaukaskie, ochotników kozackich oraz władze rosyjskie, możliwość określenia status quo skłoniła przewodniczącego Rady Państwa Gruzji Eduarda Szewardnadze do wynegocjowania w Dagomysie w czerwcu 1992 roku porozumienia o przerwaniu walk i wprowadzeniu w rejon konfliktu osetyjsko-gruzińskiego rosyjskich, gruzińskich i osetyjskich wojsk pokojowych. Porozumienie, do którego dążyły też wycieńczone wojną władze osetyjskie335, podpisały władze Rosji oraz Gruzji, a przedstawiciele Osetii Południowej i Północnej uczest-niczyli w części rozmów. W celu kontroli przestrzegania porozumienia powołana została Mieszana Komisja Kon-trolna, w składzie której znaleźli się przedstawiciele Rosji, Gruzji, Osetii Północnej i Południowej. Naciski na Kreml i jego zaangażowanie w regulację konfliktu były czynione przez władze Osetii Północnej, od tego też uzależniały podpisanie umowy federacyjnej z Moskwą.

Porozumienie dagomyskie na długie lata uregulowa-ło, choć nie rozwiązało, sytuację na objętym sporem tery-torium. W odróżnieniu od Abchazji, sytuacja w Osetii wy-glądała na bardziej stabilną – nie doszło tam do czystek etnicznych, a Gruzini i Osetyjczycy stosunkowo zgodnie funkcjonowali w szarej strefie pogranicza. Nastrojów ra-dykalnych nie wzniecała żadna ze stron, gdyż panujący status quo i utrzymanie faktycznych więzów z Gruzją było na rękę miejscowej ludności, handlarzom i przemytnikom. Sam Szewardnadze, mimo rozpoczęcia swoich rządów od radykalnych prób rozwiązania problemów separatyzmów, zasadniczo skłaniał się ku pokojowemu rozwiązywaniu

335 Б. Уригашвили, Грузия-Южная Осетия: за ошибки политиков народы расплачиваются кровью, „Известия” z dn. 12.06.1992 r.

Rafał Czachor

216

istniejących konfliktów336. W uregulowaniu konfliktu ważną rolę odgrywał pełniący od 1998 roku funkcję pre-zydenta Osetii Północnej Aleksandr Dzasochow, który utrzymywał dobre stosunki prywatne z Eduardem Sze-wardnadze337.

Symptomy zmiany stanowiska Tbilisi w kwestii sepa-ratystycznych prowincji zaczęły pojawiać się w lutym 2002 roku, gdy Szewardnadze zadeklarował możliwość użycia siły w celu przywrócenia integralności terytorial-nej Gruzji, a całe państwo weszło na drogę pokonywania wewnętrznego rozkładu i kryzysu gospodarczego338. Mi-mo że później stwierdzał, że nie może być mowy o wojnie z Abchazją i Osetią, to również nie dopuszczał możliwości ich istnienia jako niezależnych od Gruzji339. Wówczas de-putowani parlamentu Osetii Południowej zwrócili się z apelem do Dumy Państwowej o uznanie niepodległości państwa południowoosetyjskiego, jego włączenie w skład Federacji Rosyjskiej oraz wprowadzenie wojsk w celu ochrony „dziesiątków tysięcy obywateli Rosji”340. Tym samym władze w Cchinwali starały się wykorzystać fakt, iż Moskwa rozpoczęła masowe nadawanie mieszkańcom

336 S.F. Jones, Georgia: the trauma of statehood [w:] I. Bremmer, R. Taras (red.), New States, New Politics: Building the Post Soviet Nations, Cambridge 2011, s. 527; I. Areshidze, op. cit., s. 26-29. 337 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 50. 338 Działaniom tym towarzyszyła próba przełamania rosyjskiej kontroli nad Gruzją – i w tym kontekście można postrzegać również chęć przywrócenia kontroli nad obszarami separatystycznymi. Sygnały o możliwym prozachodnim zwrocie Tbilisi płynęły już w 1999 roku. Por.: Szewardnadze chce do NATO, „Rzeczpospolita” z dn. 26.10.1999 r. 339 Путин обсудил абхазскую проблему с Шеварднадзе, „Коммер-сантъ” z dn. 2.03.2002 r. 340 Обращение Парламента Республики Южная Осетия к Госу-дарственной Думе Федерального Собрания Российской Федерации [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 207-208.


217

republiki rosyjskiego obywatelstwa by osiągnąć swoje cele polityczne.

Sytuacja w strefie konfliktu zaczęła ulegać destabili-zacji po wyborczym zwycięstwie Micheila Saakaszwili na początku 2004 roku po tzw. „rewolucji róż”, która odsunę-ła od władzy dotychczasową ekipę na czele z Szewar-dnadze341. Sukces młodego polityka dokonał się na fali mobilizacji patriotycznej. Zapowiadał on odbudowę tery-torialnej integralności państwa, a pierwszym krokiem ku temu było przywrócenie pełnej kontoli nad Adżarią w wyniku pokojowego pozbawienia władzy Asłana Aba-szydze342.

Sukces w ujarzmieniu Adżarii stał się niewątpliwie czynnikiem zachęcającym gruzińskie władze do uregulo-wania innych prowincji separatystycznych. Stosunkowo bezproblemowe rozwiązanie problemu z reżimem Aba-szydze mógł zachęcić Saakaszwili do bardziej zdecydowa-nych kroków w kwestii abchaskiej i osetyjskiej, nie wyklu-czając użycia przemocy343. 31 maja 2004 roku do strefy konfliktu z Osetią Południową, gdzie na mocy porozumie-nia dagomyskiego miały prawo przebywać wyłącznie od-działy pokojowe, wkroczyły wojska gruzińskie wyposażo-

341 Szerzej m.in.: I. Areshidze, op. cit., s.127-148; M. MacKinnon, The New Cold War. Revolutions, Rigged Elections and Pipeline Politics in the Former Soviet Union, New York 2007, s. 116-130. 342 Podkreślić jednak należy specyficzny charakter autonomii adżarskiej. Choć podstawowym motywem jej powołania były kwestie kulturowe, to jednak obecnie nie mają one większego znaczenia. Stało się tak w wyniku trwających w ostatnich dziesięcioleciach masowych przesiedleń Gruzinów do Adżarii. Tym samym autonomia nie ma większego pokrycia w rzeczywistości społecznej i to jest główną różnicą pomiędzy nią a Abchazją i Osetią Południową. 343 Ł. Cieśla, op. cit., s. 173; M. Nowakowska-Korinteli, W. Jagielski, Schyłek buntu, „Gazeta Wyborcza” z dn. 6.05.2004 r.

Rafał Czachor

218

ne w ciężki sprzęt wojenny344. Wydarzenie to stało się początkiem kolejnej fali nieregularnych ostrzeliwań z obu stron, prowokacji oraz zagrywek dyplomatycznych, które trwały do połowy 2008 roku. Po 2004 roku zasadniczo zmieniła się postawa Rosji wobec konfliktu – rozumiejąc zagrożenie przeniesienia napięć na Północny Kaukaz, Kreml zajął pozycję faktycznego sojusznika nieuznawanej republiki. Osetia Północna stała się dla władz rosyjskich narzędziem nacisku na Gruzję, podobnym do Naddnie-strza w naciskach na Mołdawię, która coraz wyraźniej dążyła do objęcia kontroli nad Cchinwali oraz wejścia w orbitę polityki amerykańskiej345.

Wraz z intensyfikacją współpracy Tbilisi ze Stanami Zjednoczonymi rosła pewność władz gruzińskich co do możliwości rychłego uregulowania statusu zbuntowanych prowincji, nawet jeśli temu towarzyszyć miałoby bezpo-średnie starcie zbrojne z Rosją346. Co więcej, naświetlanie sytuacji w Osetii przez stronę gruzińską było prowadzone w taki sposób, by skompromitować zarówno władze Rosji, jak i rosyjski kontyngent pokojowy oskarżany przez Tbili-si o stronniczość i działalność kryminalną. MSZ Gruzji deklarował, że integralność terytorialna państwa zostanie odbudowana do końca drugiej kadencji Saakaszwili347. Pod jego rządami polityka w kwestii rejonu cchinwalskie-go, jak w Gruzji określa się Osetię Południową, zmierzała

344 Грузия угрожает выходом из договора по Осетии, <http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_3911000/3911101.stm> 345 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 50. 346 Ш. Пичхадзе, Грузия после ноября 2003 года: достожения, тенденции, „Центральная Азия и Кавказ” 2005, №1 (35); W. Lorenz, Tbilisi liczy na Waszyngton, „Rzeczpospolita” z dn. 10.04.2006 r. 347 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 51; В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные кон-фликты..., op. cit., s. 374-375.


219

ku realizacji 2 celów: a) internacjonalizacji konfliktu i włączeniu do niego Stanów Zjednoczonych, NATO oraz państw europejskich (Unii Europejskiej) i tym samym ograniczeniu roli Rosji jako jedynego gwaranta bezpie-czeństwa; b) transformacji konfliktu z wewnątrzgruziń-skiego czy gruzińsko-osetyjskiego w jednoznacznie gru-zińsko-rosyjski i przedstawieniu polityki Tbilisi wobec separatystów jako działań powstrzymujących imperializm Kremla. Władze gruzińskie zmierzały do pozycjonowania się jako ofiary agresywnych działań Rosji, traktującej Za-kaukazie jako własną strefę wpływów i uniemożliwiającej Gruzji przywrócenie kontroli nad jej terytorium348.

Jesienią 2006 roku władze gruzińskie podjęły kroki ku destabilizacji sytuacji w Osetii tworząc marionetkowy alternatywny rząd osetyjski na czele z Dmitrijem Sanako-jewem. Działanie to miało na celu odsunięcie od procesu negocjacyjnego rzeczywistego kierownictwa osetyjskiego oraz ponowne przekształcenie konfliktu w problem wy-łącznie wewnątrzgruziński. Temu służyło też powołanie w marcu 2007 roku na terytorium Osetii Południowej „tymczasowej jednostki administracyjnej”.

Od początku 2008 roku wojska gruzińskie zaczęły znacznie zwiększać swoją obecność w strefie konfliktu, wzmacniając i zbrojąc swoje posterunki. W obliczu cy-klicznie powtarzających się wymian ognia oraz rosnącego napięcia politycznego otwarty konflikt osetyjsko-

348 Cele te władzom gruzińskim udało się zrealizować. Choć wojnę sierpniową w 2008 roku wygrała Rosja, to medialnie odniosła porażkę. Amerykańskie i europejskie środki masowego przekazu jednostronnie informowały o przebiegu wojny, przedstawiając liczne sceny z udzia-łem żołnierzy gruzińskich jako rzekomo Rosjan dopuszczających się okrucieństw na gruzińskiej ludności cywilnej. Wiele przekazów medialnych i komentarzy do wydarzeń z Osetii z sierpnia 2008 roku (także w mediach polskich) udowadniało niezrozumienie przez dzien-nikarzy sytuacji bądź ich celowy nieobiektywizm.

Rafał Czachor

220

gruziński, wobec którego nie będzie obojętna Rosja wy-dawał się kwestią czasu. 21 marca 2008 roku Duma Pań-stwowa ogłosiła 2 warunki potencjalnego uznania niepod-ległości Abchazji i Osetii Południowej w postaci wejścia Gruzji do NATO lub gruzińskiej operacji zbrojnej przeciw-ko dwóm nieuznanym republikom oraz rekomendowała prezydentowi i gabinetowi ministrów Rosji rozpatrzenie możliwości ich uznania349.

Na początku lipca w związku z ostrzałem osetyjskich wsi Dmenisi oraz Ubiat władze w Cchinwali ogłosiły po-wszechną mobilizację. Została ona wkrótce przerwana, a osetyjska społeczność zwróciła się do nowo wybranego prezydenta Rosji Dmitrija Miedwiediewa i społeczności międzynarodowej z prośbą o „uchronienie narodu osetyj-skiego od ludobójstwa”350. Agresywna postawa Saaka-szwili dążącego wszystkimi środkami do reintegracji se-paratystycznych prowincji i jednoznaczne stanowisko Rosji, która ogłosiła swoją ingerencję w przypadku użycia przez Tbilisi siły doprowadziły do logicznego rozwiązania w postaci „odmrożenia konfliktu” i wybuchu wojny351.

Od 1 sierpnia 2008 roku wojska gruzińskie rozpoczę-ły intensywny ostrzał Cchinwali. W jego wyniku zginęło 6 osób a 13 zostało rannych, z miasta rozpoczęto ewaku-ację dzieci. W dniach 5–7 sierpnia Gruzini podejmowali nieudane próby zajęcia wiosek i wzgórz otaczających ose-tyjską stolicę352. 8 sierpnia, wkrótce po oświadczeniach

349 Госдума рекомендовала президенту и правительству обсудить признание Абхазии и Южной Осетии, <www.newsru.com/rus-sia/21mar2008/priznat.html> 350 Организации и учреждения Южной Осетии просят Россию спасти осетинский народ от полного уничтожения, <www.reg-num.ru/news/1023898.html#ixzz2a2sUuhVk> 351 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 53. 352 Szerzej: А. Скаков, Августовский кризис на Кавказе и его послед-ствия, „Центральная Азия и Кавказ” 2009, nr 1 (61); R. Potocki,


221

prezydenta Gruzji o woli pokojowego rozwiązania konflik-tu i zachowaniu przez Osetię Południową autonomii, roz-począł się szturm Cchinwali. W jego wyniku większa część miasta została zniszczona, zginęło ponad tysiąc osób, w tym 15 żołnierzy rosyjskich, 30 tysięcy Osetyjczyków i 15 tysięcy Gruzinów musiało opuścić domy353. Rosyjska operacja militarna określona mianem przymuszenia Gru-zji do pokoju zakończyła się 12 sierpnia. Strona gruzińska oświadczyła, że w celu zakończenia działań wojennych niezbędne jest nie oświadczenie Kremla, lecz porozumie-nie wielostronne. Porozumienie takie zostało wypraco-wane w czasie wizyty w Moskwie 13 sierpnia prezydenta przewodniczącej Unii Europejskiej Francji Nicolasa Sarko-zy’ego. Program pokojowego uregulowania konfliktu miał się oprzeć na 6 punktach zobowiązujących strony konflik-tu do: a) wyrzeczenia się używania siły w strefie konfliktu; b) ostatecznego przerwania działań wojennych; c) umoż-liwienia dostaw pomocy humanitarnej; d) powrotu sił zbrojnych Gruzji na pierwotne miejsca dyslokacji; e) wy-cofania się sił rosyjskich na pozycje sprzed rozpoczęcia walk; f) rozpoczęcia międzynarodowych rokowań w kwestii przyszłego statusu Osetii Południowej i Ab-chazji i zapewnienia im trwałego bezpieczeństwa354. Ko-lejnego dnia tekst porozumienia Sakrozy zaprezentował w Tbilisi, do którego strona gruzińska wprowadziła zmia-nę w punkcie ostatnim, gdzie akcent położono na między-

Wojna sierpniowa: glosa do preludium wojny, „Wrocławski Przegląd Miedzynarodowy” 2009, nr 1-2. 353 В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные конф-ликты..., op. cit., s. 379. 354 Szersze omówienie francusko-unijnej inicjatywy uregulowania konfliktu w Osetii Południowej: М. Волохонский, Шесть пунктов Медведева-Саркози: дипломатический аспект урегулирования кон-фликта в Южной Осетии, „Центральная Азия и Кавказ” 2009, № 4-5 (64-65).

Rafał Czachor

222

narodowe negocjacje w celu zapewnienia bezpieczeństwa i stabilności w pochłoniętych konfliktem regionach Gruzji, a więc bez wymieniania obu republik z nazwy355. Takie porozumienie zostało zaakceptowane i podpisane przez zainteresowane strony; na jego mocy rosyjskie oddziały wojskowe zaczęły opuszczać zajęte terytoria.

26 sierpnia 2008 roku Rosja uznała niepodległość Osetii Południowej, a 17 września podpisany został trak-tat o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy pomiędzy Rosją o Osetią Południową. 24 października 2008 roku otwarta została rosyjska ambasada w Cchinwali.

4.2 Rozwiązania ustrojowe Pierwsza konstytucja republiki została przyjęta przez

lokalny parlament w listopadzie 1993 roku. Obecny ustrój Republiki Osetia Południowa reguluje ustawa zasadnicza przyjęta w drodze referendum państwowego w kwietniu 2001 roku. Dokument ten podlegał jednak wielokrotnych korektom, ostatnia miała miejsce w kwietniu 2013. W ich efekcie konstytucja jest obecnie przedmiotem krytyki ze względu na niespójność oraz niedostosowanie do aktual-nych potrzeb. Przedstawiciele władz państwowych, w tym prokurator generalny Merab Czigojew, wskazują, że nie-zbędne są kardynalne zmiany w konstytucji, w tym w rozdziale pierwszym i drugim, co w praktyce oznacza konieczność przyjęcia nowej ustawy zasadniczej w drodze referendum. Wskazuje się również, że liczne modyfikacje dokumentu stanowiącego podstawy ustrojowe w ciągu 20 lat jego obowiązywania dowodzą słabości i niestabilności

355 Михаил Саакашвили в целом принимает условия и подпи-сывается под заявлением президентов РФ и Франции, <http://www.newsru.com/world/13aug2008/soglasen.html>


223

systemu politycznego republiki356. W praktyce w tym okresie nastąpiło znaczące wzmocnienie władzy wyko-nawczej oraz pozycji ustrojowej głowy państwa będącego jednocześnie bezpośrednim zwierzchnikiem i częścią eg-zekutywy. Zjawiska te stanowią w znacznym stopniu od-bicie tendencji mających miejsce w Osetii Północnej, a więc zbliżają ku rosyjskim wzorcom ustrojowym opar-tym na silnej władzy prezydenckiej.

Konstytucja Osetii Południowej składa się z pream-buły, 93 artykułów oraz postanowień końcowych. Jest dokumentem stosunkowo zwartym – konstytucja Osetii Północnej zawiera 111 artykułów podzielonych na 9 roz-działów. Jej struktura wpisuje się w standardowe rozwią-zania. Kolejność rozdziałów dotyczących organizacji władz państwowych – najpierw poświęcony prezydento-wi, następnie parlamentowi i rządowi – wskazuje na do-minację prezydenta w systemie organów państwowych.

Podstawowe wartości i zasady ustrojowe W preambule ustrojodawca deklaruje przyjęcie kon-

stytucji w oparciu o powszechnie uznaną zasadę równości praw i prawa do samookreślenia, będącego niezmiennie deklarowaną podstawą separatystycznych dążeń Osetii Południowej. Towarzyszy jej odwołanie do Deklaracji suwerenności państwowej przyjętej 20 września 1990 ro-ku (jako Południowoosetyjskiej Radzieckiej Republiki Demokratycznej), obwieszczającej suwerenność republiki, a więc wyjście ze składu Gruzji, lecz pozostanie w ZSRR oraz ogłoszenie dążenia do zapewnienia bezpieczeństwa i rozkwitu własnej państwowości.

356 В Южной Осетии заявили о необходимости кардинального пере-смотра Конституции, <http://www.regnum.ru/news/1646132.-html>

Rafał Czachor

224

Osetia Południowa w poświęconym podstawom ustrojowym rozdziale konstytucji jest określona jako su-werenne, demokratyczne państwo prawa. Uszczegóło-wienie tych cech zawiera rozdział I i II konstytucji. Wska-zuje się na genezę współczesnej państwowości, podkre-ślając, że powstała ona w wyniku realizacji przez naród Osetii Południowej niezbywalnego i powszechnie uznane-go prawa do samookreślenia.

Naród Osetii Południowej – bo takim określeniem po-sługuje się ustawodawca – jest wyłącznym suwerenem i źródłem władzy. Zasadę suwerenności państwowej roz-wija postanowienie, że republika samodzielnie określa swój status państwowo-prawny, jej terytorium jest niety-kalne i niewywłaszczalne, żadne zmiany terytorialne nie mogą zostać wprowadzone bez zgody suwerena. Realiza-cja władzy narodu odbywa się bezpośrednio – w drodze referendów357 i wyborów oraz pośrednio – poprzez orga-ny przedstawicielskie: państwowe i samorządowe. Niefor-tunne, bo bardziej polityczne niż prawne sformułowanie o bezprawności uzurpacji władzy ma potwierdzać nie-zbędność uzyskania społecznej legitymacji do rządzenia oraz wypełnienia kryteriów legalnego objęcia władzy. Ustrojodawca południowoosetyjski bezpośrednio w kons-tytucji stwierdził, że uzurpacja władzy bądź jej zawłasz-czenie jest najcięższym przestępstwem przeciwko naro-dowi i podlega ściganiu prawem.

Potwierdzenie wyborczości naczelnych organów państwowych jest dowodem deklarowanego demokraty-zmu – wybory prezydenta, parlamentu oraz do lokalnych ciał przedstawicielskich, jak i referenda, odbywają się na bazie powszechnego, równego, bezpośredniego głosowa-nia w warunkach tajności. Realizacja idei państwa demo-

357 Ustawa zasadnicza nie precyzuje jednak zasad stosowania instytucji referendum.


225

kratycznego zawiera także deklarowany w konstytucji Osetii Południowej rozdział władzy państwowej i samo-dzielność legislatywy, egzekutywy i sądownictwa. Ustro-jodawca w części poświęconej podstawowym zasadom organizacji państwa wylicza organy władzy państwowej: prezydenta, parlament, rząd, sądy oraz terenowe organy władzy państwowej oraz deklaruje funkcjonowanie samo-rządu terytorialnego. Tym samym konstytucyjnie po-twierdzona jest zasada wyłączenia samorządu terytorial-nego ze struktur władzy państwowej, co jest zgodne z tendencjami w prawodawstwie europejskim.

Stosunkowo szerokie odzwierciedlenie w zapisach ustawy zasadniczej znajduje zadeklarowany prawny cha-rakter państwa. Formuła taka jest standardem w konsty-tucjonalizmie postradzieckim (i nie tylko) i ma na celu potwierdzenie zwierzchniości prawa względem władzy politycznej. Twórcy konstytucji Republiki Osetii Połu-dniowej deklarują zwierzchniość ustawy zasadniczej i podległość jej zapisom wszystkich pozostałych aktów prawnych oraz działań podejmowanych przez organy władzy i poszczególnych urzędników. Dla uzyskania mocy prawnej każdy akt normatywny musi być opublikowany. Powszechnie uznane zasady i normy prawa międzynaro-dowego, bez konkretyzacji o jakie chodzi, podobnie jak i podpisane umowy międzynarodowe, są traktowane jako integralna część systemu prawnego Republiki Osetia Po-łudniowa. Wreszcie w ideę państwa prawa wpisuje się wymóg przestrzegania obowiązującego prawodawstwa przez organy państwowe. Tym samym organy państwowe czuwają nad przestrzeganiem prawa oraz są nim jedno-cześnie ograniczone.

Językiem państwowym w Osetii Południowej jest ję-zyk osetyjski i z nim wiąże się szczególny zapis o zacho-waniu i rozwoju języka narodowego jako najważniejszym zadaniu organów władzy państwowej. Sformułowanie

Rafał Czachor

226

takie, w którym kondycja języka narodowego jest stawia-na na piedestale zadań władzy państwowej należy uznać za niefortunne i mogące prowadzić do rozbieżności w interpretacji innych zapisów konstytucji i pozostałych aktów prawnych. Podobny zapis zawiera jednak również ustawa zasadnicza Osetii Północnej (art. 15 pkt. 2). W miejscach zwartego zamieszkiwania Rosjan i Gruzinów umożliwia się używanie w organach władzy państwowej i samorządu – na równi z osetyjskim – języka rosyjskiego i gruzińskiego. Szczególne związki republiki z Osetią Pół-nocną potwierdza artykuł głoszący jedność etniczną, hi-storyczną i terytorialną oraz integrację w wymiarze spo-łecznym, gospodarczym i kulturalnym – analogiczne zapi-sy o współpracy z Osetią Południową zawiera konstytucja Osetii Północnej (art. 16). Rozwijają je zapisy o prawie Osetii Południowej do wstępowania w związki z innymi państwami i do cedowania części swoich kompetencji a także o oparciu się w polityce zagranicznej o zasady współpracy, członkostwa w systemach bezpieczeństwa, organizacjach międzynarodowych i innych zjednocze-niach. W praktyce postanowienia te mogą być prawnym fundamentem dla rozpoczęcia procesu zjednoczenia obu Osetii oraz wejścia Osetii Południowej w skład Federacji Rosyjskiej.

Ustrojodawca południowoosetyjski deklaruje ziemie Osetii Południowej, jej zasoby i bogactwa, w tym dobra kulturowe, jako mienie narodu, które jest strzeżone i eksploatowane w interesie narodu. Podobny zapis za-wierała konstytucja północnoosetyjska, jednak norma ta została w 2000 roku uznana przez Sąd Konstytucyjny Fe-deracji Rosyjskiej za niezgodną z zapisami o możliwości posiadania zasobów naturalnych nie tylko przez władze państwowe. Osetia Południowa deklaruje uznanie i poszanowanie w jednakowym stopniu własności pań-stwowej, municypalnej, prywatnej, zbiorowej i innych


227

form własności. Gospodarka republiki bazuje na zasadach wolnorynkowych z jednoczesnym zorientowaniem spo-łecznym i regulacją przez państwo. Stwierdzenie to, w pewien sposób rozszerzone w innych artykułach kon-stytucji, pozwala na zaklasyfikowanie Osetii Południowej do państw socjalnych: pojęcie takie jest często używane w konstytucjach państw postradzieckich w celu podkre-ślania ich roli w regulacji życia społecznego i znaczenia przydawanego idei sprawiedliwości społecznej.

W Osetii Południowej deklaruje się równość wobec prawa wszystkich organizacji społecznych oraz związków wyznaniowych oraz oddzielenie religii od państwa. Jedno-cześnie w konstytucji (w części dotyczącej praw i wol-ności) potwierdzono, iż prawosławie i tradycyjne wierze-nia osetyjskie są jedną z podstaw tożsamości osetyjskiej. W świetle priorytetu nadawanego ochronie języka i kul-tury narodowej wyznania te zajmują uprzywilejowaną pozycję, będąc prawnie określonymi jako komponenty świadomości narodowej.

Konstytucja deklaruje zakaz pozbawiania obywatel-stwa Republiki Osetia Południowa oraz możliwość posia-dania podwójnego obywatelstwa. Zapis ten dał prawne podstawy do powszechnego nadawania mieszkańcom republiki obywatelstwa rosyjskiego w pierwszej dekadzie XXI wieku.

Ciekawym zabiegiem twórców konstytucji Osetii Po-łudniowej było umieszczenie wśród rudymentariów ustrojowych zapisu o prowadzeniu aktywnej polityki mło-dzieżowej, mającej na celu zapewnienie wykształcenia, wychowania i miejsc pracy.

Równie interesującym rozwiązaniem jest umieszcze-nie wśród podstaw ustrojowych państwa zapisu o podzia-le administracyjno-terytorialnym republiki na 5 jednostek z wymienieniem ich z nazw. O ile nic się w konstytucji nie mówi o trybie powoływania jednostek administracyjno-

Rafał Czachor

228

terytorialnych i zmian w ich granicach, to można przyjąć, że ustrojodawca zakłada możliwość ich dokonywania wy-łącznie w trybie zmiany ustawy zasadniczej.

Katalog praw i wolności oraz obowiązków Niemalże jedną trzecią południowoosetyjskiej ustawy

zasadniczej (29 artykułów) stanowi rozdział dotyczący praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela. Jego struktura oraz zawarty w nim katalog praw i obowiązków sprawia jednak wrażenie dość niespójnego. Rozróżnienie pojęć człowieka i obywatela wskazuje na uznawanie ist-nienia przyrodzonych i nabywanych w momencie urodze-nia niezbywalnych praw dotyczących wszystkich ludzi oraz katalogu dotyczącego osób dysponujących obywatel-stwem Republiki Osetia Południowa.

Rozdział poświęcony prawom i wolnościom otwiera stwierdzenie poszanowania i gwarantowania praw oraz wolności człowieka i obywatela zgodnie z powszechnymi zasadami i normami prawa międzynarodowego oraz kon-stytucją. Ustrojodawca nie wymienił jednak o jakie prawa chodzi, do jakich norm się odwołuje, choć z ogólnego przedstawienia kwestii w dokumencie należy wniosko-wać, że opiera się on na Powszechnej deklaracji praw człowieka. To ogólnikowe stwierdzenie, negatywnie odbi-jające się na jakości całej konstytucyjnej konstrukcji gwa-rancji praw i wolności rozszerza zapis o niezbywalności podstawowych praw i wolności człowieka, stwierdzenie, że granice wolności człowieka stanowi wolność drugiej osoby oraz zamykająca II rozdział konstytucji norma o niewyczerpaniu przez zawarty w ustawie zasadniczej katalog obowiązujących w republice praw wolności. W południowoosetyjskiej konstytucji zatem bardzo ogól-nikowo potraktowano problematykę podstawowych praw człowieka i obywatela, a więc niemalże pominięto te kwe-stie, które w innych konstytucjach stanowią obszerny


229

dział bądź nawet podrozdział (Ukraina, Uzbekistan). Pro-blemu nie rozwiązuje konstytucyjne odesłanie do niewy-mienionych z nazwy powszechnie uznanych praw i norm. O niefortunności przyjętego przez ustrojodawcę rozwią-zania świadczy fakt, iż nie potwierdzono tak fundamen-talnego prawa jak prawo do życia: z ogólnikowego ode-słania do powszechnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego nie wynika, czy w Osetii Południowej może być stosowana kara śmierci.

Wśród podstawowych praw ustrojodawca południo-woosetyjski wymienia gwarancję nietykalności, ochrony czci i godności, zakaz aresztowania i przetrzymywania pod strażą bez decyzji sądu lub prokuratury oraz zakaz poddawania przemocy, torturom oraz nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu. Każdy oskarżony do momen-tu prawomocnego skazania jest uważany za niewinnego, oskarżony nie jest zobowiązany do składania zeznań przeciwko sobie oraz zgodnie z zasadą ne bis in idem nie może być dwukrotnie skazany za ten sam czyn. Każdemu gwarantuje się prawo do ochrony swojego honoru i dobrego imienia. Pod ochroną państwa znajduje się ro-dzina, macierzyństwo, dzieciństwo i starość, przy czym konstytucja nakłada obowiązek opieki i wychowania dzie-ci na rodziców oraz obowiązek troski pełnoletnich dzieci o swoich rodziców.

Konstytucja gwarantuje każdemu człowiekowi prawo do własności i dziedziczenia, do swobodnego dysponowa-nia zdolnościami i posiadanym majątkiem w działalności gospodarczej.

Każdy legalnie przebywający na terenie republiki ma prawo do swobodnego przemieszczania się, wyboru miej-sca zamieszkania, wyjazdu za granicę, a obywatel Osetii Południowej – również do powrotu na jej terytorium. Każdemu przynależy prawo do mieszkania, które jest nie-tykalne.

Rafał Czachor

230

Stosunkowo nieliczne wymienione w konstytucji prawa o charakterze politycznym sprowadzają się do gwarantowania obywatelom Republiki Osetia Południowa czynnego i biernego prawa udziału w wyborach oraz w referendum, gwarancji wolności słowa, druku, zebrań, mityngów i demonstracji. Gwarantuje się wolność działal-ności twórczej, tajność korespondencji, prawo rozwoju i ochrony kultury i sztuki, organizacji i zrzeszania się obywateli. Funkcjonowanie cenzury jest konstytucyjnie zabronione. W odróżnieniu od innych konstytucji państw postradzieckich, ustawa zasadnicza Osetii Południowej bezpośrednio nie mówi o obowiązywaniu zasady plurali-zmu.

Zasadniczą część rozdziału dotyczącego praw i wolności stanowią zagadnienia wpisujące się w prawa socjalne. Ustrojodawca gwarantuje:

– prawo do pracy i samodzielnego dysponowania swoimi umiejętnościami. Konstytucja gwarantuje prawo sporu pracowniczego i prawo do strajku, prawo do zgod-nych z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny warunków pracy. Praca przymusowa dopuszczalna jest jedynie na mocy wyroku sądu oraz w czasie stanu nadzwyczajnego i wojennego.

– prawo do wypoczynku. Czas pracy, czas wolny oraz coroczny płatny urlop podlega regulacji ustawowej.

– prawo do ochrony zdrowia i wykwalifikowanej po-mocy medycznej, która w państwowych placówkach me-dycznych jest udzielana obywatelom bezpłatnie.

– prawo do ochrony społecznej w postaci świadczeń emerytalnych, rentowych.

– prawo do powszechnego i bezpłatnego wykształce-nia od poziomu przedszkolnego do wyższego. Pobieranie wykształcenia podstawowego jest obowiązkiem a jego realizacja spoczywa na rodzicach.


231

Południowoosetyjskie prawodawstwo nie przewiduje urzędu rzecznika praw człowieka, choć taka instytucja stała się standardem na obszarze postradzieckim. W tej sytuacji najwyższym gwarantem praw i wolności jest pre-zydent republiki, a za bezpośrednią kontrolę praworząd-ności odpowiadają sądy oraz prokuratura. Obywatelom przysługuje również prawo skargi na naruszenie praw i wolności do Sądu Konstytucyjnego, który sprawdza zgodność postępowania organów państwowych z zapi-sami ustawy zasadniczej.

Konstytucja Osetii Południowej wyróżnia obowiązki każdej osoby znajdującej się na terenie republiki oraz jej obywateli, deklarowane jako nierozerwalnie związane z prawami i wolnościami oraz głosi, że nieznajomość pra-wa nie zwalnia od odpowiedzialności.

Obowiązkiem każdej przebywającej na terenie repu-bliki osoby jest ochrona jej przyrody, bogactw oraz dzie-dzictwa historycznego, narodowego i kulturowego oraz płacenie ustanowionych ustawą podatków i innych opłat.

Najwyższym obowiązkiem obywatela Osetii Połu-dniowej jest obrona ojczyzny, a jej zdrada jest określana jako najcięższe przestępstwo wobec narodu. Każdy oby-watel jest zobowiązany bronić interesów państwa i służyć wzmocnieniu jej obronności. Interesującym obowiązkiem obywatelskim jest uczestnictwo w sądownictwie w cha-rakterze ławnika.

Kompetencje i stosunki pomiędzy gałęziami władzy System organizacji władzy państwowej w Republice

Osetii Południowej określają rozdziały 3-6 konstytucji, poświęcone prezydentowi, parlamentowi, rządowi i sądom. W systemie politycznym Osetii Południowej do-minuje prezydent – ewolucja systemu w ciągu ostatnich 20 lat zmierzała ku zwiększeniu jego kompetencji. Zjawi-sko takie nie służy wprowadzeniu i ustabilizowaniu de-

Rafał Czachor

232

mokratycznych reguł życia politycznego. Jak pokazuje praktyka państw postradzieckich, w których istnieją sys-temy prezydenckie, standardem jest dążenie do ustabili-zowania bezalternatywnej władzy prezydenta, ogranicza-nie kompetencji parlamentu oraz praw i wolności o cha-rakterze politycznym. Żywa dyskusja o konieczności zmiany konstytucji oraz głosy sprzeciwu wobec tendencji wzmacniania pozycji ustrojowej prezydenta, wreszcie mające miejsce alternacje rządzących dowodzą, że kondy-cja demokracji w Osetii Południowej nie jest jednakże zdecydowanie gorsza niż w innych częściach obszaru po-stradzieckiego.

Zgodnie z ustawą zasadniczą prezydent Osetii Połu-dniowej jest głową państwa oraz stoi bezpośrednio na czele władzy wykonawczej. Jak unaocznia praktyka pań-stw stosujących takie rozwiązanie systemowe, oznacza ono zaburzenie zasady równowagi władz i prowadzi do dominacji egzekutywy, niejednokrotnie biorącej na siebie funkcje prawodawcze. Południowoosetyjska konstytucja określa 4 najważniejsze zadania głowy państwa. Jest to stanie na straży zapisów konstytucji, czuwanie nad ochroną praw i wolności człowieka i obywatela, ochrona suwerenności, bezpieczeństwa, integralności terytorialnej państwa oraz zapewnienie współpracy wszystkich orga-nów władzy państwowej.

Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Urząd można sprawować nie więcej niż 2 razy z rzędu. Na prezydenta może być wybrany obywateli mający minimum 35 lat, znający język osetyjski oraz mieszkający na terenie republiki minimum przez 10 lat. Pełnienia urzędu nie można łączyć z inną pracą zawo-dową oraz zasiadaniem w organach przedstawicielskich.

Kompetencje głowy Republiki Osetii Południowej są szeroko zakreślone. Prezydent prowadzi ogólne kierow-nictwo nad polityką wewnętrzną, zagraniczną i bezpie-


233

czeństwa, a realizując te zadania opiera się na podległy mu rząd oraz aparat prezydenta. Głowa państwa zatwier-dza strukturę egzekutywy, mianuje i odwołuje członków rządu i innych organów władzy wykonawczej, koordynuje pracę rządu i ma prawo przewodniczenia jego posiedze-niom.

Prezydent ma duże kompetencje w zakresie powoły-wania i odwoływania na ważniejsze stanowiska pań-stwowe. Za zgodą parlamentu powołuje na urząd premie-ra (w konstytucji używa się wyłącznie określenia prze-wodniczący rządu Republiki Osetia Południowa), dymi-sjonując go jedynie informuje o swej decyzji parlament. W przypadku trzykrotnej niezgody deputowanych na proponowane kandydatury na urząd premiera, prezydent mianuje szefa rządu na mocy własnego dekretu.

Prezydent samodzielnie, bez udziału parlamentu, mianuje i odwołuje członków rządu oraz kierowników innych organów egzekutywy; formuje i obsadza aparat Administracji prezydenta oraz inne republikańskie organy władzy wykonawczej, wyznacza 2 sędziów Sądu Konsty-tucyjnego (oraz jeszcze jednego sędziego za zgodą parla-mentu), wyznacza połowę składu Centralnej Komisji Wy-borczej, pełnomocnych przedstawicieli prezydenta.

Na wniosek prezydenta parlament powołuje kandy-datów na stanowiska prokuratora generalnego, przewod-niczącego Narodowego Banku, przewodniczącego, jego zastępców i sędziów Sądu Najwyższego oraz sędziów są-dów pierwszej instancji, przewodniczącego Centralnej Komisji Wyborczej.

Realizując swoje zadania w zakresie bezpieczeństwa, prezydent powołuje i przewodniczy Radzie Bezpieczeń-stwa, organowi konsultacyjnemu funkcjonującemu przy głowie państwa, jest głównodowodzącym Sił Zbrojnych Republiki Osetia Południowa, zatwierdza jej doktrynę wojenną, powołuje na stanowiska najwyższych dowód-

Rafał Czachor

234

ców wojskowych, podejmuje decyzję o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego lub wojennego.

Konstytucja daje głowie państwa prawo rozwiązania parlamentu. Podjęcie takiej decyzji możliwe jest w przy-padku, gdy parlament podważa podstawy ustrojowe pań-stwa. W tej sytuacji prezydent jako gwarant konstytucji na mocy zgody Sądu Konstytucyjnego rozwiązuje parlament i ogłasza nowe wybory, które muszą się odbyć w ciągu 90 dni.

Prezydent został wyposażony w prawo inicjatywy ustawodawczej, ponadto dysponuje prawem wydawania dekretów i zarządzeń obowiązujących na terenie całego państwa i nie wymagających kontrasygnaty. Akty te mu-szą być zgodne z literą konstytucji oraz ustaw, tym samym ich ranga jest niższa od ustawy. Głowie państwa przysłu-guje prawo weta względem ustaw. Odmowa podpisania przez prezydenta ustawy w ciągu 10 dni od jej przedsta-wienia obliguje izbę do jej ponownego rozpatrzenia. Po-nowne przyjęcie dokumentu w pierwotnym wariancie większością dwóch trzecich głosów członków izby zobo-wiązuje głowę państwa do podpisania ustawy w ciągu 5 dni od jej otrzymania.

Głowie Republiki Osetia Południowa przysługuje nie-tykalność, ustawowo jest strzeżona jego godność i honor. Prezydent za działania podejmowane w czasie pełnienia funkcji nie ponosi odpowiedzialności. Ustawa zasadnicza przewiduje trzy warianty przedterminowego odwołania prezydenta z urzędu. Może to nastąpić w wyniku własnej decyzji głowy państwa, jego dymisji oraz orzeczenia trwa-łej niezdolności do pełnienia funkcji.

W przypadku opróżnienia fotela prezydenta tymcza-sowo jego obowiązki sprawuje premier, a gdy jest to nie-możliwe – przewodniczący parlamentu.

Uwagę zwraca rozbudowany jak na niewielkie obsza-rowo i słabo zaludnione państwo podległy prezydentowi


235

system instytucji tworzących pion władzy prezydenckiej. Stanowi go Administracja Prezydenta oraz pełnomocni przedstawiciele prezydenta. Instytucje te zostały zaadap-towane z ustroju rosyjskiego, gdzie jednak mają zastoso-wanie m.in. ze względu na rozległy obszar, federacyjny ustrój i wielonarodowość Rosji.

Konstytucja określa parlament Republiki Osetia Po-łudniowa jako najwyższy w państwie organ przedstawi-cielski. Liczy on 34 deputowanych, kadencja trwa 5 lat. Ustawa zasadnicza zawiera podstawy prawa wyborczego, stwierdzając, że 19 deputowanych wybieranych jest w systemie większościowym, a 15 w systemie proporcjo-nalnym. Parlamentarzystą może zostać obywatel republi-ki, który ukończył 21 lat i ostatnie 5 lat zamieszkuje w Osetii Południowej. Mandatu parlamentarzysty nie można łączyć z mandatem w innych ciałach przedstawi-cielskich. Konstytucja przewiduje pełnienie mandatu na zasadzie zawodowej – w tej sytuacji parlamentarzysta w czasie kadencji nie może zajmować się pracą zarobko-wą. Deputowani parlamentu są chronieni immunitetem – nie może być on zatrzymany, aresztowany i poddany re-wizji o ile nie został zatrzymany na miejscu przestępstwa.

Kompetencje parlamentu Republiki Osetia Południo-wa kompleksowo reguluje jeden artykuł konstytucji. Zgodnie z nim w zakres uprawnień wchodzi nowelizacja ustawy zasadniczej, przyjmowanie ustaw i ustaw konsty-tucyjnych oraz kontrolowanie ich wykonania. Parlament został uprawniony do dawania wykładni ustaw i ustaw konstytucyjnych, a tym samym wchodzi w kompetencje z reguły zarezerwowane dla sądów konstytucyjnych. Izba rozpatruje i zatwierdza budżet państwowy, programy rozwoju społecznego i kulturalnego, umowy międzynaro-dowe, wyraża zgodę na rozmieszczenie na terenie repu-bliki obcych wojsk.

Rafał Czachor

236

Parlament może wyrazić wotum nieufności każdemu z członków rządu. Prezydent ma prawo uwzględnić głos izby i zdymisjonować ministra lub nie zgodzić się ze sta-nowiskiem deputowanych i nie dokonywać zmian kadro-wych. Jeśli parlament w ciągu 2 miesięcy ponowi wotum nieufności względem członka rządu, to prezydent zobli-gowany jest do jego zdymisjonowania.

Izba może również podjąć inicjatywę dymisji prezy-denta. Wszczęcie procedury może nastąpić w przypadku dokonania przez niego zdrady państwowej lub innego umyślnego przestępstwa. Wniosek w tej sprawie może zainicjować minimum jedna trzecia deputowanych za zgodą Sądu Konstytucyjnego, który stwierdził zaistnienie przesłanek do wszczęcia procedury impeachmentu. Osta-teczną decyzję w ciągu miesiąca od przedstawienia oskar-żenia przeciwko głowie państwa podejmuje parlament większością dwóch trzecich głosów od ogólnej liczby de-putowanych.

Uprawnienia przewodniczącego parlamentu Republi-ki Osetia Południowa są ograniczone. Sprowadzają się do prowadzenia prac izby, określania zasad jej pracy. Specy-fiką południowoosetyjskiego parlamentaryzmu jest ist-nienie prezydium parlamentu. Podlega ono izbie, a skład tworzą: przewodniczący i zastępcy parlamentu, przewod-niczący jego stałych komitetów i komisji.

Rząd Republiki Osetia Południowa jest określony jako najwyższy kolegialny organ państwowy jednolitego sys-temu egzekutywy. Na jego czele stoi przewodniczący rzą-du, a w zakresie swych pełnomocnictw podlega prezyden-towi jako głowie państwa i szefowi władzy wykonawczej. Prezydent określa podstawowe kierunki aktywności ga-binetu oraz organizuje jego działalność. W skład rządu oprócz jego przewodniczącego, zastępców oraz ministrów wchodzi kierownik Administracji Prezydenta.


237

Zakres kompetencji, tryb i zasady organizacji pracy rządu są określane prezydenckim dekretem. Wraz z wy-borem nowego prezydenta republiki dotychczasowy rząd składa swoje pełnomocnictwa. Podobnie jak w przypadku poszczególnych ministrów, także wobec całego rządu de-putowani parlamentu mogą wyrazić wotum nieufności. Prezydent ma prawo uwzględnić głos parlamentu i zdymi-sjonować gabinet lub nie zgodzić się z głosem deputowa-nych i nie dokonywać zmian. Jeśli parlament w ciągu 2 miesięcy ponowi wotum nieufności względem całego rządu to prezydent zobligowany jest do jego zdymisjono-wania.

W zakresie posiadanych uprawnień rząd ma prawo do wydawania postanowień i dekretów obowiązujących na terenie całego państwa. Do nowelizacji ustawy zasad-niczej w 2013 roku ze składu rządu prezydent republiki powoływał prezydium rządu. Organ ten podlegał głowie państwa, realizował swoje pełnomocnictwa zgodnie z ustawami i aktami normatywnymi prezydenta, a jego celem było szybkie rozwiązywanie zadań stojących przed władzą wykonawczą. Usunięcie prezydium rządu ze struk-tury organów egzekutywy jest pierwszym krokiem ku ograniczeniu dominacji prezydenta w systemie politycz-nym.

Władza sądownicza w Osetii Południowej zgodnie z konstytucją może być realizowana wyłącznie przez sądy. Rozróżnia się sądownictwo konstytucyjne, arbitrażowe, cywilne, administracyjne i karne. Zabronione jest powo-ływanie sądów nadzwyczajnych. Sędziowie w wykony-waniu swoich pełnomocnictw są niezależni i podlegli wy-łącznie konstytucji i ustawom. Konstytucja gwarantuje im nietykalność, sędziego nie można zatrzymać, aresztować, pociągnąć do odpowiedzialności za wyjątkiem sytuacji określonych w ustawie.

Rafał Czachor

238

Kontrola zgodności aktów prawnych z konstytucją le-ży w gestii Sądu Konstytucyjnego, składającego się z 5 sę-dziów powoływanych przez prezydenta i parlament (przed nowelizacją konstytucji w 2013 roku – wyłącznie przez prezydenta) spośród specjalistów z zakresu prawa mających minimum 35 lat. Wniosek o kontrolę konstytu-cyjności ustaw i innych aktów normatywnych parlamentu, prezydenta, rządu a także umów międzynarodowych, któ-re mają zostać podpisane przez władze Republiki Osetia Południowa może złożyć prezydent, parlament, rząd, pro-kurator generalny, terenowe organy władzy państwowej oraz sądy: Najwyższy i Arbitrażowy. W prerogatywach Sądu Konstytucyjnego znajduje się decydowanie w spo-rach kompetencyjnych między republikańskimi i miejs-cowymi organami władzy, wydawanie wyroków o prze-strzeganiu procedury oskarżenia przeciwko prezydentowi oraz w innych kwestiach przewidzianych ustawą. Sąd Konstytucyjny spełnia poniekąd funkcje rzecznika praw człowieka – przyjmuje skargi od obywateli na łamanie praw i wolności i na ich podstawie wszczyna kontrolę działań organów państwowych w danej sprawie. Kadencja członków Sądu Konstytucyjnego trwa 10 lat.

W sprawach cywilnych, karnych i administracyjnym najwyższą instancją jest Sąd Najwyższy. W zakresie jego kompetencji znajduje się prowadzenie sądownictwa w powyższych dziedzinach a także rozpatrywanie spraw dotyczących rezultatów wyborów, referendów i procedur wyborczych, czuwanie nad prawomocnością wyroków wszystkich podległych sądów, dawanie instrukcji i wy-tycznych w stojącym niżej sądom. Na wniosek parlamentu Sąd Najwyższy stwierdza zaistnienie w działaniach prezy-denta Republiki Osetia Południowa oznak przestępstwa, będących podstawą do wszczęcia procedury impeachmen-tu. Sądownictwo gospodarcze prowadzi Najwyższy Sąd Arbitrażowy.


239

Władze terenowe i samorząd terytorialny Konstytucja stwierdza, że władza państwowa w jed-

nostkach administracyjno-terytorialnych jest realizowana przez terenowe organy władzy państwowej. W kwestiach o znaczeniu lokalnym gwarantuje się podejmowanie de-cyzji przez miejscowe wspólnoty. Samorząd terytorialny jest realizowany bezpośrednio – poprzez referendum, wybory, zgromadzenia oraz pośrednio – poprzez ciała wybieralne i inne organy samorządowe.

Samorządowi terytorialnemu konstytucja Republiki Osetia Południowa gwarantuje prawo decydowania w sprawach o znaczeniu lokalnym, prawo dysponowania własnością municypalną oraz samodzielnego kształtowa-nia własnego budżetu.

Na samorząd terytorialny władze państwowe mogą cedować część swoich pełnomocnictw, lecz w tym wypad-ku ich realizacja jest pokrywana ze środków przyznanych przez władze państwowe.

Zgodnie z postanowieniami przejściowymi, przepisy konstytucyjne dotyczące funkcjonowania samorządu za-częły obowiązywać od początku 2014 roku. Termin ten został wydłużony, gdyż w pierwotnej redakcji konstytucji instytucje władzy samorządowej miały rozpocząć funk-cjonowanie od początku 2010 roku.

Zmiana konstytucji Prawo zgłaszania poprawek i nowelizacji w treści

ustawy zasadniczej Republiki Osetia Południowa posiada prezydent i deputowani parlamentu (minimum jedna trzecia składu izby). Jeśli zmiany dotyczą rozdziału I lub II, a więc podstaw ustrojowych państwa oraz praw i wol-ności człowieka i obywatela, to mogą być wprowadzone jedynie na mocy wyników referendum powszechnego. W pozostałych kwestiach regulowanych ustawą zasadni-

Rafał Czachor

240

czą w celu przyjęcia zmian musi za nimi opowiedzieć się minimum dwie trzecie parlamentu.

Oznacza to, że rola narodu jako suwerena w procesie zmiany konstytucji uwzględniana jest wyłącznie, gdy do-tyczą one najważniejszych zagadnień odnośnie ustroju i wolności. Poza faktyczną kontrolą ze strony suwerena znajduje się organizacja gałęzi władz oraz relacji pomię-dzy nimi.


Terytorium, do którego rości sobie prawo Republika Osetia Południowa pokrywa się z dawnym Południowo-osetyjskim Obwodem Autonomicznym. Jej powierzchnia wynosi 3900 km2, ludność szacuje się na 75 tysięcy, z których około 80% stanowią Osetyjczycy.

W ciągu 23 lat od momentu podjęcia przez lokalne władze południowoosetyjskie we wrześniu 1990 roku pierwszych zmian w kwestii prawno-politycznego statusu skutkujących ogłoszeniem suwerenności a następnie ogło-szeniem niepodległości Republiki Osetia Południowa w grudniu 1991 roku, w systemie politycznym tego pań-stwa nastąpiły istotne przekształcenia. Z punktu widzenia rozwiązań ustrojowych można wyróżnić dwa zasadnicze okresy rozwoju systemu politycznego: pierwszy, obejmu-jący lata 1991-1996, przebiegał pod znakiem budowy państwowości w oparciu o rozwiązania prawne zaadap-towane z okresu funkcjonowania Osetii Południowej jako autonomicznej jednostki w składzie radzieckiej Gruzji, w której panował system parlamentarny, zmodyfikowany na mocy konstytucji z listopada 1993 roku oraz okres drugi, obejmujący czas od 1996 roku, gdy konstytucyjne potwierdzenie znalazł kształtujący się we wcześniejszych latach wśród miejscowych elit politycznych model władzy oparty na egzekutywie, wzmacnianiej przez obóz rządzący


241

w kolejnych latach, skutkujący petryfikacją republiki pre-zydenckiej.

Z punktu widzenia przemian w życiu politycznym Republiki Osetia Południowa można wyróżnić trzy okre-sy: okres pierwszy – lat 1991-1993, gdy głową państwa był Torez Kułumbegow oraz Znaur Gassijew, a republika toczyła wojnę z Gruzją, będąc praktycznie pozbawiona podstawowych zasobów i nośników energii – prądu i gazu; okres drugi – lat 1993–2001, gdy głową państwa (od 1996 roku jako prezydent) był Ludwig Czibirow, w którym dokonała się petryfikacja systemu władz pań-stwowych oraz wypracowane zostały własne mechanizmy życia politycznego (dwukrotnie odbyły się wybory parla-mentarne: pierwsze w 1994 roku, drugie w 1999, w których wygrywali komuniści) oraz przyjęta została konstytucja (w listopadzie 1993 roku, wprowadzająca parlamentarną formę rządów) następnie modyfikowana (wielokrotne nowelizacje w latach 1996–1998) w kie-runku modelu systemu prezydenckiego; okres trzeci – lat 2001–2011, przebiegający pod znakiem dwóch kadencji prezydenta Eduarda Kokojty i dominacji w parlamencie proprezydenkiej partii zbudowanej na wzorcach rosyj-skiej partii władzy „Jedinaja Rossija”. Związany z anulo-wanymi wynikami wyborów prezydenckich polityczny kryzys przełomu lat 2011–2012 wprowadził określone korekty w kierunku rozwoju południoosetyjskiego syste-mu politycznego, jednak mieszcząc się w jego dotychcza-sowej logice – kadencja obecnego prezydenta Leonida Tibiłowa przebiega pod znakiem oparcia się na struktu-rach siłowych przy pewnym ograniczeniu roli głównej siły partyjnej – „Jedności” oraz zauważalnym wzroście zna-czenia sił opozycyjnych. Podkreślić przy tym należy, że w ostatnich latach życie polityczne Osetii Południowej cechuje rosnący dynamizm – konflikty w elitach władzy odbijające się przekształceniami na scenie partyjnej

Rafał Czachor

242

sprawiają, że w praktyce postępuje demokratyzacja. Co szczególnie istotne, następuje osłabienie supremacji wła-dzy prezydenckiej poprzez wzmocnienie politycznej roli parlamentu, choć możliwe jakościowe zmiany, które świadczyłyby o transformacji systemu politycznego, jesz-cze nie nastąpiły.

Prześledzenie rozwoju systemu politycznego Repu-bliki Osetia Południowa pozwala na wyróżnienie kilku czynników determinujących ten proces. Najważniejsze z nich to:

– przekształcenie Południowoosetyjskiego Obwodu Autonomicznego w Południowoosetyjską Radziecką Re-publikę Demokratyczną jako republikę związkową ZSRR a następnie ogłoszenie niepodległości w atmosferze po-ważnego konfliktu zbrojnego z Gruzją. Szybki „awans” od jednostki autonomicznej w składzie republiki związkowej ZSRR do de facto niepodległego państwa musiał odbić się na jakości rządzenia, gdyż zarówno w wymiarze prawnym jak i politycznym Osetia Południowa musiała przejść przyspieszone procesy suwerenizacji. Również wojna z Gruzją, która w przypadku porażki oznaczałaby pełną likwidację jakiejkolwiek formy autonomii południowoose-tyjskiej oraz represje wobec miejscowej ludności, spra-wiała, że życie polityczne separatystycznej republiki to-czyło się w „reżimie wojennym” oraz napiętej atmosferze odbijając się na regularnych konfliktach w rządzących elitach. Z tego trudnego okresu społeczeństwo i władze Osetii Południowej wyszły jednak zwycięsko – rozwój ży-cia politycznego w drugiej połowie lat 90. i na początku XXI wieku dowodzi, że mimo poważnego zagrożenia dla jakości demokracji w państwie toczy się polityczna rywa-lizacja, dochodzi do alternacji władzy oraz stopniowo kształtuje się społeczeństwo obywatelskie, mogące stawić opór autorytarnym tendencjom rządzących;


243

– nieuznanie niepodległości Republiki Osetia Połu-dniowa przez żadne państwo świata będące członkiem ONZ (oprócz Rosji) oraz nieustanne deklaracje i działania władz Gruzji zmierzające do przywrócenia integralności terytorialnej państwa, a tym samym pełnej likwidacji pań-stwowości południowoosetyjskiej sprawiały, że, po pierw-sze, międzynarodowe środowisko funkcjonowania władz południowoosetyjskich wyznaczała polityka Moskwy i Tbilisi, tworząc dwie konkurencyjne wizje statusu Ose-tii358, po drugie, koniecznym było stworzenie silnej i efek-tywnej władzy, gotowej do operatywnego podejmowania decyzji. Fakt ten odbił się na przyjętych rozwiązaniach ustrojowych – wprowadzeniu silnej instytucji prezydenta, pełniącego funkcję głowy państwa i szefa władzy wyko-nawczej, któremu podporządkowany jest rząd (do refor-my konstytucyjnej w 2013 roku również prezydium rzą-du) oraz aparat Administracji Prezydenta a także uprzy-wilejowanej pozycji przedstawicieli struktur siłowych w elitach politycznych;

– utrzymywanie bliskich związków społeczno–poli-tycznych z Osetią Północną oraz Rosją, będącą od pierw-szych lat XXI wieku jawną patronką i gwarantką bezpie-czeństwa republiki, odbiło się zarówno na uzależnieniu politycznym, ekonomicznym i wojskowym od Kremla, jak i adaptowaniu rosyjskiego modelu rządów na grunt połu-

358 Wizja pierwsza, reprezentowana głównie przez środowisko narodowe, zakładała połączenie Osetii Południowej z Północną oraz inkorporację w skład Federacji Rosyjskiej. Wobec niechętnej postawy Rosji w tej sprawie z czasem została ona zmodyfikowana w postulat zachowania suwerenności i niezależności zarówno od Gruzji jak i od Rosji. Druga wizja reprezentowana przez środowiska umiarkowane i komunistyczne (lewa strona sceny politycznej) zakładała konieczność odbudowy więzów (głównie na gruncie gospodarczym, ale też poli-tycznym) z Gruzją i możliwość współistnienia z nią na równoprawnych zasadach w ramach jednego państwa (konfederacji).

Rafał Czachor

244

dniowoosetyjski – dowodzi tego konstrukcja ustrojowa państwa, a także powstanie w 2003 roku partii „Jedność”. W południowoosetyjskim dyskursie politycznym niemalże aksjomatem stało się twierdzenie o konieczności utrzy-mania niezawisłości od Gruzji i następnie wstąpienia w skład Federacji Rosyjskiej. Jakiekolwiek odejście od zdecydowanej linii politycznej wobec Tbilisi postrzegane jest jako kolaboracjonizm, a oskarżenia na tym tle były wykorzystywane jako oręż w wewnętrznej walce poli-tycznej;

– rozbudowanie i petryfikacja w pierwszej dekadzie XXI wieku polityczno-biznesowych sieci powiązań, pro-wadzącego różnorodną działalność klanu związanego z ówczesnym prezydentem Eduardem Kokojty, skutkowa-ło polityczną instytucjonalizacją, która dokonała się po-przez partię „Jedność”. Klan ten wciąż utrzymuje silne pozycje w państwie, choć można mówić o przekształce-niach w jego łonie i osłabieniu po kryzysie politycznym przełomu lat 2011–2012. Aktualne zjawiska w systemie politycznym republiki wskazują, że nastąpił częściowy demontaż architektury powstałej przy Kokojty.

W momencie ogłoszenia przez Osetię Południową suwerenności i jednostronnego podniesienia statusu do republiki związkowej ZSRR we wrześniu 1990 roku ob-wodowa rada deputowanych ludowych stała się parla-mentem separatystycznej republiki. Ogłosiła ona powoła-nie tymczasowego rządu – Czasowego Komitetu Wyko-nawczego Republiki – pod kierownictwem wieloletniego działacza partyjnego różnych szczebli, wpisującego w reformistyczne nurty Gorbaczowowskiej pierestrojki Toreza Kułumbegowa, który był najwyrazistszym prze-ciwnikiem Feliksa Sanakojewa, dotychczasowego obwo-


245

dowego sekretarza KPZR359. Kułumbegow miał być poli-tykiem, który w trudnym dla Osetyjczyków momencie będzie w stanie doprowadzić do kompromisu działaczy opozycyjnego Frontu Narodowego „Adamon Nychas” i pozostałości radzieckiej nomenklatury. Podjęto decyzję, że porządek prawny w republice będą określać wyłącznie akty prawne ZSRR, co potwierdzało wyjście spod jurys-dykcji Tbilisi oraz określało ramy, w których będzie kształtowany jej ustrój360. Jednocześnie postanowiono o przeprowadzeniu przyspieszonych wyborów do Rady Najwyższej i opracowaniu nowej konstytucji. Wybory do parlamentu przeprowadzone w dniu 9 grudnia 1990 roku

359 Dość ciekawa, ale jednocześnie charakterystyczna dla działaczy politycznych robiących karierę w okresie późnej pierestrojki, jest biografia Toreza Kułumbegowa. Pochodzi on z rodziny osetyjskiego komunisty okresu rewolucji październikowej i reżimu stalinowskiego, urodził się w 1938 roku, swoje imię zawdzięczał znajomości ojca z Mauricem Thorezem. Był działaczem Komsomołu, zajmował różne stanowiska w strukturach nomenklaturowych, w tym był przewod-niczącym teleradiokomitetu w Cchinwali, a w konsekwencji konfliktu z obwodowym kierownictwem partii został zdegradowany do dyrek-tora szkoły podstawowej. Ciesząc się zaufaniem ludności w momencie wystąpień narodowych powrócił do życia politycznego jako człowiek akceptowalny dla opozycji i nomenklatury. Objął urząd głowy państwa (przewodniczący parlamentu i jego prezydium), by niemalże natych-miast trafić na rok do gruzińskiego więzienia. Po wyzwoleniu w 1992 powrócił na zajmowane stanowisko, jednak nie potrafił odnaleźć się w życiu politycznym i odbudować relacji z czołowymi działaczami. Tracił poparcie kolejnych polityków, nawet będących jego bliskimi współ-pracownikami, aż we wrześniu 1993 roku po kolejnym konflikcie i próbie odejścia ze stanowiska jego dymisja została przyjęta. W ciągu roku (1992-1993) roztrwonił swój polityczny kapitał, stracił poparcie ludności i przestał odgrywać rolę w życiu politycznym Osetii Połu-dniowej. Kułumbegow umarł w 2006 roku. 360 Решение четырнадцатой сессии Юго-Осетинского Совета народных депутатов двадцатого созыва о законах, действующих на территории Юго-Осетинской автономной области [w:] Кон-фликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 172.

Rafał Czachor

246

miały dodatkowy wymiar – były manifestacją niezależno-ści od Gruzji (która dzień później zlikwidowała autono-miczny obwód, włączając terytorium Osetii Południowej w skład innych jednostek administracyjnych), stąd też zostały zbojkotowane w miejscowościach zamieszkiwa-nych przez ludność gruzińską. Przy 72% frekwencji 64 miejsca Rady Najwyższej obsadzono działaczami komuni-stycznymi oraz o narodowej orientacji, skupionych we Froncie Narodowym „Adamon Nychas”. Na czele izby sta-nął popierany przez narodowców i akceptowany przez komunistów Kułumbegow.

W pierwszym okresie funkcjonowania parlament po-łudniowoosetyjski nie podejmował żadnych przekształceń w strukturze organów państwowych, gdyż oczekiwano na decyzję Rady Najwyższej ZSRR w kwestii przyszłości se-paratystycznej republiki. Z tego powodu władza wyko-nawcza pozostawała w rękach Komitetu Wykonawczego Rady Najwyższej Osetii Południowej. 7 stycznia 1991 roku prezydent ZSRR na mocy dekretu anulował wszystkie przyjęte przez kierownictwo południowoosetyjskie oraz władze Gruzji akty prawne regulujące status prowincji. Władze w Tbilisi odrzuciły ten dokument, twierdząc, że suwerenna Gruzja nie jest w żaden sposób zobowiązana aktami prawnymi ZSRR. Co więcej, 6 stycznia 1991 roku siły gruzińskie przy biernej postawie stacjonujących w mieście wojsk MSW ZSRR oraz Armii Radzieckiej zajęły Cchinwali. Rozpoczęło ono regularne wymiany ognia, po-ciągające za sobą ofiary śmiertelne, które jednak nie do-prowadziły do zajęcia całego miasta. Sesja deputowanych rad Osetii Południowej wszystkich szczebli 18 stycznia 1991 roku zaakceptowała decyzję Gorbaczowa przywra-


247

cającą status quo z 1989 roku361. W praktyce walki nie ustawały, a sytuację polityczną w Osetii Południowej skomplikowało porwanie 29 stycznia 1991 roku przez siły MSW Gruzji i osadzenie w areszcie Kułumbegowa. Pozostawał on w nim do końca 1991 roku, a pod jego nie-obecność na czele państwa stanął Znaur Gassijew, ostatni pierwszy sekretarz komitetu obwodowego KPZR. Kontro-lowanie przez siły gruzińskie wzgórz wokół Cchinwali paraliżowało nie tylko polityczne życie Osetii Południo-wej, ale także utrudniało codzienne funkcjonowanie jej mieszkańców.

W istniejących warunkach, w celu zapewnienia funk-cjonowania instytucji państwowych separatystycznej re-publiki, 23 marca 1991 roku powołano 10-osobowy Ko-mitet ds. stabilizacji sytuacji w Osetii Południowej pod kierownictwem Gassijewa. Komitetowi przekazano pełnię władzy wykonawczej do czasu normalizacji sytuacji362. Toczące się walki uniemożliwiały funkcjonowanie insty-tucji państwowych – parlament zbierał się na posiedze-niach rzadko, a rzeczywiste kierowanie republiką spoczę-ło w rękach Komitetu i dowódców wojskowych363. Brak postępów w regulacji konfliktu oraz jasnych perspektyw odnośnie przyszłości republiki (wiosną 1991 roku Jelcyn i Gamsachurdia podjęli rozmowy i podpisali porozumienie o stabilizacji sytuacji w Osetii Południowej, które jednak

361 Решение сессии Совета народных депутатов Юго-Осетии всех уровней [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 181. 362 Решение совместного собрания депутатов Советом народных депутатов Юго-Осетии всех уровней и представителей общес-твенности об образовании комитета по стабилизации обста-новки в Юго-Осетии [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 183. 363 Олег Тезиев: «Я создал армию за 5 месяцев», „Русский репортёр” 2008, nr 9 (39).

Rafał Czachor

248

zostało zablokowane przez rosyjskich parlamentarzy-stów) sprawiło, że 1 września 1991 roku Rada Najwyższa Republiki Osetia Południowa przyjęła deklarację niepod-ległości (wypowiadając zgodę na zachowanie nierealnego już status quo na mocy dekretu Gorbaczowa ze stycznia 1991 roku) oraz zwróciła się do parlamentu rosyjskiego z prośbą o rozpatrzenie możliwości włączenia jej w skład państwa rosyjskiego364. Kolejna deklaracja niepodległości została przyjęta 21 grudnia 1991 roku w momencie roz-padu Związku Radzieckiego, jednocześnie powołano do życia Gwardię Narodową i Komitet Obrony Republiki Ose-tia Południowa365.

Referendum ogólnopaństwowe z 19 stycznia 1992 roku wzmocniło wytyczony przez rządzących kierunek polityki zmierzającej do potwierdzenia pełnej suwerenno-ści państwowej oraz połączenia z Rosją366. Wybuch wojny domowej w Gruzji na przełomie 1991 i 1992 roku, która pozbawiła władzy Gamsachurdię, a następnie podpisane przez Jelcyna i Szewardnadze porozumienia dagomyskie

364 Решение сессии Совета народных депутатов Юго-Осетинской автономной области об обращении к пятому Съезду народных депутатов РСФСР [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 187-188. 365 Декларация о независимости Республики Южная Осетия [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 189; Постано-вление Верховного Совета республики Южная Осетия о создании республиканской гвардии и комитета обороны Республики Южная Осетия [w:] Конфликты в Абхазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 189. 366 Na pytanie „Czy zgadzasz się by Republika Osetia Południowa była niepodległą?” pozytywnie odpowiedziało 99.9% głosujących, na pytanie „czy zgadzasz się z decyzją Rady Najwyższej Republiki Osetia Południowa z 1 września 1991 roku o ponownym zjednoczeniu z Ros-ją” pozytywnie odpowiedziało 99.8% głosujących. Frekwencja wyno-siła 96.9%. Протокол №1 Центральной комиссии референдума Рес-публики Южная Осетия; Протокол №2 Центральной комиссии референдума Республики Южная Осетия [w:] Конфликты в Аб-хазии и Южной Осетии..., op. cit., s. 190-191.


249

z 24 czerwca 1992 roku przyczyniły się do stabilizacji sytuacji w Osetii Południowej. We wrześniu 1992 roku Kułumbegow powrócił na stanowisko przewodniczącego parlamentu, jednak w czasie roku jego nieobecności na urzędzie zmieniła się konfiguracja głównych aktorów po-litycznych – wzrosła rola tzw. siłowików – reprezentantów resortów siłowych, w tym pochodzącego z Osetii Północ-nej dowódcy Olega Tezijewa, który był twórcą południo-woosetyjskich sił zbrojnych oraz związanego z ruchem narodowym zastępcy przewodniczącego parlamentu Ała-na Czoczijewa.

W czasie pobytu Kułumbegowa w Moskwie, gdzie po uwolnieniu z więzienia w Tbilisi przechodził on leczenie, kluczową figurą na politycznej scenie stał się pełniący od listopada 1991 roku funkcję premiera, a wcześniej mini-ster obrony Osetii Południowej Tezijew. Konflikt pomię-dzy Kułumbegowem a Tezijewem (niezgoda Kułumbego-wa, by premierem był Tezijew oraz by obsadził on skład gabinetu specnazowcami) sprawił, że Kułumbegow w ciągu jesiennej sesji parlamentu w 1991 roku 6 razy podawał się do dymisji. Tezijew z kolei, na którym opiera-ła się obrona narodowa, odmawiał przyjazdu z Włady-kaukazu dopóki na urzędzie będzie Kułumbegow. Parla-ment nie przyjmował dymisji Kułumbegowa, twierdząc, że winien on ponosić wraz z izbą solidarną odpowiedzial-ność za rozwój sytuacji politycznej, gdyż był on jednym z inicjatorów ogłoszenia niepodległości przez Osetię Po-łudniową, z kolei „polowi komendanci” skłonili Tezijewa do przyjazdu do Cchinwali.

Wprowadzenie do Osetii Południowej na mocy poro-zumienia dagomyskiego z czerwca 1992 roku sił pokojo-wych w pewnym stopniu uspokoiło sytuację, jednak wkrótce okazało się, że większa część ze znajdujących się w nich żołnierzy to dawni bojownicy, bądź krewni osób poszkodowanych w konflikcie, co ponownie postawiło

Rafał Czachor

250

pod znakiem zapytania proces pokojowy. Kułumbegow oświadczył że w zaistniałej sytuacji i w warunkach nara-stającego sporu z parlamentem nie ponosi on odpowie-dzialności za rozwój wypadków. Dodatkowym czynnikiem komplikującym życie polityczne republiki stało się oświadczenie „Adamon Nychas” o dążeniu nie do połącze-nia z Osetią Północną i wejścia w skład Rosji, ale do bu-dowy w pełni niepodległego państwa367. Stanowisko to popierał rząd Tezijewa, podczas gdy Kułumbegow gotów był wciąż prosić Rosję o patronat i włączenie w skład fe-deracji368.

Polityczne napięcie utrzymywało się również w 1993 roku – do marca tegoż roku Kułumbegow aż 17 razy zgła-szał swoją dymisję369. W tym czasie przewodniczący par-lamentu utracił poparcie swoich współpracowników: po dojściu do władzy w Gruzji Szewardnadze był on skłonny, wbrew adamonowcom, do kompromisu z Tbilisi, co po-wodowało, że stawał się osamotnionym zakładnikiem panującej sytuacji. Społeczna dezaprobata dla ugodowej wobec Gruzji postawy przewodniczącego parlamentu spowodowała, że Kułumbegow dokonał gwałtownej wolty i zadeklarował się jako zwolennik pełnej niepodległości. Sprzeczne deklaracje polityka nie tylko nie podniosły jego autorytetu w społeczeństwie370, ale i obniżyły zaufanie w środowisku politycznym.

367 Е. Глебова, Южная Осетия: не довоевали?, „Московские новости” z dn. 9.08.1992 r. 368 Е. Крутиков, Безкомпромиссность ведёе к эскалации конфликта, „Независимая газета” z dn. 25.11.1992 r. 369 Е. Крутиков, Семнадцать отставок Тореза Кулумбекова, „Независимая газета” z dn. 12.03.1993 r. 370 Mimo że Kułumbegow przebywał w gruzińskim więzieniu, spo-łeczeństwo osetyjskie zaczęło mu wypominać, że nie było go w kraju w najtrudniejszych momentach i nie rozumie on zjawisk które zaszły, a po powrocie do Cchinwali gotów jest kupczyć osetyjską krwią i suwe-rennością.


251

W październiku 1993 roku Kułumbegow złożył peł-nomocnictwa przewodniczącego parlamentu a wraz z nim wiceprzewodniczący parlamentu Czoczijew i premier Tezijew. Przyjęcie przez parlament tych trzech dymisji wobec napiętej sytuacji politycznej wydawało się jedynym możliwym rozwiązaniem otwierającym drogę do nowego etapu życia politycznego Osetii Południowej. Wraz z odejściem trzech najbardziej wpływowych polityków pierwszych lat niepodległości, będących symbolami okre-su walki o niepodległość, zakończył się pierwszy okres kształtowania się systemu politycznego młodego państwa.

Następcą Kułumbegowa został wybrany Ludwig Czi-birow, którego kandydatura na to stanowisko była po-strzegana jako kompromisowa i tymczasowa. Premierem został dotychczasowy pierwszy wicepremier, związany ze środowiskiem komunistycznym Gerasim Chugajew. Wkrótce, bo w listopadzie 1993 roku, południowoosetyj-ski parlament przyjął konstytucję wprowadzającą parla-mentarną formę rządów, zachowującą pozycję przewod-niczącego parlamentu jako głowy państwa oraz podle-głość gabinetu ministrów izbie. Dokument ten nie tyle wprowadzał zmiany w podstawach ustrojowych państwa, co porządkował je. Wobec długotrwałego kryzysu poli-tycznego zapisy ustawy zasadniczej były formą zachowa-nia status quo, akceptowalną w danym momencie dla wszystkich aktorów politycznych (postkomunistów i dzia-łaczy narodowych).

W marcu 1994 roku odbyły się wybory do parlamen-tu Osetii Południowej. W ciągu 4 mijających lat wyraźnie zmieniły się nastroje społeczne – poparcie utracili działa-cze narodowi skupieni w „Adamon Nychas”, a pozycję odbudowali działacze komunistyczni. Większość miejsc w parlamencie obsadzili właśnie oni, wspomagani przez niezrzeszonych działaczy będących bezpośrednim zaple-czem Czibirowa. Oznaczało to, że środek ciężkości w izbie

Rafał Czachor

252

przesuwa się na lewo. Tym samym logika rozwoju życia politycznego Osetii Południowej nie odbiegała od wzor-ców innych państw postkomunistycznych: Polski, Rosji czy Mołdawii, gdzie po stosunkowo krótkim okresie de-mokratyczno-narodowej euforii swoje polityczne pozycje odbudowywali działacze postkomunistyczni.

Decyzją komunistycznych deputowanych Czibirow pozostał na stanowisku przewodniczącego parlamentu, podobnie jak Chugajew na stanowisku premiera. Wkrótce rozgorzał spór, który unaocznił, że utrzymywanie parla-mentarnej formy rządów będzie oznaczało ciągłe konflik-ty pomiędzy przewodniczącym parlamentu a premierem, gdzie obaj byli uzależnieni i podlegli izbie. Jeszcze w sierpniu 1994 roku Czibirow zgłosił swoją dymisję, jednak została ona odrzucona przez parlamentarzystów. Premier Chugajew popadł w konflikt z Czibirowem, który trwał niemalże rok, do czasu odejścia Chugajewa ze sta-nowiska pod wpływem fali krytyki za niesprawne kiero-wanie polityką wewnętrzną państwa. W 1995 roku pre-mierem został związany ze środowiskiem finansowym Wladislaw Gabarajew. Jego wyborowi sprzyjał Czibirow, dla którego miał być narzędziem w dławieniu opozycji. Jednocześnie gabinet dokonał poważnych postępów w zakresie wzmocnienia państwowości: ograniczono przestępczość, wprowadzono budżet państwowy i zasady polityki fiskalnej, zreformowano system bankowy.

W lutym 1996 roku wybuchł tlący się od pewnego czasu konflikt pomiędzy Czibirowem i Gabarajewem – premier ogłosił, że nie zgadza się z politycznym kursem głowy państwa, a podjęte 30 października 1995 roku rozmowy z władzami gruzińskimi o uregulowaniu konflik-tu ocenił jako zdradzenie przez Czibirowa interesów Ose-tii Południowej. Mimo jawnego wystąpienia premiera przeciwko szefowi parlamentu obaj utrzymali swoje sta-nowiska – jednym głosem przewagi premier zachował


253

urząd. Dopiero 26 września 1996 roku, po kolejnej run-dzie negocjacji osetyjsko-gruzińskich Garabajew stracił posadę premiera. Dymisja ta była elementem przygoto-wawczym związanym z reformą konstytucyjną i zbliżającą się elekcją pierwszego prezydenta, na którego „namasz-czony” został Czibirow, a na jego istotnego konkurenta wyrósł Garabajew.

Utrzymujący się konflikt na szczytach władzy skłonił Czibirowa i popierające go środowisko deputowanych parlamentu do podjęcia w 1995 roku prac nad reformą konstytucyjną, wprowadzającą system rządów prezy-denckich. Możliwość takiej zmiany spotkała się z oporem części polityków, twierdzących, że społeczeństwo połu-dniowoosetyjskie „nie dorosło” do systemu prezydenckie-go, a słabe społeczeństwo obywatelskie może nie być w stanie kontrolować działań prezydenta. Na tle sporu o wprowadzenie urzędu prezydenta mandat deputowa-nego złożyło dwóch doświadczonych i wpływowych poli-tyków – Znaur Gassijew oraz Nafi Dżussojty. Ostatecznie na mocy reformy konstytucyjnej z 1996 roku dokonała się poważna zmiana w relacjach pomiędzy gałęziami władzy. Do systemu politycznego wprowadzono instytucję prezy-denta, pełniącego rolę głowy państwa, ale jednocześnie stojącego na czele egzekutywy, w składzie której znajdo-wał się rząd na czele z powoływanym przez parlament na wniosek prezydenta premierem. Rozwiązania te zostały zaadaptowane z wzorców konstytucjonalizmu rosyjskie-go.

Powszechne wybory pierwszego prezydenta Repu-bliki Osetia Południowa odbyły się 10 listopada 1996 ro-ku. Wygrał je zbliżony do środowiska komunistów Ludwig Czibirow, który uzyskał w pierwszej turze 52,6% głosów. Drugie miejsce zajął jeden z najwyraźniejszych oponen-tów Czibirowa, były premier, przewodniczący komitetu wykonawczego panosetyjskiej organizacji Międzynaro-

Rafał Czachor

254

dowy Kongres Alański Gerasim Chugajew – 23,9% głosów. Wprowadzenie nowych rozwiązań ustrojowych w sposób zasadniczy zmieniło konfigurację elit politycznych Osetii Południowej. Wygrana dotychczasowego przewodniczą-cego parlamentu oznaczała jego osobisty triumf nad kon-kurentami oraz utrzymywanie się lewicowych nastrojów w społeczeństwie. W południowoosetyjskich warunkach oznaczało to zgodę na kontynuowanie przez Czibirowa rozmów z Tbilisi i na kompromis w sprawie statusu repu-bliki. Kluczowym elementem kampanii wyborczej w 1996 roku była sprawa przyszłości państwa postrzegana w kontekście konieczności ułożenia relacji w trójkącie Cchinwali-Tbilisi-Moskwa: zainicjowane przez Czibirowa rozmowy z Szewardnadze przez opozycję narodową (ale nie tylko) oceniane były jako sprzeniewierzenie się inte-resom narodu osetyjskiego. Zwycięstwo skłonnego do ugody z Gruzją Czibirowa potwierdziło zmęczenie społe-czeństwa napiętą sytuacją polityczną oraz trudnościami gospodarczymi. Przyczyniło się do tego paraliżowanie normalnego funkcjonowania Cchinwali – jedynego więk-szego ośrodka miejskiego republiki – poprzez stacjono-wanie na jego obrzeżach oddziałów gruzińskich, odcięcie dostaw nośników energii utrudniające codzienne życie mieszkańców i funkcjonowanie zakładów pracy oraz dramatyczna pauperyzacja ludności.

Po zwycięstwie w wyborach Czibirow skompletował podporządkowany mu rząd na czele którego stanął Alek-sandr Szawłochow – pozbawiony ambicji politycznych przedstawiciel radzieckiej kadry zarządzającej (ros. cho-ziajstwiennik), określany mianem pierwszego premiera „technicznego”, a więc całkowicie podporządkowanego głowie państwa. Przewodniczącym parlamentu został również związany z prezydentem Kosta Dzugajew, wcze-śniej rzecznik prasowy Czibirowa.


255

Okres rządów Czibirowa charakteryzował się dwoma tendencjami w rozwoju systemu politycznego Osetii Połu-dniowej. Z jednej strony znacząco zdynamizowane zostały kontakty republiki z Rosją, głównie poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej oraz w kwestiach społecznych z Osetią Północną oraz dialogu z Gruzją w kwestii poko-jowej regulacji konfliktu – zaktywizowano prace Komisji Porozumiewawczo-Kontrolnej, odbywał się szereg spo-tkań przedstawicieli władz obu republik. Problem funk-cjonowania Osetii Południowej i kondycji społeczeństwa stał się w tym okresie również przedmiotem zaintereso-wania społeczności międzynarodowej, a do Cchinwali zaczęły docierać delegacje organizacji międzynarodo-wych. Czibirow, w odróżnieniu od swoich politycznych przeciwników związanych z „Adamon Nychas” nie absolu-tyzował kwestii niepodległości Osetii Południowej, skła-niając się ku bliskiej współpracy i więzom z Gruzją371. Z drugiej strony w okresie rządów Czibirowa nastąpiło rzeczywiste wzmocnienie władz państwowych w repu-blice, co było konsekwencją nowych rozwiązań ustrojo-wych wzbogaconych kolejnymi modyfikacjami konstytucji w latach 1996–1998, a także podniósł się poziom życia ludności (zaczęto z większą regularnością wypłacać pen-sje i emerytury).

W maju 1999 roku odbyły się wybory do parlamentu Republiki Osetia Południowa trzeciej kadencji. Przyniosły one sukces siłom lewicowym: Komunistyczna Partia Ose-tii Południowej zdobyła prawie 48% głosów (12 miejsc z 29 w izbie), powstały w styczniu 1999 roku Socjali-styczny Ruch Ludowy „Fydybasta” uzyskał 9,6% głosów

371 Tłumaczone to było przede wszystkim względami ekonomicznymi – nie tylko Czibirow, ale i inni zwolennicy kompromisu z Tbilisi przeko-nywali, że gospodarka osetyjska potrzebuje Gruzji do normalnego funkcjonowania.

Rafał Czachor

256

(3 mandaty). Poza nimi do parlamentu weszła Ogólnoose-tyjska Rada Narodowa „Styr Nychas” – 8,9% głosów (4 mandaty), Partia Narodowo-Demokratyczna – 3,6% gło-sów, Związek Młodzieży „Adamon Cadis” – 2,5% głosów (po 1 miejscu w izbie). Wybór szefa parlamentu na jego pierwszym posiedzeniu unaocznił zarówno antagonizmy pomiędzy członkami izby, dzielące ją na dwa zasadnicze bloki (komunistyczny i narodowy), jak i rozchodzenie się interesów głowy państwa i głównej siły politycznej – par-tii komunistycznej. Czibirowi nie udało się – mimo trzy-krotnych prób – przeforsować kandydatury na to stano-wisko dotychczasowego przewodniczącego izby Dzugaje-wa. Został nim lider komunistów Stanislaw Koczijew.

Stopniowo narastał konflikt pomiędzy koncentrują-cym się na wzmocnieniu własnej pozycji Czibirem a dominującą w parlamencie partią komunistyczną. Ko-muniści zaczęli oskarżać prezydenta, że nie wypełnił swo-ich obietnic poprawy sytuacji materialnej obywateli, a nawet pogłębia rozbicie społeczeństwa i toleruje korup-cję. Zarzucano mu, że współpracuje z „zbrodniczym reżi-mem Szewardnadze”, a funkcjonujący pod patronatem Czibirowa klan kontroluje trasę transkaukaską i idący nią przemyt z i na Zakaukazie, dzieląc się zyskami z gruziń-skim światem przestępczym. Prezydent próbował dopro-wadzić do dymisji Koczijewa, jednak posłuszna liderowi komunistów większość parlamentarna nie poparła Czibi-rowa372.

W październiku 2000 roku na mocy ukazu prezyden-ta powołana została komisja konstytucyjna, mająca na celu gruntowny przegląd i przygotowanie nowelizacji zapisów ustawy zasadniczej. Powołanie komisji miało na celu udoskonalenie konstytucji i wypracowanie formuły,

372 В. Хаханов, Почти конституционный референдум, „Неза-висимая газета” z dn. 7.04.2001 r.


257

która pozwoliłaby na harmonijną współpracę prezydenta jako głowy państwa i władzy wykonawczej z parlamen-tem poprzez zwiększenie roli tego ostatniego, jednak jed-nocześnie obóz prezydenta próbował przeforsować zapisy umożliwiające Czibirowi wyeliminowanie potencjalnych konkurentów do fotela głowy państwa373. Prace komisji konstytucyjnej, której przewodniczył Czibirow, zakończy-ły się zatwierdzeniem projektu nowelizowanej ustawy zasadniczej przez przewodniczącego parlamentu Koczi-jewa w lutym 2001 roku374. Przeforsowanie wygodnych dla Czibirowa rozwiązań odbyło się przy udziale przed-stawicieli elit politycznych z Władykaukazu, którzy naci-skali na polityków południowoosetyjskich, licząc że za poparcie go w obliczu zbliżających się wyborów prezy-denckich w Osetii Południowej odwzajemni się on popar-ciem w późniejszym czasie375. W kwietniu 2001 roku od-było się powszechne referendum, w którym obywatele opowiedzieli się za przyjęciem konstytucji w zapro-ponowanym przez komisję konstytucyjną wariancie376.

373 Chodziło o wprowadzenie dla kandydatów na urząd prezydenta cenzusu wieku (minimum 35 lat) i domicylu (minimum 10 lat nie-przewanego zamieszkania w Republice Osetia Południowa), który wy-eliminowałby z udziału w wyborach Olega Tezijewa i Gerasima Chu-gajewa. 374 Koczijew, pełniący również funkcję przewodniczącego partii komunistycznej, podpisał dokument, mimo że partia komunistyczna była największym przeciwnikiem wprowadzania zmian w konstytucji. А. Жажиев, Южная Осетия в очередной раз проголосовала за независимость, „Независимая газета” z dn. 12.04.2001 r. 375 В. Хаханов, Почти конституционный..., op. cit. 376 Reforma objęła m.in. procedurę mianowania szefów terenowych organów administracji – do 2001 roku byli mianowani przez prezy-denta, w nowej redakcji konstytucji prezydent mianowania dokonuje za zgodą parlamentu. Konstytucja określiła też nowe zasady wyboru deputowanych parlamentu w oparciu o system większościowy w okrę-gach wielomandatowych. Kluczowe zapisy konstytucji po reformie z 2001 roku obowiązują do tej pory.

Rafał Czachor

258

Przy 69% frekwencji za zmianami opowiedziało się 68% głosujących obywateli, co oznaczało zarówno triumf Czi-birowa, jak i porażkę posiadających większość w parla-mencie komunistów. Referendum to z pewnością było najtrudniejszym momentem w politycznej karierze pre-zydenta – od 2000 roku społeczne poparcie dla Czibirowa znaczenie spadło, a w jego politycznym zapleczu zaczęły się przetasowania. Zwycięstwo w referendum mogło być dobrym prognostykiem przed wyborami prezydenckimi, jednak wkrótce okazało się, że to nie komuniści są głów-nym zagrożeniem dla dążącego do reelekcji prezydenta.

Jak wspomniano, wprowadzenie zmian do ustawy za-sadniczej rozpoczęło okres przygotowań do wyborów prezydenckich zaplanowanych na listopad 2001 roku. Ciosem wymierzonym w Czibirowa było skierowane do parlamentu wezwanie młodego, nowowybranego premie-ra Dmitrija Sanakojewa, by dokonać konsolidacji przeciw-ko Czibirowi w imię interesów republiki. Jako próbę za-straszenia obozu prezydenta należy uznać wrzucenie gra-natu do mieszkania zaufanego współpracownika Czibiro-wa Kosty Dzugajewa i ostrzelanie domu komendanta cchinwalskiej milicji Aleksandra Chubułowa.

W obliczu wyborów ukształtował się blok popierają-cy Czibirowa, w skład którego wszedł ruch społeczny „IR” na czele z pisarzem Melitonem Kazijewem, część polity-ków komunistycznych, którzy opuścili Komunistyczną Partię Osetii Południowej i powołali do życia Partię Ko-munistów Osetii oraz liczni weterani walk z Gruzją, repre-zentanci resortów siłowych. Wśród wspierających Czibi-rowa polityków znaleźli się również prezydent Osetii Pół-nocnej Aleksandr Dzasochow i mer Moskwy Jurij Łuzkow. Postępy w rozmowach gruzińsko-osetyjskich sprawiały, że w istniejącej sytuacji również Tbilisi skłonne było wi-dzieć Czibirowa na fotelu prezydenta nieuznawanego państwa. Przeciwko prezydentowi ukształtował się blok


259

łączący komunistów, działaczy wywodzących się z „Ada-mon Nychas” i młode pokolenie działaczy narodowych skupionych wokół „Ałanty Nychas”.

Wprowadzenie konstytucyjnych cenzusów dla kan-dydatów na urząd głowy państwa wykluczyło z udziału w wyborach mieszkających w Rosji (Władykaukaz, Mo-skwa) cieszących się popularnością byłego premiera Chu-gajewa czy doświadczonego działacza z czasów radziec-kich Feliksa Sanakojewa, który mógłby liczyć na głosy osetyjskich Gruzinów. W tej sytuacji za głównego konku-renta Czibirowa traktowano lidera komunistów Koczije-wa, wyraźnie niedoceniając dopiero zgłaszającego duże ambicje polityczne dawnego działacza Komsomołu, biz-nesmena Eduarda Kokojewa (Kokojty), założyciela ruchu „Za Osetię”377.

Wyniki pierwszej tury wyborów prezydenckich prze-prowadzonych 18 listopada 2001 roku okazały się sensa-cyjne nie tylko dla obserwatorów, ale i dla uczestników życia politycznego Osetii Południowej: Kokojty zgroma-dził 47% głosów, Koczijew 26%, a Czibirow tylko 22%. Wydawało się to niemalże niemożliwe, gdyż Czibirow w okresie swojej prezydentury doprowadził do wykształ-cenia się autorytarnego w praktyce reżimu, w którym w zasadzie wszystkie decyzje podejmował osobiście, a ich wykonanie opierało się na podległych mu strukturach

377 Kokojty w schyłkowym okresie istnienia ZSRR był sekretarzem Komsomołu w Cchinwali, w latach 1990-1993 zasiadał w parlamencie Osetii Południowej, w czasie wojny dowodził oddziałem na jednym z najtrudniejszych odcinków, od 1997 roku był ministrem-przed-stawicielem handlowym Osetii Południowej w Moskwie, a w latach 1999-2001 był pomocnikiem deputowanego Dumy Państwowej z Osetii Północnej Anatolija Czechojewa oraz biznesmenem działa-jącym na terenie Rosji i posiadającym podwójne obywatelstwo: połud-niowoosetyjskie i rosyjskie. К. Смирнов, Южная Осетия перед выбором, „Независимая газета” z dn. 13.11.2001 r.

Rafał Czachor

260

siłowych. Dwa dni po wyborach do parlamentu wtargnęły kierowane przez syna Czibirowa siły OMON, dążąc do zastraszenia Koczijewa i zmuszenia go do wycofania się z wyborów, co pozwoliłoby na anulowanie wyników pierwszej tury i przeprowadzenie ponownego głosowa-nia. Nie uległ on jednak szantażowi a popierające do tej pory Czibirowa władze Osetii Północnej wezwały, by do-tychczasowy prezydent uznał swoją porażkę378. Próbował on jeszcze przekazać władzę w ręce premiera Dmitrija Sanakojewa, jednak w praktyce to nie nastąpiło, nic nie wniosły też protesty zwolenników Czibirowa, którzy de-monstrowali pod domem Koczijewa379. Wybory te, po-dobnie jak poprzednie elekcje w republice, zbojkotowała ludność gruzińska, z kolei władze w Tbilisi i organizacje międzynarodowe podkreślały bezprawność organizacji wyborów, w których niemożliwe jest wzięcie udziału przez uchodźców zmuszonych do opuszczenia obszaru konfliktu. Szukając przyczyn zadziwiającej porażki Czibi-rowa analitycy podkreślali błędy w kampanii wyborczej, zbyt słabą i ugodową postawę wobec Gruzji, dopuszczenie do urzędów państwowych ludzi, którzy nie uczestniczyli w walkach na początku lat 90., uwikłanie w rozgrywki klanowe oraz brak wyraźnej poprawy warunków życia mieszkańców republiki380.

378 Co ważne, już po pierwszej turze ekipa Kokojty zagwarantowała Czibirowi nietykalność na wzór „wariantu Jelcynowskiego” z 2000 roku w Rosji. Е. Тесемникова, Южная Осетия в двух шагах от граж-данской войны, „Независимая газета” z dn. 22.11.2001 r.; Н. Михайлов, Пролог гражданской войны, „Известия” z dn. 22.11.2001 r. 379 Проигравший президент намерен передать власть премьеру, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/12860> 380 А. Парастаев, Южная Осетия: события последних месяцев, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/19971>


261

Ze względu na napiętą sytuację druga tura wyborów została przesunięta o tydzień381. Odbyła się 6 grudnia 2001 roku, w której Kokojty uzyskał ponad 53% głosów a Koczijew niecałe 41%. Kandydatowi komunistów nie pomogły zatem głosy osób popierających w pierwszej turze Czibirowa, a w drugiej wybierających Koczijewa jako „jedynego godnego głosu” kandydata. W swojej kam-panii Kokojty wykorzystał efekt świeżości – jako dopiero wkraczający do dużej polityki mógł krytykować konku-rentów i winić ich za brak sukcesów, odwołanie się do doświadczenia wojennego (główne hasło wyborcze: „Re-publiką powinien kierować ten, kto jej bronił”) oraz za-granie kartą rosyjską: ogłosił on, że będzie dążyć do sto-warzyszenia z Rosją i budowy relacji z Gruzją jak z od-dzielnym państwem, które musi szanować południowo-osetyjską suwerenność. Jako były sportowiec i biznesmen korzystał z wizerunku człowieka sukcesu, któremu udało się zrobić karierę w Moskwie, nie przeszkodziły mu też zarzuty o związki z moskiewskim światkiem przestęp-czym. Opowiadajac się za twardą polityką wobec Tbilisi, za warunek podjęcia rozmów z władzami gruzińskimi uznał on konieczność przeproszenia przez Szewardnadze Osetyjczyków za ludobójstwo lat 1989–1992, dodatkowo uzależniając je od kształtowania się stosunków rosyjsko-gruzińskich. Prawdopodobnie Kokojty korzystał nie tylko z pomocy finansujących go rosyjskich biznesmenów ale

381 Obaj uczestniczący w niej kandydaci zwrócili się z apelem do Władimira Putina, by powstrzymał polityków północnoosetyjskich od ingerencji w wewnętrzne sprawy Osetii Południowej. W otwartym liście informowali oni, że władze północnoosetyjskie przekupują lud-ność poprzez rozdawanie pomocy humanitarnej, mając na celu doprowadzenie do utrzymania przy władzy Czibirowa. Кандидаты в президенты просят оградить их от вмешательства северо-осетинских властей, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/-articles/13073>

Rafał Czachor

262

i rosyjskich polityków, dla których korzystne było utrzy-manie narzędzia nacisku na Tbilisi w postaci bardziej ra-dykalnego niż Czibirow prezydenta Osetii Południowej382.

Południowoosetyjski parlament zajął ugodowe sta-nowisko wobec nowego prezydenta. Większość deputo-wanych, zarówno komunistycznych jak i narodowych, zaakceptowała w styczniu 2002 roku zgłoszoną przez prezydenta kandydaturę Gerasima Chugajewa na stano-wisko premiera (został szefem rządu po raz drugi), który w czasie kampanii prezydenckiej był szefem sztabu Kokoj-ty oraz poparła prezydencką prośbę skierowaną do Rosji o włączenie republiki w skład Rosyjskiej Federacji. W tej sprawie Osetię Południową na rozmowach z władzami Rosji reprezentował Koczijew. Uzasadniał on, że taki krok może powstrzymać władze gruzińskie od zaproszenia na swoje terytorium żołnierzy amerykańskich w celu prze-prowadzenia operacji antyterrorystycznej w wąwozie pankiskim. Mimo że problem ten wpłynął na znaczne ochłodzenie relacji rosyjsko-gruzińskich oraz wzrost obaw w Osetii o możliwość wybuchu walk zbrojnych, strona rosyjska powstrzymała się od reakcji na południo-woosetyjską propozycję383.

W lipcu 2003 roku miał miejsce poważny kryzys w elitach władzy – prezydent Kokojty pod hasłem walki z korupcją i strukturami kryminalnymi dokonał czystki w strukturach siłowych, a stanowiska stracili minister obrony, sekretarz Rady Bezpieczeństwa, szef KGB oraz

382 Г. Сысоев, Южная Осетия хочет стать российской, „Коммер-сантъ” z dn. 4.12.2001 r.; idem, Южная Осетия выбрала российского гражданина, „Коммерсантъ” z dn. 8.12.2001 r.; Эдуард Кокоев - бывший вожак цхинвальских комсомольцев, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/12703> 383 Непризнанные республики начинают действовать совместно, Institute for War & Peace Reporting, <www.iwpr.net/ru/report-news>


263

minister sprawiedliwości384. W skierowanym do narodu wystąpieniu Kokojty krok ten tłumaczył koniecznością przerwania przestępczych procederów w szeregach wła-dzy385. W sierpniu 2003 roku Kokojty ogłosił zaakcepto-waną przez parlament dymisję rządu Chugajewa, którą prezydent tłumaczył koniecznością kompleksowej reor-ganizacji struktur władzy wykonawczej386. Ze względu na fakt, że przez Osetię Południową odbywał się tranzyt kra-dzionych samochodów, handel bronią i narkotykami, któ-ry w znacznym stopniu kontrolowali siłowicy, w tym klan Tediejewów (Walerij Tediejew był zdymisjonowanym ministrem obrony a jego brat Ałan – sekretarzem Rady Bezpieczeństwa) czystka kadrowa była postrzegana jako właściwy krok ku poprawie bezpieczeństwa; została także pozytywnie oceniona przez władze gruzińskie387. Na miej-sce zwolnionych ministrów przyszli ludzie blisko związani z Kokojty i Rosją, m.in. szefem KGB został dotychczasowy zastępca naczelnika FSB na Republikę Osetia Północna – Mairbeg Biczkegkajew388. Nowym premierem został dzia-

384 Глава Южной Осетии отправил в отставку ряд министров республиканского правительства, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/39891>; Кадровые перестановки в высших эше-лонах власти Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/42003> 385 Обращение Президента Республики Южная Осетия Эдуарда Кокойты к народу республики, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/39933> 386 Правительство Южной Осетии отправлено в отставку, „Ком-мерсантъ” z dn. 14.08.2003 r. 387 Э. Какабадзе, Мода на "оборотней в погонах", „Независимая газета” z dn. 3.07.2003 r.; Кризис власти в Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/39906>; Глава МВД Грузии считает оправданными кадровые изменения в силовых структурах Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/39909> 388 Цхинвали тоже ввозит кадры из России, „Коммерсантъ” z dn. 4.06.2004 r.

Rafał Czachor

264

łający we Władykaukazie biznesmen Igor Sanakojew, któ-rego kandydaturę jednogłośnie poparli deputowani par-lamentu.

Zdominowaniu struktur państwowych przez działa-czy związanych z Kokojty towarzyszyło stworzenie zaple-cza politycznego w postaci założonej w kwietniu 2003 roku partii politycznej „Jedność”, która wzorowana była na rosyjskim ugrupowaniu „Jedinaja Rossija” i blisko z nim współpracowała (zwłaszcza z północnoosetyjskim regionalnym oddziałem „Jedinej Rossii”). Do partii tej wstąpiło wiele osób do tej pory nie zaangażowanych w działalność polityczną, lecz związanych z Kokojty i opowiadających się za włączeniem republiki w skład Rosji, a także rozpoznawani politycy ze Znaurem Gassije-wem na czele. Partią od momentu powstania pokierował związany z Kokojty jeszcze od czasów pracy w Komso-mole Zurab Kokojew. Ugrupowanie to szybko zyskiwało popularność, będąc postrzegane jako najbliższe idei połą-czenia obu Osetii. Popularność zdobywano również inny-mi sposobami: niektórzy jej działacze z własnych środków prowadzili gazyfikację poszczególnych osiedli Cchinwali. Partia nie miała przy tym wyrazistego programu, skupia-jąc się na hasłach poparcia dla prezydenta republiki oraz konsolidacji narodu389.

Dojście Micheila Saakaszwili do władzy w Gruzji sprawiło, że kierownictwo południowoosetyjskie, zarów-no prezydent jak i przewodniczący parlamentu, zadekla-rowali gotowość do podjęcia rozmów pokojowych. W geście dobrej woli władze Osetii Południowej umożli-wiły Saakaszwili spotkanie z mieszkańcami gruzińskich miejscowości na terenie republiki w styczniu 2004 roku,

389 Cостоялся второй съезд юго-осетинской республиканской политической партии "Единство", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/53751>


265

jednak wyraziste stanowisko gruzińskiego lidera w sprawie integralności terytorialnej państwa sprawiło, że już na wstępie jego prezydentury stracona została szansa na porozumienie390. Wzrost napięcia w relacjach z Gruzją zwiększył obawy mieszkańców Osetii Południo-wej o bezpieczeństwo oraz skonsolidował ich wokół pre-zydenta Kokojty i wizji zyskania określonej formy opieki ze strony Rosji. W marcu 2004 roku w rosyjskich wybo-rach prezydenckich ogromna większość posiadających rosyjskie obywatelstwo mieszkańców republiki zagłoso-wała za Władimira Putina (98% głosów), a wkrótce przed wyborami Rosja rozpoczęła wypłatę świadczeń połu-dniowoosetyjskim emerytom391.

Do wyborów parlamentarnych w maju 2004 roku „Jedność” przystępowała jako faworyt mający przerwać dominację komunistów. Służyło temu m.in. wykorzystanie „zasobów administracyjnych”, sprzyjających proprezy-denckiej partii oraz ograniczjących opozycję (Centralna Komisja Wyborcza nie dopuściła do udziału w wyborach popularną socjaldemokratyczną partię „Fydybasta”). W parlamencie po wyborach z 2004 roku znalazły się za-ledwie 3 ugrupowania. „Jedność” zgromadziła prawie 55% głosów i zajęła 20 mandatów w 30-osobowym par-

390 Южная Осетия готова к переговорам, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/47933>; Лидер Южной Осетии не собирается признавать Михаила Саакашвили в качестве прези-дента Грузии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-48687>; Власти Грузии намерены применить силу для возвра-щения Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/49771> 391 Подробности голосования на выборах Президента России в Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/52330>

Rafał Czachor

266

lamencie392. Skład izby uzupełniali przedstawiciele dwóch partii lewicowych: komuniści uzyskali ponad 27% głosów, zaś politycy Partii Ludowej 11%. Zarówno w czasie kam-panii wyborczej jak i samych wyborów nie zauważono dużych uchybień, a cały proces odbył się zgodnie z południowoosetyjskim prawodawstwem393. Przewodni-czącym parlamentu został doświadczony Znaur Gassijew, zaś misję premiera kontynuował Igor Sanakojew.

Wkrótce po wyborach wzrosło zagrożenie gruzińską akcją zbrojną przeciwko Osetii Południowej. Związane było ono z „rozwiązaniem problemu adżarskiego” oraz chęcią Saakaszwili jak najszybszego podporządkowania zbuntowanych prowincji, a bezpośrednio z desantem w ostatnich dniach maja gruzińskich sił specjalnych na przedmieściach Cchinwali oraz kreowaniem w mediach gruzińskich atmosfery napięcia (informowano m.in. o rze-komej ucieczce Kokojty do Osetii Północnej)394. Kulmina-cja kryzysu nastąpiła w sierpniu 2004 roku, gdy doszło do ostrzeliwania Cchinwali oraz walk w okolicy Taliakana, następnie ataki wciąż regularnie się powtarzały395. Anty-rosyjska polityka władz gruzińskich oraz regularne pod-kreślanie przez kierownictwo południoosetyjskie, że tylko Rosja może być gwarantem jej bezpieczeństwa sprawiało, że czynnik rosyjski stał się głównym ogniwem łączącym

392 Ustawowo parlament powinien liczyć 34 członków, jednak 4 miejsca przewidziane dla reprezentantów obszarów zamieszkałych przez ludność gruzińską zostały wolne ze względu na bojkot wyborów. 393 Центризбирком Южной Осетии огласил итоги выборов в парла-мент непризнанной республики, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/56255> 394 Военно-риторический блицкриг, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/56269>; Президент Южной Осетии Э. Кокойты обратился к жителям республики, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/56296> 395 Обстановка в зоне грузино-осетинского конфликта обостря-ется, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/61548>


267

i konsolidującym elity polityczne Osetii Południowej. Po-dobnie jak w latach poprzednich, kierownictwo połu-dniowoosetyjskie wyrażało poparcie Abchazji w jej walce o suwerenność. Spotkania dwustronne oraz wielostronne (m.in. z udziałem polityków Naddniestrza w Moskwie) potwierdziły ich przejawiającą się w ograniczonych for-mach współpracę oraz dominującą rolę Rosji w rozwoju nieuznawanych państw, która jednak oficjalnie negowała dążenia do naruszenia terytorialnej integralności Gru-zji396.

W pierwszej połowie 2005 roku prezydent Kokojty dokonał reorganizacji rządu, dymisjonując premiera Sa-nakojewa, ministrów spraw wewnętrznych oraz rolnic-twa. W lipcu nowym szefem rządu (23 głosy poparcia przy 24 obecnych na posiedzeniu parlamentu) został obywatel Rosji, dotychczasowy dyrektor Kurskiej Kompanii Pali-wowej Jurij Morozow. Wybór takiego kandydata Kokojty uzasadniał faktem, że człowiek dotychczas nie związany z Osetią nie będzie wciągnięty w „lokalną sieć korupcyj-ną”, z kolei władze gruzińskie poinformowały, że objęcie stanowiska przez obywatela Rosji daje jasny sygnał, z kim należałoby prowadzić rozmowy w sprawie Osetii Połu-dniowej i wpisuje się w celową politykę Kremla zmierza-jącą do obsadzania ważniejszych stanowisk w separaty-stycznych regionach Gruzji swoimi przedstawicielami.

396 We wrześniu 2004 roku Osetia Południowa i Abchazja podpisały traktat o przyjaźni i współpracy. W lipcu 2006 roku przez prezydentów Osetii Południowej, Abchazji i Naddniestrza została podpisana umowa o współpracy, która miała odbywać się przy oparciu się o potencjał polityczny, ekonomiczny i militarny Rosji. Президенты Южной Осетии и Абхазии подписали Договор о дружбе и сотрудничестве, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/81939>; Делегация Южной Осетии примет участие в конференции представителей непризнанных республик, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/-articles/81001>

Rafał Czachor

268

Nowy gabinet za swój cel określił przyciągnięcie do repu-bliki zagranicznych (rosyjskich) inwestycji, odbudowę przemysłu, rolnictwa oraz indywidualnej przedsiębior-czości. W tym celu w końcu 2005 roku Morozow dokonał reorganizacji rządu, którego struktura została uzupełnio-na o ministerstwa infrastruktury oraz ekologii i zasobów naturalnych397.

Kierownictwo południowoosetyjskie podejmowało kroki świadczące o chęci pokojowego uregulowania kon-fliktu w oparciu o model zaangażowania trzech stron, w tym Rosji. W grudniu 2005 roku Kokojty zgłosił prezy-dentom Gruzji, Rosji i OBWE propozycję planu pokojowe-go, który przewidywał 3-etapowe rozwiązanie konfliktu (demilitaryzacja, odbudowa regionu i określenie politycz-nego statusu), a także stworzenie specjalnej strefy eko-nomicznej, która objęłaby Osetię Południową, rejon ala-girski Osetii Północnej oraz region gorisjki w Gruzji. Zo-stał on wysoko oceniony przez kierownictwo gruzińskie jako zgodny z propozycjami zgłaszanymi przez Saaka-szwili w czasie LIX sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ398. Sytuacja ponownie zaogniła się na początku 2006 roku, gdy władze Gruzji oskarżyły Osetię Południową o przygo-towywanie zamachu na Saakaszwili. Wkrótce Kokojty oskarżył Tbilisi o przygotowanie zamachu na jego życie.

397 В правительстве Южной Осетии начались отставки, Кавказ-ский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/68497>; Премьер-минис-тром Южной Осетии назначен российский финансист, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/80296>; Премьер Южной Осетии считает привлечение инвестиций приоритетом, Кавказ-ский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/78758>; В правительстве Южной Осетии проходит реорганизация, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/85738> 398 Предложения Кокойты по урегулированию конфликта в Южной Осетии совпадают с планом Тбилиси, уверен премьер Грузии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/86519>


269

Możliwość rozpoczęcia procesu pokojowego została w zasadzie ostatecznie zerwana.

Jesienią 2006 roku Osetia Południowa przygotowy-wała się do kolejnych wyborów prezydenckich oraz refe-rendum, w którym obywatele mieli wypowiedzieć się na temat zachowania przez Osetię Południową statusu nieza-leżnego państwa399. Ze względu na dużą popularność Ko-kojty i słabość pozostałych słabo rozpoznawanych w spo-łeczeństwie kandydatów: Leonida Tibiłowa – osetyjskiego współprzewodniczącego Mieszanej Komisji Konrolnej ds. regulacji konfliktu osetyjsko-gruzińskiego, Olega Gabodze – lojalnego wobec Osetii Gruzina mieszkającego w Cchin-wali oraz Inała Puchojewa – szefa administracji rejonu cchinwalskiego, wybory sprowadziły się do plebiscytu, w którym wyrażano poparcie dla obecnych władz400. Krót-ka kampania wyborcza pozbawiona była dynamizmu. W zasadzie programy wszystkich kandydatów były do siebie zbieżne – w najważniejszej kwestii regulacji sto-sunków z Gruzją zgadzali się oni, że niezbędna jest kom-promisowa polityka, a Osetia powinna uregulować kon-flikt drogą pokojową, choć oczywiście przy zachowaniu własnej państwowości. Wymowny był fakt udziału wszystkich kandydatów w przeddzień głosowania w mi-tyngu poparcia dla idei suwerenności republiki. O ile refe-rendum było inicjowane przez Kokojty, poparcie idei su-werenności w referendum niejako naturalnie wiązało się z poparciem dla aktualnego prezydenta401.

399 Zadane pytanie brzmiało: „Czy zgadzasz się z tym, by Republika Osetia Południowa zachowała swój obecny status niezależnego pań-stwa i była uznana przez społeczność międzynarodową?”. 400 Все кандидаты в президенты Южной Осетии имеют педаго-гическое образование, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/101533> 401 В Южной Осетии идет предвыборная кампания, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/103045>; 12 ноября пройдут

Rafał Czachor

270

Niektórzy opozycyjni wobec Kokojty i bardziej skłon-ni do kompromisu z Tbilisi działacze polityczni przy wsparciu władz gruzińskich powołali Związek Ocalenia Narodowego Osetii Południowej (siedziba organizacji znalazła się w kontrolowanym przez Gruzinów Eredwi), który dążył do przeprowadzenia alternatywnych wybo-rów prezydenckich i referendum, w którym obywatele mieli wypowiedzieć się na temat pokojowego uregulowa-nia konfliktu z Gruzją402. Wybory te miały dowieść, że obóz Kokojty nie cieszy się poparciem społeczeństwa oraz że Osetyjczycy są gotowi do kompromisu z Tbilisi. W celu organizacji głosowania działacze organizacji powołali własną komisję wyborczą i zarejestrowali spośród swoich członków 4 alternatywnych kandydatur na prezydenta, z których najbardziej rozpoznawalną był brat lidera ruchu Władimira Sanakojewa, były premier Dmitrij. Nie mając rzeczywistego wpływu na rozwój wypadków w republice, aktywiści Związku Ocalenia Narodowego Osetii Połu-dniowej propagowali informacje o tym, że w dniu wybo-rów obóz Kokojty i władze Rosji przygotowują akty terro-rystyczne, zaś materiały agitacyjne były na siłę wręczane

выборы президента и референдум о независимости Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/103410> 402 W 2009 i w 2011 roku czołowi działacze ruchu, w tym jego założyciel Władimir Sanakojew, uciekli do Rosji i ogłosił, że powstanie Związku Ocalenia Narodowego powstał z inicjatywy rosyjskich służb specjalnych. M. Piskorski, Elity Republiki Południowej Osetii na tle kry-zysu wyborczego w latach 2011-2012 [w:] T. Bodio (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymacji..., op. cit., s. 224; Мини пресс-конференция Владимира Санакоева и его меморандум, <http://uasdan.com/mag-kaev/otvet/517-mini-press-konferenciya-vladimira-sanakoeva-i-ego-memorandum.html>; Союз национального освобождения Южной Осетии просит Россию поинтересоваться альтернативными выборами, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/101533>


271

mieszkańcom prowincji przez Gruzinów403. Przeciwko braciom Sanakojew oraz innym aktywistom ruchu wszczęto postępowanie karne, a władze Osetii Południo-wej akcję alternatywnych wyborów określiły mianem farsy i gruzińskiej prowokacji.

W wyborach, które odbyły się 12 listopada 2006 roku przy 95% frekwencji zwyciężył Kokojty, który zgromadził niecałe 99% głosów. W referendum w kwestii niepodle-głości taki sam odsetek wyborców opowiedział się za su-werennością republiki. Wynik ten dowodził, że obóz Ko-kojty w ciągu 5 lat potrafił całkowicie zdominować scenę polityczną i zmonopolizować kwestię przyszłości pań-stwa. Sprzyjała temu sytuacja wokół Osetii, zwłaszcza zagrożenie gruzińską agresją i postrzeganie Rosji jako jedynego sojusznika, który gwarantuje bezpieczeństwo. Rzeczywistość sprzyjała obozowi Kokojty, gdyż w prak-tyce jakakolwiek bardziej ugodowa niż prezentowana przez rządzących linia wobec Tbilisi w społeczeństwie południowoosetyjskim byłaby odebrana jako kapitulanc-two. Obserwatorzy międzynarodowi ocenili, że wybory przebiegły bez naruszeń prawa, jednak w istocie wybory te były pozbawione rywalizacyjności, a ich wynik można było przewidzieć404.

Z kolei organizatorzy alternatywnych wyborów zwy-cięzcą ogłosili Dmitrija Sanakojewa. Powołał on własną

403 А. Канделаки, Санакоев: Кокойты и российские спецслужбы на выборах в Южной Осетии планируют теракт, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/103174>; Урановый скандал: Южная Осетия за неделю, ИА REGNUM, <www.regnum.ru/news/-782644.html> 404 В Южной Осетии подводят итоги официальных и альтер-нативных выборов, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/103503> Международные наблюдатели: голосование в Южной Осетии соответствовало демократическим нормам, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/103455>

Rafał Czachor

272

administrację oraz rząd, na czele którego stanął Uruzmag Karkusow a szefem MSW został jego brat Dżemal405. Za swoje główne zadanie Sanakojew uznał demilitaryzację republiki oraz odnowienie procesu pokojowego w nawiązaniu do zasad dagomyskich, skłaniając się ku przyznaniu Osetii Południowej statusu autonomii w ra-mach państwa gruzińskiego406. Największa osetyjska or-ganizacja społeczna – ogólnoosetyjski ruch narodowy „Styr Nychas” nazwała zachowanie alternatywnych władz cynicznym, a Sanakojewa „osetyjskim Judaszem”407.

Jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem ostatecznych wyników wyborów Kokojty stwierdził, że jego prioryte-tem będzie wzmocnienie suwerenności państwowej re-publiki oraz doprowadzenie do ścisłej integracji z Ros-

405 Dżemal Karkusow zajmował stanowiska ministra spraw wewnętrznych Osetii Południowej, wicepremiera oraz sekretarza Rady Bezpieczeństwa i był do 2004 roku uważany za zaufanego człowieka Kokojty. Ze stanowiska sekretarza RB zrezygnował on po tym, jak władze południowoosetyjskie nie pozwoliły żonie Saakaszwili Sandrze Roelofs na wjazd do Cchinwali. W 2005 roku wraz z bratem został aresztowany w związku z działalnością wymierzoną w bezpieczeństwo Osetii Południowej, a w listopadzie tegoż roku uwolniony z więzienia przez gruzińskie specsłużby. Po uwolnieniu, oprócz działalności w alternatywnej administracji Osetii Południowej, drugi z Karkusowów Uruzmag pełnił funkcję wiceministra ministra gospodarki Gruzji. В. Новиков, Глава МВД Грузии устроил побег из осетинской тюрьмы, „Коммерсанть” z dn. 21.11.2005 r.; В Южной Осетии назначены альтернативные министры, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/106648> 406 Дмитрий Санакоев: "Мы считаем себя правительством Южной Осетии", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/104136> 407 W skierowanej do społeczeństwa odezwie „Styr Nychas” ogłosił Sanakojewa „Judaszem, który zdradził swój naród i 6 kilometrów od Cchinwali, w gruzińskiej wsi Kurta, gdzie na początku lat 90. do cna zostały spalone domy Osetyjczyków, a oni wygnani, urządził sobie ‘inaugurację’ prezydentury”. Движение "Стыр Ныхас" считает альтернативного президента Южной Осетии Санакоева преда-телем, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/104908>


273

ją408, choć z deklaracji kierownictwa republiki wynikało, że zasadniczy kierunek rozwoju systemu politycznego republiki będzie wynikać z reakcji społeczności między-narodowej na referendum409. Takie postawienie sprawy, choć nie odwoływano się explicite do reakcji Rosji, można było odczytywać jako formę nacisku na Kreml. Wobec zamrożenia rozmów pokojowych z Gruzją i braku choćby śladu wzajemnego zaufania, dla południowoosetyjskich elit włączenie republiki w skład Federacji Rosyjskiej otworzyłoby nowe perspektywy. Po pierwsze, rozwiąza-łoby istotne problemy bezpieczeństwa oraz gospodarcze, gdyż przeszłyby one pod kuratelę Kremla, po drugie, przy zachowaniu pozycji regionalnej elity obóz Kokojty mógłby utrzymać uprzywilejowane pozycje i kontrolować lokalną gospodarkę. Wynik wyborów i referendum, a także prze-bieg poprzedzających je kampanii dowiódł, że południo-woosetyjski dyskurs polityczny został maksymalnie zawę-żony – nie pojawiały się konkurencyjne wobec zgłasza-nych przez obóz Kokojty koncepcje polityczne, a zwłasz-cza alternatywne wizje rozwiązania konfliktu z Gruzją, w których kluczowa rola nie spoczęłaby na Rosji. Choć władze rosyjskie oficjalnie nie uznały wyborów, gdyż formalnie trzymały się zasady integralności terytorialnej Gruzji, to deputowani Dumy Państwowej potwierdzili legitymację Kokojty do pełnienia urzędu, otwierając sobie tym samym drogę do rozwoju kontaktów z władzami Ose-tii Południowej410.

408 Кокойты считает одним из приоритетов Южной Осетии интеграцию с Россией, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/103486> 409 В Южной Осетии обсуждают итоги референдума, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/103887> 410 Госдума признала референдум и выборы в Южной Осетии законными, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/104920

Rafał Czachor

274

Po wyborach prezydenckich dotychczasowy rząd zło-żył swoje pełnomocnictwa, a prezydent na mocy ukazu dokonał niewielkich zmian na ministerialnych stanowi-skach, pozostawiając na urzędzie premiera Morozowa, który został jednogłośnie poparty przez deputowanych parlamentu411.

Zdominowane sceny politycznej przez prezydenta Kokojty oraz związanych z nim ludzi, którzy posiadali większość miejsc w parlamencie, sprzyjało pogłębianiu się tendencji autorytarnych. Władze południowoosetyjskie demonstracyjnie kopiowały rosyjskie rozwiązania ustro-jowe i instytucjonalne jakby przygotowując republikę do wejścia w skład Federacji Rosyjskiej. Proces ten stał się wygodną zasłoną dla koncentracji władzy prezydenckiej i ograniczenia roli partii opozycyjnych. Mimo formalnego braku zaangażowania Rosji w wewnętrzne sprawy Osetii Południowej, Kokojty korzystał ze wsparcia rosyjskiego, intensywnie rozwijała się współpraca z Osetią Północną, której prezydentowi Tajmurazowi Mumsurowowi zostało nadane obywatelstwo południowoosetyjskie. Władze Ose-tii Południowej dokonały paszportyzacji swoich obywate-li, zanotowano postępy w rozwoju gospodarczym republi-ki. Jednocześnie miały miejsce regularne incydenty zbroj-ne, w których ofiarami byli cywile i wojskowi, w tym członkowie sił pokojowych narodowości osetyjskiej, ro-syjskiej i gruzińskiej. W republice oczekiwano akcji siło-wego przywrócenia integralności terytorialnej Gruzji w II połowie 2007 roku, w której wiodącą rolę miałyby ode-grać alternatywne władze Dmitrija Sanakojewa wspierane przez siły gruzińskie. Jeszcze w kwietniu 2007 roku wła-dze w Tbilisi powołały odrębną „tymczasową jednostkę administracyjną” Osetii Południowej na czele z Sanakoje-

411 Премьером Южной Осетии переизбран Юрий Морозов, Кав-казский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/106470>


275

wem. Krok ten oznaczał zatem rezygnację władz Gruzji z próby wewnętrznego rozbicia Osetii Południowej po-przez wspieranie alternatywnego rządu, który choć dekla-rował niezależność od Tbilisi, to był w pełni pod jego kon-trolą oraz powrót do mniej wyszukanych form walki o kontrolę nad prowincją. Dyplomacja rosyjska potwier-dziła, że nie traktuje Sanakojewa jako uprawnionego do występowania w imieniu Osetii Południowej412. W kontro-lowanych przez Gruzję częściach Osetii Południowej w styczniu 2008 roku odbyły się wybory prezydenta Gru-zji, które zbojkotowali Osetyjczycy. Zdecydowane zwycię-stwo Saakaszwili w skali całego państwa stało się jedną z przyczyn wzmocnienia kursu Tbilisi na przywrócenie kontroli nad Osetią Południową i Abchazją.

Istotne dla bezpieczeństwa Osetii Południowej wyda-rzenia nastąpiły w 2008 roku, gdy nasiliły się wymiany ognia z siłami gruzińskimi, aż w sierpniu 2008 roku do-szło do działań zbrojnych, których koniec nastąpił wraz z interwencją wojsk rosyjskich. Krótkotrwały konflikt obnażył słabość militarną i organizacyjną władz pań-stwowych Osetii Południowej. Zarówno Kokojty, Moro-zow, jak i inni wysocy rangą urzędnicy w chaosie uciekli z Cchinwali niemalże wraz z rozpoczęciem gruzińskiego ataku. W tej sytuacji dowodzenie obroną miasta przejął szef Rady Bezpieczeństwa, osobiście broniący Cchinwali przed gruzińskimi czołgami Anatolij Barankiewicz, który wkrótce po zakończeniu działań zbrojnych stracił stano-wisko, a następnie przeszedł do opozycji.

Konflikt zbrojny udowodnił słabość stworzonego przez Kokojty systemu władzy. Pierwsze podjęte przez Kokojty po ustaniu walk i wejściu wojsk rosyjskich decy-zje miały charakter personalny i dotyczyły dymisji wielu

412 Южная Осетия: тезис Грузии о двух президентах потерпел крах, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/111755>

Rafał Czachor

276

czołowych urzędników państwowych, których prezydent obarczył winą za błędy i zaniechania w czasie wojny. Dy-misja uważanego za bohatera wojny Barankiewicza spo-tkała się z dezaprobatą społeczną i unaoczniła, że skom-promitowany tchórzliwą postawą prezydent dąży do eli-minacji wszystkich zagrażających jego autorytetowi lu-dzi413.

Konsekwentna polityka wiązania bezpieczeństwa państwa i jego przyszłości z Rosją doprowadziła do uzna-nia przez Kreml niepodległości republiki i nawiązania oficjalnych kontaktów z władzami południowoosetyjskimi wkrótce po wojnie sierpniowej. Osiągnięty został tym samym jeden z celów Kokojty, przy tym zupełnego ban-kructwa doznała idea alternatywnej administracji Sanako-jewa. Oficjalne uznanie republiki przez Rosję wzmocniło jej system polityczny, względnie obniżając rolę czynnika gruzińskiego. Wkrótce jednak prezydent podjął działania zmierzające do wzmocnienia władzy prezydenckiej, ogra-niczenia roli parlamentu i samodzielności sądów, co w połączeniu z niepopularnymi decyzjami kadrowymi (dymisja Barankiewicza) przyczyniło się do znaczącego spadku popularności Kokojty w społeczeństwie. Będąc głową państwa i szefem władzy wykonawczej prezydent Osetii Południowej wzmocnił kontrolę nad rządem, a po-przez kontrolowaną przez siebie partię „Jedność” wpływał na działalność parlamentu. Ponadto prezydent doprowa-dził do kontrolowania władzy sądowniczej poprzez po-dejmowanie decyzji o mianowaniu sędziów wszystkich sądów.

Jeszcze w sierpniu 2008 roku Kokojty zdymisjonował premiera Morozowa za nieefektywne postępowanie

413 Ф.М. Ибятов, Политическая система Южной Осетии: совре-менная история и перспективы, „Вестник Томского государствен-ного университета” 2010 nr 335.


277

w czasie wojny oraz opóźnienia w wydawaniu pomocy humanitarnej, a pełniącym obowiązki szefa rządu został wicepremier Borys Czoczijew. Przekazywanie przez Rosję znacznych środków finansowych na odbudowę republi-ki414 było prawdopodobnym tłem konfliktu Kokojty z Morozowem oraz ministrem finansów Aleksiejem Pante-lejewem – prezydent dążył do pełnej kontroli nad trafiają-cymi do republiki finansami, czemu przeszkadzała rosną-ca samodzielność Morozowa. Stworzenie z inicjatywy gło-wy państwa (wzorem Rosji) prezydium rządu na czele którego stanął prezydent (a nie jak w przypadku Rosji premier) doprowadziło do perturbacji w funkcjonowaniu gabinetu oraz zagroziło destabilizacją społeczeństwa415.

Wkrótce Morozow i inni dawni współpracownicy Ko-kojty skupili się wokół Alberta Dżussojewa, biznesmena budującego dla „Gazpromu” nitkę gazociągu z Osetii Pół-nocnej do Południowej. Mimo że Dżussojew nie zgłosił ambicji zaangażowania się w życie polityczne republiki, jego materialna pomoc dla mieszkańców osetyjskich miej-scowości postrzegana była jako działanie zmierzające do zbicia politycznego kapitału416.

Nowym premierem w październiku 2008 roku został związany ze służbami specjalnymi mieszkaniec Osetii

414 Na odbudowę budynków mieszkalnych z budżetu federalnego wydzielono sumę 10 miliardów rubli. Россия выделит 10 млрд. рублей для восстановления жилья в Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/140245> 415 Faktyczna zmiana formatu funkcjonowania rządu odbiła się na zamieszaniu z wypłatą należności południowoosetyjskim firmom prowadzącym prace przy odbudowie infrastruktury. Морозов: Кокойты пытается перевести на себя российское финансирование Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-144960> 416 У президента Южной Осетии появился конкурент, который готов возглавить республику, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/145734>

Rafał Czachor

278

Północnej Asłanbek Bułacew, który przed objęciem urzę-du premiera był szefem Służby Podatkowej Osetii Północ-nej. Kokojty kolejny raz sięgnął po polityka, który nie miał wygórowanych ambicji politycznych i był spoza lokalnego układu i miał gwarantować Rosji wpływ na decyzje poli-tyczne417. W praktyce Bułacew był nieobecny w Cchinwali i nie wypełniał obowiązków premiera (oficjalnie z po-wodu choroby). Jak później oświadczał uznany działacz polityczny lat 90. Oleg Tezijew, Bułacew miesiąc od obję-cia urzędu został groźbami zmuszony przez Kokojty do wyjazdu z Osetii Południowej418.

W maju 2009 roku odbyły się pierwsze po konflikcie zbrojnym z sierpnia 2008 roku wybory do parlamentu. Po raz pierwszy obowiązywała ordynacja większościowa, a próg wyborczy ustalono na 7%. Udział w wyborach ogłosiły 4 ugrupowania: proprezydencka „Jedność”, Partia Komunistyczna, Partia Ludowa oraz Republikańska Partia Socjalistyczna „Fydybasta”. Utrzymało się tym samym status quo z poprzednich lat, oprócz partii funkcjonują-cych w parlamencie do wyborów zgłosiła się „Fydybasta”, której deputowani zasiadali w ławach poselskich w III ka-dencji izby.

Startujące w wyborach ugrupowania odbyły przed-wyborcze zjazdy, a ogłoszone partyjne programy były do siebie zbliżone, zawierając postulaty wzmocnienia suwe-renności, zacieśnienia związków panosetyjskich, włącze-nia w skład Federacji Rosyjskiej oraz poprawy sytuacji materialnej obywateli.

Proprezydencka partia „Jedność” swój program opar-ła na autorytecie prezydenta republiki i zwróciła się do 417 В Южной Осетии назначено новое правительство, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/145483> 418 Кокойты: отставному премьеру Южной Осетии Булацеву никто не угрожал, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/157510>


279

Eduarda Kokojty, by znalazł się on na czele jej listy wy-borczej. Ten jednak nie zgodził się i listę partii otwierał nestor południowoosetyjskiej polityki Znaur Gassijew.

Komuniści głosili konieczność bliskiej współpracy z Rosją, jedność narodu osetyjskiego oraz konieczność zapewnienia bezpieczeństwa, opieki zdrowotnej i wyksz-tałcenia oraz rozwój przedsiębiorczości. Co istotne, na zjeździe tej partii wystąpił prezydent Kokojty, który pod-kreślił, że działacze komunistyczni wykazywali się odwa-gą do walki w czasie istnienia ZSRR oraz w czasach nie-podległej Osetii Południowej419.

Tuż przed wyborami dokonał się rozłam w Partii Lu-dowej, w której rywalizowały dwie grupy działaczy. Osta-tecznie do wyborów dopuszczona została jedna z nich, a w jej przedwyborczym zjeździe uczestniczył prezydent republiki, co stało się powodem dla podejrzeń, że rozłam nastąpił z inspiracji obozu rządzącego420.

Znamienne, że południowoosetyjska scena partyjna trwale utrzymywała dominację sił lewicowych: spośród funkcjonujących ugrupowań najbardziej na prawo można sytuować „Jedność”, i to tylko ze względu, że nie ma ugru-powań o poglądach liberalnych czy konserwatywnych. Wszystkie partie opierały się na tych samych postulatach, co w praktyce sprawiało, że decyzja obywateli w kwestii głosowania na daną partię bazuje na personaliach. W obliczu wyborów niektórzy niezwiązani z funkcjo-nującym układem rządzącym działacze zaczęli oskarżać Kokojty o wprowadzenie reżimu autorytarnego i prześla-dowanie opozycji. Były premier i lider organizacji „Inicja-

419 В Южной Осетии прошел съезд коммунистов, ОСинформ, <http://osinform.ru/2009/04/09/v-juzhnojj-osetii-proshel-sezd-kom-munistov.html> 420 Келехсаев: за неприятностями вокруг Народной партии Южной Осетии стоит Кокойты, Кавказский Узел, <http://south-osetia.kavkaz-uzel.ru/articles/153190>

Rafał Czachor

280

tywa Obywatelska” Oleg Tezijew mówił o politycznej i ekonomicznej niekompetencji obozu Kokojty, defrauda-cji środków przeznaczonych na odbudowę zniszczeń wo-jennych421 oraz prześladowaniu działaczy opozycji w tym liderów komunistów i „Fydybasty”, wobec których kiero-wano groźby. Jego zdaniem zwycięstwo w wojnie sierp-niowej Kokojty odebrał jako osobisty triumf uprawniający go do wzmocnienia władzy wykonawczej oraz kontrolo-wania działalności prokuratury i sądów. Zdaniem Tezije-wa, który cieszy się autorytetem wśród wielu mieszkań-ców Osetii, wybory w danej sytuacji powinny być przesu-nięte w czasie w celu przeprowadzenia uczciwej kampanii wyborczej422.

Wybory odbyły się 31 maja 2009 roku, największe poparcie uzyskała „Jedność” – ponad 46% głosów i 17 mandatów, następnie Partia Ludowa ponad 22% głosów i 9 miejsc w izbie oraz Partia Komunistyczna – ponad 22% głosów i 8 mandatów. Progu wyborczego nie przekroczyła „Fydybasta”, na którą zagłosowało 6,3% wyborców. Mimo że niektórzy politycy zwracali uwagę na możliwość fał-szerstw (m.in. lider „Fydybasty”), międzynarodowi ob-serwatorzy, w tym współuczestniczący w organizacji wy-borów przewodniczący CKW Rosji Władimir Czurow stwierdzili, że nie zanotowano poważnych naruszeń pra-

421 Problem ten odnotowywały władze rosyjskie, a jednym ze sposobów jego rozwiązania było przejęcie na własność niektórych odbudowywanych ze środków rosyjskich obiektów w Osetii Południowej. Орешкин: Россия сохранит контроль над восстано-вленными в Южной Осетии объектами, Кавказский Узел, <http://south-osetia.kavkaz-uzel.ru/articles/153170> 422 Оппозиция Южной Осетии обвиняет президента Кокойты в авторитаризме и требует переноса выборов, Кавказский Узел, <http://south-osetia.kavkaz-uzel.ru/articles/154066>


281

wa423. Mimo że klan Kokojty utrzymywał całkowitą domi-nację nad życiem politycznym w republice, w parlamencie nowej kadencji proprezydenckie ugrupowanie straciło absolutną większość miejsc, dysponując obecnie równo połową głosów od ogólnej liczby członków izby. W prak-tyce proprezydenckie zaplecze stanowili też deputowani Partii Ludowej. Przewodniczącym izby został pełniący już tę funkcję w latach 1999–2004 Stanislaw Koczijew, lider partii komunistycznej. Jednocześnie nasiliła się fala repre-sji wobec przedstawicieli opozycji – niektórzy działacze rozbitej Partii Ludowej znaleźli się w areszcie.

W sierpniu 2009 roku Kokojty zdymisjonował gabi-net Bułacewa, obciążając go winą za błędy i opóźnienia w odbudowie zniszczeń wojennych. Nowym premierem został dyrektor czelabińskiej firmy budowlanej Wadim Browcew, a skład rządu tworzyli jego zaufani ludzie wy-wodzący się z rosyjskiego Oziorska. Jego premierostwo było postrzegane jako narzucone przez Moskwę w celu kontroli nad wykorzystaniem przekazywanych przez Ro-sję środków finansowych na odbudowę republiki. Działa-nia Browcewa wymykały się kontroli Kokojty, w związku z czym w kwietniu 2010 roku, najprawdopodobniej z ini-cjatywy prezydenta, parlamentarzyści próbowali podjąć inicjatywę wyrażenia wotum nieufności wobec gabine-tu424. Nie doszła ona do skutku, zapewne pod naciskami ze strony Rosji grożącej wstrzymaniem finansowania repu-

423 Серьезных нарушений на выборах в ЮО не было - наблюдатели от ЦИК РФ, РИА Новости, <http://ria.ru/politics/20090531/-172822373.html> 424 Депутаты парламента Южной Осетии готовят вотум недоверия премьеру Бровцеву, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/168237>

Rafał Czachor

282

bliki, a Browcew zachował urząd do końca kadencji Ko-kojty425.

Sytuacja polityczna w Osetii Południowej w ciągu 2010 roku przestała pozostawać pod pełną kontrolą obo-zu Kokojty. Aktywizacja opozycji związana była zarówno z zarysowującymi się od 2008 roku tendencjami zmierza-jącymi do koncentracji władzy w rękach Kokojty i dzia-łaniami wymierzonymi w opozycję, jak i wzrostem spo-łecznego niezadowolenia z trudnej sytuacji materialnej. Działacze opozycji wzywali do przeprowadzenia przed-terminowych wyborów parlamentarnych, twierdząc, że obecny skład izby został wybrany w niedemokratycznych warunkach. Dowodem zachodzących zmian było powsta-nie nowych partii: Partii Republikańskiej „Iron” („Osetyj-czyk”) oraz socjalistycznej partii „Sprawiedliwość”, które odwoływały się do obywateli niezadowolonych z rządów Kokojty. Ugrupowaniom tym w kwietniu 2011 roku od-mówiono rejestracji ze względu na uchybienia formalne w złożonych dokumentach426. Sytuację zaogniło ogłosze-nie w maju 2011 roku rozpoczęcia zbioru podpisów pod wnioskiem o zmianę konstytucji w celu umożliwienia Ko-kojty pełnienie urzędu prezydenta po raz trzeci z rzędu. Choć sam zainteresowany odmówił poparcia danej inicja-tywy, opozycja zaczęła przedwyborczą mobilizację.

W październiku 2011 roku stanowisko przewodni-czącego parlamentu stracił Koczijew – za wotum nieufno-ści zagłosowało 19 z 23 deputowanych. Przez kierownic-two Komunistycznej Partii Osetii Południowej krok ten

425 Кокойты: правительство Южной Осетии не будет отправлено в отставку, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-168468> 426 В Южной Осетии создана новая партия "Ирон", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/169203>; Минюст Южной Осетии не зарегистрировал партии "Ирон" и "Справедливость", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/183663>


283

został oceniony jako przejaw „samowoli władzy wyko-nawczej” i celowy cios w opozycję w obliczu wyborów prezydenckich. Jednocześnie komuniści ponowili zgłasza-ne wcześniej postulaty ograniczenia pełzającego autoryta-ryzmu, zaprzestania łamania praw człowieka, zniesienie cenzury oraz ograniczenia prawa do organizacji zgroma-dzeń i mityngów427.

W czasie kampanii wyborczej działacze opozycji wzywali do przeprowadzenia uczciwych wyborów i od-woływali się do Rosji jako gwaranta niepodległości, by zadbała o to, bo w innym wypadku „rozlew krwi obciąży Rosję”428. Po raz pierwszy dla rejestracji kandydata na prezydenta wymagane było zdanie egzaminu państwowe-go ze znajomości języka osetyjskiego i rosyjskiego. Do wyborów zgłosiło się aż 17 kandydatów, z których po zdaniu egzaminu zarejestrowanych zostało 11 osób, w większości jednak nie rozpoznawanych w społe-czeństwie. Trudno przy tym mówić o jakiejkolwiek praw-dziwej kampanii wyborczej – kandydatury były rejestro-wane jeszcze 2 dni przed dniem głosowania.

Na swojego następcę Kokojty namaścił szefa Mini-sterstwa Sytuacji Nadzwyczajnych Osetii Południowej Anatolija Bibiłowa, który gwarantowałby obozowi Kokoj-ty utrzymanie dominującej pozycji w państwie. Za nim opowiedziała się partia „Jedność” oraz związana z nią „Je-dinaja Rossija” i Władimir Putin. Bibiłowa dość nieocze-kiwanie poparli komuniści oraz „Fydybasta”, której ode-zwa do wyborców zawierała słowa nadziei, że uda mu się

427 Компартия возмущена смещением с должности спикера парламента Южной Осетии, ИА REGNUM, <www.regnum.ru/news/-1453650.html> 428 В Москве в ходе "круглого стола" проходит обсуждение предвыборной ситуации в Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/185917>

Rafał Czachor

284

zerwać z samowolą obozu Kokojty429. Dla obserwatorów zaskakujące również było, że Moskwa zdecydowała się na poparcie człowieka związanego z niejednokrotnie kryty-kowanym za machinacje z rosyjskimi pieniędzmi Kokoj-ty430. Poparcie udzielone Bibiłowowi przez opozycyjne wobec Kokojty partie sprawiało, że stawał się on fawory-tem wyborów, tym bardziej, że odmówiono rejestracji kandydatury popularnego trenera rosyjskich zapaśników Dżambolata Tediejewa431.

Spośród opozycyjnych działaczy największą popular-nością cieszyła się popierana przez Dżambolata Tediejewa i Anatolija Barankiewicza była minister edukacji, bezpar-tyjna Ałła Dżiojewa, która stanowisko ministra straciła w 2008 roku w związku z zarzutami przekroczenia peł-nomocnictw i łapownictwa. Występowała ona jako polityk niezależny, nie związany z klanem Kokojty, deklarując wzmocnienie praworządności i wolności politycznej432.

429 Компартия Южной Осетии решила поддержать на президентских выборах Анатолия Бибилова, Информационное агентство Рес, <http://cominf.org/node/1166490094>; Партия «Фыдыбаста» поддержала кандидатуру Анатолия Бибилова на пост президента, Информационное агентство Рес, <http://com-inf.org/node/1166490157> 430 Грузинские эксперты не ожидают перемен от прихода к власти нового президента Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kav-kaz-uzel.ru/articles/195740> 431 Odmowie rejestracji Tediejewa towarzyszył incydent z użyciem broni palnej w budynku CKW a następnie, gdy Tediejew miał być zatrzymany przez milicję pod zarzutem wywołania zamieszek i ataku na instytucję państwową, manifestacja na ulicach Cchinwali. Konflikt Tediejewa z obozem Kokojty spowodował również napięcie w re-lacjach władz południowoosetyjskich z Moskwą. "У нас тут средне-вековье, понимаете?", „Коммерсантъ Власть” z dn. 10.10.2011 r. 432 Алла Джиоева пообещала создать в Южной Осетии профес-сиональный парламент и провести аграрную реформу, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/195088>


285

Pierwsza tura wyborów odbyła się 13 listopada 2011 roku: Bibiłow i Dżiojewa zdobyli po 24,8% głosów i przeszli do drugiej tury. Wyniki te zaskoczyły obserwa-torów oczekujących zwycięstwa Bibiłowa w pierwszej turze. Równolegle z wyborami odbyło się referendum w sprawie nadania językowi rosyjskiemu statusu języka państwowego, a jego wyniki z góry były do przewidzenia: za proponowanym rozwiązaniem opowiedziało się 83,5% głosujących, przeciwko 16,5%.

Druga tura wyborów odbyła się 27 listopada 2011 roku, następnego dnia ogłoszono wstępne rezultaty, zgodnie z którymi Dżiojewa zebrała około 56,7% głosów, wyraźnie wyprzedzając Bibiłowa. Informacja ta stała się pretekstem do zgłoszenia przez partię „Jedność” prowa-dzenia przez sztab Dżiojewej w dniu wyborów agitacji oraz przekupywania wyborców433. 29 listopada Sąd Naj-wyższy przychylił się do wniosku sztabu Bibiłowa i ogłosił wyniki wyborów nieważnymi. Parlament wyznaczył datę nowych wyborów na marzec 2012 roku, a zgodnie z pra-wem w tej sytuacji kandydatura Dżiojewej winna być wy-cofana z powtórzonej elekcji. Pełnomocnictwa Kokojty zostały automatycznie przedłużone do czasu wyboru no-wego prezydenta434.

Pośpieszna i bazująca na wątpliwych przesłankach decyzja o przeprowadzeniu ponownych wyborów dowo-dzi, że obóz Kokojty, bazując na poparciu ze strony Krem-la, nie liczył się z możliwością utraty władzy. Zaskakująca porażka Bibiłowa była tłumaczona zbyt intensywnym eksploatowaniem w czasie kampanii wątku rosyjskiego. Podkreślanie poparcia ze strony Moskwy przekroczyło

433 Сторонники Бибилова подали жалобу в Верховный суд Южной Осетии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/196574> 434 Выборы в Южной Осетии: 25 марта, Интерфакс, <www.inter-fax.ru/politics/txt.asp?id=219052>

Rafał Czachor

286

akceptowalne dla społeczeństwa granice, ponadto było postrzegane jako zbyt daleko idąca ingerencja Rosjan w sprawy osetyjskie435. Wkrótce po ogłoszeniu wyroku Sądu Najwyższego zwolennicy Dżiojewej prowadzili akcje protestu, oczekując jeszcze zmiany postanowienia przez Sąd Najwyższy. Dżiojewa powołała Radę Państwową Re-publiki, w skład której zaprosiła innych kandydatów na prezydenta i która miała funkcjonować do czasu wyboru głowy państwa zgodnie z zapisami konstytucji, będąc formą alternatywnego rządu. Jednocześnie próbowała ona udowodnić swoją lojalność Moskwie, organizując front ludowy w celu poparcia kandydatury Władimira Putina na prezydenta Rosji.

Południowoosetyjski kryzys miał być rozwiązany przy udziale pośredników rosyjskich 9 grudnia 2011 roku. Zawarte przez Kokojty i Dżiojewą porozumienie przewi-dywało rezygnację prezydenta z urzędu, dymisję uzna-nych za stronniczych i niesprzyjających Dżiojewej proku-ratora generalnego, przewodniczącego Sądu Najwyższego oraz przerwanie mityngów zwolenników Dżiojewej z zagwarantowaniem jej prawa udziału w powtórzonych wyborach436. Kokojty wypełnił swoje zobowiązania i prze-kazał pełnomocnictwa Wadimowi Browcewowi, jednak odmowa parlamentu zdymisjonowania prokuratora gene-ralnego republiki postawiła wypełnienie porozumienia pod znakiem zapytania. Władze Rosji nie poparły prote-stów Dżiojewej, uważając że zasadniczy cel porozumienia władz i opozycji został osiągnięty.

435 У экспертов и жителей Южной Осетии нет однозначного прогноза по победителю во втором туре выборов президента, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/196025> 436 Соглашение о совместных действиях по урегулированию поли-тического кризиса в Республике Южная Осетия, возникшего по итогам выборов Президента Республики Южная Осетия в ноябре 2011 года, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/197354>


287

Zwolennicy Dżiojewej kontynuowali nieliczne mani-festacje i byli poddawani prześladowaniom ze strony or-ganów porządku, zaś w styczniu 2012 roku Dżiojewa ogłosiła, że wobec niewypełnienia przez parlament po-stanowień porozumienia zawartego z Kokojty wycofuje się z niego i wezwała Browcewa do przekazania pełno-mocnictw prezydenta republiki437. Kandydatka uznała, że w istniejących warunkach nagonki na jej zwolenników zaplanowane na marzec wybory będą pozbawione legity-macji i odmówiła startu. Na początku lutego podobną de-cyzję podjął jej główny konkurent Bibiłow, uzasadniając iż startując w wyborach kierował się interesem społecznym a nie wyłącznie własnymi ambicjami438. Zgodnie z zapo-wiedziami, zwolennicy Dżiojewej 9 lutego 2012 roku zor-ganizowali inaugurację jej prezydentury, która zakończyła akcją sił specjalnych przeciwko organizatorom przedsię-wzięcia i hospitalizacją samej Dżiojewej. Obserwatorzy zaczęli mówić o możliwości wybuchu w Osetii Południo-wej wojny domowej439.

Sytuacja ta sprawiła, że tuż przed wyborami dwoje głównych pretendentów do fotela prezydenta zrezygno-wało z udziału w wyborach. W tych okolicznościach walka o prezydenturę miała rozegrać się pomiędzy nowym kan-dydatem partii władzy Leonidem Tibiłowem, który pełnił

437 В Южной Осетии Джиоева потребовала от Бровцева передачи власти, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/199458>; В Цхинвале сторонники Джиоевой заявляют о срыве соглашений и проводят акцию протеста, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/197853> 438 В Южной Осетии Бибилов снял свою кандидатуру с выборов президента, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-200611> 439 Представители гражданского общества Южной Осетии обеспокоены возможностью перерастания политического кризиса в гражданскую войну, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/201041>

Rafał Czachor

288

funkcję przedstawiciela prezydenta Osetii Południowej ds. relacji z Gruzją a wcześniej był szefem KGB oraz Dawidem Sanakojewem, pełnomocnikiem prezydenta ds. praw człowieka, Dmitrijem Miedojewem, południowoosetyj-skim ambasadorem w Moskwie oraz Stanislawem Koczi-jewem, liderem partii komunistycznej. Ważnym elemen-tem kampanii wyborczej był stosunek do ekipy Kokojty – główni kandydaci wzajemnie oskarżali się o bliskie związ-ki z byłym prezydentem, choć w praktyce wszyscy (oprócz doświadczonego Koczijewa) wywodzili się z jego obozu, zaś rzeczywiście odcinająca się od obozu władzy Dżiojewa odmówiła poparcia któregokolwiek z kandy-datów oraz stwierdziła, że zwycięzca nie będzie posiadać legitymacji do rządzenia. W praktyce politycy opozycyjni zogniskowali się wokół Tibiłowa – poparł go również D. Tediejew – co oznaczało, że podziały między opozycją a obozem Kokojty nie były na tyle głębokie, by wykluczyć współpracę. Programy wszystkich startujących w wy-borach kandydatów zawierały postulaty wzmocnienia republiki, wprowadzenia praworządności i bliskiej współ-pracy z Rosją oraz konieczności zapewnienia zgody naro-dowej i odbudowy atmosfery sprzyjającej dialogowi440. Każdy z kandydatów był też akceptowalny dla Kremla, gdyż nie zagrażał jego interesom, w takim stopniu jak zbyt niezależna Dżiojewa.

Wybory odbyły się 25 marca 2012 roku, najwięcej głosów zdobył Tibiłow – ponad 42%, drugi był Sanakojew z 24,5% głosów. Między nimi odbyła się druga tura, w któ-rej 54% głosów zdobył Tibiłow, poparty m.in. przez partię komunistyczną. Obserwatorzy stwierdzili, że zmiana

440 Выборы Президента Южной Осетии-2012. Мнение кандидатов, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/203605>; Келех-саев: новому президенту Южной Осетии надо начинать с нуля, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/204577>


289

w obozie rządzącym nie przyniesie istotnych konsek-wencji dla systemu politycznego republiki oraz przetaso-wań w elitach władzy. Ze względu na silniejszą pozycję oponentów obozu władzy oraz społeczne żądania prowa-dzenia odpowiedzialnej i uczciwej polityki oczekiwano, że Tibiłow będzie zmuszony do rzetelnego gospodarowania środkami finansowymi i zwiększenia nakładów na odbu-dowę zniszczeń wojennych i programy socjalne441.

Po objęciu urzędu Tibiłow wyznaczył nowego pre-miera – Rostisława Chugajewa, samarskiego biznesmena osetyjskiego pochodzenia. Szefem administracji prezyden-ta został Borys Czoczijew, od 2001 minister w kolejnych gabinetach, a w latach 2005–2008 pierwszy wicepremier. Nominacje te dowodzą, że ekipa Tibiłowa bazuje na oso-bach blisko związanych z obozem Kokojty.

Zmiana władzy i towarzyszący jej ferment społeczny przyczniły się do faktycznej demokratyzacji życia poli-tycznego: Tibiłow i jego zaplecze nie zgłaszają aspiracji do utrzymania stylu rządów poprzednika. W republice gło-śno się mówi o konieczności przyjęcia nowej ustawy za-sadniczej ze zwrównoważoną pozycją władzy ustawo-dawczej i wykonawczej, która uzdrowiłaby sytuację po okresie dominacji w systemie politycznym prezydenta Kokojty. Obóz nowego prezydenta podjął również działa-nia zmierzające do ustabilizowania sytuacji poprzez włą-czenie niedawnych przeciwników w struktury władzy: Dżiojewa została mianowana wicepremierem ds. społecz-nych a Dawid Sanakojew ministrem spraw zagranicznych. Parlamentarne zaplecze nowego prezydenta stanowiła „Jedność”, na czele której stanął Kokojty.

441 Грузинские эксперты не прогнозируют обострения ситуации в Южной Осетии после выборов президента, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/204458>

Rafał Czachor

290

W 2012 roku ożywiła się również opozycja: o swoim powstaniu obwieściły nowe ugrupowania. Asocjacja Ko-biet Osetii Południowej „Za Demokrację i Prawa Człowie-ka” powołała do życia partię „Za obywatelską godność”. Główna przeciwniczka Kokojty oraz Tibiłowa Ałła Dżio-jewa w celu utrzymania zgromadzonego kapitału poli-tycznego powołała do życia partię „Osetia – plac Wolno-ści”. Szef Izby Przemysłowo-Handlowej Roin Kozajew założył partię „Ałany” („Alanowie”). Były kandydat na prezydenta Anatolij Bibiłow założył partię „Jedinaja Ose-tia”, Dawid Sanakojew z kolei poinformował o powołaniu partii „Nowa Osetia”442. Wszystkie te ugrupowania zgła-szają chęć wejścia do parlamentu w wyborach zaplano-wanych na 2014 rok. W celu nieutrudniania funkcjono-wania nowych władz, Kokojty w marcu 2013 roku ogłosił odejście z „Jedności”443. Krok ten miał odciążyć wizerunek Tibiłowa, wciąż postrzeganego jako człowieka ze starego układu władzy. W praktyce może on jednak oznaczać de-gradację proprezydenckiego ugrupowania, którego ran-king bazował przede wszystkim na autorytecie Kokojty. Spadek popularności „Jedności” oraz Partii Komunistycz-nej może oznaczać otwarcie w ciągu 2014 roku nowego etapu w rozwoju systemu partyjnego republiki oraz być krokiem ku rotacji w elitach władzy.

W porówaniu z państwowością abchaską podstawy dla istnienia niepodległej Osetii Południowej są niewąt-pliwie słabsze. Dotyczy to zarówno argumentów natury historycznej, sprawności systemu politycznego i gospo-darki. Elity osetyjskie pozycjonują się w roli rosyjskich elit prowincjonalnych i w przypadku sytuacji konfliktowych

442 В Южной Осетии создаются новые политические партии, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/205712> 443 Эдуард Кокойты ушел из партии "Единство", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/221971>


291

odwołują się do stanowiska rosyjskiego. Co więcej, rów-nież władze północnoosetyjskie wystepują względem Cchinwali w roli „starszego brata”444. Dowodzi tego m.in. fakt, że płynące z Rosji finansowanie rekonstrukcji Osetii Południowej dokonywane jest poprzez władze Osetii Pół-nocnej. Tym samym Rosja nie rozpatruje kierownictwa południowoosetyjskiego jako równego władzom ab-chaskim czy północnoosetyjskim. Również na gruncie ekonomicznym Osetia Południowa nie ma trwałego fun-damentu umożliwiającego niezależne funkcjonowanie. Jej gospodarka jest oparta na rolnictwie, a znaczna część lud-ności parapaństwa (podobnie jak i sąsiadujących regio-nów Gruzji) utrzymuje się – tak jak w latach 90. – z poś-rednictwa w nielegalnym handlu z Rosją i Gruzją. Z Rosji przywożono i sprzedawano do Gruzji paliwo, produkty naftowe, żywność i urządzenia techniczne, z Gruzji w kierunku przeciwnym przemycano produkty rolne, alkohol, towary pochodzenia tureckiego i irańskiego. Również obecnie proceder ten gwarantuje utrzymanie wielu rodzinom po obu stronach południowoosetyjsko-gruzińskiej granicy445.

Niezależnie od powyższego, rozwój sytuacji politycz-nej w Osetii Południowej zależeć będzie głównie od kon-

444 Kwestia połączenia obu Osetii jest przedmiotem żądań polityków, ale także osetyjskich środowisk naukowych: w grudniu 2013 roku we Władykaukazie odbyła się konferencja naukowa, której uczestnicy jednoznacznie opowiedzieli się za polityczną integracją obu podmio-tów. Podkreślano, że w odróżnieniu od Abchazji, w której coraz bar-dziej rośnie zainteresowanie współpracą z Turcją, Osetyjczycy są wier-nym Rosji partnerem. Дзидзоев: Южная Осетия и Северная Осетия должны быть единым субъектом в составе РФ, „Кавказский узел”, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/235319/>; Абхазия надеется на по-мощь Турции для выхода из изоляции: МИД , <www.1in.am/rus/-scaucasus_abkhazia_24381.html> 445 Ф.А. Казин, op. cit., J. Łatynina, Południowa Osetia: spółka generałów z bandytami, „Gazeta Wyborcza” z dn. 12.08.2008 r.

Rafał Czachor

292

tekstu międzynarodowego i pod tym względem jej przy-szłość jest trudniejsza do określenia niż w przypadku Ab-chazji446.

Jeśli nie nastąpią żadne poważne wstrząsy w życiu politycznym Osetii Południowej, republika będzie nadal utrzymywać zależność ekonomiczną i militarną od Rosji, jednak lokalne elity wraz z petryfikacją państwowości mogą dążyć do osiągnięcia niezawisłości od Kremla. Wzmocnienie tendencji demokratyzacyjnych może osłabić panujące wśród cchinwalskich elit politycznych tendencje ku włączenia republiki w skład Federacji Rosyjskiej. Istot-ną zmienną, od której zależeć będzie kierunek rozwoju systemu politycznego republiki, stanowi polityka władz gruzińskich. Umiarkowane stanowisko Tbilisi w kwestii integralności terytorialnej państwa i rezygnacja z siło-wych metod rozwiązania konfliktu może się okazać naj-skuteczniejszym sposobem na związanie ze sobą Osetii Południowej. Mimo że władze w Cchinwali wysunęły wo-bec prezydenta Gruzji Margwelaszwili znane wcześniej żądania uznania niepodległości Osetii Południowej i przy-znania się do ludobójstwa Osetyjczyków, to perspektywa nawiązania dialogu wydaje się obecnie bardziej możli-wa447. Słaba gospodarka południowoosetyjska oparta na tranzycie towarów z Rosji na Zakaukazie i handlu przy-granicznym nie ma perspektyw pełnowartościowego roz-woju przy braku unormowanych stosunków z Gruzją. Choć reintegracja Osetii w skład Gruzji wydaje się w obec-nie niemożliwa, to w perspektywie 5–8 lat stosunki bila-terlane mogą zyskać kooperacyjny charakter.

446 C. Zürcher, The Post-Soviet Wars…, op. cit., s. 150-151. 447 Южная Осетия выдвинула условия контактов с новыми властями Грузии, <www.1in.am/rus/scaucasus_ssoutoss_25598.-html>

Rozdział 5

Republika Górskiego Karabachu (Arcach)

5.1 Geneza separatyzmu karabaskiego i prze-bieg walki o niepodległość

Obszar dzisiejszego Karabachu, wchodząc w skład starożytnej Albanii, był jedną z kolebek życia politycznego na Kaukazie. Zamieszkiwany przez ludność ormiańską, która w IV wieku przyjęła chrześcijaństwo, stał się obsza-rem żywej wymiany handlowej i migracji z ziemiami Bli-skiego Wschodu. Do czasu najazdów tatarskich Karabach wraz z całą Wielką Armenią przeżywał okres rozkwitu. Po podboju dokonanym przez Tatarów obszar Karabachu stał się częścią Persji, a żywiołowi ormiańskiemu w liczeb-ności, jak i rozwoju kultury materialnej zaczęły dorówny-wać ludy tureckie, będące protoplastami m.in. dzisiejszych Azerów. Niezależnie od tych procesów, obszar Górskiego Karabachu (w odróżnieniu od nizinnej części Karabachu, zdominowanej przez etnos azerski) pozostawał strefą graniczną z przenikającymi się wpływami ormiańskimi, tureckimi i azerskimi448. Od 1747 roku obszar dzisiejszego Górskiego Karabachu funkcjonował jako oddzielny – naj-potężniejszy na Kaukazie – Chanat Karabaski ze stolicą w mieście-twierdzy Szuszy, częściowo podległy perskie-

448 Historyczna przynależność krainy do jednego czy drugiego narodu jest przedmiotem wielu badań, a każda ze stron stara się dowieść własnych hipotez o wcześniejszym osiedleniu się i w związku z tym do pretendowania do roli „prawomocnego gospodarza” Karabachu. Zob. np.: В. Балаян, Историография Арцаха (Нагорно-Карабахская Рес-публика) [w:] К Мацузато (red.), op. cit., s. 37-41.

Rafał Czachor

294

mu szachowi449. W 1805 roku obszar został podbity przez Imperium Rosyjskie, a oficjalne wejście w skład państwa carów dokonało się na mocy pokoju persko-rosyjskiego z 1813 roku. Fakt ten oceniany jest przez azerską histo-riografię jako szczególnie niekorzystny dla narodu azer-skiego i w nim upatruje się źródeł zasadniczo negatywnej oceny obecności Rosji w „kaukaskim domu”450. Karabaski chanat ostatecznie zniknął w 1822 roku, a w jego miejsce rosyjskie władze powołały wojskowy zarząd z siedzibą gubernialną w Jelizawetpolu (dzisiejsza Gandża)451. Fakt ten nie wpłynął w zasadniczy sposób na stosunki między-etniczne w Karabachu, jak i całym pograniczu ormiańsko-

449 T. de Waal, The Caucasus..., op. cit., s. 102. 450 Podejście to potwierdza przyjęcie w marcu 1998 roku przez prezydenta Gejdara Alijewa ukazu O ludobójstwie narodu azerbej-dżańskiego, w którym skrajnie negatywnie ocenia się konsekwencje pokojów rosyjsko-perskich z 1813 i 1828 roku. С. Константинов, А. Ушаков, Восприятие истории народов СССР в России и истори-ческие образы России на постсоветском пространстве, [w:] К. Ай-мермахер, Г. Бордюгов (red.), Национальные истории..., op. cit., s. 100; L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław-War-szawa-Kraków 2006, s. 192-193. 451 Należy odnotować, że we współczesnej historiografii ormiańskiej i azerskiej konflikt karabaski sztucznie wydłuża się w czasie, roz-ciągając go na okres poprzedzający kształtowanie się współczesnych narodów, gdy agrarne społeczeństwa postrzegały siebie w kategoriach chłopa, sługi, poddanego chana. Jak pisze S. Markedonow, w XIX wieku trudno było mówić o funkcjonowaniu Armenii i Azerbejdżanu w kate-gorii współczesnej organizacji państwowej i politycznej, toteż Kara-bach nie mógł należeć ani do jednych, ani do drugich. Dowodzi tego m.in. fakt, iż poszukiwaniu alternatywnego dla pochodzącego z języka tureckiego toponimu Karabach ormiańscy historycy odnaleźli nazwę Arcach, obecnie aktywnie wykorzystywaną w politycznej retoryce, a jeszcze kilkadziesiąt lat temu znaną wyłącznie wąskiej grupie badaczy. С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 52; А. Искандерян, Б. Арутюнян, Армения: «карабахизация» нацио-нальной истории, [w:] К. Аймермахер, Г. Бордюгов (red.), Нацио-нальные истории..., op. cit., s. 153.


295

azerskim, choć od 1828 roku miały miejsce prowadzone przez carskie władze osiedlenia Ormian w Karabachu452. Dopiero wraz z procesem urbanizacji wśród Ormian i Kaukaskich Tatarów, jak ogólnie określano ludność mu-zułmańską, zarodził się dyskurs nacjonalistyczny. Jego przedmiotem były kwestie przynależności ziemi do jed-nego czy drugiego narodu na bazie odwołania się do tego, kto pierwszy je zasiedlił. Twierdzenia takie stały się w latach 1905–1907 oraz 1918–1920 przyczyną walk etnicznych w Karabachu.

Upadek caratu i wybuch wojny domowej odcisnął piętno na życiu politycznym Karabachu. W maju 1918 roku Armenia i Azerbejdżan ogłosiły niezależność od Ro-sji. W Armenii do władzy doszli dasznakowcy (Ormiańska Federacja Rewolucyjna „Dasznakcutiun”), zaś w Azer-bejdżanie protureccy musawatyści. Okupujące znaczne połacie południowego Kaukazu wojska brytyjskie, dążąc do ułatwienia w transporcie azerskiej ropy, na początku 1919 roku zdecydowały o przekazaniu Karabachu (oraz Zangezuru) Azerbejdżanowi453. Dążyły do tego również władze w Baku, a oprócz czynnika narodowościowego kierowała nimi chęć utrzymania więzów z Nachiczewa-niem oraz z sojuszniczą Turcją. Nieuznający tej decyzji Ormianie podjęli walkę, jednak wobec znacznych strat w sierpniu 1919 roku zawarli porozumienie uznające tymczasową władzę Azerbejdżanu pod warunkiem powo-łania mieszanej azersko-ormiańskiej w Karabachu oraz

452 P. Adamczewski, Górski Karabach..., op. cit., s.53; T. Świętochowski, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998, s. 22; Д. Гасанлы, Карабах: поиск истори-ческой правды, „Кавказ и глобализация” 2010 nr 3-4. 453 P. Olszewski, Geopolityczne znaczenie Kaukazu Południowego..., op. cit.; P. Adamczewski, Górski Karabach..., op. cit., s. 95-96.

Rafał Czachor

296

zapewnienia ludności ormiańskiej szerokiej autonomii kulturalnej454.

Potwierdzenie prawa narodów do samostanowienia stało się podstawą do stwierdzenia spornego statusu Gór-skiego Karabachu przez paryską konferencję pokojową oraz Ligę Narodów. Terytorialne pretensje do prowincji ze strony nowopowstałej Azerbejdżańskiej Republiki Demo-kratycznej stały się jedną z przyczyn jej nieuznania przez społeczność międzynarodową i nieprzyjęcia w skład Ligi Narodów. Organizacja ta potwierdziła, że Górski Karabach jest obszarem sporu terytorialnego, który winien być ure-gulowany drogą pokojową. Stanowisko to zostało zaak-ceptowane przez Azerbejdżan, co jest powodem do twier-dzeń, że w latach 1918–1920 suwerenność Azerbejdżań-skiej Republiki Demokratycznej nie rozciągała się na ob-szar Górskiego Karabachu (podobnie jak i Zangezuru i Nachiczewania, do których również władze azerskie ro-ściły sobie pretensje)455.

Pierwsze decyzje o losie regionu w składzie państwa bolszewików przyniosły ustalenia Azerskiego Komitetu Rewolucyjnego, który w kwietniu 1920 roku ogłosił po-wstanie Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Ra-dzieckiej. Tereny Karabachu, jak i całe pogranicze ormiań-sko-azerskie znajdowało się w stanie szczególnego napię-cia, a sytuacja groziła wybuchem poważnego konfliktu na gruncie etnicznym. W sierpniu 1920 roku władze ormiań-skie zostały zmuszone do zgody na bolszewicką okupację będących przedmiotem sporu ziem, a o ich przyszłości miały zadecydować ormiańsko-azerskie negocjacje poko-jowe456. W końcu listopada 1920 roku w sprawie sporne- 454 P. Olszewski, Historyczne uwarunkowania konfliktów..., op. cit. 455 Нагорно-Карабахская Республика: становление государствен-ности на рубеже веков, Ереван 2009, s. 6. 456 P. Olszewski, Geopolityczne znaczenie Kaukazu Południowego..., op. cit.


297

go obszaru Karabachu, Nachiczewania i leżącego pomię-dzy nimi Zangezuru komunistyczne kierownictwo Azer-bejdżańskiej SRR podjęło decyzję o ich przekazaniu kształtującej się Armeńskiej SRR457. W lipcu 1921 roku decyzja ta została potwierdzona przez Kaukaskie Biuro Centralnego Komitetu Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików), zaś miesiąc później na plenum tegoż biura zapadła zgoła odmienna decyzja – o włączeniu Karabachu (oraz Nachiczewania) w skład Azerbejdżańskiej SRR i zapewnieniu mu szerokiej autonomii. Koniunkturalne zagranie kartą przynależności terytorialnej było prawdo-podobnie podyktowane chęcią tymczasowego wsparcia bolszewików walczących o wprowadzenie władzy sowiec-kiej nad Armenią. Gdy cel został osiągnięty, a społeczne poparcie dla ormiańskich komunistów w związku z ich triumfem nie było tak istotne, Karabach został przekazany Azerbejdżańskiej SRR, by spełnić kolejne zadanie o poli-tycznym charakterze458.

Znajdującą uzasadnienie wydaje się teza, iż przekaza-nie regionu pod jurysdykcję Baku odbyło się na polecenie Józefa Stalina, któremu zależało na utrzymaniu popraw-nych stosunków z Turcją Mustafy Kemala Paszy oraz zdo-byciu sympatii włączanych w skład państwa radzieckiego narodów muzułmańskich459. Niezależnie od podkreślania

457 Ю. Г. Барсегов, Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике. Том 2 Комментарии к документам, Москва 2009, s. 200; В. Балаян, op. cit., s. 44-45; J. Bańbor, J. Berny, D. Kuziel, Konflikty na Kaukazie, op. cit., s. 56-60. 458 Szerzej o problemie przynależności Karabachu w okresie kształto-wania się państwa radzieckiego: P. Adamczewski, Górski Karabach..., op. cit., s. 102-116. 459 Protest przeciwko przekazaniu Armenii Karabachu, Zangezuru i Nachiczewania kemalistowski rząd Turcji zgłosił już w grudniu 1920 roku. А.Д. Сахаров, Неизбежность перестройки [w:] Иного не дано, Москва 1988, с. 131; В.А. Жданович, Межнациональные конф-ликты..., op. cit., s.18.

Rafał Czachor

298

przedmiotowości Karabachu, jak i szerzej – kwestii or-miańskiej w polityce bolszewików, historiografia ormiań-ska podkreśla wiarołomstwo Azerów i ich złą wolę – w 1921 roku, wbrew wcześniejszym ustaleniom, władze Azerbejdżanu grożąc odcięciem dostaw ropy naftowej, zażądały przyłączenia Karabachu460.

W 1923 roku, mimo oporów władz w Baku, pod naci-skami Kremla został powołany Autonomiczny Obwód Górskiego Karabachu w składzie Azerbejdżańskiej SRR. W 1928 roku z jego składu, wbrew protestom Ormian, wyłączono zamieszkiwany w znacznej większości przez nich rejon szaumianowski. W 1937 roku autonomiczna jednostka zmieniła nazwę na Górnokarabaski Obwód Au-tonomiczny (NKAO) w składzie Azerbejdżańskiej SRR. Tym samym zamieszkiwana przez Ormian jednostka tery-torialna uzyskała niższy status niż azerska eksklawa poło-żona pomiędzy Armenią i Iranem – Nachiczewańska ASRR. Status NKAO w ramach sąsiedniej republiki związ-kowej budził niezadowolenie zarówno szeregowych Or-mian, jak i kierownictwa partyjnego Komunistycznej Par-tii Armenii (KPA). Podejmowane od 1945 roku przez se-kretarza KPA Grigora Arutjunjana próby uzyskania zgody Stalina na włączenie NKAO w skład Armeńskiej SRR pozo-stały bez odpowiedzi461.

Na początku lat 60. w Karabachu zaczęły kształtować się grupy dysydenckie oraz powstał Związek Młodzieży Ormiańskiej. W 1965 roku w czasie manifestacji z okazji 50. rocznicy ludobójstwa Ormian w Erywaniu głoszono hasło „sprawiedliwego rozwiązania kwestii ormiań-

460 J. Bańbor, J. Berny, D. Kuziel, Konflikty na Kaukazie, op. cit., s. 64. S.E. Cornell, Small Nations and Great Powers…, op. cit., s. 60. 461 Szerzej: К. Хачатрян, Предисловие [w:] К. Хачатрян, Г. Абраамян (red.), Борьба армян за воссоединение НКАО с Советской Арме-нией..., op. cit., s. 21-23.


299

skiej”462. Zasadniczo źródłem ormiańskiego niezadowole-nia z panującej w NKAO sytuacji były kwestie ekonomicz-ne: region ten omijały inwestycje, nie było miejsc pracy, a wyjeżdżająca na studia młodzież nie wracała w rodzinne strony. Frustrację rodziły również utrudnienia w rozwoju kultury narodowej: do NKAO nie docierał sygnał erywań-skiej telewizji, brakowało podręczników do nauki w języ-ku ormiańskim, władze utrudniały przyjazdy do obwodu ormiańskich artystów i przedstawicieli świata nauki463.

W okresie przynależności NKAO do Azerbejdżańskiej SRR nastąpiły istotne zmiany w strukturze demograficz-nej. W 1939 roku Ormianie stanowili 88% ludności Kara-bachu, a w 1989 – 76,9%. W tym samym okresie liczba ludności azerskiej wzrosła z 3% do 24%. Jeśli przyrost ludności ormiańskiej w jednostce autonomicznej w latach 1979–1987 wyniósł 8,3%, to azerskiej – 18,9%464. Przy-czyn tego faktu należy upatrywać zarówno w celowej poli-tyce władz Azerbejdżańskiej SRR, forsującej rozwój osad-nictwa azerskiego w karabaskich wsiach, jak i w fakcie, iż rodziny azerskie z reguły są bardziej dzietne oraz mniej ulegają pokusie emigracji do miast. Jeśli te tendencje utrzymałyby się, to na początku XXI wieku Ormianie prze-

462 C. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 53. 463 В.Г. Митяев, Карабахский конфликт в контексте между-народных отношений [w:] Е.М. Кожокин (red.), Армения: проблемы независимого развития, op. cit., s. 488; P. Jastrzębski, Konflikt o Górny Karabach [w:] W. Malendowski (red.), Spory i konflikty międzynaro-dowe. Aspekty prawne i polityczne, Wrocław 2000, s. 302; D.M. Kie-drowski, Wydarzenia w Karabachu Górskim jako przykład konfliktu kaukaskiego po 1991 roku [w:] A. Furier (red.), Kaukaz w dobie globali-zacji, op. cit., s. 103; В.А. Пономарёв, Социальные и демографические проблемы развития армянского социума Нагорного Карабаха в Советском Азербайджане, „Известия Томского политехническо-го университета”, 2010, nr 6 464 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 22; Ю. Г. Барсегов, Нагорный Карабах..., op. cit., s. 232.

Rafał Czachor

300

staliby być dominującym w Karabachu etnosem. Jednak aż do II połowy lat 80. ani w Górskim Karabachu, ani w przyległych regionach, ani nawet w Baku czy Giandży i Sumgaicie, gdzie funkcjonowały znaczne diaspory Or-mian, nie dochodziło do większych tarć na gruncie etnicz-nym465.

Z ważniejszych, odnotowanych na szczeblu władz centralnych Związku Radzieckiego, wydarzeń w kwestii karabaskiej należy wymienić dyskusję na forum Prezy-dium Rady Ministrów ZSRR w obliczu przyjęcia nowej konstytucji w 1977 roku. Stwierdzono w niej, że Górski Karabach został w sposób sztuczny włączony w skład Azerbejdżańskiej SRR, co powoduje niepokoje społeczne. W celu ich uśmierzenia proponowano włączenie obwodu w skład Armeńskiej SRR466. Kroków takich jednak nie podjęto, a w kolejnych latach konfliktowa sytuacja zaczęła przybierać formy otwartej wrogości.

Otwarcie swoje niezadowolenie z podległości Baku społeczność karabaska zaczęła wyrażać po objęciu ra-dzieckiego kierownictwa przez Michaiła Gorbaczowa. Ko-rzystając z pierestrojkowej atmosfery liberalizacji, w dru-giej połowie 1987 roku w NKAO z inicjatywy ormiań-skiego kierownictwa jednostki, przeprowadzono zakro-jony na szeroką skalę sondaż, w którym pytano obywateli o stanowisko w kwestii włączenia autonomicznego obwo-du w skład Armeńskiej SRR. Ponad 80 tysięcy miesz-kańców NKAO opowiedziało się za przejściem obwodu w skład sąsiedniej republiki, podpisując przygotowywany w tej kwestii wniosek. Tym samym poparło go ponad 42% ze 189 tysięcy mieszkańców NKAO. Na mocy rezultatów 465 В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 488; В.А. Жда-нович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 22-23; T. Święto-chowski, op. cit., s. 163. 466 Нагорно-Карабахская Республика: становление государствен-ности..., op. cit., s. 7.


301

powyższej akcji, do Rady Najwyższej ZSRR udawały się or-miańskie delegacje proszące o włączenie obwodu w skład Armenii. Wobec braku reakcji związkowego parlamentu, 20 lutego 1988 roku Rada Obwodowa NKAO przyjęła uch-wałę o złożeniu wniosku do parlamentów Armeńskiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR o przekazaniu Górskokarabaskie-go Obwodu Autonomicznego w skład Armeńskiej SRR. De-cyzję tę, która naruszyła monopol Kremla na wprowadze-nie zmian jednostek administracyjno-terytorialnych467, poprzedziła trwająca od pierwszej połowy lutego 1987 roku fala mityngów i strajków, która przetoczyła się przez Stepanakert468. Władze obwodowe oceniały sytuację jako bardzo napiętą, ale niejednokrotnie inspiratorami wystą-pień okazywali się nie aktywiści opozycji narodowej, lecz działacze podstawowych organizacji partyjnych oraz dziennikarze partyjnego „Radzieckiego Karabachu”, mobi-lizujący robotników do wystąpień469. Demonstracje miały charakter pokojowy, uczestniczyło w nich wiele kobiet, dzieci i starców, odbywały się pod hasłami: „Niech żyje przyjaźń narodu ormiańskiego i azerskiego!”, „Niech żyje pierestrojka!”470. Decyzja władz NKAO spowodowała, że rada zamieszkałego w zdecydowanej większości przez Or-mian rejonu szaumianowskiego, będącego od 1928 roku bezpośrednio w składzie Azerbejdżanu, poprosiła Baku o włączenie do NKAO.

467 Prawo inicjowania zmian w podziale administracyjno-terytorialnym ZSRR i jego poszczególnych części posiadało kierownictwo KPZR, Rada Ministrów ZSRR i Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. 468 E. O’Ballance, Wars in the Caucasus 1990-1995, New York 1997, s. 35. 469 К.В. Юматов, Роль газеты «Советский Карабах» в формировании армяно-азербайджанского противостояния в Нагорном Карабахе (февраль–март 1988), „Известия Томского политехнического уни-верситета”, 2012, том 321, № 6. 470 M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Wrocław 1990, s. 298-299; P. Adamczewski, Górski Karabach..., op. cit., s. 133.

Rafał Czachor

302

Kierownictwo związkowe stanęło w obliczu proble-mu pokonania kryzysu politycznego pomiędzy dwoma republikami związkowymi. Wkrótce po przyjęciu przez Radę Obwodową NKAO uchwały w sprawie losów obwo-du, z Moskwy do Stepanakertu przylecieli delegaci władz centralnych. Działacze ci na spotkaniach z kierownictwem KPA, przedstawicielami władz obwodowych oraz lokalną społecznością deklarowali przekazanie władzom w Mos-kwie pełnej informacji o panującej w Karabachu sytuacji, jednocześnie wymuszając na miejscowym aktywie partyj-nym przyjęcie rezolucji potępiającej decyzję Rady Obwo-dowej NKAO. W działaniach radzieckiego kierownictwa w kwestii karabaskiej zauważalna była niepewność i sprzeczność pomiędzy głoszonymi pierestrojkowymi ha-słami demokratyzacji i prawa narodów do samookreśle-nia a wolą zachowania integralności państwa radzieckiego i nierozpalania konfliktów etnicznych. Badacze azerscy twierdzą, że władze związkowe jeśli nie pozostawały w zmowie z Ormianami, to przynajmniej zachowywały bierność i sprzyjały eskalacji ich żądań471.

Wydarzenia zachodzące w Karabachu spowodowały nerwową reakcję w Azerbejdżanie, którego czynniki par-tyjne potępiły żądanie karabaskiego ciała przedstawiciel-skiego oraz Armenii, w której fala społecznego poparcia dla działań rodaków stała się głównym czynnikiem wpły-wającym na życie polityczne republiki. Publiczne wystą-pienia ruchu karabaskiego w Armenii zostały przekute we wpływową siłę polityczną – Ormiański Ruch Wyzwolenia, którego jądrem stał się komitet „Karabach” z jego lidera-mi, późniejszym pierwszym prezydentem Lewonem Ter-

471 В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные кон-фликты..., op. cit., s. 320-321; P. Kwiatkiewicz, Przemiany polityczne w Azerbejdżanie..., op. cit., s. 78-81.


303

Petrosjanem i premierem Wazgenem Manukjanem472. W ostatnich dniach lutego 1988 roku w zorganizowanych manifestacjach na ulice Erywania wyległo około miliona osób.

W samym Karabachu napięcie nie malało, w starciu pod Askeranem zginęło 2 Azerów a rannych zostało około 50 Ormian. Wydarzenie to stało się impulsem do dalszych zamieszek. 27 lutego 1988 roku w położonym w pobliżu Baku Sumgaicie, prawdopodobnie pod wpływem donie-sień o pierwszych azerskich uchodźcach zmuszonych do opuszczenia swoich domów w Armenii i Karabachu, do-szło do pogromu Ormian, w którym straciły życie 32 oso-by. Komunistyczne kierownictwa obu republik wzajemnie oskarżały się o sprowokowanie wypadków473. Historycy azerscy twierdzą, że fala pogromów, które ogarnęły Su-mgait, następnie Baku i inne miasta miały charakter spon-taniczny, były gwałtowną odpowiedzią osób „które pró-bowały zorientować, co się dzieje” na rozbuchany nacjo-nalizm ormiański474.

472 O. Geukijan, Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Cau-casus. Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationality Policy, Ashgate 2012, s. 154. 473 Decyzja władz NKAO z lutego 1988 roku rozpoczęła na dobre pierestrojkę w Azerbjedżanie, który do tej pory uważny był za naj-bardziej zsowietyzowana i pokorną Kremlowi republikę zakaukaską. Separatyzm ormiański „obudził” społeczeństwo azerskie, wywołał poczucie narodowej solidarności, zwrotną falę nacjonalizmu, który doprowadził do przemian politycznych w Baku. В.А. Жданович, Меж-национальные конфликты..., op. cit., s. 30; L. Chorbajian, The Making of Nagorno-Karabagh..., op. cit., s. 2; С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 53; В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные конфликты..., op. cit., s. 327; P. Kwiatkiewicz, Prze-miany polityczne w Azerbejdżanie..., op. cit., s. 93-97; J. Smaga, Naro-dziny i upadek...., op. cit., s. 352 474 W przypadku pogromu w Sumgaicie wskazuje się również na możliwą prowokację ormiańską, a za początek rozlewu krwi wini się drobnego miejscowego kryminalistę ormiańskiego pochodzenia Eduar-

Rafał Czachor

304

Sam fakt wybuchu pogromu, jak i jego skala musiały unaocznić władzom związkowym, że polityka głasnosti może nieść zagrożenie dla idei demokracji, jak i samej władzy radzieckiej. Wydarzenia w Sumgaicie na polecenie kierownictwa partyjnego nie zostały w pełni naświetlone w prasie centralnej, a główny problem rządzących spro-wadził się do tego, że dotychczasowe metody regulacji lokalnych napięć w postaci odezwy do społeczeństwa lub „partyjnego desantu” wysokich rangą działaczy KPZR nie odnosiły skutków. Wobec sumgaickiego pogromu Kreml zajął pryncypialne stanowisko konieczności utrzymania politycznego status quo, nawet za cenę wyjaśnienia oko-liczności zamieszek. Prokuratura ZSRR kategorycznie od-rzucała hipotezę o wcześniejszym przygotowywaniu or-miańskiego pogromu przez lokalne kierownictwo partyj-ne, a w procesie na ławie oskarżonych znalazło się 94 młodych uczestników samosądu, przedstawianych jako zwykli chuligani. Takie stanowisko radzieckiego kierow-nictwa w kwestii pogromu stawiało dążenia NKAO w nie-korzystnym położeniu. Mimo że próba marginalizacji pro-blemu przyniosła destabilizujące konsekwencje dla całego obszaru (Komunistyczna Partia Armenii traciła grunt pod nogami, a jej kierownictwo i członkowie otwarcie prze-chodzili na pozycje niezgodne z linią KPZR w kwestii rela-cji ormiańsko-azerskich, ponadto gwałtownie rosła popu-larność społecznego komitetu „Karabach”, który powstał w czasie mityngów), dążenie moskiewskich przywódców do utrzymania istniejących granic i powstrzymania praw-dopodobnego wybuchu kolejnych, podobnych do sumga-ickich, pogromów i zamieszek brało górę.

Władze radzieckie po raz kolejny próbowały rozwią-zywać problemy natury politycznej poprzez odezwy do

da Grigorjana. В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Регио-нальные конфликты..., op. cit., s. 323.


305

społeczeństwa475 i podnoszenie kwestii społeczno-gospo-darczych. CK KPZR przygotował plan społeczno-ekonomi-cznego rozwoju NKAO w ramach Azerbejdżańskiej SRR na lata 1988–1995, zakładający inwestycje i uprzemysło-wienie o wartości 500 milionów rubli476. W przyjętym 23 marca 1988 roku postanowieniu Rady Najwyższej ZSRR O krokach związanych z zapytaniami republik związko-wych w sprawie wydarzeń w Górskim Karabachu, Azerbej-dżańskiej SRR i Armeńskiej SRR stwierdzono, że wszelkie zmiany granic są niedopuszczalne. Rada Ministrów ZSRR została zobowiązana do wypracowania mechanizmów w sprawie rozwiązania kwestii ekonomicznych i społecz-no-kulturalnych w NKAO, zaś Ministerstwo Spraw We-wnętrznych ZSRR zostało wezwane do ustabilizowania sytuacji w strefie konfliktu477. Tym samym rozwiązanie istniejących problemów oraz neutralizacja napięcia miała się dokonać w ramach dotychczasowej autonomii Karaba-chu w Azerbejdżańskiej SRR.

W lipcu 1988 roku konflikt w Karabachu z regio-nalnego, toczącego się w granicach jednej republiki związ-kowej, przekształcił się w konflikt międzyrepublikański. Kierownictwo NKAO kolejny raz zwróciło się do władz

475 Обращение к трудящимся, к народам Азербайджана и Армении, <http://constitutions.ru/archives/3087> 476 Sytuację panującą w NKAO odzwierciedla rozmowa ormiańskiego działacza partyjnego z członkiem CK KPZR dotycząca przyszłości jednostki. Na stwierdzenie, że „ekonomiczne kwestie nas nie interesują. Pracujący i komuniści żądają tylko jednego – włączenia NKAO do Ar-menii”, członek CK odpowiedział: „o wszystkim co tutaj słyszymy dowie się CK KPZR. Zajmijmy się sprawami gospodarczymi, a poli-tyczne będą głęboko przestudiowane w CK”. В.А. Жданович, Меж-национальные конфликты..., op. cit., s. 33. 477 Постановление Президиума Верховного Совета СССР „О мерах, связанных с обращениями союзных республик по поводу событий в Нагорном Карабахе, в Азербайджнской и Армянской ССР”, <http://constitutions.ru/archives/3078>

Rafał Czachor

306

azerskich z prośbą o przekazanie jednostki Armeńskiej SRR. Po stronie NKAO opowiedział się parlament Armeń-skiej SRR, który samowolnie podjął decyzję o włączeniu NKAO w skład republiki. 12 lipca Prezydium Rady Naj-wyższej Azerbejdżańskiej SRR w oparciu o art. 84 konsty-tucji ZSRR, art. 114 konstytucji Azerbejdżańskiej SRR pod-jęło decyzję o uchyleniu aktu separatystów. Przyjęcie obu dokumentów przeniosło konflikt na nową płaszczyznę – oficjalnych władz, organów państwowych. Potwierdzenie prawomocności decyzji Baku znalazło się w postano-wieniu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 18 lipca 1988 roku głoszącym nienaruszalność granic Azerbejdżanu. 25 lipca Komitet Centralny KPZR oraz Prezydium Rady Naj-wyższej ZSRR podjęły decyzję o powołaniu specjalnego komitetu kontrolującego przestrzeganie prawa w sepa-ratystycznej prowincji. Komitet taki, pod kierownictwem członka Komitetu Centralnego KPZR Arkadija Wolskiego, rozpoczął działalność we wrześniu 1988 roku, w tym sa-mym miesiącu NKAO oraz sąsiadujący rejon agdamski zostały objęte stanem nadzwyczajnym478.

Dążenie związkowego kierownictwa do nieużywania siły w celu ochrony obywateli, jak i w ogóle do interwencji w wybuchające miejscowe konflikty, powodowało wzrost powszechnej niepewności o swój los. Ludzie sytuację in-terpretowali jako dowód słabości i postępującego rozkła-du państwa radzieckiego oraz konieczność wzięcia na siebie ciężaru określenia swojej przyszłości. Zjawisko to potęgowały niejednoznaczne sygnały płynące od radziec-kiego centrum: w czasie wystąpienia w marcu 1988 roku w Baku Jegor Ligacziow jednoznacznie stwierdził, że nie może być żadnych zmian w statusie NKAO i jej przynależ-

478 В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 491; L. Papazian, A People’s Will: Armenian Irredentism over Nagorno-Karabagh, [w:] L. Chorbajian (red.), The Making of Nagorno-Karabagh..., op. cit., s. 60.


307

ności do Azerbejdżańskiej SRR, w tym samym czasie ro-syjscy demokraci jawnie opowiedzieli się po stronie Or-mian i ich żądań – wzywał do tego Michaiła Gorbaczowa znany dysydent Andriej Sacharow.

W ciągu 1988 roku za przyzwoleniem władz central-nych azerskie kierownictwo dążyło do ograniczenia sepa-ratystycznych nurtów: ze względu na oskarżenie o podże-ganie do wystąpień rozwiązana została ormiańska organi-zacja społeczna „Krunk”, zaostrzono również prawo w zakresie demonstracji i manifestacji. Kroki te powodo-wały dalszy wzrost napięcia w Karabachu, który był spa-raliżowany powszechnym strajkiem i codziennymi de-monstracjami. Gwałtowne protesty w Baku w listopadzie 1988 roku spowodowane były podejmowanymi przez ormiańskie władze decyzjami o budowie w Karabachu domów dla uchodźców z Azerbejdżanu, to z kolei nakręca-ło spiralę kolejnych wystąpień na ulicach Erywania i innych miast Armenii. 7 grudnia 1988 roku północną Armenię nawiedziło silne i tragiczne w skutach trzęsienie ziemi, którego epicentrum znajdowało się w okolicy Spi-taka, a w społeczeństwie pojawiły się pogłoski, że zostało ono wywołane przez radzieckie kierownictwo poprzez podziemny wybuch ogromnej bomby w celu „ukarania Ormian za Karabach”479. Fakt ten dowodzi skali napięcia społecznego i nieprzewidywalności rozwoju wydarzeń.

12 stycznia 1989 roku po raz pierwszy w historii ZSRR wprowadzono bezpośrednie zarządzanie obwodem autonomicznym (w tym wypadku NKAO) z Moskwy, z pominięciem władz republikańskich. W tym celu powo-łany został Komitet Szczególnego Zarządzania NKAO, bę-dący de facto kontynuacją misji Arakdija Wolskiego w Górskim Karabachu. Separatystyczna prowincja for-

479 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 39; E. O’Ballance, op. cit., s. 39.

Rafał Czachor

308

malnie pozostawała częścią Azerbejdżańskiej SRR, jednak zawieszone zostały pełnomocnictwa obwodowej rady deputowanych ludowych i jej komitetu wykonawczego do czasu przeprowadzenia nowych wyborów. Kierowany przez Wolskiego komitet podlegał bezpośrednio władzom związkowym. Przewodniczący komitetu uzyskał kompe-tencje odpowiadające kompetencjom przewodniczącego obwodowego komitetu wykonawczego. Azerscy badacze zaznaczają, że komitet Wolskiego pozostawał pod wpły-wem „ormiańskiego lobby”, aktywiści „Krunka” wciąż sabotowali kroki zmierzające do stabilizacji sytuacji, co więcej, brak jakiejkolwiek kontroli nad separatystycznym obwodem z Baku prowadził do wzmocnienia więzów po-między NKAO a Armeńską SRR. Oceniają oni, że Wolski próbował doprowadzić do uspokojenia sytuacji drogą ustępstw na rzecz Ormian480. Podobne co w Karabachu napięcie utrzymywało się w Armenii. Dopiero spotkania liderów demonstrantów z Michaiłem Gorbaczowem i ich wezwania do zaprzestania manifestacji i strajków dopro-wadziły na przełomie lutego i marca 1989 roku stopnio-wej normalizacji sytuacji w Erywaniu481.

Działalność Komitetu Szczególnego Zarządzania NKAO Wolskiego nie przyniosła oczekiwanych rezulta-tów: z braku efektów jego pracy nie byli zadowoleni ani Ormianie, ani Azerowie, którzy twierdzili iż jest on po-

480 W rzeczywistości ogłoszony przez Wolskiego program przewidywał wzmocnienie kontaktów gospodarczych i kulturalnych między NKAO a Armenią. В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональ-ные конфликты..., op. cit., s. 331-333; В.А. Жданович, Межнацио-нальные конфликты..., op. cit., s. 40. 481 M. Gorbaczow wyrażał ogólne niezadowolenie z postawy władz Armenii i był rozgniewany na ich nalegania w kwestii Karabachu. Winą za całą sytuację i napięcie w regionie winił on „skorumpowane klany” i taka optyka postrzegania kryzysu karabaskiego później niejedno-krotnie przebrzmiewała z wypowiedzi radzieckiego przywódcy. В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 40.


309

słuszny Erywaniowi, ani Moskwa. 28 listopada 1989 roku radziecki parlament bez głębszych dyskusji rozwiązał komitet Wolskiego.

Jeszcze w lipcu 1989 roku rada deputowanych rejonu szaumianowskiego podjęła samodzielną decyzję o przyłą-czeniu jednostki w skład NKAO. 1 grudnia 1989 roku Rada Najwyższa Armenii ogłosiła włączenie Górskiego Karaba-chu w skład Armeńskiej SRR. Spowodowało to wybuch nastrojów antyormiańskich w Azerbejdżanie – w Baku doszło do pogromów, a fala wzajemnej przemocy przelała się cały obszar objęty kryzysem.

W 1990 w wyborach parlamentarnych w Armenii zwyciężył przekształcony w Ogólnoormiański Ruch Naro-dowy (AOD) Komitet „Karabach”. Jego lider Lewon Ter-Petrosjan w 1991 roku został prezydentem Armenii. Fakt ten oznaczał nie tylko całkowitą wymianę ormiańskich elit na narodowe jeszcze w warunkach istnienia ZSRR, ale także popularność kwestii karabaskiej w społeczeństwie, która pociągnęła za sobą „karabachizację” życia politycz-nego kraju482. Objęcie przez AOD władzy w Erywaniu do-prowadziło do obiektywnego rozejścia się interesów elit rządzących w Armenii i Górskim Karabachu. Karabaskie środowisko niepodległościowe zostało zdominowane przez odrębną od AOD radykalnie niepodległościową le-wicową partię „Dasznakcutiun”, które na przełomie 1991 i 1992 roku objęło w separatystycznej republice władzę.

Podobnie jak inne nieuznawane parapaństwa Zakau-kazia, także Górski Karabach jawił się jako ostoja dla władz radzieckich w wyjątkowo niestabilnym regionie. W odróżnieniu od Armenii, ale podobnie jak pozostała część Azerbjedżanu, separatystyczny region wziął udział w referendum ogólnozwiązkowym w marcu 1991 roku.

482 А. Искандерян, Б. Арутюнян, Армения: «карабахизация» нацио-нальной истории, op. cit., s. 148.

Rafał Czachor

310

Jego wyniki w Górskim Karabachu były takie same jak w całym Azerbejdżanie – 94% głosujących opowiedziało się za zachowaniem Związku Radzieckiego. Było to prze-jawem kalkulacji i wyboru „mniejszego zła”, związanego z przekonaniem, że tylko wsparcie ZSRR pozwoli na roz-wiązanie konfliktu.

W kwietniu 1991 roku w Górskim Karabachu miała miejsce akcja radzieckich sił zbrojnych oraz azerbejdżań-skiego OMONu pod kryptonimem „Pierścień”. Zakładała ona rozbicie i rozbrojenie ormiańskich sił samoobrony, które tworzyły uzbrojone punkty i – zdaniem władz azer-bejdżańskich – terroryzowały miejscową ludność repre-zentującą oba narody. Parlament Armenii ocenił ją jako wojnę przeciwko Armenii, której towarzyszy terror, mor-derstwa, grabieże i „inne barbarzyństwa noszące znamio-na ludobójstwa”. Operacja trwała aż do sierpnia 1991 roku, gdy w Moskwie miał miejsce „pucz Janajewa”. Praw-dopodobnie jednym z jej celów było wywieranie nacisków na armeńskie kierownictwo republikańskie, które w mar-cu 1991 roku odmówiło uczestnictwa w ogólnozwiąz-kowym referendum dotyczącym zachowania ZSRR483.

W latach 1989–1991 praktycznie zakończyła się wy-miana ludności ormiańskiej i azerskiej, która dokonywała się spontanicznie i w drodze przymusowych wyjazdów. Już do początku 1989 roku z ziem zdominowanych przez Ormian musiało wyjechać ponad 170 tysięcy Azerów i Kurdów. Problem uchodźców dotyczył zarówno samej Armenii i Azerbejdżanu, ale przede wszystkim Karabachu – zwłaszcza Stepanakertu, z którego wygnano Azerów i Szuszy, skąd wypędzono Ormian. W okresie tym powsta-

483 В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные конф-ликты..., op. cit., s. 349; В.А. Жданович, Межнациональные конф-ликты..., op. cit., s. 48-49; P. Kwiatkiewicz, Przemiany polityczne w Azerbejdżanie..., op. cit., s. 192-193.


311

ły również instytucje quazipaństwowe i militarne, będące później kanwą nie tylko struktur państwowych Republiki Górskiego Karabachu, ale i Armenii i Azerbejdżanu484.

Upadek „puczu Janajewa” przyniósł ogłoszenie szere-gu deklaracji niepodległości republik związkowych ZSRR. Taką deklarację 28 sierpnia 1991 roku przyjął Azerbej-dżan, 2 września Górski Karabach, a 23 września Armenia, a tym samym konflikt karabaski przekształcił się w konf-likt międzypaństwowy.

Dla Ormian Górskiego Karabachu deklaracja suwe-renności Azerbejdżanu oznaczała utratę mocy prawnej wszystkich radzieckich aktów prawnych regulujących status obwodu autonomicznego i gwarancji ochrony od-rębności etnokulturowej. W związku z tym władze kara-baskie 2 września 1991 roku na wspólnej sesji obwodo-wej rady deputowanych ludowych NKAO i szaumianow-skiej rejonowej rady deputowanych ogłosiły powstanie w składzie ZSRR Republiki Górskiego Karabachu w gra-nicach NKAO wraz z szaumianowskim rajonem. Jednocze-śnie podjęto decyzję o przeprowadzeniu powszechnego referendum niepodległościowego. Odbyło się ono 10 grudnia 1991 roku, a jedyne pytanie które znalazło się na kartach (zapisane w języku ormiańskim, azerskim i rosyj-skim) dotyczyło zgody, aby „ogłoszona Republika Gór-skiego Karabachu była niezależnym państwem, samo-dzielnie określającym formy współpracy z innymi pań-stwami i wspólnotami”. W głosowaniu wzięło udział 82,2% uprawnionych, zbojkotowane ono zostało przez ludność azerską. Za niepodległością Górskiego Karabachu opowiedziało się 99,9% głosujących, przeciw – 0,02%. Na bazie tych wyników przyjęta została deklaracja niepodle-

484 С. Маркедонов, Турбулентная Евразия…, op. cit., s. 54; В. Гу-сейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные конфликты..., op. cit., s. 329.

Rafał Czachor

312

głości Republiki Górskiego Karabachu, w której zapisano opuszczenie przez nią Azerbejdżanu, ogłoszenie podmio-towości prawnomiędzynarodowej i wprowadzenie oby-watelstwa Republiki Górskiego Karabachu. Władze daw-nego Komitetu „Karabach”, obecnie zajmujące czołowe stanowiska w Armenii ogłosiły, że nie zgłaszają żadnych pretensji wobec nowopowstałego podmiotu i popierają prawo mieszkańców Górskiego Karabachu do samookre-ślenia485.

Deklaracja ta – oraz zarysowujący się po „puczu Jana-jewa” upadek ZSRR – nasiliła działania wojenne. Dopóki władze radzieckie wyrażały zainteresowanie sytuacją wewnątrz państwa, utrzymywały w rejonie kryzysu siły militarne i stan nadzwyczajny, strony konfliktu chociaż w pewnym stopniu były powstrzymywane od otwartej wojny. Jak zaznaczał pierwszy prezydent Republiki Gór-skiego Karabachu Robert Koczarian, separatystom już w 1989 wydawało się pewnym, że ZSRR może rozpaść się i że wtedy „zostaną sam na sam z Azerbejdżanem”486. W listopadzie 1991 roku Azerbejdżan zablokował gazo-ciąg, którym do Armenii dostarczano gaz z Turkmeni-stanu, odcięto dostawy energii elektrycznej oraz zabloko-wano ruch kolejowy na magistrali łączącej Armenię z Rosją. Na przełomie 1991 i 1992 roku intensywnie ostrzeliwany przez siły azerskie był Stepanakert. Od lute-go siły karabaskie podejmowały wokół tego miasta dzia-łania zmierzające do uniemożliwienia ataków od wschodu i południa. W toku walk w drugiej połowie lutego 1992 roku zajęte zostały azerskie miejscowości, w tym Chodża-

485 В.А. Жданович, Межнациональные конфликты..., op. cit., s. 50; В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 492; T. Święto-chowski, op. cit., s. 166. 486 В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 492.


313

ły, gdzie zginęło wiele ofiar cywilnych487. Upadek Chodża-ły, oprócz tego, że dawał Ormianom przewagę taktyczną, spowodował zaognienie wewnątrzpolitycznej sytuacji w Azerbejdżanie – porażki w wojnie zmusiły krytykowa-nego za bezradność dotychczasowego prezydenta Ajaza Mutalibowa do ustąpienia488. Jego miejsce po wyborach, które odbyły się w czerwcu 1992 roku, zajął Abulfaz El-czybej, lider Narodowego Frontu Azerbejdżanu.

W maju 1992 roku siły Republiki Górskiego Karaba-chu zajęły Szuszę, kluczowy punkt azerskiego oporu, skąd dokonywano ostrzałów artyleryjskich Stepanakertu oraz następnie przebiły korytarz do granic Armenii w oko-licach Liaczyna489. Dzięki temu Karabach uzyskał lądowe połączenie z Armenią, a wojna nabrała charakteru pozy-cyjnego, toczonego na granicach Górskiego Karabachu i poza nimi. Latem 1992 roku nastąpiła fala sukcesów armii Azerbejdżanu, którą Ormianie tłumaczyli uzyska-niem przez Baku wsparcia technicznego ze strony Rosji oraz zaangażowaniem najemników490. Nim losy wojny się

487 Rocznica upadku Chodżały jest dla Azerów symbolicznym dniem pamięci o ofiarach konfliktu karabaskiego. T. de Waal, The Caucasus…, op. cit., s. 118-119. 488 Por.: A.L. Altstadt, Azerbaijan’s struggle toward democracy [w:] K. Dawisha, B. Parrott (red.), op. cit., s. 126; P. Adamczewski, Górski Karabach…, op. cit., s. 185. 489 Godny odnotowania, choć nie mający poważniejszych konsekwencji, jest fakt, że 9 czerwca 1992 roku nieformalne organizacje kurdyjskie zorganizowały spotkanie założycielskie Kurdyjskiego Ruchu Wyzwo-lenia na czele z Wekilem Mustafą, dążącym do odtworzenia kurdyj-skiego ujazdu z lat 1923-1928 – „Czerwonego Kurdystanu”, obej-mującego Liaczyn i część regionu kelbażdarskiego. Inicjatywa ta, choć poparta przez Ormian, znalazła jednak kontynuacji – głównie na nie-wielką liczbę Kurdów (około 1,5 tys. zginęło w czasie wojny kara-baskiej, około 5 tys. uciekło z wraz Azerami). E. O’Ballance, op. cit., s. 63. 490 S. Cornell, Azerbaijan since independence, New York 2011, s. 135; В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 494.

Rafał Czachor

314

odwróciły, Azerbejdżan przejął kontrolę nad 40% po-wierzchni Górskiego Karabachu. W odpowiedzi na tę kry-tyczną dla Ormian sytuację w Stepanakercie powołany został Państwowy Komitet Obrony na czele z Robertem Koczarianem, który ogłosił powszechną mobilizację. Na początku 1993 roku siły karabaskie uzyskały przewagę: zdobyły Mardakert oraz rejon kelbadżarski, leżący po-między terenem Republiki Górskiego Karabachu i Ar-menią (jest to północna część dawnego „Czerwonego Kur-dystanu”). Dzięki temu powstał jeszcze jeden korytarz łączący Stepanakert z Armenią, a Górski Karabach zyski-wał stosunkowo obszerne terytorium do tej pory rozdzie-lające oba państwa. Latem 1993 roku siły karabaskie zaję-ły azerski Agdam, co rozpoczęło tworzenie „strefy bufo-rowej” wokół Arcachu. W październiku 1993 roku wojska karabaskie kontynuowały działania na południe od Repu-bliki Górskiego Karabachu, zajmując cały pas pogranicza azersko-irańskiego. Jest on deklarowany jako „strefa bufo-rowa” zapewniająca separatystycznej republice bezpie-czeństwo i korzystne położenie geopolityczne. Prawie 200 kilometrów granicy pomiędzy Azerbejdżanem a Iranem przeszło pod kontrolę Górskiego Karabachu491. Strona azerska oskarżała Armenię oraz Rosję o pomoc karaba-skim separatystom, Armenia odrzucała oskarżenia o bez-pośredni udział w wojnie, podobnie jak i Górski Karabach, który deklarował, że ochotnicy z Armenii oraz członkowie ormiańskiej diaspory w walkach brali udział tylko do po-czątku 1993 roku492. Na przełomie 1993 i 1994 roku, wkrótce po wyborze Gejdara Alijewa na prezydenta Azer-bejdżanu, wojska azerskie próbowały przełamać linię frontu, jednak akcja zakończyła się porażką, a siły ormiań-

491 В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Демиденко, Региональные конф-ликты..., op. cit., s. 352-353. 492 В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 495.


315

skie posunęły się w głąb terytorium Azerbejdżanu w kierunku Szaumianowska. W styczniu 1994 roku woj-ska karabaskie zajęły takie pozycje, których zmiana w tę czy inną stronę, według słów Koczariana, byłaby z woj-skowego punktu widzenia niekorzystna493. Jeszcze jedna próba azerskiej ofensywy zakończyła się niepowodze-niem, a siły karabaskie zbliżyły się do Szaumianowska, który jednak pozostał pod kontrolą Baku.

Pasmo porażek sił zbrojnych Azerbejdżanu, odbijają-ce się poważnym kryzysem w polityce wewnętrznej tego państwa (prezydentura Elczybeja zakończyła się jego ucieczką do Nachiczewania) oraz zajęcie przez wojska karabaskie niemalże całego spornego terytorium spowo-dowało, że walki ograniczyły się do miejscowych ostrze-liwań, a politycy obu państw, przy współudziale przed-stawicieli członków Wspólnoty Niepodległych Państw podjęli próbę regulacji konfliktu.

W kwietniu 1994 roku Erywań, Baku i Stepanakert odwiedziła delegacja Zgromadzenia Międzyparlamentar-nego WNP. Zaproponowała ona przeprowadzenie w Bisz-keku spotkania parlamentarzystów Armenii, Azerbejdża-nu i Górskiego Karabachu przy współudziale parlamenta-rzystów Rosji i Kirgistanu w celu przedyskutowania spo-sobu rozwiązania konfliktu. Spotkanie w odbyło się 4 ma-ja 1994 roku w Biszkeku, a jego kluczowym rezultatem było zobowiązanie do zawieszenia wymiany ognia od 9 maja. 16–17 maja 1994 roku w Moskwie odbyło się spo-tkanie ministrów obrony Armenii, Azerbejdżanu i Gór-skiego Karabachu na którym zobowiązano się do zawie-szenia broni od 17 maja, a od 25 maja wycofywania wojsk, tak by w strefie buforowej rozmieścić siły pokojowe skła-

493 W. Jagielski, Strategiczne pustkowia, „Gazeta Wyborcza” z dn. 26.11.1993 r.; Azerskie ofensywy, „Gazeta Wyborcza” z dn. 24.12.1993 r.; В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 496.

Rafał Czachor

316

dające się z żołnierzy rosyjskich. Baku zgodziło się na za-proponowane warunki, choć cała sytuacja, w tym per-spektywa wprowadzenia wojsk rosyjskich w roli rozjem-cy, spowodowała skrajnie negatywną reakcję Azerów. Ostatecznie pod wpływem nacisków społecznych poro-zumienie biszkeckie o zawieszeniu broni nie zostało pod-pisane przez przedstawiciela Azerbejdżanu, głównie ze względu na zapis o rozmieszczeniu sił pokojowych i obawy o rosyjską obecność militarną w Karabachu494.

Oficjalnie Erywań nie uznał niepodległości Republiki Górskiego Karabachu, jednak jest gwarantem jej bezpie-czeństwa. W czasie trwania działań wojennych współpra-ca bilateralna Armenii i Górskiego Karabachu zacieśniała się – przysłużyło się temu zwłaszcza opanowanie przez siły karabaskie korytarza liaczyńskiego, dzięki któremu Karabach przestał być enklawą i zyskał trwałe połączenie z Armenią. W praktyce Karabach i Armenia stanowią jed-no państwo, z jedną walutą połączone dwoma korytarza-mi transportowymi, praktycznie bez kontroli granicznej i armeńskimi paszportami dla chcących podróżować za granicę mieszkańców Karabachu495.

W wyniku konfliktu zbrojnego pod kontrolą władz Górskiego Karabachu znajduje się niemalże całe teryto-rium dawnej NKAO (bez zajętych przez wojska Azerbej-dżanu fragmentów martuninskiego i mardakerckiego re-jonu) oraz obszary wcześniej będące bezpośrednio pod jurysdykcją Baku: rejony liaczyński, kelbadżarski, kuba-tliński, dżebrailski, zangelanski oraz część rejonów ag-

494 T. de Waal, Black Garden…, op. cit., s. 255; В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 524; В. Гусейнов, А. Дашдамиров, С. Деми-денко, Региональные конфликты..., op. cit., s. 354; Т. Балаян, Кара-бахский конфликт: перемирие на долгосрочную перспективу, „Цен-тральная Азия и Кавказ” 2003, nr 5 (29). 495 T. de Waal, Black Garden…, op. cit., s. 95; S. Cornell, Azerbaijan since independence…, op. cit., s. 135.


317

damskiego oraz fizulinskiego. Zlikwidowane zostały rów-nież 3 wsie stanowiące azerskie enklawy na terenie Ar-menii, z kolei Azerowie zajęli enklawę Arcwaszen, która dawniej była bezpośrednią częścią Armenii. Pod kontrolą Ormian znajduje się 13,6% terytorium Azerbejdżanu, w rezultacie wojny uchodźcami stało się około 390 tysięcy Ormian i ponad 750 tysięcy Azerów496.

W odróżnieniu od innych konfliktów na obszarze po-stradzieckim, w strefie starć ormiańsko-azerskich nie ma sił pokojowych. Zawieszenie broni utrzymuje się dzięki zachowaniu wątłej równowagi sił. Próby regulacji konflik-tu podejmuje Mińska Grupa działająca pod egidą OBWE, jednak wobec poważnego impasu w rozmowach pokojo-wych praktycznie nie prowadzi ona działań i jest obiek-tem krytyki, zwłaszcza ze strony azerskiej497. W praktyce od początku swojego istnienia w 1992 roku Mińska Grupa stała się polem rywalizacji jej członków, głównie Rosji i USA498. Mimo, że po 1994 OBWE występowało jednym głosem i rosyjskie inicjatywy pokojowe były częścią pla-nów Mińskiej Grupy, głęboka sprzeczność interesów obu stron sprawia, że proces pokojowy jest bezproduktywny, a dotychczasowy format negocjacji nie umożliwia wypra-cowania rozwiązania satysfakcjonującego obie strony499.

496 Niektóre szacunkowe oceny mówią o ogólnej liczbie uchodżców sięgającej 1,5 osób. Nagorno-Karabakh: Viewing the Conflict from the Ground, „International Crisis Group Report” 2005, nr 166; C. King, op. cit., s. 218. 497 Azerbaijan dissatisfied with activities of OSCE Minsk Group, <http://www.news.az/articles/politics/81271> 498 S. Cornell, Azerbaijan since independence…, op. cit., s. 139; В.Н.Кази-миров, Мир Карабаху. Посредничество России в урегулировании нагорно-карабахского конфликта, Москва 2009. 499 Podobnie jak w przypadku pozostałych konfliktów zakaukaskich, także spór ormiańsko-azerski jest modelowym przykładem kolizji zapisów prawa międzynarodowego o samostanowieniu i integralności terytorialnej. Wytrwałe odwoływanie się przez zwaśnione strony do

Rafał Czachor

318

5.2 Rozwiązania ustrojowe Ustrój Republiki Górskiego Karabachu określa kon-

stytucja przyjęta w drodze referendum ogólnopaństwo-wego 10 grudnia 2006 roku. Do tego czasu, przez 15 lat od zadeklarowania niepodległości państwa, jego ustrój regu-lowały ustawy modyfikujące prawodawstwo obowiązują-ce w NKAO w czasach ZSRR. Do prawodawstwa obowiązu-jącego w Górnokarabaskim Obwodzie Autonomicznym wprowadzono zmiany wynikające z przyjęcia deklaracji o suwerenności państwowej oraz implementowano ustawy regulujące rudymentarne zagadnienia dotyczące funkcjo-nowania państwa, w tym ustawy o prezydencie, parla-mencie i rządzie Republiki Górskiego Karabachu.

Na karabaskim procesie konstytucyjnym poważne piętno odcisnęły dwa istotne zjawiska. Po pierwsze, Gór-ski Karabach łączą bardzo bliskie więzy polityczne i społeczne z Armenią, sprawiające iż Republika Górskiego Karabachu niemalże stanowi część państwa armeńskiego. Ta bliskość przekłada się nie tylko na wzajemne przeni-kanie się wpływów, przejawiające się m.in. objęciem przez wywodzących się z Karabachu działaczy kluczowych sta-nowisk politycznych w Armenii, zbieżnością zjawisk spo-łecznych i politycznych dotyczących w praktyce jednego ormiańskiego socium, a także na funkcjonowanie Republi-ki Górskiego Karabachu pod swoistym „parasolem och-ronnym” Erywania. Mimo oficjalnego nieuznania władz

poszczególnych norm prawa międzynarodowego w praktyce wyklucza rozwiązanie konfliktu o jednoznaczną wykładnię prawną. Szerzej o prawnej argumentacji stron konfliktu: S. Kardaś, Wybrane aspekty prawnomiędzynarodowe sporu wokół Górskiego Karabachu [w:] P. Ol-szewski, K. Borkowski (red.), Kaukaz w stosunkach międzynarodowych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Piotrków Trybunalski 2008, zob. także: N.W. Miller, Nagorno Karabagh: A War without Peace [w:] K. Eichensehr, W.M. Reisman (red.), Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention, Leiden 2009, s. 70.


319

w Stepanakercie przez rząd Armenii, oba kraje ściśle ko-ordynują politykę wewnętrzną, zagraniczną oraz bezpie-czeństwa. Sytuacja ta wzmacnia geopolityczną pozycję Górskiego Karabachu w perspektywie ewentualnej odno-wy konfliktu z Azerbejdżanem oraz neutralizuje w pew-nym stopniu trudności wynikające z braku powszechnego uznania międzynarodowego. Obecnie Armenia jest bez-względnym sojusznikiem politycznym Republiki Górskie-go Karabachu500, walka o „ormiańskość” Karabachu jest głównym czynnikiem mobilizacji społecznej w Armenii, kluczowym elementem konstytuującym współczesną świadomość narodową obu państw. Głównie od władz w Erywaniu oraz diaspory w Stanach Zjednoczonych Re-publika Górskiego Karabachu otrzymuje pomoc ekono-miczną oraz humanitarną, a ze względu na powszechne

500 Dowiodła tego m.in. podjęta w 1998 roku przez prezydenta Lewona Ter-Petrosjana (nota bene pochodzącego z Górskiego Karabachu) próba rewizji w polityce względem Górskiego Karabachu i zgłoszenie postulatu konieczności negocjowania z Azerbejdżanem przyszłości tej prowincji z ewewntualną zgodą na jej pozostanie w ramach państwa azerbejdżańskiego. Krok Ter-Petrosjana spotkał się z gwałtowną falą protestów społecznych, zdecydowanym sprzeciwem opozycji a nawet porzuceniem prezydenta przez jego bliskich współpracowników. W efekcie prezydent podał się do dymisji, która została przyjęta przez parlament. Nowym prezydentem Armenii został Robert Koczarian, dawny prezydent Republiki Górskiego Karabachu, który usztywnił stanowisko Erywania w kwestii karabaskiej. Wraz z Koczarianem kierownicze stanowiska w Armenii objęli również inni „wychodźcy” z Karabachu, co stało się przyczyną twierdzeń o „karabachizacji” polityki Armenii. W praktyce jednak znaczenie „klanu karabaskiego” w życiu Armenii już w okresie wczesnej prezydentury Koczariana za-częło spadać – dowodem było m.in. zdymisjonowanie premiera Ar-mena Sarkisjana, brata zabitego w zamachu w 1999 roku bohatera walk Wazgena i obiektywnie trwa również w okresie prezydentury Serża Sarkisjana. С. Минасян, Армения в Карабахе, Карабах в Ар-мении (карабахский фактор во внешней и внутренней политике Армении) [w:] T. Bodio (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji..., op. cit., s. 109.

Rafał Czachor

320

nadawanie mieszkańcom Arcachu obywatelstwa Republi-ki Armenii ta ostatnia jest swoistym „oknem na świat”, dającym możliwość wyjazdu za granicę, m.in. w celach zarobkowych501. Armeńskie wielopłaszczyznowe wspar-cie i specyficzna sytuacja, w której Górski Karabach funk-cjonuje jako swoista prowincja Armenii przez długie lata znosiło imperatyw niezwłocznej budowy prawnych zrę-bów państwowości. W tych warunkach przyjęcie konsty-tucji Republiki Górskiego Karabachu w grudniu 2006 roku należy traktować jako przejaw petryfikacji pozbawionej powszechnego uznania państwowości oraz polityczną manifestację woli posiadania suwerenności i niezawis-łości.

Po drugie, na zwłokę w trwałym uregulowaniu zasad ustrojowych Górskiego Karabachu wpłynął przeciągający się konflikt z Azerbejdżanem. Brak długotrwałego pokoju, utrzymywanie się rozejmu na mocy zawieszenia broni z maja 1994 roku, który opiera się wyłącznie na równo-wadze sił i bez obecności międzynarodowych wojsk poko-jowych, z resztą regularnie naruszanego pojedynczymi incydentami zbrojnymi przynoszącymi ofiary z obu stron, sprawia, że Górski Karabach funkcjonuje w stanie – uży-wając słów badacza problematyki karabaskiej Thomasa de Waala – „ani wojny ani pokoju”502. Sytuacja ta poważ-nie utrudniała prace nad ustawą zasadniczą, a działalność legislatywy jak i organów państwowych przez pierwsze lata niepodległości w całości koncentrowała się na zada-niach pojawiających się ad hoc, wynikających z napiętej sytuacji politycznej i zagrożenia odnowieniem konfliktu z Azerbejdżanem. 501 Ze względu na trudną sytuację gospodarczą w Armenii a zwłaszcza w Górskim Karabachu, wielu Ormian wyjeżdża za granicę w poszuki-waniu pracy. Chcący wyjechać za granicę mieszkańcy Arcachu otrzy-mują paszporty Armenii. 502 T. de Waal, Black Garden, op. cit., s. 251.


321

Powyższe dwa czynniki nierozerwalnie się ze sobą splatają, bowiem konflikt o Górski Karabach od momentu jego wybuchu w 1988 roku angażuje nie tylko Baku i Stepanakert, ale również Erywań. Wszystkie zjawiska związane z konfliktem dotyczyły Górskiego Karabachu, ale również, choć w innym stopniu i nieco innym charakterze, Armenii. Życie polityczne pierwszych lat niepodległej Ar-menii naznaczone było konfliktem z Azerbejdżanem. Wpłynął on zarówno na charakter życia politycznego pań-stwa, kierunek transformacji systemowej, jak i przyjęte rozwiązania ustrojowe. Obecny ustrój konstytucyjny Re-publiki Górskiego Karabachu jest bardzo zbliżony do roz-wiązań obowiązujących w Armenii. Z kolei ustawa zasad-nicza Armenii w wielu rozwiązaniach bezpośrednio bazu-je na konstytucji V Republiki Francuskiej.

Konstytucja Republiki Górskiego Karabachu składa się z preambuły i 142 artykułów podzielonych na 12 roz-działów. Pod tym względem dokument nie odbiega od ustaw zasadniczych innych państw postradzieckich. Jest on jednak obszerniejszy niż konstytucja Armenii, która liczy 117 artykułów podzielonych na 9 rozdziałów. Szcze-gólnie zwraca na siebie uwagę rozbudowany rozdział 2 poświęcony podstawowym prawom, wolnościom i obo-wiązkom człowieka i obywatela; pod tym względem kon-stytucje Górskiego Karabachu i Armenii są zbieżne. Umieszczenie w konstytucji aż 44 artykułów dotyczących praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela moż-na tłumaczyć zarówno totalitarną przeszłością w składzie ZSRR i próbą chęci dodatkowego wzmocnienia ochrony praw i wolności, jak i powojenną sytuacją, gdy prawnego ugruntowania i potwierdzenia wymagały mechanizmy ochrony przez przemocą i bezprawiem. W pozostałych częściach ustawa zasadnicza Republiki Górskiego Karaba-chu nie odbiega od klasycznego układu tego typu doku-mentów państw postradzieckich.

Rafał Czachor

322

Podstawowe wartości i zasady ustrojowe Konstytucję otwiera preambuła, będąca w swojej

wymowie deklaracją polityczną a nie prawną. Przyjmują-cy dokument „naród Arcachu” deklaruje przywiązanie do idei wolności, której realizacja wynika z prawa do życia w warunkach wolności i bezpieczeństwa oraz jest wypeł-nieniem testamentu przodków i zobowiązaniem przed przyszłymi pokoleniami. Zawiera ona odwołanie do histo-rycznych tradycji państwowości w Arcachu, jednak ani w swojej treści, ani w żadnym z artykułów konstytucji explicite nie odwołuje się do związków z Armenią, ani nie wymienia jej z nazwy. Warte odnotowania jest zapisanie w preambule dążenia do rozwoju przyjaznych stosunków ze wszystkimi narodami, w pierwszej kolejności z naro-dami sąsiedzkimi, któremu towarzyszy opowiedzenie się za sprawiedliwym porządkiem świata. W słowach tych można upatrywać deklarowanej woli normalizacji stosun-ków z Azerbejdżanem, z jednoczesnym zastrzeżeniem, że sprawiedliwość i prawo do samostanowienia pozwalają na nawiązanie relacji pomiędzy podmiotami jedynie na zasadzie ich równości i suwerenności.

Pierwszy rozdział konstytucji stanowi 16 artykułów (konstytucja Armenii – 13 artykułów), określających pod-stawy ustrojowe państwa. Artykuł 1 deklaruje Republikę Górskiego Karabachu jako suwerenne, demokratyczne, socjalne państwo prawa. Podobnie jak w przypadku kon-stytucji Republiki Armenia, ustawa zasadnicza Arcachu zarówno w preambule jak i pierwszym artykule na piede-stał stawia suwerenność. Podobna praktyka ma miejsce w znakomitej większości konstytucji państw postradziec-kich, jednak w przypadku będącego w stanie wątłego za-wieszenia broni Górskiego Karabachu deklaracja ta nabie-ra szczególnego charakteru. Konstytucja nie określa wprost republikańskiego charakteru państwa, choć wska-


323

zuje na to zarówno określenie narodu jako suwerena, in-stytucja prezydenta, jak i sama nazwa państwa.

Istotę demokratyczności ustroju Arcachu precyzują kolejne artykuły. Podstawą jest uznanie narodu za źródło i suwerena władzy państwowej, która jest realizowana poprzez wybieralnych przedstawicieli bądź bezpośrednio. Zapewniony jest tym samym jeden z podstawowych wy-mogów państwa demokratycznego – wybieralność naj-ważniejszych organów i stanowisk państwowych. Legity-macja władzy państwowej opiera się na woli narodu, a jakakolwiek uzurpacja władzy jest nie tylko zabroniona, ale na mocy artykułu 3 punkt 3 konstytucji jest przestęp-stwem. Zapis taki jest tyle rzadki w innych konstytucjach (choć znajduje się w konstytucjach Armenii oraz pozosta-łych nieuznawanych republik kaukaskich), co i nieprecy-zyjny, gdyż pojęcie „uzurpacji władzy” ma przede wszyst-kim konotacje polityczne a nie prawne.

Pojęcie „państwa socjalnego” jest z upodobaniem wy-korzystywane przez ustrojodawców państw postradziec-kich. Można się w nim doszukiwać pewnego reliktu ustro-ju komunistycznego, deklarującego bezwzględną realiza-cję interesów klasy pracującej, który obecnie ma na celu podkreślenie służebnej roli państwa wobec całego naro-du. Zapis ten winien stanowić dla rządzących imperatyw prowadzenia polityki zapewniającej godne i dostatnie życie wszystkim obywatelom. Zasada państwa socjalnego znajduje rozwinięcie w rozdziale 2 karabaskiej konstytu-cji.

Prawny charakter państwa przejawia się w zwierz-chniości prawa, któremu podlegają wszyscy obywatele, organy państwowe i które jest źródłem rozstrzygania wszystkich sporów. Wszystkie organy państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz urzędnicy państwowi są zobowiązani do przestrzegania prawa i działania w ra-mach wyznaczonych konstytucją oraz innymi aktami

Rafał Czachor

324

prawnymi. Przyjmowane ustawy muszą być zgodne z ustawą zasadniczą, dotyczy to również zawieranych umów międzynarodowych, które w przypadku niezgod-ności z najwyższym aktem prawa krajowego nie mogą być ratyfikowane. Obowiązujące umowy międzynarodowe są traktowane jako integralna część prawodawstwa i ich zapisy mają pierwszeństwo wobec norm prawa krajowe-go.

Rozdział 1 konstytucji Republiki Górskiego Karaba-chu głosi pluralizm ideologiczny oraz wielopartyjność. Dozwolone jest tworzenie partii politycznych o ile ich działalność nie przeczy zapisom ustawy zasadniczej i zasadom demokracji. Gwarantowana jest wolność dzia-łalności gospodarczej oraz wolna konkurencja (jednocze-śnie zabroniona jest nieuczciwa konkurencja). Bliższe regulacje w tej materii zawiera rozdział 2 konstytucji. Państwo gwarantuje również umożliwienie swobodnego rozwoju wszystkich form własności, nie precyzując jednak o jakie formy chodzi.

Republika Górskiego Karabachu deklaruje ochronę swoich obywateli na terenie państwa oraz poza jego gra-nicami. W kwestii obywatelstwa Arcachu, procedury jego nabycia i utraty ustawa zasadnicza odsyła do zapisów ustawowych, jednak na bazie tego zapisu można domnie-mywać, iż przewiduje się możliwość pozbawienia obywa-telstwa.

Zadeklarowany jest rozdział religii od państwa, jed-nak jednocześnie państwo w artykule 10 punkt 2 po-twierdza wyłączną misję ormiańskiego kościoła prawo-sławnego jako kościoła narodowego w życiu duchowym mieszkańców Arcachu, w rozwoju kultury narodowej i zachowaniu tożsamości narodowej. Zapis ten odzwier-ciedla specyfikę rozwoju ormiańskiej kultury narodowej, dla której przez wieki najważniejszą oporą był kościół narodowy.


325

Deklaruje się realizację polityki zagranicznej państwa w oparciu o ogólnie uznane zasady oraz normy prawa międzynarodowego.

Językiem państwowym Republiki Górskiego Karaba-chu jest język ormiański, gwarantuje się swobodne wyko-rzystywanie innych języków używanych przez ludność.

Katalog praw i wolności oraz obowiązków Konstytucyjna afirmacja praw i wolności człowieka

i obywatela przejawia się nie tylko w rozbudowanym roz-dziale 2 ustawy zasadniczej dotyczącym tej problematyki, ale również już w artykule 2 konstytucji, głoszącym po-szanowanie przez Republikę Górskiego Karabachu pod-stawowych praw i wolności człowieka jako niezbywal-nych. Oznacza to, że przestrzeganie tych praw jest klu-czową zasadą ustrojową. Zagwarantowanie w artykule 2 podstawowych praw człowieka uprzedza zawarte w artykule 3 stwierdzenie suwerenności narodu. Rozwi-nięcie i uszczegółowienie w kolejnych rozdziałach katalo-gu praw i wolności dotyczy człowieka i obywatela, tym samym ustrojodawca karabaski wprowadził do konstyty-cji trzy pojęcia: człowieka, obywatela i narodu. Naród wy-stępuje wyłącznie jako suweren władzy państwowej, a pozostałe normy konstytucyjne odwołują się do czło-wieka i obywatela.

Jedną z naczelnych zasad ustrojowych jest zapewnie-nie przez państwo ochrony praw i wolności człowieka i obywatela, jest ono też tymi prawami ograniczone. Zapis ten, podobnie jak i szczegółowe regulacje zawarte w roz-dziale 2 ustawy zasadniczej, wpisuje się w ideę ochrony praw i wolności człowieka i obywatela potwierdzoną m.in. Powszechną deklaracją praw człowieka ONZ, Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku, Międzynarodowym paktem praw gospo-darczych, społecznych i kulturalnych z 1966 roku. Dowodzi

Rafał Czachor

326

to dążenia karabaskiego ustrojodawcy do zagwaranto-wania praw i wolności w oparciu o światowe standardy w tym zakresie oraz jest przejawem chęci zamanifesto-wania demokratyczności ustroju.

Deklarując szacunek i ochronę godności człowieka, ustrojodawca wprowadza podstawowe zasady: prawa do życia i zakazu stosowania kary śmierci, nietykalności fi-zycznej oraz duchowej, zakazu stosowania tortur i poni-żającego traktowania, zakazu dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne i spo-łeczne, cechy genetyczne, język, religię, światopogląd, przekonania polityczne, urodzenie, inwalidztwo, wiek lub inne cechy. Potwierdzona jest równość ludzi wobec prawa oraz prawo czynienia tego, co nie jest zabronione konsty-tucją i innymi aktami prawnymi.

Zawarte w rozdziale 2 konstytucji prawa i wolności można podzielić na trzy kategorie: pierwszą stanowią prawa człowieka niezależne od posiadania obywatelstwa Górskiego Karabachu, drugą stanowią wolności obywatel-skie o charakterze politycznym, trzecią – prawa nowej generacji, wykraczające poza standardowy katalog.

Konstytucja Republiki Górskiego Karabachu każdemu człowiekowi gwarantuje prawo do szacunku, poszanowa-nia życia osobistego, rodzinnego, do prywatności. Każdy ma prawo do zachowania własnej tożsamości narodowej i etnicznej, kultywowania tradycji narodowej, języka i kul-tury. Szczególnej ochronie podlega rodzina jako podstawa społeczeństwa. Każdemu gwarantuje się nietykalność mieszkania, prawo do posiadania własności oraz jej dzie-dziczenia. Jednocześnie ustrojodawca wprowadził ogra-niczenie w zakresie posiadania ziemi: nie mogą jej po-siadać obcokrajowcy i apadryci za wyjątkami określonymi prawem. Każdemu gwarantuje się prawo wyboru pracy oraz podejmowania działalności gospodarczej, zabroniona jest zaś praca przymusowa. Każdej osobie legalnie prze-


327

bywającej na terytorium Republiki Górskiego Karabachu gwarantuje się prawo swobodnego przemieszczania się, w tym wyjazdu za granicę. Każdemu obywatelowi Arca-chu konstytucja gwarantuje prawo powrotu do kraju. Le-galnie znajdujący się na terenie republiki obcokrajowcy i osoby bez obywatelstwa mogą zostać usunięci z jej tery-torium tylko w szczególnych sytuacjach regulowanych ustawą. Każdemu gwarantuje się wolność myśli, sumienia i wyznania.

Wśród wolności obywatelskich o charakterze poli-tycznym ustrojodawca wymienia prawo do posiadania i swobodnego wyrażania swoich poglądów. Każdemu człowiekowi gwarantuje się prawo organizacji pokojo-wych demonstracji, mityngów i pochodów. Towarzyszy mu deklaracja wolności działania środków masowej ko-munikacji, a więc pośrednio brak cenzury oraz prawo istnienia publicznych rozgłośni radiowych i telewizyjnych. Każdemu człowiekowi gwarantuje się prawo do powoły-wania i uczestnictwa w organizacjach społecznych oraz związkach zawodowych. Członkostwo w takich organiza-cjach może być wyłącznie dobrowolne. Z kolei każdemu obywatelowi Republiki Górskiego Karabachu konstytucja gwarantuje wolność powoływania i przynależności do ugrupowań politycznych. Przynależność do partii poli-tycznej może być wyłącznie dobrowolna.

Trzecią kategorię praw i wolności gwarantowanych konstytucją stanowią prawa określane mianem praw no-wej generacji. Ich implementacja do systemu prawnego republiki jest przejawem deklarowanego w preambule „państwa socjalnego”. Ustrojodawca gwarantuje prawo do godnego życia dla każdego człowieka i jego rodziny oraz prawo do zabezpieczenia socjalnego na starość, w przy-padku inwalidztwa, choroby, utraty żywiciela, bezrobocia i innych przewidzianych ustawą wypadkach. Każdemu gwarantuje się prawo do ochrony zdrowia, otrzymania

Rafał Czachor

328

bezpłatnej pomocy medycznej. Każdy ma prawo do wy-kształcenia. Wykształcenie do poziomu szkoły średniej jest w Republice Górskiego Karabachu obowiązkowe i bezpłatne. Każdy ma prawo do otrzymania pomocy prawnej. Oskarżony ma prawo do skorzystania z bez-płatnego obrońcy. Każdemu gwarantuje się prawo do ży-cia w sprzyjającym środowisku naturalnym oraz otrzy-mywania informacji o stanie środowiska.

Oprócz powyższych katalogów ustawa zasadnicza gwarantuje prawo do sądowej ochrony praw i wolności. Sądy w swojej działalności są niezawisłe, a osoba niezga-dzająca się z jego wyrokiem może zwracać się do między-narodowych organów ochrony praw człowieka w celu dochodzenia swoich praw. Konstytucja gwarantuje rów-nież prawo do odmowy zeznań obciążających samego oskarżonego oraz jego najbliższych. Do czasu wydania prawomocnego wyroku podejrzany o popełnienie prze-stępstwa traktowany jest jako niewinny. Nie można być również dwukrotnie sądzonym w tej samej sprawie.

Rozdział konstytucji dotyczący praw i wolności czło-wieka i obywatela podkreśla rolę rodziny w społe-czeństwie. Kobiecie i mężczyźnie, którzy osiągnęli wiek małżeński prawo pozwala na zawarcie związku małżeń-skiego i założenie rodziny. Obaj małżonkowie dysponują równymi prawami. Konstytucyjnej ochronie podlega ma-cierzyństwo: zabrania się zwolnienia z pracy z przyczyn związanych z ciążą i urodzeniem dziecka.

W rozdziale dotyczącym praw i wolności człowieka i obywatela ustrojodawca zapisał również podstawy pra-wa wyborczego. Prawo wybierania i udziału w refe-rendum przysługuje obywatelom Republiki Górskiego Karabachu, którzy osiągnęli 18 rok życia. Praw wybor-czych konstytucja pozbawia obywateli uznanych prawo-mocnym wyrokiem sądu za usamodzielnionych, skaza-nych prawomocnym wyrokiem sądu na karę więzienia.


329

Ustawa zasadnicza przewiduje możliwość udziału osób nieposiadających obywatelstwa Republiki Górskiego Ka-rabachu w wyborach do organów samorządu terytorial-nego.

Ograniczenie praw i wolności człowieka i obywatela może nastąpić wyłącznie na mocy ustawy, o ile jest to nie-zbędne w celu ochrony bezpieczeństwa państwowego i porządku społecznego, prewencji przestępczości, ochro-ny zdrowia, moralności, ochrony praw, wolności i dobrego imienia innych osób. Wprowadzenie ograniczeń podsta-wowych praw i wolności nie może jednak wpływać na istotę tych praw i wolności.

Rozdział 2 ustawy zasadniczej określa również obo-wiązki każdego człowieka i obywatela przebywającego w Republice Górskiego Karabachu. Obowiązkiem każdego człowieka jest przestrzeganie konstytucji i ustaw, posza-nowanie godności, praw i wolności innych osób; płacenie podatków i wnoszenie innych opłat przewidzianych pra-wem oraz ochrona pomników historii i kultury. Katalog obowiązków obywatela Arcachu wzbogaca obowiązek uczestnictwa w obronie Republiki Górskiego Karabachu w trybie przewidzianym ustawą.

Do kwestii socjalnego charakteru państwa odnosi się artykuł poświęcony głównym zadaniom państwa w sferze gospodarczej, społecznej oraz kultury. Zawiera on zobo-wiązanie:

– wspierania rodziny, macierzyństwa i dzieciństwa; – wspierania rodzin wielodzietnych; – okazywania szczególnej troski weteranom-inwa-

lidom wojny za wolność i niezależność oraz rodzinom po-ległych w tej wojnie;

– wspierania zatrudnienia i poprawy warunków pracy ludności;

– pobudzenia budownictwa mieszkaniowego, służenia poprawie warunków mieszkaniowych;

Rafał Czachor

330

– realizacji programu ochrony zdrowia ludności, wspierania tworzenia warunków efektywnej i ogólno-dostępnej opieki medycznej;

– realizacji programów profilaktyki i leczenia inwa-lidztwa, sprzyjania udziałowi inwalidów w życiu społecz-nym;

– pobudzania rozwoju kultury fizycznej i sportu; – wspierania udziału młodzieży w życiu politycznym,

ekonomicznym i kulturalnym kraju; – wspierania rozwoju bezpłatnego wykształcenia

wyższego i specjalistycznego; – wspierania rozwoju nauki i kultury; – realizacji polityki, zapewniającej ekologiczne bezpie-

czeństwo obecnych i przyszłych pokoleń; – zachowania i rekonstrukcji pomników historycznych

i kulturowych; – wspierania zacieśniania związków z ormiańską dia-

sporą; – wspierania wolnego dostępu każdej osoby do warto-

ści narodowych i ogólnoludzkich; – zapewnienia godnej stopy życiowej ludzi starszych. Konstytucja Republiki Górskiego Karabachu zawiera

szeroki, wykraczający poza standard obowiązujący w wie-lu konstytucjach państw świata, katalog gwarancji praw i wolności człowieka i obywatela. Rozróżnienie kategorii człowieka i obywatela wynika z uważanego za międzyna-rodową normę uznania praw człowieka za niezbywalne i wynikające z samego faktu urodzenia. Deklarowane pra-wa i wolności mają charakter obywatelski i polityczny, gospodarczy i społeczny. Podobne zapisy zawiera konsty-tucja Republiki Armenia i na nich wzorował się ustrojo-dawca karabaski.


331

Kompetencje i stosunki pomiędzy gałęziami władzy Strukturę naczelnych organów państwowych określa-

ją rozdziały 3–6 ustawy zasadniczej zatytułowane: Prezy-dent Republiki, Zgromadzenie Narodowe, Rząd oraz Sądy. Przyjęta struktura wskazuje na dominację prezydenta w systemie politycznym Republiki Górskiego Karabachu. Takie rozwiązanie systemowe jest standardem w pańs-twach Wspólnoty Niepodległych Państw. Choć w praktyce nie sprzyja ono petryfikacji idei demokracji i demo-kratycznych reguł życia politycznego, to jest stosowane ze względu na to, że silna władza prezydencka ma służyć wzmocnieniu instytucji państwowych w okresie przej-ściowym, stabilizacji młodej państwowości oraz sprzyjać przeprowadzeniu niezbędnych reform. Szczególnie skom-plikowana sytuacja Republiki Górskiego Karabachu, pań-stwa pozbawionego powszechnego uznania międzynaro-dowego, niebędącego członkiem podstawowych organiza-cji międzynarodowych jak ONZ oraz znajdującego się w stanie poważnego konfliktu z większym, bogatszym i powszechnie uznanym Azerbejdżanem wydawałaby się narzucać przyjęcie modelu władzy opartego na silnej pre-zydenturze. Ustrojodawca karabaski przyjął jednak inne rozwiązania, w których prezydent, choć odgrywa kluczo-wą rolę i posiada status głowy państwa, ma węższe kom-petencje niż prezydenci wielu państw postradzieckich.

Pozycja ustrojowa prezydenta, jak i innych organów władzy państwowej, w systemie politycznym Arcachu jest w dużym stopniu wzorowana na rozwiązaniach obowią-zujących w Armenii. Badacze zauważają, że w przypadku monoetnicznej Armenii, która zajmuje stosunkowo niedu-że terytorium możliwe i uzasadnione byłoby wprowadze-nie parlamentarnej formy rządów. Sprzyjać temu mogłaby również wielowiekowa tradycja własnej państwowości oraz deklarowana jako wysoka i wielowiekowa kultura

Rafał Czachor

332

polityczna Ormian503. W praktyce zastosowany został mo-del semiprezydencki, w którym prezydent, będąc gwaran-tem praworządności i bezpieczeństwa państwa, nie stoi na czele egzekutywy. Rozwiązanie to, wzorowane na kon-stytucjonalizmie francuskim, obowiązuje w Armenii oraz w Republice Górskiego Karabachu.

Zasadniczą cechą pozycji ustrojowej prezydenta Ar-cachu jest status głowy państwa. Zapisu takiego nie za-wiera ustawa zasadnicza Armenii w artykule charaktery-zującym urząd prezydenta (art. 49). W praktyce jednak zasadnicze funkcje prezydentów w obu przypadkach są zbieżne: czuwa on nad przestrzeganiem zapisów konsty-tucji, zapewnia prawidłowe funkcjonowanie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, jest gwaran-tem suwerenności, niezawisłości, integralności terytorial-nej i bezpieczeństwa państwa. Będąc formalnie wyłączo-nym z systemu trójpodziału władzy, prezydent jest pozy-cjonowany jako arbiter zapewniający trwałość i stabilność państwa, będący zwierzchnikiem organów władzy pań-stwowej, regulującym ewentualne konflikty. W tym zakre-sie funkcje prezydenta Górskiego Karabachu (podobnie jak i funkcje prezydenta Armenii) wpisują się w ogólną praktykę państw Wspólnoty Niepodległych Państw. Zwierzchnictwo nad systemem politycznym ma na celu umożliwienie prezydentowi modelowanie stosunków pomiędzy gałęziami władzy oraz wyprowadzanie z poten-cjalnych sytuacji kryzysowych. W obliczu stosunkowo sła-bych, bo wciąż kształtujących się mechanizmów sądowej regulacji sporów kompetencyjnych i innych, w zakres prerogatyw głowy państwa wchodzi podjęcie kroków zmierzających ku wyjaśnieniu i załagodzeniu sytuacji kon-

503 А.А. Куртов, Конституционное устройство Армении [w:] Е.М. Кожокин (red.), Армения: проблемы независимого развития, op. cit., s. 33.


333

fliktowych. Jako głowa państwa prezydent uosabia jed-ność władzy państwowej i kontroluje równowagę po-szczególnych ich gałęzi.

Konstytucja określa tryb wyboru prezydenta Repu-bliki Górskiego Karabachu. Jest on wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Bezpośredni wybór głowy państwa ma na celu wzmocnienie jego legitymacji do rządzenia, a wobec posiadania uprzywilejowanego sta-tusu głowy państwa – jest potwierdzeniem roli narodu jako suwerena. Prezydentem może zostać obywatel Arca-chu, który osiągnął 35 rok życia, ostatnie 10 lat posiada obywatelstwo Republiki Górskiego Karabachu oraz od 10 lat stale w niej zamieszkuje. Podobne cenzusy obywa-telstwa i domicylu obowiązują w Armenii. Ich wprowa-dzenie w 1995 roku wiązano z chęcią uniemożliwienia zdobycia prezydentury przez przedstawicieli spjurka – ormiańskiej diaspory, wśród której rozpowszechnione są sympatie prodasznakowskie. W przypadku Górskiego Karabachu cenzusy te, oprócz wątku dasznakowskiego, mają zabezpieczyć, by władzę w republice sprawowali ludzie trwale związani z Karabachem, a z reguły tym sa-mym zdecydowanie opowiadający się za suwerennością republiki. Na prezydenta jest wybrany kandydat, który zdobył większość oddanych głosów. Jeśli żaden z kandy-datów nie zdobył większości głosów w pierwszej turze, po 14 dniach organizowana jest druga tura z udziałem 2 kandydatów, którzy osiągnęli najlepszy rezultat. Konsty-tucja dopuszcza przeprowadzenie wyborów z udziałem jednego kandydata – dla jego wyboru niezbędne jest zdo-bycie większości głosów. Obejmując urząd prezydent składa przysięgę przestrzegania konstytucji, poszanowa-nia praw i wolności człowieka i obywatela, gwarantowa-nia suwerenności, niezależności, terytorialnej integralno-ści i bezpieczeństwa Republiki Górskiego Karabachu. W świetle powyższego ewentualne podjęcie negocjacji lub

Rafał Czachor

334

decyzji o redefinicji statusu Arcachu, bądź przekazania Azerbejdżanowi części zajmowanego terytorium (nawet ziemi niebędącej dawniej częścią Górnokarabaskiego Ob-wodu Autonomicznego) będzie traktowane jako zdrada państwowa. Istnieje ograniczenie pełnienia urzędu prezy-denta do 2 kadencji pod rząd.

Kompetencje głowy państwa Arcachu w zasadzie ca-łościowo reguluje artykuł 68 konstytucji. Prezydent pod-pisuje przyjęte przez Zgromadzenie Narodowe ustawy. Dysponuje prawem weta, w wyniku którego ustawa zwra-cana jest do parlamentu. Ponowne przyjęcie dokumentu przez deputowanych obliguje prezydenta do jego promul-gacji. Za zgodą parlamentu prezydent wyznacza premiera rządu, a na jego wniosek – pozostałych członków gabine-tu. Po konsultacjach z przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego oraz przewodniczącymi frakcji parlamentar-nych może zdymisjonować premiera. W określonych wy-padkach może on również dokonać rozwiązania parla-mentu i ogłosić przedterminowe wybory. Prezydent po-wołuje i przewodniczy funkcjonującej przy nim Radzie Bezpieczeństwa, jest głównodowodzącym Sił Zbrojnych Republiki Górskiego Karabachu, koordynuje działania organów państwa w zakresie bezpieczeństwa, powołuje i dymisjonuje najwyższe dowództwo wojskowe. W przy-padku katastrof bądź innych nadzwyczajnych wydarzeń po konsultacji z przewodniczącym parlamentu i pre-mierem ogłasza stan nadzwyczajny, w przypadku zagro-żenia bezpieczeństwa republiki ogłasza stan wojenny i mobilizację. W jego kompetencjach znajduje się repre-zentowanie państwa w stosunkach zewnętrznych, podpi-sywanie umów międzynarodowych, które następnie są ratyfikowane przez parlament oraz podpisywanie i wypo-wiadanie umów międzynarodowych nie wymagających ratyfikacji. Na wniosek prezydenta, parlament Arcachu powołuje przewodniczącego i sędziów Sądu Najwyższego,


335

prokuratora generalnego oraz przewodniczącego Izby Kontroli.

W celu realizacji swoich pełnomocnictw prezydent został wyposażony przez ustrojodawcę w prawo wyda-wania ukazów i rozporządzeń. Za swoją działalność poli-tyczną prezydent nie może być pociągnięty do odpowie-dzialności ani w czasie pełnienia urzędu, ani po jego za-kończeniu. W przypadku popełnienia przez głowę pań-stwa ciężkiego przestępstwa lub dopuszczenia się zdrady państwowej konstytucja przewiduje wszczęcie procedury impeachmentu. Wniosek w tej sprawie inicjuje Zgroma-dzenie Narodowe zwykłą większością głosów i kieruje na rozpatrzenie do Sądu Najwyższego. Na bazie wyroku Sądu Najwyższego o zaistnieniu przesłanek do odwołania pre-zydenta z urzędu decyzję w tej sprawie podejmują depu-towani parlamentu kwalifikowaną większością dwóch trzecich głosów. Wyrok Sądu Najwyższego zawierający stwierdzenie braku przesłanek do odwołania prezydenta automatycznie wstrzymuje procedurę parlamentarną. Wniosek o dymisję prezydent może złożyć z własnej ini-cjatywy do Zgromadzenia Narodowego. Dymisja jest przy-jęta jeśli opowie się za nią zwykła większość deputowa-nych. Jeśli po nieprzyjęciu tego wniosku przez parlament prezydent w ciągu 10 dni ponownie zgłasza swoją dymisję to uważa się ją za przyjętą. W przypadku ciężkiej choroby lub innych przyczyn uniemożliwiających pełnienie obo-wiązków prezydenta decyzję o uznaniu go za niezdolnego do pełnienia funkcji na wniosek premiera i za zgodą Sądu Najwyższego podejmuje Zgromadzenie Narodowe więk-szością dwóch trzecich głosów.

W przypadku zaistnienia wakatu na urzędzie prezy-denta Republiki Górskiego Karabachu do momentu wybo-ru nowej głowy państwa jego pełnomocnictwa przecho-dzą na przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego, gdy zaś nie może on ich wypełniać – na premiera.

Rafał Czachor

336

Rekapitulując, pełnomocnictwa prezydenta Republiki Górskiego Karabachu są stosunkowo szerokie i ściśle wią-żą się z rolą, jaką głowie państwa w systemie politycznym wyznaczył ustrojodawca. Prezydent jest odpowiedzialny za wewnątrzpolityczną stabilność państwa, występuje jako zwierzchnik władz państwowych oraz reprezentuje republikę w stosunkach międzynarodowych. Na prezy-dencie spoczywa odpowiedzialność za suwerenność, inte-gralność terytorialną i bezpieczeństwo państwa. Podejmu-je on decyzję o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego oraz stanu wojennego, decyduje o ogłoszeniu mobilizacji oraz użyciu sił zbrojnych. Jako głównodowodzący jest najwyż-szym zwierzchnikiem sił zbrojnych, decyduje o personal-nej obsadzie najwyższych stanowisk w armii, przewodni-czy funkcjonującej przy nim Radzie Bezpieczeństwa. Gło-wa państwa dysponuje prawem inicjatywy ustawodaw-czej w parlamencie oraz dysponuje prawem wydawania ukazów i rozporządzeń. Choć nie zostało to explicite zapi-sane w konstytucji, z innych artykułów ustawy zasadni-czej można wywieść, iż akty normatywne wydawane przez prezydenta muszą być zgodne z konstytucją i ustawami. Jednocześnie posiadają one bezpośrednią moc obowiązywania i nie wymagają kontrasygnaty. Prezydent Górskiego Karabachu posiada również dość szerokie uprawnienia w kwestii powoływania na ważniejsze sta-nowiska, m.in. premiera, prokuratora generalnego, jednak w tym zakresie współdecyduje Zgromadzenie Narodowe.

Pozycja ustrojowa prezydenta Arcachu jest bardzo bliska pozycji prezydenta Armenii. W tym systemie o ce-chach semiprezydenckiego z dodatkowymi uprawnienia-mi głowy państwa zawiera się dość specyficzna dla państw WNP formuła, w której prawnie uniemożliwiony jest rozwój cech autorytarnych. W tym sensie prezydent jest ograniczony niemożnością efektywnego łączenia wła-ściwości legislatywy i egzekutywy: wydawane przez niego


337

akty normatywne muszą być zgodne z ustawami, ponadto prezydent nie jest włączony w system władzy wykonaw-czej oraz nie posiada rozbudowanej struktury umożliwia-jącej rządzenia w oparciu o aparat prezydencki.

Zgodnie z ustawą zasadniczą władzę ustawodawczą w Republice Górskiego Karabachu sprawuje Zgromadze-nie Narodowe. Jest to ciało wybieralne, kadencja trwa 5 lat, będące faktycznym organem narodowej reprezentacji. Podobnie jak w Armenii, jest to parlament unikameralny. Liczba deputowanych wchodzących w skład parlamentu nie jest regulowana konstytucją (w odróżnieniu od Arme-nii, gdzie istnieje konstytucyjny zapis o 131 parlamenta-rzystach). Termin wyborów parlamentarnych jest wyzna-czany na mocy prezydenckiego ukazu. Parlament pracuje w trybie sesyjnym: odbywają się one 2 razy w roku, od września do grudnia oraz od lutego do czerwca. Nadzwy-czajne sesje i posiedzenia zwołuje przewodniczący parla-mentu z inicjatywy głowy państwa, minimum jednej trze-ciej deputowanych lub rządu.

W zakresie kompetencji parlamentu znajduje się przyjmowanie ustaw i postanowień, odezw i uchwał. Usta-wy i postanowienia są przyjmowane, o ile konstytucja nie stanowi inaczej, większością głosów od liczby deputowa-nych uczestniczących w nim, lecz nie mniej niż dwoma piątymi od ich ogólnej liczby. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje prezydentowi, deputowanym oraz rządowi. Zgromadzenie Narodowe przyjmuje program działań rzą-du przedstawiany po rozpoczęciu pracy izby nowej ka-dencji oraz sformowaniu nowego gabinetu w ciągu 12 dni. Na wniosek rządu parlament zatwierdza budżet państwa, w gestii izby leży również kontrola jego realizacji, podob-nie jak i wykorzystania kredytów i pożyczek zagranicz-nych. Członkom parlamentu przysługuje prawo interpela-cji – na pytania deputowanych odpowiedzi udzielają

Rafał Czachor

338

członkowie rządu. Parlament wybiera Rzecznika Praw Człowieka oraz 2 członków Rady Sądowniczej.

Większością głosów od ogólnej liczby parlamentarzy-stów izba może wyrazić brak zaufania do rządu. Wniosek w tej sprawie musi złożyć minimum jedna trzecia depu-towanych, jednak nie może to nastąpić w ciągu 6 miesięcy od przyjęcia programu rządu oraz w czasie stanu wojen-nego lub nadzwyczajnego.

Na wniosek prezydenta Zgromadzenie Narodowe: aprobuje kandydaturę premiera, ogłasza amnestię, ratyfi-kuje umowy międzynarodowe, ogłasza stan wojny i po-koju a także przyjmuje kandydatury przewodniczącego i sędziów Sądu Najwyższego, prokuratora generalnego i przewodniczącego Izby Kontroli. Na wniosek rządu par-lament określa strukturę administracyjno-terytorialną państwa.

Deputowanym Zgromadzenia Narodowego może zo-stać osoba, która ukończyła 23 rok życia, przynajmniej od 5 lat posiada obywatelstwo Republiki Górskiego Karaba-chu, przynajmniej od 5 lat stale zamieszkuje na jej teryto-rium oraz posiada prawo wyborcze. Deputowany nie po-nosi odpowiedzialności za swoją działalność polityczną (o ile nie dopuścił się obrazy i oszczerstw). Mandat depu-towanego ma charakter wolny, nie wiążą go instrukcje partyjne oraz wola wyborców. Parlamentarzysta nie może łączyć mandatu z żadnym stanowiskiem w administracji państwowej bądź samorządowej, nie może też on wyko-nywać żadnej pracy zarobkowej za wyjątkiem pracy na-ukowej, pedagogicznej i twórczej. Konstytucja zawiera szeroki wachlarz sytuacji, w której deputowany jest po-zbawiany mandatu. Oprócz końca kadencji, rozwiązania izby i samodzielnej rezygnacji jest to łączenie mandatu z inną pracą, nieusprawiedliwiona nieobecność na więcej niż połowie posiedzeń w czasie jednej sesji, utrata obywa-telstwa, prawomocny wyrok skazujący na karę więzienia,


339

wyrok o uniesamodzielnieniu, zaginięcie lub uznanie za zmarłego. Wprowadzenie tych regulacji wynika ze stałego zagrożenia konfliktem zbrojnym, regularnymi incydenta-mi na pograniczu z Azerbejdżanem, które nie powinny ewentualnie destabilizować pracy parlamentu.

Przewodniczący parlamentu, druga osoba w pańs-twie, zastępująca prezydenta w przypadku wakatu, wy-bierany jest przez członków izby większością głosów od ogólnej liczby parlamentarzystów. W zakresie obowiąz-ków przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego leży prowadzenie obrad, dysponowanie środkami material-nymi izby oraz zapewnienie jej właściwego funkcjonowa-nia.

Przedterminowego rozwiązania Zgromadzenia Naro-dowego może dokonać prezydent na wniosek przewodni-czącego parlamentu lub premiera w sytuacji, gdy parla-ment zaprzestaje faktycznej działalności, nie współpracu-je z rządem drogą nieprzyjęcia ustawy zgłoszonej jako pilna bądź też dwukrotnie odrzuca program działalności gabinetu stworzonego przez premiera. W tej sytuacji pre-zydent ogłasza przedterminowe wybory.

Zgodnie z ustawą zasadniczą władza wykonawcza w Republice Górskiego Karabachu należy do rządu. Zatem w odróżnieniu o panującej tendencji w państwach postra-dzieckich, gabinet ministrów ma konstytucyjnie zagwa-rantowany monopol na wykonywanie władzy i nie podle-ga w tym względzie prezydentowi. Zakres kompetencji rządu Górskiego Karabachu jest zbieżny z kompetencjami rządu Armenia – odnoszą się do niej wszystkie zagadnie-nia, które na mocy ustaw nie zostały przypisane do kom-petencji innych organów władzy państwowej oraz samo-rządu terytorialnego. Szef rządu jest powoływany przez prezydenta za zgodą Zgromadzenia Narodowego, zaś strukturę rządu zatwierdza prezydent na wniosek pre-miera. Jeśli parlament dwukrotnie odrzuca propozycję

Rafał Czachor

340

kandydatury na premiera, prezydent może przełamać ten opór i mianować premiera bez zgody parlamentu. Jeśli parlament dwukrotnie odrzuca program rządu premiera powołanego przez prezydenta za zgodą prezydenta bądź wbrew niej, to prezydent rozwiązuje Zgromadzenie Naro-dowe. Tym samym rząd i jego program jest płaszczyzną ścierania się interesów prezydenta i parlamentu, na której większą swobodą działań dysponuje głowa państwa.

Rząd dysponuje prawem wydawania rozporządzeń, które podpisuje bez kontrasygnaty i ogłasza premier. Po-siedzenia rządu zwołuje oraz przewodniczy im premier, jakkolwiek konstytucja dopuszcza zwoływanie i prowa-dzenie posiedzeń gabinetu ministrów przez prezydenta. Rozwiązanie to różni się od obowiązującego w Armenii, gdzie zasadą jest zwoływanie i prowadzenie posiedzeń rządu przez prezydenta oraz kontrasygnata wydawanych przez premiera aktów prawnych. Świadczy to o silniejszej pozycji szefa rządu w karabaskim modelu ustrojowym. W celu uniknięcia ewentualnych konfliktów interesów członkowie rządu, podobnie jak deputowani parlamentu i inni wysocy rangą funkcjonariusze państwowi, nie mogą łączyć zajmowanego stanowiska z pracą w organach ad-ministracji bądź działalnością gospodarczą.

Terenowymi przedstawicielami rządu są szefowie administracji, są oni mianowani i odwoływani przez pre-miera, a w zakresie ich kompetencji znajduje się koordy-nacja działalności organów władzy wykonawczej w tere-nie.

Korzystając z prawa inicjatywy ustawodawczej, rząd może określić kolejność rozpatrywania złożonych projek-tów ustaw oraz żądać, by były one rozpatrywane wyłącz-nie z wniesionymi przez gabinet poprawkami. Projekt ustawy, który został przez rząd uznany za pilny jest roz-patrywany w przyspieszonym trybie. Sposobem nacisku rządu na Zgromadzenie Narodowe, będącym w zasadzie


341

szantażem, jest mechanizm powiązania przyjęcia propo-nowanej przez gabinet ustawy z wyrażeniem wotum za-ufania. Jeśli inicjatywie ustawodawczej rządu połączonej z wnioskiem o wotum zaufania dla niego nie towarzyszy złożenie przez deputowanych wniosku o wotum nieufno-ści wobec gabinetu i jego poparcie przez minimum poło-wę deputowanych, to projekt ustawy uważa się za przyję-ty. Zatem jeśli parlament nie wyrazi nieufności wobec rządu w związku z projektem określonej ustawy, to inicja-tywa ustawodawcza rządu kończy się sukcesem. Mecha-nizm ten może być również stosowany odnośnie zgłasza-nego przez rząd projektu budżetu państwa. Możliwość stosowania tego wygodnego dla rządu narzędzia konsty-tucyjnie ograniczono do dwóch razy w ciągu jednej sesji parlamentu.

W praktyce rząd Górskiego Karabachu znajduje się w sytuacji podwójnej zależności – powoływany jest przez prezydenta i jemu składa pełnomocnictwa, jednak poli-tycznie odpowiada przed parlamentem. Prawodawca przewiduje jednak wyłącznie odpowiedzialność zbiorową rządu, niemożliwe jest zgłoszenie wotum nieufności wo-bec konkretnego ministra.

Konstytucja Górskiego Karabachu potwierdza jedną z podstawowych cech państwa demokratycznego – nie-zawisłość sądownictwa. Najwyższym organem sądowym w państwie jest Sąd Najwyższy, który składa się z 2 izb: konstytucyjnej oraz kasacyjnej. W zakresie zadań izby konstytucyjnej znajduje się sprawdzanie konstytucyjności przyjmowanych ustaw i zawieranych traktatów między-narodowych, a także prowadzenie spraw związanych z procedurą wyborczą: rozstrzyganie sporów dotyczących wyników referendów, wyborów prezydenta i deputo-wanych Zgromadzenia Narodowego.

Sędziom gwarantuje się immunitet oraz nieodwoły-walność do osiągnięcia wieku 65 lat. Zatrzymanie sędzie-

Rafał Czachor

342

go może być dokonane wyłącznie w momencie dopusz-czenia się przestępstwa bądź niezwłocznie po tym zda-rzeniu.

Konstytucja Górskiego Karabachu w ślad za konstytu-cją Armenii przewiduje istnienie Rady Sądowniczej. Jest to ciało kolegialne wzorowane na funkcjonującej we Francji Wyższej Radzie Magistratury. Członkowie Rady wybierani są spośród sędziów na walnym zebraniu sędziów Repu-bliki Górskiego Karabachu na 5-letnią kadencję (5 osób), ponadto po 2 osoby powołują prezydent i Zgromadzenie Narodowe. W gestii Rady Sądowniczej znajdują się kwe-stie związane z funkcjonowaniem sądów i obsadą stano-wisk sędziowskich. Wyraża ona również zgodę na pocią-gnięcie sędziego do odpowiedzialności administracyjnej.

Ustrojodawca karabaski wprowadził również roz-dział poświęcony instytucji rzecznika praw człowieka. Konstytucja gwarantuje mu niezawisłość w ochronie praw i wolności człowieka i obywatela naruszanych przez orga-ny państwowe, samorządu terytorialnego i urzędników państwowych. Rzecznik wybierany jest przez parlament na 6-letnią kadencję, posiada immunitet.

Podział administracyjno-terytorialny i funkcjonowanie samorządu

Konstytucja Republiki Górskiego Karabachu gwaran-tuje istnienie samorządu terytorialnego jako odrębnej władzy, nie wchodzącej w strukturę władzy państwowej. Zgodnie z rozdziałem 10 konstytucji samorządowi teryto-rialnemu gwarantuje się szerokie prawa, wpisujące się w postanowienia Europejskiej Karty Samorządu Lokalne-go. Konstytucja gwarantuje, iż granice poszczególnych jednostek kształtowane są na bazie interesu społecznego – określa je ustawa przyjmowana przez Zgromadzenie Narodowe na wniosek rządu.


343

Podstawową jednostką w której realizowana jest sa-morządność jest municypalitet. Jest on definiowany jako wspólnota mieszkańców jednej lub kilku miejscowości. Głównym zadaniem samorządu municypalnego jest za-rządzanie lokalnymi sprawami, w tym dysponowanie własnością, w tym własnością ziemską. Zgodnie z konsty-tucją własnością municypalitetów jest ziemia leżąca w ich granicach, która nie jest własnością osób fizycznych, prawnych lub państwową. W zakresie kompetencji samo-rządu terytorialnego znajduje się ustanawianie lokalnych podatków i opłat, samodzielne ustalanie budżetu oraz wykonywanie pełnomocnictw delegowanych przez wła-dze państwowe. Te ostatnie podlegają obowiązkowemu finansowaniu z budżetu państwa.

Organy samorządu terytorialnego posiadają dualną strukturę: składa się na nią rada municypalna jako organ legislatywy i przewodniczący municypalitetu jako organ egzekutywy. Ich kadencja wynosi 4 lata. Zgodnie z ustawą, majątkiem municypalitetu dysponuje rada municypalna, na wniosek przewodniczącego municypalitetu przyjmuje lokalny budżet, kontroluje jego realizację, określa miej-scowe podatki i opłaty, przyjmuje akty prawne podlegają-ce obowiązkowemu wykonaniu w granicach danej jed-nostki.

Nad działalnością organów samorządu terytorialnego i realizacją delegowanych im pełnomocnictw czuwają władze państwowe.

Zmiana konstytucji i instytucja referendum Zmiany w obowiązującej ustawie zasadniczej mogą

być wprowadzone drogą referendum powszechnego na wniosek prezydenta bądź parlamentu. Referendum jest wyznaczane przez prezydenta za zgodą Zgromadzenia Narodowego wyrażoną większością głosów od ogólnej liczby deputowanych. Proponowany projekt zmian

Rafał Czachor

344

w konstytucji przed poddaniem pod referendum musi zostać zaakceptowany zarówno przez prezydenta jak i parlament.

Konstytucja przewiduje również możliwość zastoso-wania instytucji referendum ogólnopaństwowego w przy-padku oddzielnych ustaw oraz innych ważnych dla pań-stwa kwestii – ich projekty są wnoszone przez Zgroma-dzenie Narodowe lub rząd. Podobnie jak w przypadku zmian w konstytucji, także w tym wypadku przed podda-niem pod referendum treść wniosku musi zostać zaakcep-towana zarówno przez prezydenta jak i parlament. Decy-zje podjęte drogą referendum mogą zostać zmienione wyłącznie poprzez kolejne referendum. W celu przyjęcia danego projektu musi za nim opowiedzieć się połowa głosujących, jednak nie mniej niż jedna trzecia uprawnio-nych do głosowania.


O ile proces stanowienia suwerennych państwowości w Abchazji i Osetii Południowej cechował się pewnymi podobieństwami, to te wydarzenia w przypadku Republiki Górskiego Karabachu przebiegały według odmiennego scenariusza. Na rozwoju karabaskiego systemu politycz-nego poważne piętno odcisnął konflikt zbrojny z Azer-bejdżanem, który był dla tworzącej się państwowości szczególnie wycieńczający i angażujący całe społeczeń-stwo oraz „czynnik armeński”, który w swej naturze za-stępował mający wpływ na sytuację polityczną w Abchazji i Osetii Południowej „czynnik rosyjski”.

Obecnie pod kontrolą władz Republiki Górskiego Ka-rabachu znajduje się obszar dawnego Górnokarabaskiego Obwodu Autonomicznego (będącego właściwym Górskim Karabachem), część obwodu szaumianowskiego, który w 1989 roku zgłosił wyjście ze składu Azerbejdżańskiej


345

SRR i przyłączenie się do NKAO oraz obszary tworzące pas pogranicza z Armenią, w tym będący podstawowym szlakiem transportowym łączącym Stepanakert z Armenią korytarz liaczyński, a także znaczna część dawnego po-granicza azersko-irańskiego, tworzącego obecnie pograni-cze karabasko-irańskie. Status obszarów znajdujących się pod faktyczną jurysdykcją Republiki Górskiego Karabachu (a więc dawnego NKAO i obwodu szaumianowskiego), lecz niebędących jego częścią de iure, reguluje art. 142 konstytucji, mówiący iż do czasu pokojowej regulacji kon-fliktu jej władza rozciąga się na całe zajmowane teryto-rium. Jednocześnie pod kontrolą Azerbejdżanu pozostają fragmenty obwodu szaumianowskiego oraz będących dawniej w składzie NKAO niewielkich obszarów obwo-dów martakerckiego i martuninskiego. Władze Arcachu deklarują że terytorium republiki wynosi ponad 12 tysię-cy km2, z czego ponad 1 tysiąc km2 wspomnianych wyżej obwodów jest pod okupacją Azerbejdżanu. Na obszarze zamieszkuje niecałe 147 tysięcy osób, z tego około 96% stanowią Ormianie.

Z perspektywy ewolucji rozwiązań prawnoustro-jowych w Górskim Karabachu można wydzielić cztery etapy, z których jeden – pierwszy – odnosi się do okresu poprzedzającego powstanie Republiki Górskiego Karaba-chu. Pierwszy etap rozpoczął się wraz z wprowadzeniem w lutym 1989 roku, w wyniku niepokojów społecznych, specjalnej formy bezpośredniego zarządzania NKAO z Moskwy, następnie kontynuowanej w postaci tzw. komi-tetu Wolskiego. Po jego likwidacji nasiliły się tendencje irredentystyczne, które zmaterializowały się w postaci deklaracji o połączeniu obwodu z Armenią w grudniu 1990 roku, następnie w postaci ogłoszenia powstania Republiki Górskiego Karabachu w składzie ZSRR we wrześniu 1991 roku i referendum powszechnego w spra-wie ogłoszenia niepodległości w grudniu 1991 roku. Drugi

Rafał Czachor

346

okres rozpoczął się wraz z ogłoszeniem niepodległości Republiki Górskiego Karabachu w styczniu 1992 roku. Republika w trudnym okresie intensywnych działań wo-jennych funkcjonowała w oparciu o zaadaptowany system rad, a więc ustrój parlamentarny. Dopiero po ustaniu re-gularnych walk, w końcu 1994 roku, wprowadzono do istniejących rozwiązań ustrojowych urząd prezydenta, a republika zbliżyła się ku modelowi rządów prezydenc-kich. Przyjęcie tych rozwiązań podyktowane było ko-niecznością wprowadzenia skutecznych i skupionych w jednych rękach rządów, niezbędnych w trudnym okre-sie, związanym z niebezpieczeństwem odnowienia wojny. Z perspektywy późniejszych wydarzeń okres ten należy traktować jako przejściowy – przez długie lata nie doko-nano przeglądu zasad ustrojowych, oczekując na pokojo-wą regulację konfliktu i ewentualne włączenie Republiki Górskiego Karabachu w skład Armenii. Pierwsza konsty-tucja Republiki Górskiego Karabachu po uzyskaniu nie-podległości wprowadzona została dopiero w drodze refe-rendum ogólnopaństwowego w końcu 2006 roku. Akt ten, oprócz wypełnienia roli propagandowej w konflikcie z Azerbejdżanem504, rozpoczął obecnie trwający okres rozwoju systemu politycznego, a funkcjonujące obecnie rozwiązania w zakresie stosunków pomiędzy gałęziami władz są bliskie tym sprzed przyjęcia ustawy zasadniczej, jak i aktualnie istniejącymi w konstytucjonalizmie Arme-nii.

Z perspektywy ewolucji życia politycznego republiki można ogólnie wyróżnić dwa zasadnicze okresy lub pięć bardziej szczegółowo wyodrębnionych etapów. Generalny podział wyróżnia pierwszy okres lat 1992–1997, gdy to-

504 P. Adamczewski, Przywództwo polityczne na poradzieckim obszarze o nieustalonym statusie. Casus Górskiego Karabachu [w:] T. Bodio (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji..., op. cit., s. 167.


347

czyła się wewnątrzormiańska rywalizacja sił politycznych: początkowo pomiędzy AOD a „Dasznakcutiunem” a nas-tępnie pomiędzy kierownictwem Armenii i „ludźmi z Karabachu”. Przejęcie przez tych ostatnich władzy w Armenii w 1998 roku otworzyło drugi okres w rozwoju systemu politycznego Górskiego Karabachu, gdzie stabilne relacje Stepanakertu ze sprzyjającym mu Erywaniem skutkują petryfikacją nieuznawanej powszechnie pań-stwowości.

Bardziej szczegółowa analiza życia politycznego Re-publiki Górskiego Karabachu pozwala na wyodrębnienie pięciu etapów z dominującym wpływem kolejnych prezy-dentów na jego ewolucję. Pierwszy okres, związany z walką o włączenie NKAO w skład Armenii i poprze-dzający właściwe powstanie Republiki Górskiego Karaba-chu, rozpoczął się na przełomie roku 1990 i 1991, gdy w Stepanakercie ogłoszono połączenie NKAO z Armeńską SRR, a zakończył się w grudniu 1991 roku gdy w drodze referendum społeczeństwo opowiedziało się za suweren-nością państwową. W jego wyniku w styczniu 1992 roku, już po rozpadzie ZSRR, ogłoszono powstanie suwerennej Republiki Górskiego Karabachu oraz wybrano nowe wła-dze państwowe.

Wydarzenia te rozpoczęły drugi okres, przebiegający pod znakiem konfliktu z Azerbejdżanem, który z wew-nątrzpaństwowego (w ramach ZSRR) przybrał wymiar międzynarodowy oraz poważnego konfliktu wewnątrzpo-litycznego, w którym rywalizacja pomiędzy AOD a „Dasz-nakcutiunem” przekładała się na relacje pomiędzy wła-dzami w Stepanakercie i Erywaniu. Faktyczna władza w państwie została skoncentrowana w rękach Państwo-wego Komitetu Obrony, który wprowadził mobilizacyjny model zarządzania politycznego i gospodarczego. Cezurą zamykającą ten etap był 1994 rok, gdy zawarto porozu-mienie o zawieszeniu broni pomiędzy walczącymi stro-

Rafał Czachor

348

nami oraz do istniejących ram prawnych wprowadzono urząd prezydenta Republiki Górskiego Karabachu. Przyję-te rozwiązania systemowe z silną pozycją prezydenta sprawiły, że następne etapy rozwoju karabaskiego życia politycznego były związane z rządami kolejnych prezy-dentów.

Trzeci okres życia politycznego rozpoczął się zatem na przełomie 1994 i 1995 roku wraz z objęciem prezyden-tury przez jednego z ojców karabaskiej niepodległości – Roberta Koczariana. W praktyce sprawował on władzę w Górskim Karabachu od drugiej połowy 1992 roku, od-wracając losy wojny z Azerbejdżanem na korzyść Karaba-chu. W grudniu 1994 roku został on wybrany na prezy-denta przez parlament, a w listopadzie 1996 roku wybór ten potwierdziło głosowanie powszechne. Okres ten za-kończył się wraz z powołaniem Koczariana na szefa rządu Armenii w marcu 1997 roku.

Czwarty okres w życiu politycznym republiki związa-ny jest z prezydenturą Arkadija Gukasjana w latach 1997–2007 (2 kadencje). Nastąpiło w tym czasie wzmocnienie struktur państwowych oraz wyeliminowanie istotnego czynnika wewnętrznej niestabilności – samowoli części dowódców wojskowych. Wciąż trwający, piąty, okres wy-znacza rozpoczęta w 2007 roku prezydentura Bako Sa-akjana (od 2012 roku trwa jego druga kadencja). Przebie-ga ona pod znakiem kontynuacji polityki poprzednika i utrzymania faktycznej zależności republiki od Armenii. Podkreślić należy, że rozwój życia politycznego Republiki Górskiego Karabachu przebiega bez poważnych zakłóceń i wstrząsów – w odróżnieniu od konstytucyjnych kryzy-sów i perturbacji z alternacją władzy w Abchazji i Osetii Południowej – polityka karabaska jest mniej dynamiczna i w związku z tym bardziej przewidywalna.

Spośród trzech zakaukaskich republik pozbawionych powszechnego uznania sytuacja Republiki Górskiego Ka-


349

rabachu – rzutująca na rozwój jej systemu politycznego – jest szczególna. Po pierwsze, we wciąż trwający, choć obecnie „zamrożony” konflikt w dużo mniejszym stopniu niż w przypadku Abchazji i Osetii Południowej zaangażo-wana jest Rosja. Przejawia się to m.in. w braku uznania jego niepodległości ze strony Moskwy (co miało miejsce w przypadku dwóch pozostałych nieuznawanych republik kaukaskich), militarnego zaangażowania w utrzymanie status quo w strefie konfliktu oraz uzasadnionym intere-sami politycznymi Rosji balansowaniem pomiędzy popar-ciem dla jednej i drugiej jego strony. Jednakże z pers-pektywy geopolitycznych celów Kremla postawa Rosji wobec konfliktu karabaskiego wpisuje się w tę samą logi-kę, co w przypadku konfliktu abchasko-gruzińskiego i po-łudniowoosetyjsko-gruzińskiego: utrzymanie istniejącej sytuacji z brakiem jasnych perspektyw rozwiązania jest dla Rosji korzystne, gdyż pozwala utrzymywać wpływ w regionie oraz pretendować do roli arbitra, bez którego pokojowe uregulowanie sporów jest właściwie niemożli-we.

Po drugie, w konflikt w Górskim Karabachu są zaan-gażowane – używając określenia Siergieja Markedonowa – „dwie i pół strony”. Oznacza to, że oprócz Republiki Gór-skiego Karabachu i Azerbejdżanu aktywnym uczestnikiem wydarzeń pozostaje Armenia. Mimo że oficjalnie Erywań nie uznaje niepodległości Górskiego Karabachu i nie utrzymuje z nim stosunków dyplomatycznych, to w prak-tyce oba podmioty funkcjonują niemalże jak jedno pań-stwo, a władze Armenii występują na arenie międzynaro-dowej jako wierny adwokat interesów Górskiego Karaba-chu i jego starań o międzynarodowe uznanie.

Po trzecie, bezpieczeństwo Republiki Górskiego Ka-rabachu opiera się wyłącznie na własnej armii, ocenianej jako najsilniejsza na Zakaukaziu, a nie, jak ma to miejsce w innych nieuznawanych republikach regionu, na armii

Rafał Czachor

350

rosyjskiej505. Armia Górskiego Karabachu ściśle współpra-cuje z siłami zbrojnymi Armenii, co w praktyce sprawia że ich wspólna siła stanowi czynnik mogący skutecznie znie-chęcić Azerbejdżan do próby zbrojnego przywrócenia kontroli nad terenami znajdującymi się obecnie pod ju-rysdykcją Stepanakertu.

Po czwarte, w Republice Górskiego Karabachu bardzo żywe i aktywne są nurty ideowe wzywające do politycznej reintegracji jego obszaru z Republiką Armenia. Obecne w społeczeństwie abchaskim, a zwłaszcza południowo-osetyjskim dążenia do wejścia republik w skład Rosji w przypadku Górskiego Karabachu są nieobecne. Fak-tyczne funkcjonowanie Armenii i Górskiego Karabachu jako jednej przestrzeni społeczno-gospodarczej oraz ofi-cjalnie deklarowane powstrzymywanie się władz w Ery-waniu od działań integracyjnych do czasu ostatecznego pokojowego uregulowania konfliktu sprawiają, że Repu-blika Górskiego Karabachu petryfikuje niezawisły byt polityczny (dowodem tego jest przyjęcie w 2006 roku konstytucji republiki), swoje instytucje państwowe oraz żyje własnym, choć blisko związanym z armeńskim, ży-ciem politycznym.

Po piąte, godny podkreślenia jest również fakt, iż problem karabaski jest szczególnie istotnym czynnikiem wpływającym na nastroje społeczne i polityczne w Ar-menii, a karabaskie elity polityczne niejednokrotnie sta-wały się elitami rządzącymi w Erywaniu, co z kolei stało się podstawą do twierdzeń o „karabachizacji” polityki Ar-menii506. Tym samym Armenia w znacznym stopniu jest

505 W. Jagielski, Republika żołnierzy, „Gazeta Wyborcza” z dn. 9.11.1998 r. 506 Zjawisko to szczególnie uwidoczniło się w końcu lat 90., gdy skłaniający się do kompromisu z Azerbejdżanem prezydent Lewon Ter-Petrosjan został zmuszony do dymisji, a jego miejsce zajął wielo-


351

zakładnikiem Górskiego Karabachu, a polityka Erywania w kwestii karabaskiej uzależniona jest od jego interesów, choć władze Armenii starają się skłaniać Stepanakert ku bardziej umiarkowanemu zachowaniu w sprawie konflik-tu z Azerbejdżanem. Na polityczne relacje pomiędzy Gór-skim Karabachem a Armenią wpływa również fakt, iż w Karabachu bardzo silną pozycję polityczną ma lewico-wa partia Ormiańska Federacja Rewolucyjna „Dasznakcu-tiun”. Ugrupowanie to, sięgające tradycją do końca XIX wieku, było partią rządzącą w Armeńskiej Republice De-mokratycznej, zaś we współczesnej Armenii jest liczącym się aktorem politycznym. W latach 1994–1998 na mocy decyzji Ter-Petrosjana była zdelegalizowana, a obecnie jest w opozycji wobec rządzącej Partii Republikańskiej.

Przełomowym momentem w walce Ormian Górskie-go Karabachu o prawo do samostanowienia stał się zary-sowujący w drugiej połowie 1991 roku ostateczny upadek Związku Radzieckiego. Po porażce „puczu Janajewa” po-szczególne republiki związkowe zaczęły wydawać dekla-racje niepodległości: 30 sierpnia deklarację przywrócenia państwowości azerskiej z lat 1918–1920 przyjęły władze w Baku. Oznaczało to odrzucenie całego systemu prawno-politycznego, który przez dekady kształtował się w Azer-bejdżańskiej SRR, a w szczególności zniesienie odrębności i autonomii Górskiego Karabachu (zapis o unitarności) i zakwestionowanie istniejących granic państwowych507.

W odpowiedzi na te działania 2 września odbyło się wspólne posiedzenie obwodowej rady deputowanych NKAO oraz rejonowej rady deputowanych zamieszkałego w większości przez Ormian rejonu szaumianowskiego, na letni przywódca karabaskiego ruchu irredentystycznego i prezydent Republiki Górskiego Karabachu Robert Koczarian. 507 Конституционный Акт Азербайджанской Республики о государ-ственной независимости Азербайджанской Республики, <www.az-erbaijan.az/portal/History/HistDocs/Documents/ru/09.pdf>

Rafał Czachor

352

której przyjęto deklarację O powstaniu Republiki Górskiego Karabachu508. Podkreślano w niej, że dążenie do wolności i niepodległości ludności Górskiego Karabachu w połą-czeniu z dyskryminacyjną polityką władz Azerbejdżanu i jego wyjściem z ZSRR skłania oba ciała przedstawiciel-skie do wyjścia powstającej republiki ze składu AzSRR. Odwołanie się do prawodawstwa radzieckiego, szczegól-nie do ustawy z 3 kwietnia 1990 roku O porządku rozwią-zania kwestii związanych z wyjściem republiki związkowej ze składu ZSRR oraz potwierdzenie obowiązywania na terenie Republiki Górskiego Karabachu prawa ZSRR do-wodziło chęci karabaskich polityków do pozostawienia podmiotu w składzie radzieckiej federacji na prawach jednej z republik związkowych. W celu uprawomocnienia tej decyzji, w zgodzie z zapisami ustawy O porządku roz-wiązania kwestii związanych z wyjściem republiki związ-kowej ze składu ZSRR, deputowani obu rad zadecydowali o przeprowadzeniu w grudniu 1991 roku powszechnego referendum w sprawie niepodległości republiki. Nim do niego doszło, parlament Azerbejdżanu, powołując się na własne narodowe interesy, przyjął ustawę O likwidacji Górnokarabaskiego Obwodu Autonomicznego, potwierdza-jącą wcześniejsze deklaracje o unitarności Republiki Azer-bejdżańskiej509.

Referendum niepodległościowe odbyło się 10 grud-nia 1991 roku pod obstrzałem sił azerskich, wzięło w nim udział 82% uprawnionych do głosu (referendum bojko-towała ludność azerska), na pytanie: „Czy zgadzasz się, aby powstała Republika Górskiego Karabachu była pań-stwem niepodległym, samodzielnie określającym formy 508 Декларация О провозглашении Нагорно-Карабахской Республики, <www.nkr.am/?p=10> 509 Закон Азербайджанской Республики „Об упразднении Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской Республики”, <www.vescc.az/ViewDoc.aspx?did=26554>


353

współpracy z innymi państwami i społecznościami?” po-zytywnie odpowiedziało 99,89% osób. Obserwatorzy re-ferendum nie stwierdzili istotnych naruszeń prawa wy-borczego, podkreślając nieustanne ostrzeliwanie przez wojska Azerbejdżanu stołecznego Stepanakertu, co parali-żowało normalne życie i zmuszało jego mieszkańców do ukrywania się w piwnicach510.

W tych trudnych warunkach, 28 grudnia 1991 roku, przeprowadzono wybory do parlamentu – Rady Najwyż-szej Republiki Górskiego Karabachu. Większość miejsc w izbie zdobyli politycy związani z „Dasznakcutiun”, a wynik ten był niespodzianką nie tylko dla reprezentują-cych Ogólnoormiański Ruch Narodowy władz Armenii, jak i samych działaczy tego ugrupowania w Karabachu. Pod-kreślić przy tym należy, że wyborcy nie głosowali zgodnie z sympatiami partyjnymi, lecz na działaczy których znali i którym osobiście ufali. Na swojej pierwszej sesji 6 stycz-nia 1992 roku parlament przyjął Deklarację suwerenności państwowej Republiki Górskiego Karabachu. Przewodni-czącym parlamentu został poparty przez dasznakowców Artur Mkrtczjan zaś premierem Oleg Jesajan. Zapropono-wanie przez Mkrcztjana kandydatury niezwiązanego z dasznakowcami Jesajana dowodziło woli odbudowy jedności w szeregach ruchu karabaskiego, jednak nie spo-tkało się z właściwym rezonansem. Odrzucona przez par-lamentarną większość została kompromisowa kandydatu-ra na pierwszego zastępcę przewodniczącego Rady Naj-wyższej zbliżonego do polityków erywańskich Roberta Koczariana, unaoczniając że politycy „Dasznakcutiuna” nie traktują priorytetowo zachowania jedności w ruchu i nie

510 Прошло 12 лет со дня референдума о независимости Нагорного Карабаха: (Акт о результатах и мнения политиков), ИА REGNUM, <www.regnum.ru/news/192338.html>

Rafał Czachor

354

skłaniają się ku kompromisowi511. Tym samym napięcie pomiędzy dwoma blokami ormiańskiej i karabaskiej sceny politycznej utrzymywało się niezależnie od wydarzeń na froncie.

Mimo chłodnych relacji pomiędzy bliskim partii „Dasznakcutiun” Mkrtczjanem a prezydentem Armenii Ter-Petrosjanem z Ogólnoormiańskiego Ruchu Narodo-wego, władze Górskiego Karabachu pośrednio wyrażały podległość kierownictwu państwa armeńskiego512. W ży-ciu politycznym powstającego państwa dały o osobie znać dwie tendencje: z jednej strony dasznakowcy nie byli skłonni do ustępstw na rzecz AOD, twierdząc że rządząc w Armenii nie jest ono odpowiednio rozeznane w sytuacji w pochłoniętym wojną regionie, a swoim działaniem go-dzi w interesy Republiki Górskiego Karabachu. Z drugiej strony zwolennicy politycznej jedności członków Komite-tu „Karabach” rozumieli, że odcięcie zwolenników prezy-denta Ter-Petrosjana od procesów rządzenia w Górskim Karabachu może doprowadzić do szkodliwego dla narodu ormiańskiego narastania sprzeczności pomiędzy oficjal-nym Stepanakertem a Erywaniem. Nie bacząc na to dzia-łacze ruchu karabaskiego prowadzili do jawnego jego rozbicia na dwie grupy: prodasznakowską oraz proery-wańską, przy czym obie obwiniały się wzajemnie o nie-samodzielność i uleganie presji polityków z Armenii.

W lutym 1992 roku prezydium karabaskiego parla-mentu przyjęło ustawę o statusie prawnym sił zbrojnych, dającą podstawę pod tworzenie regularnej armii pod do-wództwem akceptowanego przez Erywań Arkadija Ter-Tadewosjana. Tym samym polityczne znaczenie utracił 511 М. Саркисян, Нагорный Карабах: война и политика (1990-93гг.). Война в Нагорном Карабахе и внутренний конфликт в армянском обществе, Ереван 2010, s. 59. 512 Л. Минасян, „Сегодня Карабах с оружием в руках защищает свои права”, „Независимая Газета” z dn. 28.01.1992 r.


355

dowódca oddziałów wyzwoleńczych, dasznakowiec, Ar-kadij Karapetjan. W związku z natarciem sił azerskich na całej linii frontu zaczęły powstawać siły ochotnicze, w skład których weszło około 1000 osób, a siły zbrojne stały się ważnym elementem politycznej rywalizacji. W obliczu wiszącego nad karabaską państwowością za-grożenia, dowództwo sił samoobrony, a zwłaszcza Ter-Tadewosjan i Koczarian, stawali się istotnymi aktorami politycznymi, posiadającymi rzeczywistą kontrolę nad republiką. Jednocześnie władze Armenii wyrażały nieza-dowolenie z politycznych wpływów w Karabachu opozy-cyjnego wobec nich „Dasznakcutiunu”. Obawiając się zwiększenia wpływu tego ugrupowania w życiu politycz-nym Armenii, prezydent Ter-Petrosjan podjął kontrower-syjną w społeczeństwie decyzję o likwidacji sztabu opera-cyjnego ds. konfliktu karabaskiego. Jednocześnie narasta-ły sprzeczności nie tylko między kierownictwem Górskie-go Karabachu i Armenii, ale również pomiędzy kierownic-twem Górskiego Karabachu i „Dasznakcutiunu”513. Ozna-czało to, że Karabach nabiera coraz więcej cech odrębnego bytu politycznego, gotowego bronić własnych interesów, ciesząc się przy tym poparciem ze strony społeczeństwa ormiańskiego.

W celu pokonania wewnętrznych trudności oraz od-dzielenia interesów Karabachu od interesów partii „Dasz-nakcutiun”, karabaskie kierownictwo przyjęło linię poli-tyczną sprowadzającą się do następujących działań: a) odcięcie się od ingerencji w życie polityczne Armenii; b) niedopuszczanie do wykorzystywania problematyki karabaskiej do wewnątrzpolitycznej walki w Armenii; c) pełne oddzielenie interesów partyjnych od państwowych, niedopuszczenie wykorzystania działalności „Dasznakcu-

513 М. Саркисян, Нагорный Карабах: война и политика..., op. cit., s. 64.

Rafał Czachor

356

tiunu” w celu zwiększenia jego wpływu w Armenii; d) dążenie do pełnej niezależności i partnerskich stosun-ków z kierownictwem Armenii; e) neutralny stosunek do wszystkich sił politycznych Armenii514. Polityka ta spotka-ła się z niezrozumieniem zarówno wśród polityków w Armenii, jak i w diasporze. Pozwoliła ona jednak na usamodzielnienie się karabaskiej elity władzy, której siłą napędową stał się tandem Mkrtczjan i Ter-Tadewosjan. Pierwsza oficjalna wizyta Mkrtczjana w Erywaniu zakoń-czyła się jednak fiaskiem – Ter-Petrosjan nalegał na spo-tkanie władz karabaskich z kierownictwem Azerbejdżanu i podjęcie rozmów pokojowych, co zostało źle odebrane w wojskowo-politycznych kręgach Górskiego Karabachu.

Od stycznia do kwietnia 1992 roku nie udało się znormalizować kontaktów pomiędzy władzami Górskiego Karabachu i Armenii, co mogło być postrzegane jako po-rażka dążącego do kompromisu przewodniczącego kara-baskiego parlamentu Mkrtczjana. Płynące z Erywania sy-gnały dawały mu jasno do zrozumienia, że władze Arme-nii nie będą tolerować samodzielności prodasznakow-skiego Stepanakertu, a dialog będą prowadzić nie z nim jako głową państwa, lecz „swoimi ludźmi w Karabachu”515. Kierownictwo Armenii zaczęło próbować tworzyć podle-głe sobie struktury władzy w Karabachu w oparciu o apa-rat lokalnej egzekutywy, co więcej na erywańskim lotni-sku blokowano zmierzające do Stepanakertu i na front transporty towarów, w tym paliwa.

14 kwietnia 1992 roku doszło do tragicznej śmierci Mkrtczjana, najprawdopodobniej będącej samobójstw-em516. Zaraz po śmierci szefa parlamentu pełniącym obo- 514 Ibidem, s. 65. 515 Ibidem, s. 69. 516 Mkrtczjan zmarł wskutek rany postrzałowej skroni. Jedyny świadek zdarzenia, żona polityka, stwierdziła, że był to przypadkowy skutek nieostrożnego manipulowania pistoletem. Społeczeństwo i politycy


357

wiązki przewodniczącego izby został wybrany pierwszy zastępca Mkrtczjana Gieorgij Petrosjan. Dowództwo sił samoobrony wyraziło mu wierność i poparcie, co jest oce-niane jako najważniejsze wydarzenie polityczne w pro-cesie budowy karabaskiej państwowości, gdyż zapobiegło powstaniu dwuwładzy. Akt ten miał na celu obniżenie wewnątrzpolitycznego napięcia i dowodził pewnej dojrza-łości karabaskich elit. O konsolidacji instytucji państwo-wych miało świadczyć podjęcie 23 kwietnia 1992 roku decyzji o powstaniu podlegającej przewodniczącemu par-lamentu Rady Bezpieczeństwa Republiki Górskiego Kara-bachu. Tym samym przewodniczący Rady Najwyższej stawał się zwierzchnikiem sił zbrojnych. Jednocześnie władze Armenii nie przestawały dążyć do zwiększenia swojego wpływu na politykę Karabachu. W kwietniu 1992 roku poprzez naciski na rząd republiki doprowadziły do powołania w jego strukturze Komitetu Obrony na czele z przedstawicielem ministerstwa obrony Armenii, obec-nym prezydentem Armenii, Serżem Sarkisjanem.

Zdobycie przez siły Górskiego Karabachu w maju 1992 roku Szuszy było punktem zwrotnym w popu-larności społecznej „Dasznakcutiunu”. Ugrupowanie to, podobnie jak i prezydium Rady Najwyższej republiki, utraciło swój monopol na wojenny prestiż. Wzrosło jed-nocześnie poważanie dla zwycięzcy spod Szuszy – Ter-Tadewosjana, który wyrastał na kluczową figurę politycz-ną, równoważąca polityczną rywalizację i zapewniającą zachowanie status quo. Z tego też powodu stał się on przedmiotem zainteresowania dążących do zwiększenia wpływu na Górski Karabach politycznych elit Armenii, a wokół niego zaczęła się konsolidować również grupa polityków zrywających z dasznakowcami. To osłabienie

pozostają jednak podzieleni w kwestii śmierci formalnej głowy karabaskiej republiki, doszukując się ewentualnego zamachu.

Rafał Czachor

358

„Dasznakcutiunu” nie przeszkodziło ugrupowaniu zablo-kować wybór popieranego przez proerywański obóz Ko-czariana na szefa karabaskiego parlamentu latem 1992 roku, co skutkowało wzrostem politycznego konfliktu i paraliżem wszystkich organów władzy państwowej w nieuznawanej republice.

10 sierpnia 1992 roku do dymisji podał się premier Jesajan. Decyzja ta była wynikiem nie tylko komplikującej się sytuacji na froncie, dramatycznego położenia ludności cywilnej, ale także wewnątrzpolitycznego konfliktu w Górskim Karabachu i Armenii517. Ustępując Jesajan za-proponował powołanie kilkuosobowej Rady Obrony, któ-ra skupiłaby w swoich rękach pełnię władzy oraz wpro-wadzenie do końca roku stanu wojennego518. Wobec suk-cesów wojsk azerskich, 25 sierpnia 1992 roku z osób bli-skich prezydentowi Armenii powołano Państwowy Komi-tet Obrony, a na czele wojsk karabaskich Ter-Tadewos-jana zastąpił Koczarian. W skład nowego organu wejścia odmówił przewodniczący parlamentu Petrosjan, co w praktyce oznaczało, że Państwowy Komitet Obrony stał się organem o charakterze władzy wykonawczej. Oznacza-ło to również, że wobec osłabienia dasznakowców i spad-ku społecznego poparcia dla nich zarówno w Armenii jak i w Górskim Karabachu, władza w Stepanakercie przecho-dzi w ręce ludzi Ter-Petrosjana. Wprowadzenie stanu wojennego, ogłoszenie mobilizacji oraz wprowadzenie ścisłej centralizacji władzy przyniosło dla trwałości sys-

517 Dowodem na skalę wzajemnej niechęci dawnych sojuszników jest fakt, w jaki sposób kierownictwo AOD komentowało zdobycie rejonu szaumianowskiego przez wojska azerskie latem 1992 roku. Władze Armenii stwierdzały, że rządzący w Szaumianowsku dasznakowcy specjalnie doprowadzili do porażki, aby „ukryć ślady swojej skorumpowanej działalności”. М. Саркисян, Нагорный Карабах: война и политика..., op. cit., s. 94. 518 НЕГА сообщает, „Независимая Газета” z dn. 12.08.1992 r.


359

temu politycznego republiki korzystne konsekwencje. Jednocześnie wciąż utrzymywał się stan napięcia pomię-dzy prodasznakowskim parlamentem a organami władzy wykonawczej.

Wprowadzenie reżimu wojennego i podporządko-wanie całego życia w państwie obronie suwerenności poważnie odbiło się na życiu politycznym państwa. Na jego marginesie znalazły się partie polityczne, zwłaszcza znajdujący się w defensywie „Dasznakcutiun”, a wzrosła rola dowódców wojskowych. W konsekwencji tych zja-wisk w 1993 roku ugrupowanie to utraciło władzę w Ka-rabachu oraz większy wpływ na zachodzące w republice wydarzenia. Na początku lutego 1993 roku sytuacja Or-mian wydawała się beznadziejna, a pogłębiało ją cierpie-nie przez obywateli głodu i zimna. Siły karabaskie dość nieoczekiwanie przełamały jednak atak Azerbejdżanu i przeszły do kontrofensywy. Przysporzyło to społecznej popularności rządzącym i służyło wzmocnieniu struktur Państwowego Komitetu Obrony. Przeprowadzone 15 ma-ja 1992 roku wybory uzupełniające na 15 nieobsadzonych miejsc w Radzie Najwyższej (łącznie 81 miejsc w parla-mencie) okazały się porażką dasznakowców i sukcesem zdobywającego kontrolę nie tylko nad egzekutywą, ale i legislatywą obozu proerywańskiego. Wydarzenia te, wraz z ograniczeniem politycznych wpływów „Dasznak-cutiunu” w Górskim Karabachu, skutkowały załagodze-niem retoryki przegranego obozu i szukania przezeń form współpracy z Państwowym Komitetem Obrony.

Podkreślić należy, że między Państwowym Komite-tem Obrony na czele z Koczarianem a prezydentem Ar-menii również istniały znaczne rozbieżności zdań w spra-wie uregulowania konfliktu z Azerbejdżanem. Karabaskie kierownictwo, mimo nacisków Erywania, odrzucało moż-liwość zawarcia porozumienia z Azerami w sytuacji gdy wojenna karta odwróciła się na korzyść Stepanakertu.

Rafał Czachor

360

Presja wywarta przez wizytującego Stepanakert Ter-Petrosjana spowodowała, że 14 czerwca 1993 roku do dymisji podał się przewodniczący Rady Najwyższej Arca-chu Gieorgij Petrosjan. Zastąpił go Karen Baburjan, a jedną z jego pierwszych decyzji było podpisanie – zgod-nie z wolą prezydenta Armenii – propozycji OBWE w sprawie regulacji konfliktu a szczególnie niedawno zdo-bytego strategicznie ważnego rejonu kelbadżarskiego519. Na arenie wewnętrznej i międzynarodowej Ter-Petrosjan próbował się pozycjonować jako zwolennik pokoju (po-strzeganego przez niego jako nie mniej heroiczny niż kon-tynuacja wojny) oraz polityk, od którego będzie zależeć rozpoczęcie procesu pokojowego. Wkrótce jednak prze-bieg wydarzeń dyktowały same fakty, bez większego udziału polityków Armenii.

Wzmocnione sukcesami siły karabaskie, składające się z mieszkańców regionu, dążyły do pełnego zwycięstwa nad przeciwnikiem i przestały w swych działaniach uwzględniać polityczne rozgrywki wśród elit władzy. Na-wet Koczarian – mimo że wojenne sukcesy wzmacniały jego pozycję – stawał się zakładnikiem istniejącej sytuacji. W rezultacie zawarte pod patronatem Rosji porozumienie o przerwaniu ognia z maja 1994 roku stało się dokumen-tem, na którym faktycznie opiera się istnienie karabaskiej państwowości.

519 Władze Republiki Górskiego Karabachu podpisały dokument uzależniając wyjście wojsk z Kelbadżaru od normalizacji sytuacji w Azerbejdżanie, gdzie nastąpił zamach stanu skierowany przeciwko Elczybejowi. Ter-Petrosjan złożył jednocześnie Górskiemu Karaba-chowi gwarancje zapewnienia bezpieczeństwa. P. Kwiatkiewicz, Prze-miany polityczne w Azerbejdżanie..., op. cit., s. 328-329; Д. Камышев, Армения и Азербайджан приняли предложения Минской группы, „Коммерсантъ” z dn. 11.06.1993 r.; B. Węglarczyk, Historia jednej sesji, „Gazeta Wyborcza” z dn. 9.07.1993 r.


361

Dowodem na wzmocnienie i ugruntowanie pozycji ludzi związanych z Koczarianem i Państwowym Komite-tem Obrony jako najsilniejszego obozu politycznego było przyjęcie przez Radę Najwyższą ustawy O prezydencie Republiki Górskiego Karabachu. Dokument ten był pisany „pod” Koczariana i miał mu pozwolić łączyć pełnione obo-wiązki szefa władzy wykonawczej ze statusem głowy pań-stwa. Wyboru pierwszego prezydenta Górskiego Karaba-chu dokonał parlament 29 grudnia 1994 roku. Stanowisko premiera rządu zajął dawny przewodniczący górnokara-baskiej rady deputowanych w okresie od września 1991 do stycznia 1992 roku a następnie przewodniczący komi-tetu ds. programów odbudowy Karabachu przy rządzie Armenii Leonard Petrosjan. Nominacje te dowodziły, że polityka karabaska jest w dużym stopniu funkcją polityki Armenii, jednak w kolejnych latach sytuacja zaczęła się zmieniać. Zasłużeni w bojach z Azerbejdżanem działacze z Górskiego Karabachu zaczęli wnikać w struktury władzy Armenii. Sprzyjało temu nastawienie licznych polityków ormiańskich oraz diaspory, która poprzez wspieranie zdecydowanie antyazerskich działaczy z Karabachu dąży-ła do kontrolowania poczynań prezydenta Ter-Petrosjana. Wpływy działaczy z Karabachu w polityce Armenii wzro-sły, dość paradoksalnie, po przegranych przez związanego z dasznakowcami i Komitetem „Karabach” Wazgena Ma-nukjana wyborach prezydenckich we wrześniu 1996 roku. Mimo że stanowisko utrzymał Ter-Petrosjan, to fala po-wyborczych protestów społecznych i konieczność wpro-wadzenia wojsk na ulice stolicy skłoniła go do uwzględ-niania roli opozycji w życiu politycznym republiki520.

520 Ter-Petrosjan zgromadził 51,3% głosów, Manukjan 41%. А. Газаян, Призыв бороться за справедливость оппозиция восприняла буквально, „Коммерсантъ” z dn. 27.09.1996 r.

Rafał Czachor

362

30 kwietnia 1995 roku w Górskim Karabachu odbyły się przedterminowe wybory parlamentarne. Miały one przynieść nowe otwarcie w życiu politycznym po zawar-ciu zawieszenia broni z Azerbejdżanem oraz udokumen-tować polityczną rolę liderów sił samoobrony. Przy 74% frekwencji wybrano liczący 33 deputowanych skład izby. Ich wynik potwierdził dominującą pozycję w życiu poli-tycznym osób związanych z siłami zbrojnymi i Koczar-ianem. Tendencja ta utrzymała się w kolejnym roku, gdy odbyły się pierwsze powszechne wybory prezydenta Gór-skiego Karabachu. W wyborach, które odbyły się 24 listo-pada 1996 roku faworytem był startujący jako bezpartyj-ny Koczarian (pozostali dwaj kandydaci: polityk partii komunistycznej i niezrzeszony deputowany parlamentu), który zgodnie z oczekiwaniami potwierdził mandat do sprawowania władzy (poparło go prawie 89% głosują-cych). Sytuacja ta sprzyjała umocnieniu karabaskiego lob-by w Armenii: cieszący się popularnością w społe-czeństwie ormiańskim Koczarian zaczął być postrzegany jako poważna alternatywa dla Ter-Petrosjana, który stop-niowo tracił popularność i zaufanie społeczne oraz stop-niowo popadał w konflikt z członkami rządu.

W marcu 1997 roku Koczarian został mianowany przez Ter-Petrosjana premierem Armenii521. Decyzja ta – jakże zaskakująca dla obserwatorów ormiańskiej sceny politycznej – z jednej strony mogła być interpretowana jako próba neutralizacji konfliktu między AOD a aspirują-cymi do większego udziału we władzy działaczami z Kara-bachu, jednak z drugiej mogła zwiastować zaostrzenie rywalizacji pomiędzy prezydentem a nowym premierem w kwestii regulacji konfliktu wokół nieuznanej państwo-

521 P. Nieczuja-Ostrowski, Demokratyzacja w Armenii w kontekście wy-borów parlamentarnych i prezydenckich, „Studia Gdańskie. Wizje i rze-czywistość” 2011, t. VIII.


363

wości522. Wydarzenia lat 1997–1998 unaoczniły, że kom-promis jest niemożliwy, a sytuacja zmierza ku poważne-mu przesileniu – zaplecze prezydenta Armenii ulegało dezintegracji, z kolei wokół Koczariana i Manukiana za-częły konsolidować się siły opozycyjne wobec AOD, w tym działacze o orientacji dasznakowskiej. W rezultacie tych procesów na bazie opozycyjnej platformy przedwyborczej w marcu 1997 roku powstało zjednoczenie sił przeciw-nych Ter-Petrosjanowi pod nazwą Związek Jedności Na-rodowej.

Odejście Koczariana z polityki karabaskiej do armeń-skiej istotnie wpłynęło na rozwój systemu politycznego nieuznawanej republiki oraz bilateralne relacje obu państw. W swoim postępowaniu nowy premier (a od marca 1998 roku prezydent) Armenii konsekwentnie re-alizował interesy karabaskie, stając się adwokatem Stepa-nakertu na arenie międzynarodowej. Do administracji państwowej Armenii zaczęli licznie napływać przedstawi-ciele Górskiego Karabachu, co sprawiało, że w kwestii karabaskiej (postrzeganej poprzez pryzmat przyszłej po-kojowej regulacji konfliktu z Azerbejdżanem) nastapiło poważne usztywnienie stanowiska Erywania. Jednocze-śnie, utrzymując poważne wpływy wśród karabaskich elit i miejscowego społeczeństwa, Koczarian odgrywał istotną rolę w życiu politycznym republiki. Bliskie kontakty z następcą na stanowisku prezydenta Arcachu przyczyniły się do stabilizacji karabaskiego życia politycznego i jego ściślejszego powiązania z armeńskim. Co wydaje się dość paradoksalne, wraz z objęciem prezydentury przez Ko-czariana w życiu politycznym i gospodarczym Armenii 522 Mianowanie Koczariana premierem miało być kontynuacją polityki budowy dialogu z opozycyjnymi siłami (w tym komunistami i daszna-kowcami), którą prowadził poprzedni szef rządu Armenii Armen Sar-kisjan (złożył dymisję na początku 1997 roku ze względu na stan zdrowia).

Rafał Czachor

364

zaczęło spadać znaczenie kombatantów walk i poziom militaryzacji523.

Mianowanie Koczariana na premiera Armenii posta-wiło Republikę Górskiego Karabachu przed koniecznością wyboru nowej głowy państwa. Faworytem wyborów był dotychczasowy minister spraw wewnętrznych Arkadij Gukasjan, który na tle swoich dwóch konkurentów: prze-wodniczącego parlamentu Towmasjana i komunisty-cznego deputowanego Borisa Aruszanjana wyglądał na bardziej dynamicznego i zaangażowanego w sprawy za-pewnienia niepodległości republiki. Praktycznie zwycię-stwo zapewniło mu poparcie dwóch szczególnie poważa-nych w Górskim Karabachu osób: Koczariana oraz do-wódcy wojskowego Samweła Babajana. Wybory odbyły się 1 września 1997 roku i przyniosły zdecydowany suk-ces Gukasjanowi (prawie 90% głosów)524.

W lutym 1998 roku doszło do rewolucji na scenie po-litycznej Armenii – posiadający poparcie opozycyjnego Związku Jedności Narodowej liderzy walk w Karabachu odsunęli od władzy coraz bardziej skłonny do ustępów na rzecz Baku obóz AOD i prezydenta Ter-Petrosjana. Zda-rzenia te poprzedziła kampania wspieranego przez or-miańską diasporę i działaczy zdelegalizowanego przez Ter-Petrosjana „Dasznakcutiunu” obozu Koczariana prze-ciwko polityce AOD i osobiście głowie państwa525. Fakt

523 С. Минасян, op. cit., s. 109. 524 Л. Галкин, Г. Сысоев, Карабах обрел лидера, „Коммерсантъ” z dn. 3.09.1997 r.; А. Ханбабян, На пост президента Нагорного Карабаха претендуют три человека, „Независимая газета” z dn. 30.08.1997 r. 525 Odnotować należy że AOD od pewnego czasu znajdowało się w kry-zysie, a znaczna część jego działaczy krytykowała sytuację, w której ugrupowanie stało się „dodatkiem doi władzy wykonawczej”. Е.Г. Митяев, Внутриполитические процессы в Армении [w:] Е.М. Ко-жокин (red.), Армения: проблемы независимого развития, op. cit., s. 128.


365

poparcia przez prezydenta Armenii etapowego planu po-kojowego dla Górskiego Karabachu opracowanego pod auspicjami OBWE stał się bezpośrednią przyczyną wystą-pienia premiera Koczariana, ministra spraw wewnętrz-nych Serża Sarkisjana oraz ministra obrony Wazgena Sar-kisjana (dawnego bliskiego współpracownika Ter-Petro-sjana) przeciwko prezydentowi Armenii z oskarżeniem o zdradę interesów narodowych. Ter-Petrosjan oraz szef parlamentu Babken Ararkcjan podali się do dymisji. W efekcie kluczowe stanowiska w Erywaniu zajęli polity-cy karabascy: pełniący obowiązki prezydenta (od marca 1998 roku – prezydent) Koczarian oraz Serż Sarkisjan. Zmienił się też charakter stosunków pomiędzy Armenią a Górskim Karabachem: Erywań stał się w pełni lojalnym sojusznikiem Stepanakertu a jednym z celów jego polityki międzynarodowej stało się uregulowanie konfliktu zgod-nie z interesami Górskiego Karabachu.

Wydarzenia te wpłynęły na zasadniczą stabilizację karabaskiej sceny politycznej, choć w kolejnych latach miały miejsce zjawiska będące przejawem rywalizacji w elitach władzy oraz kontrowersji w kwestiach rozwoju politycznego republiki. W czerwcu 1998 roku miała miej-sce dymisja gabinetu Leonarda Petrosjana, który stanowi-sko szefa rządu objął z rąk Koczariana w grudniu 1994 roku. Jej powodem był spór o zagadnienia ekonomiczne, który wybuchł pomiędzy premierem a ministrem obrony Górskiego Karabachu wpływowym generałem Samwełem Babajanem526. Po dymisji Petrosjana prezydent Gukasjan

526 Mimo że Babajan nie zajmował w Republice Górskiego Karabachu najwyższych stanowisk, to opierając się na wojskowym zapleczu od wczesnych lat 90. należał do najbardziej wpływowych polityków. Baba-jan koordynował obronę terytoriów Górskiego Karabachu w czasie wojny w latach 1992-1994, uczestniczył w ważniejszych operacjach militarnych, w tym zdobyciu Szuszy, dowodził armią w latach 1993-1999, uczestniczył w rozmowach pokojowych (podpisywał poro-

Rafał Czachor

366

zadeklarował, że sam stanie na czele gabinetu, jednak ostatecznie na premiera wyznaczył zaufanego człowieka Babajana – Żyrarjra Pogosjana. Po roku Pogosjan został zdymisjonowany. Oficjalną przyczyną dymisji miała być przeprowadzona przez rząd pod pozorem reformy syste-mu podatkowego grabież majątku państwowego, choć możliwe że faktycznie utracił on stanowisko w związku z wykryciem w gabinecie Gukasjana aparatury podsłu-chowej. Winą za zaistniałą sytuację prezydent Arcachu obarczył również parlament, twierdząc, że krytycznie spoglądający na działania głowy państwa deputowani utrudniali mu wcześniejsze podjęcie radykalnych kroków. Możliwe, że za dymisją Pogosjana stał wpływowy i mający własne ambicje polityczne minister obrony Armenii Waz-gen Sarkisjan, który był w konflikcie z Babajanem.

Następcą Pogosjana został niezwiązany z karabaskimi elitami władzy, przez lata pracujący w administracji Au-tonomicznej Republiki Krym Anuszawan Danieljan. Ze względu na to, że nie miał on większych ambicji politycz-nych i był w bliskich relacjach z Gukasjanem, twierdzono że Gukasjan dąży do faktycznej dominacji nad organami władzy państwowej. Rzeczywiście, w sierpniu 1999 roku ukazem prezydenta Republiki Górskiego Karabachu roz-dzielono stanowiska ministra obrony i dowódcy Armii Obrony Górskiego Karabachu. Wskutek tego Babajan zo-stał pozbawiony urzędu ministra obrony, na który został powołany Sejran Oganjan, dotychczasowy dowódca armii Armenii. Działania te miały m.in. na celu obniżenie poli-tycznej rangi Babajana, a za ukazem karabaskiego prezy-denta po raz kolejny stał Wazgen Sarkisjan. Co więcej,

zumienie biszkeckie z maja 1994 roku). W 2000 roku został skazany na 14 lat więzienia za próbę zamachu na prezydenta Gukasjana. Wyszedł na wolność w 2004 roku na mocy łaski i kontynuuje działalność poli-tyczną – w 2005 roku w Armenii założył partię „Daszink”.


367

jawnie ingerując w politykę karabaską Sarkisjan starał się pośrednio uderzyć w prezydenta Koczariana. Zwycięski w wyborach parlamentarnych z maja 1999 roku blok „Jedność” – na czele które stał Sarkisjan – stanowił opozy-cję wobec urzędującego prezydenta Armenii.

W listopadzie 1999 roku doszło do zamachu terrory-stycznego w budynku parlamentu Armenii. Zginęło w nim 8 osób, w tym przewodniczący izby Karen Demirczan, ówczesny premier Armenii Wazgen Sarkisjan oraz dawny premier Górskiego Karabachu Leonard Petrosjan. Hipote-zy o ewentualnym współudziale (zleceniu zamachu) w tym akcie terrorystycznym skonfliktowanego z Sarkis-janem Babajana spowodowały zaostrzenie jego relacji z władzami Górskiego Karabachu. Sytuacja zaogniła się jeszcze bardziej w listopadzie 1999 roku, gdy słowna utarczka pomiędzy premierem Arcachu Danieljanem i me-rem Stepanakertu Karenem Babajanem (bratem Samweła Babajana) zakończyła się pobiciem premiera przez obra-żonych braci Babajanów. W grożącej przelewem krwi ka-rabaskich polityków sytuacji dowództwo armii Arcachu wezwało prezydenta, premiera i własnego przełożonego Babajana do złożenia dymisji. Po stronie władz a przeciwko Babajanowi opowiedział się prezydent Ar-menii Koczarian i dzięki temu wsparciu doprowadzono do dymisji dowódcy armii. Starcie Danieljana z Babajanem było swoistą materializacją trwającego konfliktu pomię-dzy cywilnymi elitami władzy a odsuniętymi od niej woj-skowymi, na czele z Babajanem. Związany z Danieljanem „krymski zaciąg” zaufanych działaczy szybko przejął kon-trolę nad finansami nieuznawanej republiki, godząc w interesy oficerów. Dążący do odbudowy swoich poli-tycznych wpływów weterani wojny karabaskiej powołali

Rafał Czachor

368

do życia związek „Jerkrapa”, na czele którego stanął Arka-dij Karapetjan527.

Pałający żądzą zemsty bracia Babajanowie dokonali 22 marca 2000 roku nieudanego zamachu na życie Guka-sjana528. Tuż po nim do aresztu trafiło 30 osób, w tym Samweł i Karen Babajan, którzy zostali skazani na kary więzienia. Zamach stał się też okazją do osłabienia poli-tycznych przeciwników karabaskiego kierownictwa, w tym prześladowań opozycyjnych dziennikarzy529. Na fali społecznego oburzenia i chęci politycznej walki ze zwolennikami Babajana zaplecze Gusakjana powołało do życia związek „Demokratyczny Arcach”.

18 czerwca 2000 roku odbyły się wybory parlamen-tarne, w których do urn poszło niecałe 60% wyborców, a większość miejsc (22 mandaty z 33) zdobył wspomnia-ny proprezydencki sojusz. W parlamencie powstały dwie frakcje: „Demokratyczny Arcach” oraz opozycyjna frakcja „Dasznakcutiunu”. Stanowisko przewodniczącego parla-mentu zachował piastujący je od grudnia 1997 roku Oleg Jesajan. Funkcjonowanie parlamentu Republiki Górskiego Karabachu wolne było od poważnych wstrząsów, jego praca była w dużym stopniu funkcją działalności egzeku-tywy, co z czasem stało się powodem do oskarżeń, że Zgromadzenie Narodowe przekształciło się w bezwolny organ, uległy prezydentowi.

11 sierpnia 2002 roku odbyły się trzecie w historii Republiki Górskiego Karabachu wybory prezydenckie.

527 О. Максименко, М. Агатов, Крымско-карабахская война. Военные обвиняют правительство в коррупции, „Коммерсантъ” z dn. 21.01.2000 r. 528 Л. Панин, О. Максименко, Расстрел во втором слушании. Совершено покушение на президента Нагорного Карабаха, „Ком-мерсантъ” z dn. 23.03.2000 r. 529 О. Максименко, В Карабахе пытают оппозицию, „Коммерсантъ” z dn. 24.03.2000 r.


369

Poprzedziła je szczątkowa kampania wyborcza, którą ubiegający się o reelekcję prezydent oceniał jako przejaw jedności władzy i społeczeństwa oraz zaufania do rządzą-cych530. Spośród czterech zgłoszonych kandydatów tylko Gukasjan był rozpatrywany jako człowiek mogący objąć prezydenturę. Zdobył on ponad 88% głosów, a jego naj-bardziej rozpoznawalny konkurent Artur Towmasjan – 8%. Wybory nie przyniosły poważniejszych zmian na sce-nie politycznej – misję tworzenia rządu prezydent ponow-nie powierzył Danieljanowi531. Stabilizacja sytuacji poli-tycznej sprawiła, że w czerwcu 2004 roku pod kierunkiem Gukasjana podjęła pracę komisja konstytucyjna. Postulat opracowania ustawy zasadniczej Republiki Górskiego Karabachu uzasadniano niemożnością ciągłego oczekiwa-nia na podjęcie przez Azerbejdżan rozmów pokojowych, wykształceniem się trwałych instytucji państwowych re-publiki oraz niezmiennym dążeniem całego społeczeń-stwa karabaskiego do utrwalenia suwerenności państwo-wej532. Postępowanie takie było zgodne ze stanowiskiem Erywania, który wzmocnienie karabaskiej państwowości traktował jako jeden z politycznych priorytetów, mogą-cych w dalszej perspektywie skutkować włączeniem Gór-skiego Karabachu w skład Armenii533. O ścisłej współpra-

530 W rzeczywistości przeprowadzony w republice sondaż ujawnił, że działalność Gusakjana pozytywnie ocenia zaledwie 30% respon-dentów. Skarżono się na zastój i wzrost dobrobytu biurokracji kosztem pozostałej części społeczeństwa. В Нагорно-Карабахской Республике пройдут президентские выборы, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/24010> 531 А. Ерканян, Аркадий Гукасян получил еще пять лет, „Коммер-сантъ” z dn. 13.08.2002 r. 532 Президент Нагорного Карабаха: "Жизнь настоятельно диктует необходимость принятия собственной Конституции", Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/56469> 533 Роберт Кочарян видит будущее Нагорного Карабаха в составе Армении, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/70745>

Rafał Czachor

370

cy władz obu państw świadczył fakt połączenia w grudniu 2004 roku stanowisk ministra spraw zagranicznych Re-publiki Górskiego Karabachu i stałego jej przedstawiciela w Armenii534.

Wyznaczenie na czerwiec 2005 roku wyborów par-lamentarnych ożywiło życie polityczne Górskiego Karaba-chu. Zaczęły pojawiać się ugrupowania skupiające się na konkurowaniu z proprezydencką Demokratyczną Partią Arcachu (DPA). W marcu 2005 roku zarejestrowano ugrupowanie „Ruch-88”, które jeszcze jako nieformalna struktura odniosła sukces w wyborach lokalnych w sierpniu 2004 roku, obsadzając stanowisko mera Stepa-nakertu w osobie swojego lidera Eduarda Agabekjana. Partia ta, odwołująca się dość ogólnikowo do interesów narodowych i podniosłego stanu ducha narodu z 1988 roku, przystąpiła do wyborów w koalicji z „Dasznakcut-iunem”. Były przewodniczący parlamentu Towmasjan powołał do życia zbliżoną do kręgów rządzących partię „Wolna Ojczyzna”, zaś jeden z deputowanych Ararat Pe-trosjan – „Nasz dom – Armenię”, otwarcie postulującą in-korporację Górskiego Karabachu w skład Armenii. Mimo określonych różnic i osobistych ambicji poszczególnych polityków, wszystkie karabaskie ugrupowania polityczne wyrażały przywiązanie do idei niepodległego Arcachu, walki o jego międzynarodowe uznanie oraz bliskiej współ-pracy z Armenią535. Choć prezydent Gukasjan nie udzielił jawnego poparcia żadnej z partii, Demokratyczna Partia Arcachu postrzegana była jako jego bezpośrednie zaple-

534 Od 1996 roku działa międzyparlamentarna komisja Górskiego Kara-bachu i Armenii, w ramach której przy parlamencie Armenii funkcjo-nuje przedstawicielstwo nieuznanej republiki. 535 Политические партии Нагорного Карабаха высказали единую позицию по карабахской проблеме, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/71136>


371

cze polityczne i ugrupowanie mające najwięcej szans na wygraną.

19 czerwca 2005 roku odbyły się czwarte w naj-nowszej historii Górskiego Karabachu wybory parlamen-tarne. Po raz pierwszy odbyły się one na bazie przyjętego w grudniu 2004 roku kodeksu wyborczego. Jedna trzecia z 33 deputowanych wybierana była na bazie list partyj-nych, pozostałych 22 deputowanych w okręgach jedno-mandatowych na bazie ordynacji większościowej a próg wyborczy dla partii wynosił 10%, udział w wyborach wzięło 6 partii i jeden blok wyborczy. Rządząca Demokra-tyczna Partia Arcachu uzyskała 7 mandatów w systemie większościowym i 5 w systemie proporcjonalnym, pro-rządowa „Wolna Ojczyzna” odpowiednio 7 i 5 mandatów. Opozycyjny blok dasznakowców i „Ruchu-88” zaledwie 3 miejsca. Pozostałe przypadły kandydatom niezależ-nym536. Na czele izby stanął Aszot Guljan – lider Demokra-tycznej Partii Arcachu. Choć wynik wyborów nie był więk-szym zaskoczeniem, opozycyjne siły oceniły je jako dowód regresu demokracji w Górskim Karabachu537. Mimo trud-nej sytuacji społeczno-gospodarczej opozycja nie potrafiła właściwie skanalizować potencjału niezadowolenia spo-łecznego, zaś międzynarodowi obserwatorzy wyborów nie odnotowali naruszeń prawa538.

536 В. Соловьев, В Нагорном Карабахе прошли парламентские выборы, „Коммерсантъ” z dn. 20.06.2005 r.; Подведены оконча-тельные итоги выборов в парламент Нагорного Карабаха, Кавказ-ский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/77605> 537 Лидер партии "Наш дом - Армения" считает, что в результате выборов в Нагорном Карабахе демократия потерпела поражение, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/77549> 538 К. Оганян, Карабах: оппозиция недовольная результатами выборов, Institute for War&Peace Keeping, <http://iwpr.net/-ru/report-news/>

Rafał Czachor

372

Istotnym czynnikiem stabilizującym system politycz-ny Republiki Górskiego Karabachu była faktyczna zgoda władz w Stepanakercie na prowadzenie rozmów pokojo-wych w jego imieniu przez władze erywańskie. Zgoda ta wynikała z uznawania przez kierownictwo karabaskie politycznej zwierzchniości obozu Koczariana i Sarkisjana. Pozwalało to uniknąć ormiańskiego dwugłosu w sprawie regulacji przyszłości regionu, nie zaostrzało relacji ze spo-łecznością międzynarodową konsekwentnie odmawiającą dopuszczenia przedstawicieli Arcachu do stołu rozmów pokojowych oraz wzmacniało polityczne znaczenie Arme-nii na arenie stosunków międzynarodowych. Ścisłe kon-sultowanie przez władze Górskiego Karabachu i Armenii wszystkich zagadnień dotyczących polityki zagranicznej pozwoliło na praktyczne zdjęcie z porządku dziennego karabaskiej polityki najistotniejszych spraw dotyczących żywotnych interesów państwa. Sprzyjał temu również szeroki konsensus karabaskich sił politycznych w sprawie warunków podjęcia rozmów pokojowych z Azerbejdża-nem.

Utrzymanie przez obóz proprezydencki większości w Zgromadzeniu Narodowym, potwierdzone udzielonym premierowi Danieljanowi wotum zaufania, pozwoliło na przyspieszenie prac na ustawą zasadniczą republiki. Dzia-łająca formalnie od 2000 roku Komisja Konstytucyjna pod kierunkiem Gukasjana w latach 2005–2006 opracowała projekt dokumentu, który latem 2006 roku trafił pod dys-kusję parlamentarną. W celu ucięcia możliwych spekulacji o chęci sprawowania urzędu przez trzecią kadencję, pre-zydent ogłosił, że nie będzie starać się o kolejną elekcję, nawet jeśli ustawa zasadnicza dawałaby mu taką możli-wość539. Projekt konstytucji został przyjęty przez Zgro-

539 Niezależnie od tych deklaracji obserwatorzy dopuszczali możliwość zaaranżowania „ogólnonarodowej prośby” skierowanej do Gukasjana,


373

madzenie Narodowe w drugim czytaniu 1 listopada 2006 roku. Opowiedziały się za nim wszystkie ugrupowania, w tym opozycyjny blok „Dasznakcutiun”–„Ruch-88”540. 10 grudnia 2006 roku odbyło się referendum ogólnopań-stwowe w kwestii przyjęcia przez karabaskie społeczeń-stwo nowej ustawy zasadniczej. Frekwencja wyniosła niecałe 84%, za przyjęciem dokumentu opowiedziało się 98,5% głosujących541.

Przyjęcie ustawy zasadniczej wzmocniło obóz rzą-dzący, co wpływało na dalszy rozwój życia politycznego i nadchodzące wybory parlamentarne. Zbliżanie się do końca drugiej kadencji prezydenta Gukasjana zmusiło obóz rządzący Górskiego Karabachu do przygotowania następcy na stanowisko głowy państwa.

Dotychczasowy prezydent dotrzymał obietnic i nie zgłaszał aspiracji do ponownego udziału w wyborach. Wybór obozu władzy padł na związanego ze środowi-skiem Koczariana i Gukasjana byłego ministra spraw we-wnętrznych (w latach 1999–2001) i ministra bezpieczeń-stwa narodowego Arcachu (w latach 2001–2007) Bako Saakjana. Oprócz podkreślania przynależności do obozu prezydenta Armenii Koczariana i jej premiera Sarkisjana, obserwatorzy odnotowywali jego dobre relacje z wła-dzami rosyjskimi, a zwłaszcza jej strukturami siłowymi542. Postrzegano to jako atut mogący odegrać pozytywną rolę

by ten zdecydował się kandydować po raz kolejny. Глава Нагорного Карабаха Гукасян не будет баллотироваться на третий срок, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/99591> 540 Референдум по Конституции Нагорного Карабаха назначен на 10 декабря, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-103015> 541 За Конституцию Нагорного Карабаха проголосовало 98,58%, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/105128> 542 О. Алленова, Нагорный Карабах закрепил непризнанность, „Коммерсантъ” z dn. 20.07.2007 r.

Rafał Czachor

374

w procesie wzmacniania instytucji państwowych Górskie-go Karabachu oraz mogący doprowadzić do korzystnego dla Stepanakertu rozwoju międzynarodowego procesu pokojowego. Kandydatura dotychczasowego ministra obrony zyskała poparcie większości ugrupowań politycz-nych, co w zasadzie z góry określiło wynik wyborów. Sa-akjan został również namaszczony na następcę przez od-chodzącego prezydenta Gukasjana. Co ważne, w toku kampanii dużo bardziej widoczne było zaangażowanie po stronie Saakjana polityków opozycyjnych, w tym „Dasz-nakcutiunu”, niż prorządowej DPA. Jedynym kandydatem, który mógłby mu w pewien sposób zagrozić był zastępca ministra spraw zagranicznych Arcachu Masis Mailjan. Na ich tle zupełnie niewidoczny był Armen Abgarjan, który pozycjonował się jako reprezentant interesów wetera-nów. Elektorat ten, orientujący się w znacznym stopniu na wskazówki płynące z Erywania, popierał Saakjana. W odróżnieniu od deklarującego kontynuację polityki dotychczasowych władz Saakjana, Mailjan zapowiadał gruntowny przegląd dotychczasowej polityki wewnętrz-nej i zagranicznej państwa, w tym dopuszczał możliwość niezgody na dotychczasowy format negocjacji pokojowych z Azerbejdżanem. Deklaracje te spotkały się z negatywną reakcją Erywania, dla którego ewentualne zwycięstwo tego kandydata mogłoby odbić się zarówno na pozycji międzynarodowej Armenii, jak i jej wewnętrznym życiu politycznym. Obaj kandydaci dużo uwagi w kampanii udzielali kwestiom socjalnym, m.in. wsparciu dla rodzin wielodzietnych i reformie polityki zwiększania dzietności.

Wybory odbyły się 19 lipca 2007 roku. Przy 77% fre-kwencji Saakjan uzyskał 85% głosów, Mailjan 12,5% gło-sów543. Rezultaty te potwierdziły społeczną zgodę na

543 Выборы президента Нагорного Карабаха выиграл Бако Саакян, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/121268>


375

utrzymanie dotychczasowego kierunku politycznego władz republiki. Niebagatelną rolę odegrało opowiedzenie się opozycji, zwłaszcza wpływowego w Arcachu „Dasznak-cutiunu”, po stronie kandydata obozu władzy. Kandydatu-ra Saakjana miała zagwarantować utrzymanie jedności stanowisk Stepanakertu i Erywania w kwestii rozmów pokojowych. W praktyce, jak oceniał badacz problematyki karabaskiej Thomas de Waal, wybór ten wzmocnił fak-tyczną zależność niezunanej republiki od Armenii, która praktycznie stała się jej prowincją544.

Po wyborach nowy prezydent republiki przyjął dymi-sję gabinetu kierowanego przez długoletniego premiera Danieljana. Mimo znaczących postępów w rozwoju go-spodarczym państwa, Saakjan zdecydował o powierzeniu misji tworzenia rządu innemu politykowi. Zaważyły na tym negatywne oceny polityki wsparcia przedsiębiorczo-ści oraz współpracy z ormiańską diasporą. Nowym pre-mierem został jednogłośnie wybrany przez parlament Araik Arutjunjan, lider zbliżonego do obozu władzy ugru-powania „Wolna Ojczyzna”545.

W latach 2005–2007 dokonały się zmiany na najważ-niejszych stanowiskach w państwie. Zakończyły one waż-ny, trwający dekadę, okres wzmacniania karabaskiej pań-stwowości. Co prawda w tym czasie Arcach nie przybliżył się do uzyskania powszechnego uznania ani nie nastąpił żaden postęp w kwestii uregulowania konfliktu z Azer-bejdżanem, lecz utrzymanie status quo, stosunkowo spra-

544 Саакян: Нагорный Карабах пойдет к признанию суверенитета по пути Косово, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-121338> 545 Новый президент Нагорного Карабаха принял отставку правительства, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/-125263>; Большинство депутатов парламента Нагорного Карабаха одобряют кандидатуру Арутюняна на пост премьера, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/125298>

Rafał Czachor

376

wne funkcjonowanie instytucji państwowych stało się obiektywnym czynnikiem petryfikującym niezależny byt. Odejście z czołowych stanowisk państwowych Górskiego Karabachu Gukasjana, Jesajana i Danieljana dopełnił ko-niec prezydentury Koczariana w Armenii. Nowe kierow-nictwo Górskiego Karabachu, jak i Armenii, gdzie nową głową państwa został Serż Sarkisjan, obrało kontynuację dotychczasowego kierunku rozwoju systemów politycz-nych republiki oraz charakteru stosunków bilateralnych.

Przed zaplanowanymi na maj 2010 roku wyborami do Zgromadzenia Narodowego przyjęty został nowy Ko-deks Wyborczy, który wprowadził obowiązek wpłacania przez kandydatów na deputowanych kaucji oraz obniżył próg wyborczy z 8% do 6% dla partii oraz z 15% do 10% dla koalicji wyborczych. Jednocześnie utrzymano miesza-ną ordynację wyborczą. Do wyborów zgłosiły się 4 ugru-powania: Demokratyczna Partia Arcachu, „Wolna Ojczy-zna”, „Dasznakcutiun” oraz Partia Komunistyczna. Zgło-szenie większej liczby kandydatów przez „Wolną Ojczy-znę” niż Demokratyczną Partię Arcachu było potwierdze-niem zarysowującej się przewagi tego ugrupowania nad dotychczasową „pierwszą partią władzy”. Tym samym ciężar politycznego zaplecza władz przenosił się na „Wol-ną Ojczyznę”. Skutkowało się m.in. wzrostem politycznego znaczenia premiera Arutjunjana, który formalnie zrezy-gnował z przewodniczenia ugrupowaniu jeszcze w 2007 roku. Takiemu obrotowi spraw sprzyjał fakt, że przepro-wadzone przez rząd zmiany dodały dynamiki życiu eko-nomicznemu republiki (coroczne zwiększanie budżetu państwa o ponad 10%), a projekty socjalne (m.in. budowa mieszkań dla ubogich rodzin) dodawały popularności rządzącym.

Na przebiegu kampanii piętno odcisnął fakt, iż ugru-powania, które w 2007 roku poparły kandydaturę Saakja-na na prezydenta wciąż go popierały oraz stanowiły poli-


377

tyczne zaplecze rządu. Tym samym idea wspólnego kan-dydata w wyborach prezydenckich przetrwała do roku 2010, ewoluując w platformę konsensusu w najważniej-szych dla republiki kwestiach. Oprócz nieznaczących róż-nic w rozłożeniu akcentów na poszczególne zagadnienia w programach poszczególnych ugrupowań na spokojny przebieg kampanii przedwyborczej miał wpływ fakt, iż znaczna część startujących kandydatów zajmowała sta-nowiska w aparacie urzędniczym wyższego i średniego szczebla. Jedyna (oprócz pozbawionej istotnego poparcia Partii Komunistycznej) opozycyjna partia „Dasznakcu-tiun”, rozumiejąc bezperspektywiczność w istniejących warunkach geopolitycznych deklarowanego rewolucjoni-zmu, w praktyce również wspierała poczynania władz.

Wybory odbyły się 23 maja 2010 roku, frekwencja wyniosła niecałe 68%. Zwyciężyła je „Wolna Ojczyzna”, którą poparło ponad 44% głosujących, zdobywając 8 mandatów z list partyjnych i 6 w okręgach jednomanda-towych. Kolejne miejsca zajęły: Demokratyczna Partia Arcachu – 27% głosów (5 miejsc z list partyjnych, 2 z ok-ręgów jednomandatowych, „Dasznakcutiun” – 19% gło-sów (odpowiednio: 4 i 2 mandaty w izbie), Partia Komuni-styczna – niecałe 5% głosów i jako jedyna startująca par-tia nie przekroczyła progu wyborczego. 6 mandatów przy-padło kandydatom niezależnym546.

Wybory przyniosły zatem sukces partii premiera Aru-tjunjana oraz w pewnym stopniu dasznakowcom, którzy uzyskali w izbie o 3 miejsca więcej niż przy poprzedniej elekcji. Po wygraniu wyborów parlamentarnych przez „Wolną Ojczyznę” jej lider Arutjunjan został jednogłośnie

546 В Нагорном Карабахе депутаты парламента 5-го созыва полу-чили мандаты, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/arti-cles/169748>

Rafał Czachor

378

poparty przez deputowanych i kontynuował misję szefa rządu.

Wysoki poziom poparcia i zaufania społecznego do władz Republiki Górskiego Karabachu zaczął topnieć w drugiej połowie 2010 roku, gdy odnotowano istotny wzrost cen podstawowych towarów (w tym wzrost cen chleba o 40%). Stało się to przyczyną ożywienia działal-ności opozycji: odżył „Ruch-88” byłego mera Stepanakertu Agabekjana oraz doszło do powstania Partii Pracy i Spra-wiedliwości.

W zaplanowanych na lipiec 2012 roku wyborach pre-zydenckich udział wzięło 3 kandydatów. Oprócz dotych-czasowego prezydenta Saakjana, którego poparły partie rządzące oraz „Dasznakcutiun” i komuniści, w wyborach wziął udział deputowany parlamentu (członek „Dasznak-cutiunu”, lecz startujący bez poparcia tego ugrupowania, za to wspierany przez „Ruch-88”) Witalij Bałasanjan oraz prorektor stepanakerckiej filii Ormiańskiego Uniwersyte-tu Rolniczego Arkadij Sogomonjan547. Program wyborczy Saakjana bazował na wizji kontynuacji dotychczasowej polityki oraz odwoływał się do związków karabaskiego obozu rządzącego z władzami Armenii. Bałasanjan, dawny oficer, uczestnik wojny karabaskiej startował pod hasłem „Narodowi-bohaterowi – bohater-prezydent”, koncentru-jąc się na krytyce poczynań dotychczasowych władz na wszystkich odcinkach: w zakresie polityki społecznej, działań na arenie międzynarodowej oraz w gospodarce548.

Na uprzywilejowaną pozycję przedwyborczą Saakja-na określony wpływ wywarło zwycięstwo w wyborach parlamentarnych w Armenii w maju 2012 roku proprezy- 547 В Нагорном Карабахе партия АРФ "Дашнакцутюн" прекратила сотрудничество с кандидатом в президенты Виталием Баласан-яном, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/207894> 548 Выборы президента Нагорного Карабаха 2012 года, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/209612>


379

denckiej Republikańskiej Partii Armenii. Perspektywa kontynuacji w polityce Armenii znalazła odbicie na polity-ce karabaskiej. Z pewnością sukces dotychczasowych władz miał też być wynikiem słabości opozycji, która nie mając alternatywnego programu politycznego, skłoniła się do poparcia dla obozu rządzącego.

Wybory odbyły się 19 lipca 2012 roku, frekwencja wyniosła niecałe 73%. Saakjana poparło prawie 65% gło-sujących, Bałasanjan uzyskał ponad 31% głosów. Mimo, że zwycięstwo Saakjana było niekwestionowane (Bała-sanjan uznał wybory za wolne, lecz niesprawiedliwe), to uzyskał on wynik dużo gorszy niż w wyborach w 2007 roku. Z kolei faktycznie pozbawiony poparcia partyjnego i nieobecny do tej pory na politycznej scenie Arcachu Ba-łasanjan uzyskał zaskakująco dobry rezultat, co unaoczni-ło rosnący potencjał niezadowolenia z jakości rządów obozu Saakjana ale również nieefektywność całego sys-temu partyjnego.

Wynik wyborczy stał się podstawą do zgłoszenia przez Bałasanjana ambicji utworzenia własnego ugrupo-wania. Mimo że partia taka do końca 2013 roku nie po-wstała, to sam spadek poparcia dla obozu rządzącego i narastanie „masy krytycznej” może być prognostykiem zmian w życiu politycznym Republiki Górskiego Karaba-chu. Wybory prezydenckie w Armenii w lutym 2013 roku, które przyniosły reelekcję Sarkisjanowi wpływają na utrzymanie obecnego status quo w polityce wewnętrznej Górskiego Karabachu.

W świetle powyższego stabilność systemu politycz-nego nieuznanej republiki jest funkcją sytuacji we-wnątrzpolitycznej Armenii oraz międzynarodowego kon-tekstu wokół konfliktu ormiańsko-azerskiego. Na przy-szłość Górskiego Karabachu poważnie rzutuje brak per-spektyw rozwiązania sporu, w którym waży się los kara-baskiej państwowości. W wyniku działań wojennych ani

Rafał Czachor

380

Republika Górskiego Karabachu, ani Republika Azerbej-dżan nie osiągnęły zakładanych celów. Zarówno wynik walk, jak i ich przebieg i podejmowane przez społeczność międzynarodową działania udowodniły że poprzez użycie sił zbrojnych konflikt nie może być rozwiązany, jednak dotychczasowe próby negocjacji pokojowych podejmo-wane poprzez Mińską Grupę OBWE oraz w formacie bez-pośrednich rozmów bilateralnych nie przyniosły wymier-nych rezultatów. Tym samym dopóki w Armenii i Arcachu będzie rządzić klan karabaski, zaś w Azerbejdżanie zwią-zany z rodziną Alijewów klan nachiczewański nie należy oczekiwać istotnych zmian w status quo549. Dalszy rozwój systemu politycznego Republiki Górskiego Karabachu musi być zatem rozpatrywany nie tylko w kontekście re-gionalnego konfliktu z Azerbejdżanem, ale i relacji kara-basko-armeńskich i wydarzeń na scenie politycznej Ar-menii.

549 P. Adamczewski, Przywództwo polityczne na poradzieckim obsza-rze..., op. cit., s. 189.

Rozdział 6

Determinanty przetrwania Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karabachu

Zasadniczym elementem odróżniającym proces roz-woju systemu i charakter życia politycznego Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karabachu od sytuacji Gruzji, Armenii czy Azerbejdżanu jest brak powszechnego uznania ze strony społeczności międzynarodowej. Choć w zasadzie jest to jedyny czynnik wyróżniający systemo-wą specyfikę funkcjonowania nieuznawanych bytów poli-tycznych Kaukazu Południowego od innych państw regio-nu, to przynosi on szereg szczególnie istotnych konse-kwencji dla społecznej i politycznej organizacji ich organi-zmów. Kluczową z nich jest stałe zagrożenie suwerenno-ści w wyniku braku regulacji stosunków (braku trwałego porozumienia pokojowego) z państwem deklarującym zwierzchniość nad danym obszarem. Sprawia to, że sepa-ratystyczne byty nie mają żadnej pewności co do swojej trwałości. Odnowienie walk z Gruzją i Azerbejdżanem mogłoby oznaczać, że wraz z ewentualną porażką Abcha-zja, Osetia Południowa i Górski Karabach przestają istnieć jako odrębne podmioty. Z kolei potencjalne wznowienie walk uwarunkowane jest kontekstem geopolitycznym i gotowością metropolii patronujących parapaństwom do ich dalszego wspierania. Pozostałe czynniki, takie jak pre-zydencki system rządów z dużą rolą sił zbrojnych, wysoki poziom mobilizacji społecznej wydają się pochodną na-pięcia związanego z brakiem powszechnego uznania. Tym samym można skłonić się ku tezie Michaela Rywkina, że

Rafał Czachor

382

istnienie parapaństw w obecnej ich postaci jest w dużej mierze wynikiem konfliktu pomiędzy metropolią wspiera-jącą parapaństwo a państwem macierzystym550.

Z powyższego powodu kwestię czynników warunku-jących istnienie nieuznanych państw oraz determinanty ich stabilności i przyszłości należy rozpatrywać poprzez pryzmat uwarunkowań wewnętrznych, dzieląc je na ist-niejące obiektywnie (bezwzględne, w tym liczba ludności, skład etniczny) oraz zależące od bieżących czynników (względne, w tym system polityczny, poziom poparcia dla niepodległości) oraz uwarunkowań zewnętrznych, a więc kontekstu międzynarodowego (wpływu sytuacji geopoli-tycznej).

Poszukiwanie parametrów, które mogą pomóc w we-ryfikacji stopnia petryfikacji danego bytu politycznego ja-ko odrębnego systemu o cechach państwowości prowadzi do stwierdzenia, że będzie to kategoria stateness – rozu-miana jako zdolność do wypełniania funkcji właściwych państwu (efektywne pełnienie wyłącznej władzy nad lud-nością na określonym terytorium); kategoria statehood, odnosząca się do uznania danego bytu za państwo przez innych uczestników stosunków międzynarodowych551 oraz kategoria politycznej strukturyzacji społeczeństwa, w której mieści się istnienie instytucji państwowych i spetryfikowanych Deutschowskich kanałów przepływów komunikacyjnych, „pasów transmisyjnych” pomiędzy rzą-dzącymi i rządzonymi552. Choć między poszczególnymi parametrami zauważalna jest silna więź, to należy się

550 M. Rywkin, The Phenomenon of Quasi-states, „Diogenes” 2006 vol. 53, nr 2. 551 Por. podrozdział 1.4 Polityczne aspekty uznania niepodległości pańs-twa niniejszej pracy. 552 Polskojęzyczne omówienie koncepcji Karla Deutscha zob.np.: S. Konopacki, Komunikacyjna teoria integracji politycznej Karla Deut-scha, „Studia Europejskie” 1998, nr 1.


383

przychylić do twierdzenia, że pierwszy i drugi parametr odnoszą się głównie do procesu budowy państwa, zaś trzeci i częsciowo drugi – do procesu budowy narodu (na-tionbuilding)553. Więź ta unaocznia fakt silnej współzależ-ności kategorii państwa i narodu554.

Sytuacja trzech nieuznawanych republik kaukaskich wpisuje się w ujęcia teoretyczne, określające determinan-ty stabilności parapaństw555. Koncepcje zaproponowane przez przywoływanego wcześniej Påla Kolstø oraz Dova Lyncha odnoszą się do uwarunkowań wewnętrznych oraz zewnętrznych. Mogą one służyć jako podstawa dla wery-fikacji sytuacji Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karabachu.

Zdaniem Kolstø istnienie i stabilność parapaństwa jest określana przez pięć czynników: a) poparcie ludności dla nieuznanych państwowości; b) bazowanie parapań-stwa na sile militarnej jako podstawie niezależności; c) ogólna słabość państwa od którego dokonano secesji; d) wsparcie metropolii, które może być ukryte bądź jaw-ne; e) brak lub słabe i nieskuteczne zaangażowanie spo-

553 Е.Ю. Мелешкина, op. cit., s. 18-19. 554 Zagadnienie to m.in. badał w latach 60. John Nettl. Dowodził on względności kategorii państwa, które to może być rozpatrywane po-przez trzy pryzmaty: historyczny, intelektualny i kulturowy. Nettl stwierdzał, że kategoria państwowości (stateness) i narodu są zmien-nymi niezależnymi od siebie. J.P. Nettl, The State as a Conceptual Variable, „World Politics” 1968, nr 20. 555 Krótkie, lecz bardzo wartościowe opracowanie istniejących w litera-turze przedmiotu podejść do zagadnienia trwałości parapaństw (w definicji autora przytaczanego tekstu: quazipaństw) zawiera ar-tykuł: M. Kosienkowski, Pojęcie i determinanty stabilności quazipańs-twa, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2008. Praca ta syntezuje przedstawione poniżej podejścia teoretyczne do kwestii sta-bilności nieuznawanych parapaństw.

Rafał Czachor

384

łeczności międzynarodowej w proces regulacji konfliktu wokół parapaństwa556.

Z kolei Lynch wyróżnia czynniki o charakterze we-wnętrznym i zewnętrznym. Do wewnętrznych należy: a) bezwzględne dążenie do zdobycia międzynarodowego uznania za niepodległe państwo; b) determinacja władz, by przetrwać, bez względu na cenę i skalę trudności; c) silne poczucie niepewności i zagrożenia bezpieczeń-stwa. Do zewnętrznych determinant warunkujących poło-żenie parapaństw zdaniem badacza należy: a) słabość państw macierzystych i nieefektywność działań reintegra-cyjnych; b) wykorzystanie faktu secesjonizmu na potrzeby rywalizacji wewnątrzpolitycznej; c) polityczna i ekono-miczna nieatrakcyjność państw macierzystych (niski po-ziom rozwoju gospodarczego, ekstremizm, nieprzestrze-ganie praw człowieka); d) wsparcie zewnętrzne udzielane parapaństwu przez metropolię557.

Analiza czynników wewnętrznych i zewnętrznych de-terminujących położenie Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karabachu pozwala na stwierdzenie, że są one stosunkowo stabilnymi bytami politycznymi, choć w przy-padku Osetii Południowej podstawy dla funkcjonowania w postaci niepodległego państwa są słabsze niż w dwóch pozostałych przypadkach.

6.1 Czynniki wewnętrzne Dążenie do powszechnego uznania, brak alternatywy

dla niepodległości Przesłanki natury historycznej i etnopolitycznej były

głównymi motywami zainicjowania dążeń separatystycz-nych w Abchazji, Osetii Południowej i Górskim Karabachu.

556 P. Kolstø, op. cit. 557 D. Lynch, Engaging Eurasia’s Separatist States. Unresolved Confl icts and De Facto States, Washington 2004


385

Przekonanie o konieczności opuszczenia państw macie-rzystych – Gruzji i Azerbejdżanu – bazowało na suprema-cji idei narodowej. Społeczeństwa trzech południowokau-kaskich parapaństw gotowe były ponieść bardzo wysokie koszty związane z prowadzeniem działań zbrojnych i ro-zerwaniem dotychczasowych więzi politycznych i gospo-darczych, dążąc do najważniejszego celu – zachowania własnej tożsamości etnicznej558. Działania te doprowadzi-ły do powstania organizmów politycznych posiadających właściwe państwom atrybuty. Nie są to bowiem, jak już wspomniano, „bandyckie enklawy, którym nie jest po-trzebna symbolika państwowa czy legitymacja do spra-wowania władzy”, lecz dobrze zorganizowane, posiadają-ce konstytucję i sformalizowane struktury społeczne, dą-żące do realizacji interesów socium w postaci państwowej suwerenności.

Podkreślić trzeba wysoki poziom organizacji połu-dniowokaukaskich parapaństw (najniższy w przypadku Osetii Południowej, gdzie wysoka represyjność systemu nie przekłada się na jego trwałość). Formalnie wszystkie podmioty są unitarnymi republikami prezydenckmi z uk-ształtowanymi i funkcjonującymi organami władzy usta-wodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Przyjęły one konstytucje, które deklarują je jako państwa prawa, bu-dowane na zasadach demokracji i poszanowania praw człowieka, choć zgodnie z kaukaską specyfiką istota sto-sunków społecznych i politycznych opiera się na modelu klanowo-korporacyjnymi i patrymonializmie559.

Skomplikowane relacje dążących do niepodległości narodów z państwami macierzystymi poważnie rzutują na perspektywy dialogu i budowy wzajemnego zaufania. Trudne do wyobrażenia na gruncie stosunków etnicznych

558 С.М. Маркедонов, СНГ-2..., op. cit. 559 Ф.А. Казин, op. cit.

Rafał Czachor

386

konsekwencje ewentualnego procesu reintegracji para-państw, jak i brak woli ku temu społeczeństw Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Karabachu, sprawiają, iż ich władze stale dążą do zdobycia międzynarodowego uznania a sama idea suwerenności nie ma alternatywy. W żadnym z trzech podmiotów nie działają partie poli-tyczne ani wpływowi politycy, którzy nawoływaliby do włączenia republik w skład Gruzji czy Azerbejdżanu. Po-stawa taka byłaby traktowana jako najcięższa zdrada przeciwko narodowi.

W świadomości Abchazów i karabaskich Ormian obecne status quo jest w pełni akceptowalne. Głoszona przez nich niepodległość obu republik zaspokaja aspiracje narodowe, więzi z metropoliami zapewniają względne bezpieczeństwo i nie przekładają się na ingerencję w wewnętrzne stosunki międzyklanowe. Choć władze Osetii Południowej formalnie wnioskują o jej włączenie w skład Rosji, to istniejące ścisłe więzi z Osetią Północną oraz potężne wsparcie z budżetu rosyjskiego sprawia, że istniejący stan również dla Cchinwali jest akceptowalny. W tej sytuacji trudno snuć wizje alternatywne dla zacho-wania niepodległości i nie można mówić o tym, by pojawi-ły się w społeczeństwach trzech parapaństw tendencje ku degradacji posiadanego statusu560.

560 Wyjątkiem może być jedynie Osetia Południowa, dla której klu-czowa jest idea połączenia z Osetią Północną. Jest ona zarówno normą konstytucyjną, jak i powszechną wolą obywateli. Jako że nie można sobie wyobrazić wystąpienia Osetii Północnej ze składu Federacji Ro-syjskiej i powołania przez nią wraz z Osetią Południową odrębnego państwa, realizacja powyższego postulatu może się odbyć jedynie dro-gą wchłonięcia Osetii Południowej przez Północną i funkcjonowanie ja-ko jeden podmiot federacji.


387

Poparcie ludności dla niepodległości, konsolidacja spo-łeczeństwa i wysoki poziom mobilizacji społecznej

Absolutyzacja idei niepodległości jest zatem głównym elementem konsolidującym społeczności parapaństw oraz źródłem mobilizacji społecznej. Społeczeństwa trzech podmiotów są świadome, że osłabienie poziomu zaanga-żowania w obronę niepodległości może mieć fundamen-talnie ważne konsekwencje – ewentualne odnowienie walk z Gruzją i Azerbejdżanem niosłoby śmiertelne zagro-żenie dla ich państwowości i fizycznego przetrwania. Stan ten powoduje, iż rozwiązania ustrojowe, jak i całe życie społeczno-polityczne Górskiego Karabachu, w znacznym stopniu Osetii Południowej oraz częściowo Abchazji prze-biega w „reżimie wojennym”. Materializuje się on w roz-wiązaniach ustrojowych: silnej, dominującej nad syste-mami politycznymi prezydenturze i centralizacji władzy z kluczową rolą resortów siłowych oraz oficerów, którzy piastują ważne urzędy państwowe oraz akceptacji dla takiego stanu w społeczeństwie i jego wysokiej samoor-ganizacji.

Utrzymujące się niebezpieczeństwo utraty własnej państwowości odbija się na wysokich wskaźnikach party-cypacji politycznej oraz powszechnym zaangażowaniu obywateli na rzecz obrony suwerenności. Idea niepodle-głości konsoliduje narody, a obok niej ważnym czynni-kiem jest stosunkowo niski poziom podziałów socjopoli-tycznych.

W specyficznych warunkach Kaukazu podział socjo-ekonomiczny można utożsamiać (bądź zastępować) po-działem klanowym – w przypadku trzech parapaństw naj-większe znaczenie posiada on w Abchazji, gdzie rywaliza-cja polityczna obejmuje klan gudaucki i oczamczyrski. Mimo okresowych zamachów (np. zorganizowany przez klan gudaucki zamach na Aleksandra Ankwaba), świad-

Rafał Czachor

388

czących o żywotności podziału, nie przyczynił się on do destabilizacji istniejącego od 2004 roku status quo.

Tabela 1. Podziały socjopolityczne w nieuznawanych republikach Kaukazu Pd. na tle innych państw regionu podział

socjo-ekono-no-miczny (klano-no-wość)

po-dział reli-gijny

podział kultu-rowo-etnicz-ny

po-dział cen-trum-pery-ferie

liczba wymiamia-rów podziadzia-łów

Gruzja U U D U 2,5 Azerbejdżan U - D U 2,0 Abchazja U M U M 1,5 Osetia Pd. M - U M 1,0 Armenia U - - M 0,75 Górski Ka-rabach

- - - - 0

Legenda: przyjęto czterostopniową skalę doniosłości po-działu: D – duży (1,0), U – umiarkowany (0,5), M – mały (0,25), lub brak (0).

Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem metodolo-gii: R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej – ciągłość i zmiana. Studium porównawcze, Wrocław 1996, s. 221.

W dwóch pozostałych nieuznawanych republikach jego znaczenie jest nieco mniejsze: w przypadku Osetii Południowej mówiło się o klanie Eduarda Kokojty i poje-dynczych, słabszych grupach z nim rywalizujących. W Ar-cachu podział klanowy w takiej postaci jak w Abchazji nie występuje w ogóle – można skłonić się ku tezie, że ze względu na doświadczenie historyczne i lokalną tożsa-mość całe społeczeństwo karabaskie stanowi jeden klan.

Względna homogeniczność etniczna i marginalizacja w życiu społecznym Abchazji i Osetii Południowej Gruzi-


389

nów sprawia, że podział religijny i kulturowy odgrywa w nich niewielką rolę. W przypadku Górskiego Karabachu w latach 90. doszło do dużo poważniejszych niż w Ab-chazji i Osetii Południowej zmian w strukturze etnicznej – w zasadzie wszyscy Azerowie opuścili jego obszar bądź zginęli, w rezultacie czego jest on jednolity etnicznie, reli-gijnie i kulturowo. Ze względu na specyfikę trzech repu-blik, ich niewielki obszar, zasadniczo agrarny charakter i brak ośrodków wielkomiejskich, nie odgrywa w nich większej roli podział centrum-peryferie. W Abchazji i Osetii Południowej w podział ten wpisuje się istnienie gruzińskich enklaw, choć w praktyce ich potencjał desta-bilizacyjny dla parapaństw jest obecnie niezbyt znaczący.

Porównując podziały socjopolityczne w parapańs-twach do analogicznych parametrów odnoszących się do sytuacji Gruzji i Azerbejdżanu, należy zauważyć, że w powszechnie uznanych państwach ich znaczenie – m.in. ze względu na większą liczbę ludności, jej zróżnicowanie etniczne i kulturowe – jest znacznie większe. Ogółem spo-łeczeństwa nieuznawanych republik są bardziej jednolite etnicznie i kulturowo oraz mniej liczne. Sprawia to, że są bardziej zwarte, niepodatne na wewnętrzne próby rozbi-cia oraz gotowe do obrony własnych interesów.

Warty odnotowania jest fakt, że funkcjonowanie opartych na silnej władzy wykonawczej i mobilizacji spo-łecznej „reżimów wojennych” nie koliduje z pluralizmem życia politycznego zakaukaskich parapaństw. Dochodzi w nich do alternacji rządzących, elity władzy, opierając się na czynniku klanowym reprodukują swoje kadry, odby-wają się alternatywne wybory, nierzadko z trudnym do przewidzenia rezultatem. W każdej z nieuznawanych re-publik wyborom towarzyszy rzeczywista walka pomiędzy politycznymi konkurentami. Dochodzi także do poważ-nych kryzysów konstytucyjnych, z których lokalne spo-

Rafał Czachor

390

łeczności wychodziły drogą konstruktywną, nie podważa-jąc podstaw ustrojowych.

Klanowość, niski poziom życia, problemy społeczne Powyższe czynniki niewątpliwie pozytywnie wpływa-

ją na perspektywy przetrwania zakaukaskich parapaństw. Wytrwałe dążenie do niepodległości i zdobycia międzyna-rodowego uznania przy wysokim zaangażowaniu spo-łecznym i efektywnych rozwiązaniach ustrojowych sprzy-ja Abchazji, Osetii Południowej i Arcachowi w zabiegach o suwerenność. Jednocześnie we wszystkich wymienio-nych podmiotach istnieją wewnętrzne czynniki osłabiają-ce efektywność ich systemów politycznych i szanse mo-dernizacji.

Jeszcze w czasach istnienia Związku Radzieckiego re-publiki kaukaskie wyróżniały się powszechnością szarej strefy gospodarczej i korupcją w szeregach biurokracji. W przypadku parapaństw w okresie transformacji syste-mowej procedery te faktycznie zostały zalegalizowane, gdyż ich masowa skala i częstotliwość stały się nieodłącz-nym elementem społecznej rzeczywistości. Zniszczenia wojenne, załamanie gospodarek, reglamentacja dóbr oraz samowola osób związanych z resortami siłowymi, choć są coraz bardziej wspomnieniem lat 90., to jednak odciskają określone piętno na życiu Abchazji, Osetii Południowej oraz w pewnym stopniu Górskiego Karabachu.

Najważniejszą przyczyną trudności w modernizacji nieuznawanych republik kaukaskich pozostaje klanowość społeczeństw. Dążenie poszczególnych klanów do utrzy-mania posiadanej pozycji politycznej i ekonomicznej w za-sadzie wyklucza przeprowadzenie gruntownych reform. Stan ten konserwuje niski poziom życia i jego pochodną – obecnie ukryty, aczkolwiek kumulujący się – poziom na-pięć społecznych i międzyetnicznych. Sytuacja nie jest tak poważna jak na Kaukazie Północnym, gdzie te same pro-


391

blemy destabilizują najbiedniszejsze z rosyjskich regio-nów: Czeczenię, Inguszetę, Adygeję czy Dagestan, jednak pokazuje możliwy scenariusz rozwoju. W tym kontekście czynnikiem poniekąd równoważącym sytuację para-państw pozostaje kompromis pomiędzy klanami. Na sta-bilność sytuacji politycznej w Abchazji, najbardziej podat-nej na niepokoje, wpływa równowaga pomiędzy dwoma czołowymi klanami politycznymi republiki – gudauckim i oczamczyrskim, która została osiągnięta w 2004 roku i trwa do tej pory.

Również inne problemy wewnętrzne nie stanowią specyfiki trzech parapaństw, lecz mają charakter właści-wy wszystkim republikom zakaukaskim jak i północno-kaukaskim podmiotom Federacji Rosyjskiej. Jest to wysoki poziom napięcia w stosunkach międzyetnicznych – doty-czy przede wszystkim Abchazji i Osetii Południowej, gdzie wciąż istnieją skupiska zwartego osadnictwa gruzińskie-go, korupcja obecna na wszystkich szczeblach władzy, nadmierna koncentracja pełnomocnictw w rękach egze-kutywy, poważna słabość samorządu terytorialnego561. Łączy się to z problemami społeczno-ekonomicznymi: niskim poziomem życia spowodowanym powszechnym bezrobociem562, powojenną deindustralizacją, która niesie brak perspektyw ekonomicznych, rozwojem szarej strefy gospodarczej i istnieniem struktur przestępczych (w ma-łym stopniu przestępczość dotyczy Górskiego Karabachu).

Słabość gospodarek poszczególnych parapaństw i problemy społeczne są przezwyciężane w wyniku obec-

561 Samorząd terytorialny stosunkowo sprawnie działa w Górskim Karabachu, podczas gdy w Osetii Południowej dokonano nowelizacji konstytucji i przeniesiono moment jego wprowadzenia na początek 2014 roku. 562 Szacowany poziom PKB per capita wg parytetu siły nabywczej wynosi około 3000 USD w Abchazji i Górskim Karabachu oraz 2000 USD w Osetii Południowej.

Rafał Czachor

392

nego wśród obywateli przekonania o konieczności wyrze-czeń w okresie budowy własnej państwowości i zagro-żenia odnowieniem konfliktu zbrojnego. Wraz z ewen-tualną stabilizacją sytuacji kwestie problemowe w coraz większym stopniu mogą wpływać na system polityczny.

6.2 Czynniki zewnętrzne Słabość i nieatrakcyjność państwa macierzystego Separatyzmy abchaski, południowoosetyjski i kara-

baski wybuchły w momencie, gdy Związek Radziecki znaj-dował się w fazie liberalizacji życia politycznego. Korzy-stały zatem one z tych samych warunków stwarzanych przez pierestrojkę, co i separatyzm gruziński czy azerski. Zakaukaskie ruchy narodowe rozwijały się według po-dobnego scenariusza, rekrutując się początkowo ze śro-dowisk opozycyjnych i włączając sprzyjające idei niepod-ległości osoby z nomenklatury. Tym samym punkt wyjścia do budowy niepodległego państwa w Abchazji, Gruzji, Górskim Karabachu czy Azerbejdżanie w latach 1990–1991 był niemalże wspólny. Można zatem stwierdzić, że współczesne państwowości Kaukazu Południowego – zarówno powszechnie uznanie, jak i parapaństwa – rozwi-jały się samodzielnie. Derogowanie przez Tbilisi i Baku wszystkich aktów prawa stanowionego w czasach ra-dzieckich, oznaczające likwidację autonomii abchaskiej, południowoosetyjskiej i karabaskiej, było bezpośrednią przyczyną ogłoszenia niepodległości w Suchumi, Cchinwa-li i Stepanakercie. Choć początkowo separatyści widzieli swoją przyszłość w składzie ZSRR, faktyczny rozpad pań-stwa związkowego oznaczał, że doprowadzają oni do po-jawienia się niepodlegających strukturom zwierzchnim bytów politycznych. Na mocy powyższego można konsta-tować, że trzy parapaństwa od początku swojego istnienia nie miały formalnoprawnych związków z niepodległą Gruzją i Azerbejdżanem. Tak więc nie oddzieliły się one od


393

tych państw, lecz wraz z rozpadem poprzedniego systemu zerwały dotychczasowe więzi o charakterze politycznej zależności od państwa macierzystego563.

Podjęte przez władze Gruzji i Azerbejdżanu zbrojne próby zapewnienia integralności terytorialnej państw zakończyły się niepowodzeniem. Porażki w wojnach do-wodziły nieskuteczności podejmowanych przez Tbilisi i Baku prób przywrócenia kontroli nad separatystycznymi obszarami oraz są najważniejszym argumentem na rzecz słabości państw macierzystych. Mimo że budżety Gruzji i Azerbejdżanu oraz ich wydatki na wojskowość są dużo większe niż budżety parapaństw, ewentualna kolejna kon-frontacja zbrojna z separatystami niekoniecznie przynio-słaby sukces Tbilisi i Baku. Braki infrastrukturalne i finan-sowe w dziedzinie obronności parapaństwa rekompensu-ją determinacją i wsparciem metropolii564.

Na słabość Gruzji i Azerbejdżanu składa się również brak efektywnego międzynarodowego poparcia dla dzia-łań reintegracyjnych oraz brak wpływowych patronów (w odróżnieniu od istnienia patronów parapaństw), któ-rzy oficjalnie lub nieoficjalnie mogliby wesprzeć takie próby. Prozachodnia polityka Micheila Saakaszwili za-ostrzyła relacje z Rosją, nie przynosząc wymiernych re-kompensat w stosunkach z Sojuszem Północnoatlantyc-kim i Unią Europejską. Podjęta w kwietniu 2008 roku na

563 Andriej Sacharow snuł paralelę pomiędzy wielonarodowym ZSRR i wielonarodową Gruzją jako „małym imperium”, którego narody, po-dobnie jak Gruzni, mają prawo do suwerenności. Por.: А.Л. Чечевиш-ников, Казус Косова и перспективы Закавказья, „Международные процессы” 2007, nr 2 (14). 564 W przypadku Górskiego Karabachu dowodzi tego starcie w dniach 3-4 marca 2008 roku, gdy w związku z napiętą atmosferą po wyborach w Armenii siły azerskie postanowiły sprawdzić czujność sił ormiań-skich. W walkach pod Lewonarchem atakujące siły azerskie poniosły porażkę – zginęło około 15 żołnierzy, podczas gdy straty po stronie karabaskiej ograniczyły się do 2 rannych.

Rafał Czachor

394

bukareszteńskim szczycie decyzja NATO o odłożeniu w czasie członkostwa Gruzji w tej organizacji, a następnie wojna sierpniowa obiektywnie osłabiły międzynarodową pozycję Tbilisi. Co jeszcze boleśniejsze dla Gruzji, osłabie-nie to bezpośrednio powiązane było ze wzmocnieniem separatystycznych działań w Abchazji i Osetii Południo-wej, jednoznacznie popartych przez Rosję. Niekorzystne położenie Tbilisi w sprawie separatyzmów pogłębiał w ostatnich latach poważny kryzys wewnątrzpolityczny. Niejednoznaczne stanowiska gruzińskich polityków w kwestii ułożenia stosunków z Moskwą, a w konsekwen-cji i przyszłości Abchazji i Osetii Południowej, uniemożli-wiły wpracowanie jednolitej polityki, wzmacniając trwa-jący od sierpnia 2008 roku status quo. Umiarkowane de-klaracje nowego prezydenta Gruzji Giorgi Margwelaszwili chęci rozwoju bliskich stosunków z Unią Europejską i ocieplenia relacji z Rosją nie przyniosły do tej pory wy-miernych efektów w kwestii integralności terytorialnej państwa565.

Inaczej sytuacja wygląda w Azerbejdżanie, który od początku funkcjonowania jako niepodległe państwo dy-stansuje się od Rosji i krytycznie ocenia rosyjską aktyw-ność na Kaukazie. Mimo że ze względu na dostawy surow-ców energetycznych Baku utrzymuje poprawne stosunki z państwami europejskimi oraz Stanami Zjednoczonymi i NATO, to jednak nie przekłada się to na bliższe politycz-no-militarne związanie republiki ze strukturami euro-atlantyckimi. W praktyce oznacza to, że jedynym sojusz-nikiem Azerbejdżanu jest Turcja. Niezależnie od tego, iż istotnym komponentem polityki zagranicznej obu państw 565 Г. Маргвелашвили обещал продолжить путь на интеграцию с Европой и НАТО, <http://www.rbc.ru/rbcfreenews/201311171-41644.shtml>; szerzej: K. Zasztowt, Polityka zagraniczna koalicji Gru-zińskie Marzenie: kontynuacja czy zmiana priorytetów?, „Sprawy Mię-dzynarodowe” 2013, nr 1.


395

jest antyormiańskość, Ankara nie ma możliwości dopro-wadzenia do rozwiązania konfliktu karabaskiego zgodnie z oczekiwaniami władz Azerbejdżanu.

Zarówno Gruzja jak i Azerbejdżan nie są dla obywate-li i elit politycznych parapaństw atrakcyjną alternatywą dla niepodległości. W obu republikach odnotowywany jest wysoki poziom nastrojów nacjonalistycznych i rewanży-stowskich, co powoduje że trudno sobie wyobrazić poko-jową koegzystencję Abchazów i Osetyjczyków w jednym państwie z Gruzinami oraz karabaskich Ormian w Azer-bejdżanie. Ze względu na to, że dla nacjonalizmu gruziń-skiego przynależność do narodu wyznacza pokrewień-stwo i więzy krwi, niemożliwa była i taką pozostaje inte-gracja abchaskich i południowoosetyjskich elit politycz-nych z elitami Gruzji. Z powodu rozumienia przez Gruzi-nów pojęcia narodu gruzińskiego wyłącznie w kate-goriach etnicznych, szeregowi Abchazowie i Osetyjczycy mogą czuć się w państwie gruzińskim obco566.

W przypadku Gruzji, gdzie różnice pomiędzy wspo-mnianymi narodami na gruncie kulturowym nie tak ol-brzymie jak w przypadku Ormian i Azerów, istotnym czynnikiem odpychającym Abchazów i Osetyjczyków od Tbilisi jest sytuacja gospodarcza Gruzji. Wpływ na to zja-wisko ma zarówno doświadczenie historyczne, jak i stan obecny gruzińskiej gospodarki. W czasach ZSRR sytuacja Abchazji i Osetii Południowej była zgoła odmienna – sto-sunkowo dobra sytuacja materialna w Abchazji była po-chodną rozwiniętego sektora turystycznego, podczas gdy agrarna Osetia Południowa pozostawała najbardziej zaco-faną częścią Gruzji. Zarówno względnie lepsza jak i gorsza 566 Z. Cierpiński, Konflikty zbrojne w Abchazji i Południowej Oseti a wyb-rane problemy bezpieczeństwa w stosunkach gruzińsko-rosyjskich [w:] Z.J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz (red.), op. cit., s. 350-351; s. 14; F. Splidsboel, Russian power and South Ossetian conflict, Copenhagen 2009, s. 14.

Rafał Czachor

396

względem Gruzji kondycja ekonomiczna obu obszarów separatystycznych działała na niekorzyść utrzymania związków z państwem macierzystym, które nie mogło im wiele zaoferować.

Mimo że Gruzja od 2003 roku notuje istotny wzrost gospodarczy, to wciąż poważnym problemem społecznym pozostaje powszechne ubóstwo, które dotyka prawie 28% obywateli, wysoki poziom bezrobocia, brak polityki sekto-rowej, która doprowadziła rolnictwo (tak ważne dla Ab-chazji i Osetii Południowej) do zapaści567. Gruzja nie może Abchazom i Osetyjczykom zaproponować konkurencyj-nych wobec rosyjskich świadczeń socjalnych, będących dla wielu rodzin ważnym źródłem dochodów568. Z kolei czynnikiem odstręczającym Ormian Karabachu od pań-stwa azerskiego jest nie czynnik gospodarczy, gdyż pod tym względem Azerbejdżan jest liderem regionu569, lecz trudne doświadczenie historyczne oraz różnice cywiliza-cyjne, związane zarówno z przynależnością do innych krę-

567 M. Matusiak, Gruzińskie wybory. Między silnym państwem a demokracją, „Punkt Widzenia OSW” 2012, nr 29, s. 39-40; D. Lynch, Why Georgia matters, „Chaillot Paper” 2006, nr 86, s. 33, <www.iss.-europa.eu/fr/publications/detail-page/article/why-georgia-matters> 568 Ponad 90% obywateli Abchazji i Osetii Południowej posiada rów-nież obywatelstwo rosyjskie. Umożliwia to korzystanie z rosyjskich emerytur, które są wyższe niż podobne świadczenia wypłacane w Gruzji. Warto odnotować, że prezydent Margwelaszwili po para-fowaniu umowy stowarzyszeniowej z UE w listopadzie 2013 roku stwierdził, że poprzez zacieśnianie kontaków z UE Gruzja będzie dążyć do odbudowy kontaktów z Abchazją oraz Osetią Południową. Można odczytywać to jako zapowiedź rozwoju pokojowego planu reintegracji separatystycznych obszarów drogą rozwoju współpracy ekonomicznej i społecznej. Маргвелашвили: Грузия улучшит отношения с Абхаз-ией и Южной Осетией с помощью ЕС, Кавказский узел, <www.kav-kaz-uzel.ru/articles/234352/> 569 PKB per capita wg parytetu siły nabywczej w 2012 roku wynosił: w Azerbejdżanie – 10478 USD; w Gruzji – 5930 USD, w Armenii – 5838 USD.


397

gów kulturowych i religijnych, jak i powszechne wśród Ormian przekonanie o kulturowej wyższości nad sąsia-dami i dążenie do wyraźnego odgrodzenia się od świata islamu.

W pewnym stopniu nieatrakcyjność państwa macie-rzystego determinuje również charakter ich reżimów poli-tycznych. Zgodnie ze wskaźnikami rankingu Freedom Ho-use Index żadne z państw regionu zakaukaskiego nie jest zaliczane do kategorii państw wolnych.

Tabela 2. Demokratyczność reżimów politycznych nie-uznawanych republik Kaukazu Pd. na tle innych państw regionu (na bazie Freedom House Index 2013) państwo wskaźnik

wolności politycznych

wskaźnik wolności obywatel-skich

ocena reżi-mu

Gruzja 3 3 częściowo wolny

Abchazja 4 5 częściowo wolny

Armenia 5 4 częściowo wolny

Górski Ka-rabach

5 5 częściowo wolny

Azerbejdżan 6 5 brak wolno-ści

Osetia Po-łudniowa

7 6 brak wolno-ści

Legenda: ocena 1 – najwyższy wskaźnik wolności; ocena 7 – najniższy wskaźnik wolności

Źródło: Freedom in the World 2013. Democratic break-throughs in the balance, <www.freedomhouse.org/sites/defa-ult/files/FIW%202013%20Booklet_0.pdf>

Mimo że na jego czele w tej kategorii spośród repu-blik kaukaskich znajduje się Gruzja, to działania podjęte

Rafał Czachor

398

przed obóz Saakaszwili pod hasłem sanacji państwa w praktyce sprowadziły się do wyhamowania reform, centralizacji władzy, ograniczania pluralizmu i wyraźnego regresu w kwestii przestrzegania standardów demokraty-cznego państwa prawa570. W tym zakresie przeciwny trend – postępującej demokratyzacji – notowany jest w Abchazji i obecnie jej system demokratycznością coraz mniej ustępuje Gruzji. Także Osetia Południowa po odej-ściu Eduarda Kokojty przejawia tendencje demokratyza-cyjne. Z kolei w przypadku Górskiego Karabachu poziom wolności politycznych jest wyższy niż w Azerbejdżanie, który jest zaliczany do państw całkowicie pozbawionych wolności.

Tym samym niewielkie różnice ustrojowe nie mogą być wykorzystane jako atut w przyciąganiu społeczeństw parapaństw na rzecz Gruzji i Azerbejdżanu. Ze względu na kulturowe uwarunkowania regionu nawet ewentualne tendencje demokratyzacyjne nie będą odgrywały istot-niejszej roli w tej materii.

Wsparcie metropolii Zaangażowanie Federacji Rosyjskiej w Abchazji

i Osetii Południowej można tłumaczyć w kontekście zna-czenia regionu Kaukazu Południowego jako strategiczne-go skrzyżowania szlaków transportowych, prowadzących znad Morza Kaspijskiego (a poprzez to morze – z Azji Środkowej) do Europy oraz blisko z tym związaną polity-ką energetyczną. W tym kontekście występowanie Kremla w roli metropolii wobec obu wspomnianych parapaństw jest funkcją rosyjskiej polityki globalnej i regionalnej571.

570 M. Matusiak, op. cit., s. 19. 571 Szerzej: I. Topolski, Interesy Federacji Rosyjskiej wobec państw Południowego Kaukazu, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wscho-dniej” 2012, zeszyt 2;


399

Prawdopodobnie władze Rosji nie angażowałyby się w poparcie ruchów separatystycznych, gdyby nie fakt, że Kaukaz stał się obecnie – podobnie jak było to w XVIII i XIX wieku – jednym z głównych obszarów rywalizacji światowej.

Pod względem militarnym Rosja od pierwszej połowy lat 90. zaangażowana była w Abchazji i Osetii Południo-wej572. Obecność wojskowa armii rosyjskiej w punktach zapalnych wynikała z rezygnacji społeczności międzyna-rodowej z wysłania w 1994 roku wspólnych sił, co skut-kowało faktycznym przeniesieniem odpowiedzialności za zachowanie pokoju w prowincjach na Kreml. W zamian za gwarancję utrzymania Abchazji w składzie Gruzji, Rosja osiągnęła wejście zakaukaskiej republiki w skład WNP oraz zgodę na rozmieszczenie rosyjskich wojsk na terenie republiki. Osiągnięte status quo oznaczało funkcjonowanie Abchazji ze wszystkimi atrybutami suwerenności przy pozostawaniu de iure częścią Gruzji573. Obranie proza-chodniego kursu przez gruzińskie kierownictwo stało się przyczyną wykorzystywania wpływów w Abchazji i Osetii Południowej do realizacji polityki niedopuszczenia wyj- 572 Niezależnie od obecności wojsk rosyjskich w obu parapaństwach w postaci sił pokojowych, na mocy porozumienia rosyjsko-gruziń-skiego odnośnie członkostwa Tbilisi w WNP i Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, wojska rosyjskie stacjonowały w Gruzji. Było to nie tylko zgodne z interesem geopolitycznym Rosji, ale i tańsze niż zmiana dyslokacji oddziałów, stacjonujących tam od czasów ZSRR (w przypadku bazy w Achalkalaki – od 1910 roku). Ich wyprowadzenie z Gruzji następowało stopniowo na mocy traktatu CFE o konwencjo-nalnych siłach zbrojnych w Europie, zakończyło się latem 2007 roku. B. Lo, Russian Foreign Policy in the Post-Soviet Era. Rality, Illusion and Mythmaking, New York 2002, s. 143; R. Sakwa, Russian politics and society, London-New York 2008, s. 399; P. Reszka, Żegnajcie rosyjscy żołnierze, „Rzeczpospolita” z dn. 22.01.2006 r. 573 A. Bryc, Rosja w XXI wieku, Warszawa 2008, s. 51; А. Крылов, Грузино-абхазский конфликт: роль внешнего фактора, „Централь-ная Азия и Кавказ” 2001, nr 4 (16).

Rafał Czachor

400

ścia Gruzji z orbity rosyjskich wpływów. Prowadzona przez lata w sposób niejawny polityka wspierania abcha-skich tendencji separatystycznych na gruncie politycz-nym, militarnym i gospodarczym nabrała otwartego cha-rakteru, czego najjaskrawszym przejawem było wsparcie w wojnie sierpniowej i uznanie niepodległości574.

W przypadku Osetii Południowej rosyjska obecność wojskowa bazowała na gruzińsko-rosyjskim porozumie-niu z czerwca 1992 roku w sprawie powołania miesza-nych sił pokojowych, mających nadzorować zawieszenie broni. Rosyjskim wpływom politycznym w parapaństwie służyła silna więź łącząca Osetyjczyków, zacieśnianie kon-taktów i relacji gospodarczych pomiędzy Osetią Połnocną i Południową było na rękę władzom rosyjskim.

W praktyce rosyjskie zaangażowanie w funkcjono-wanie parapaństw ma swoje źródła w chęci kontrolowa-nia obszaru Kaukazu Południowego i wpisuje się w posta-nowienia Strategii bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej do 2020 roku575. Udzielane Suchumi i Cchinwali wsparcie polityczne, militarne i ekonomiczne ma zatem na celu w pierwszej kolejności zapewnienie bezpieczeństwa Rosji576. Zmiana stanowiska Kremla wobec Gruzji może

574 Szerzej: Abkhazia: the Long Road to Reconciliation, “Europe Report” 2013, nr 224, <www.isn.ethz.ch/Digital-Library/Publications/Detail/-?lng=en&id=163170> 575 Jeszcze w 2000 roku głównym zadaniem Rosji pozostawało utrzymanie pozycji w regionie. Notowany od początku XXI wieku wzrost gospodarczy Rosji oraz pokonanie separatyzmu czeczeńskiego i stosunkowo stabilna sytuacja na Kaukazie Północnym skłoniła kie-rownictwo rosyjskie do podejmowania aktywnych działań na rzecz zwiększenia wpływów. Стратегия национальной безопасности Рос-сийской Федерации до 2020 года, <www.scrf.gov.ru/documents/-99.html>; por. А. Малашенко, Постсоветские государства Юга и ин-тересы Москвы, „Pro et Contra” 2000, tom 5, nr 3. 576 Kwestie współpracy bilateralnej Rosji z dwoma nieuznawanymi republikami regulują dokumenty z 24 listopada 2008 roku o podobnej


401

potencjalnie pociągnąć za sobą rezygnację ze wspierania władz abchaskich i południowoosetyjskich. Na uwagę zwraca fakt, że obecna sytuacja międzynarodowa wokół obu parapaństw stawia rosyjskie kierownictwo przed dylematem kontynuowania trudnej, żmudnej i kosztownej walki o uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południo-wej, będącej w istocie regionalnym „odłamkiem” geopoli-tycznej rywalizacji o miejsce Rosji wśród światowych mo-carstw lub przyjęcia rozwiązania konstytucyjnego i do-prowadzenia do wchłonięcia parapaństw w skład Fede-racji Rosyjskiej, ewentualnie zgody na utworzenie przez nie wspólnego państwa z Gruzją577.

Obecnie Rosja utrzymuje wpływ w nieuznawanych republikach kaukaskich poprzez szereg instrumentów: oprócz formalnego i nieformalnego wspierania separaty-zmów, wpływania na ewentualne rozmowy pokojowe, rozwijana jest zależność społeczeństw Abchazji i Osetii Południowej oraz lokalnych elit politycznych od Rosji. Rosja od początku XXI wieku zintensyfikowała nadawanie obywatelom obu nieuznanych republik rosyjskiego oby-

nazwie i treści: Umowy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. Na mocy ich zapisów, Rosja, odwołując się do art. 51 Karty NZ i prawa do samodzielnej i zbiorowej samoobrony, gwarantuje Abchazji i Osetii Pd. pomoc wojskową oraz przebywanie na ich terytorium rosyjskich wojsk. Kontyngent rosyjski wynosi około 3800 żołnierzy w każdej z nich. W Osetii Pd. rosyjskie siły zbrojne stacjonują w Dżawie i Cchin-wali, w Abchazji jest to Gudauta i Oczamczyra. Wykorzystywany przez wojsko rosyjskie kompleks lotniczy w Bomborze pod Gudautą jest naj-większym takim obiektem na Zakaukaziu. Szerzej: А.Д. Цыганок, Война на Кавказе 2008: русский взгляд. Грузино-осетинская война 8-13 августа 2008 года, Москва 2011, s. 272-273. 577 Działania Gruzji na rzecz reintegracji obszarów separatystycznych reguluje dokument Państwowa strategia wobec obszarów oku-powanych. Szerzej nt. gruzińskiego podejścia do konfliktu do roku 2006 zob.: D. Lynch, Why Georgia Matters, op. cit., s. 35-44; State Strategy on Occupied Territories, <http://government.gov.ge/index.php?lang_id=-ENG&sec_id=225>

Rafał Czachor

402

watelstwa. Wzmacnia to więź Abchazów i Osetyjczyków z Rosją, umożliwia im to nie tylko podejmowanie pracy w Rosji, ale i w ogóle przekraczanie granic578. Umożliwia to także pobór rosyjskich świadczeń socjalnych. Instytu-cjonalna pomoc udzielana przez Rosję młodym państwo-wością ma – zgodnie z określeniem Nicu Popescu – cha-rakter outsourcingu579. Obejmuje ona wsparcie w kwes-tiach spraw wewnętrznych oraz bezpieczeństwa para-państw i sprowadza się do przejęcia kontroli nad nimi bądź bezpośrednio przez Rosjan, bądź osoby o sprawdzo-nej lojalności580. Wreszcie rosyjskie wsparcie ekonomicz-ne zmierza do uzależnienia obu parapaństw od Rosji, ich „wykupienia” przez kapitał rosyjski. Świadczy o tym nie tylko wydatna pomoc w ramach linii kredytowych (zwłaszcza dla Osetii Południowej), ale i skala rosyjskich inwestycji, często o wątpliwych podstawach ekonomicz-nych581. Ewentualne włączenie Osetii Południowej i Ab-chazji do tworzonej przez Rosję Unii Celnej wzmocniłoby ich zależność od Kremla oraz oddaliło szansę na odbudo-wę bliskich stosunków z Gruzją582.

578 Proceder ten był w grudniu 2000 roku oceniony przez Parlament Europejski jako „de facto aneksja terytorium Gruzji”. Zob.: T. German, Abkhazia and South Ossetia: Collison of Georgian and Russian Interests, “Russie.Nei.Visions” 2006, nr 1, <www.ifri.org/downloads/german-anglais.pdf> 579 N. Popescu, ‘Outsourcing’ de facto Statehood. Russia and the Secessionist Entities in Georgia and Moldova, “CEPS Policy brief” 2006, nr 109. 580 Dotyczy to osób związanych z władzami rosyjskimi, m.in. Nodara Chaszby – premiera Abchazji, Sułtana Sosnalijewa – ministra obrony Abchazji, premiera, ministrów obrony i spraw wewnętrznych Osetii Południowej – Asłanbeka Bułacewa, Anatolija Barankiewicza i Michaiła Mindzajewa. 581 Ф.А. Казин, op. cit. 582 Prezydent Osetii Pd. Tibiłow w październiku 2013 roku ogłosił priorytetem włączenie nieuznanej republiki w skład Unii Celnej, wstępne zainteresowanie takim działaniem wyraziły władze Abchazji


403

W aktualnej sytuacji geopolitycznej władze rosyjskie nie są zainteresowane kompleksowym rozwiązaniem problemu separatyzmów. Głównym celem pozostaje utrzymanie klientelistycznej więzi z Suchumi i Cchinwali, wpływanie na polityczne procesy decyzyjne w para-państwach, zapewnienie sobie statusu wyłącznego gwa-ranta status quo poprzez obecność militarną. Docelowo działania te mają doprowadzić do odbudowy kontroli nad republikami zakaukaskimi – Gruzją oraz Azerbejdża-nem583.

W świetle powyższego rosyjska metropolia może dą-żyć do kształtowania przyszłości Abchazji i Osetii Połu-dniowej zgodnie z poniższymi schematami. W przypadku zachowania geopolitycznego status quo i utrzymania się napięcia w relacjach rosyjsko-gruzińskich oraz Rosji z NATO i UE prawdopodobne wydaje się: a) wspieranie przez Kreml niepodległości obu republik, wpisujące się w globalną rywalizację i rosyjskie poszukiwanie miejsca wśród światowych potęg wyszukiwanie sojuszników, któ-rzy dowiodą swojej lojalności wobec Rosji, uznając Abcha-zję i Osetię Południową; b) włączenie obu podmiotów (za ich zgodą) w skład Federacji Rosyjskiej, co byłoby dla Ro-sji kosztowne wizerunkowo, gdyż wzmocniłoby głosy o odrodzeniu imperializmu, jednak jednocześnie zakoń-czyłoby problemy związane z brakiem międzynarodowe-go wsparcia dla suwerenności obu parapaństw. Drugi scenariusz bardziej prawdopodobny jest w przypadku

jeszcze w lutym 2010 roku. Problemem pozostaje jednak przede wszystkim brak uznania obu parapaństw ze strony innych członków Unii Celnej. Южная Осетия объявила приоритетом вступление в Таможенный союз, <www.1in.am/rus/scaucasus_ssoutoss_36344.-html>; Абхазия хочет войти в Союзное государство и Таможенный союз, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/165528> 583 Ю. Сулаберидзе, Грузия в политике России, „Центральная Азия и Кавказ” 2007, nr 5 (53); N. Popescu, op. cit.

Rafał Czachor

404

Osetii Południowej niż Abchazji. Południowoosetyjska państwowość jest na tyle słaba, że możliwe jest jej włą-czenie w skład Federacji Rosyjskiej i funkcjonowanie jako jedna Osetia ze stolicą we Władykaukazie. Zgodnie z alter-natywnym scenariuszem zmiana proeuropejskiej orienta-cji gruzińskich elit i długoterminowa „odwilż” w relacjach z Rosją mogłaby skłonić Kreml do wypracowania formuły powrotu Abchazji i Osetii Południowej w skład Gruzji w postaci federacji lub konfederacji584. O ile państwowość abchaska nosi znamiona trwałej, historycznie uzasadnio-nej i może poważnie oponować takiemu rozwiązaniu, to w przypadku Osetii Południowej argument o trwałej nie-podległości nie jest oczywisty, co może stać się podstawą do realizacji scenariusza federacyjnego585. To ostatnie rozwiązanie w przypadku Osetii Południowej pozwoliłoby władzom rosyjskim na utrzymanie kontroli nad Gruzją oraz nad sytuacją na Kaukazie Północnym. Wejście Osetii Południowej w skład Federacji Rosyjskiej i będące jego logiczną konsekwencją połączenie z Osetią Północną mo-głoby bowiem spowodować falę poważnych niepokojów społecznych, obejmujących Inguszetię, Czeczenię i Dage-stan. Niewątpliwie koszt takiej destabilizacji znacznie przekraczałby doraźne korzyści związane z włączeniem nowego terytorium do państwa rosyjskiego.

Oznacza to, że patronat rosyjskiej metropolii może być w dłuższej perspektywie czasowej czynnikiem desta-bilizującym parapaństwa południowokaukaskie, a już te-raz przynosi on nieuznawanym republikom niepożądane

584 Por. np.: Л. Тания, Варианты стратегии урегулирования грузи-но-абхазского конфликта, „Центральная Азия и Кавказ” 2003, nr 5 (29). 585 Brak tak trwałych jak w przypadku Abchazji podstaw historycznych i ekonomicznych państwowości południowoosetyjskiej jest jedną z głównych przyczyn jej silnego (silniejszego niż w przypadku Ab-chazji) ciążenia ku Federacji Rosyjskiej.


405

skutki. Jak wspomniano wcześniej, Abchazja i Osetia Po-łudniowa są w coraz większym stopniu uzależnione od Rosji. Zarówno infrastruktura, jak i nieruchomości i za-soby naturalne przechodzą pod całkowitą kontrolę Ros-jan586. Odbudowa zniszczeń wojennych odbywa się pra-wie wyłącznie z kredytów rosyjskich. Potwierdzeniem tej tendencji jest osadzenie na stanowisku premiera rządu południowoosetyjskiego Asłanbeka Bułacewa, obywatela Rosji, byłego kierownika Federalnej Służby Podatkowej w Osetii Północnej.

Należy równocześnie przychylić się do stanowiska, iż uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej ze strony Rosji także Kremlowi przyniosło niekorzystne kon-sekwencje. Decyzja ta, będąca prostą konsekwencją wsparcia udzielonego Suchumi i Cchinwali w wojnie sierpniowej, naruszyła utrzymujący się w regionie status quo, złamała kruchą równowagę, przyniosła bezpreceden-sowe złamanie zasady nienaruszalności granic na obsza-rze Wspólnoty Niepodległych Państw, wreszcie odebrała Rosji rolę arbitra w obu konfliktach587. Z kolei w polityce wewnętrznej spowodowało pojawienie się głosów nieza-dowolenia wśród zantagonizowanych z Osetyjczykami Inguszy oraz Czeczenów. Wsparcie finansowe udzielane władzom w Cchinwali może spowodować fale oburzenia wśród mieszkańców dwóch wymienionych republik skła-dowych Federacji Rosyjskiej.

Odmiennie kształtuje się kwestia zaangażowania me-tropolii w politykę wewnętrzną Górskiego Karabachu.

586 W Abchazji, ze względu na konstytucyjne obostrzenia, odbywa się to w sposób zawoalowany poprzez zaufane osoby i struktury. 587 R. Śmigielski, Znaczenie Kaukazu Południowego w polityce zagra-nicznej Federacji Rosyjskiej [w:] P. Adamczewski (red.), Konflikty..., op. cit., s. 135; M. Kosienkowski, Federacja Rosyjska wobec statusu Abchazji i Osetii Południowej [w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kau-kazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008

Rafał Czachor

406

W przypadku Aracachu można mówić o specyficznej wza-jemnej zależności Armenii – która pełni rolę metropolii – i Górskiego Karabachu. Oba byty stanowią obecnie jedną przestrzeń etnosu ormiańskiego, jednak w przypadku zagadnień politycznych widać, że kwestia karabaska jest postrzegana zarówno w kontekście funkcjonowania Ar-menii jako ojczyzny wszystkich Ormian włączającej Górski Karabach – a więc troski o jego bezpieczeństwo i więź z zasadniczą częścią Armenii – jak i w kontekście wpływu polityków karabaskich na życie współczesnej Republiki Armenia i rywalizacji wewnątrzpolitycznej.

Współczesne elity polityczne Armenii wykształciły się w dużym stopniu w wyniku konfliktu karabaskiego, zatem sam konflikt był przez lata czynnikiem konstruują-cym scenę polityczną państwa. Celowy brak uznania ka-rabaskiej niepodległości ze strony władz Armenii w żaden sposób nie wpływa na jednoznaczne i bezwzględne popie-ranie postulatów Stepanakertu, choć obecnie zauważalne jest obniżenie znaczenia czynnika karabaskiego w życiu politycznym Armenii. W coraz mniejszym stopniu służy on mobilizacji społecznej mieszkańców Armenii (pozosta-jąc aktualnym zwłaszcza w regionach przygranicznych) i nie może już służyć jako argument tłumaczący utrzymy-wanie się problemów społecznych588.

Mimo powyższego, kierownictwo Armenii udziela Ar-cachowi wsparcia dyplomatycznego, militarnego i eko-nomicznego: budżet Górskiego Karabachu w 60% składa się z dotacji przekazywanych przez Erywań589, ważnym

588 С. Минасян, op. cit., s. 110; Погосян: Армения признает Нагорный Карабах в случае войны или прекращения Азербайджаном пере-говоров, Кавказский Узел, <www.kavkaz-uzel.ru/articles/233518/> 589 P. Adamczewski, Górski Karabach..., op. cit., s. 412.


407

źródłem wpływów władz karabaskich pozostają również środki przekazywane przez ormiańską diasporę590.

Zaangażowanie Rosji w Górskim Karabachu i w roz-wiązanie konfliktu jest stosunkowo niewielkie. Sprzeciw Azerbejdżanu na rozmieszczenie rosyjskich sił pokojo-wych (jako części międzynarodowego kontyngentu591) w strefie walk w latach 90. spowodował, że w kwestii obecności militarnej w regionie Rosja zadowala się bra-kiem jakichkolwiek międzynarodowych wojsk pokojo-wych w Karabachu. Utrzymanie „zamrożonego konfliktu” służy interesom rosyjskim, pozwalając na rozgrywanie karty ormiańskiej i azerskiej592. Wpływ na sytuację w re-gionie Kreml wywiera poprzez sojusz z Armenią, która pozostaje członkiem Organizacji Układu o Bezpieczeń-stwie Zbiorowym oraz zadeklarowała wejście w skład Unii Celnej593. W Giumri dyslokowana jest rosyjska baza wojskowa, stanowiąca część systemu obrony Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, do którego nie należy Azerbejdżan594. Podjęta w drugiej połowie 2013

590 W dużym stopniu ze środków przekzywanych przez diasporę budo-wana jest alternatywna dla trasy przez Liaczyn magistrala samochodo-wa Wardenis-Martakert, która będzie najkrótszym połączeniem Ery-wania z Arcachem. 591 Szerzej: В.Г. Митяев, Карабахский конфликт..., op. cit., s. 516. 592 R. Mehrabian, Zapomniane bezpieczeństwo, „Nowa Europa Wscho-dnia” 2013, nr 6. Na problem ten uwagę zwracają m.in. władze Republi-ki Górskiego Karabachu – w oświadczeniu wydanym w związku z wi-zytą W. Putina w Armenii w grudniu 2013 roku stwierdzono, że „Arme-nia jest dla Rosji nie strategicznym partnerem, lecz przedmiotem stra-tegicznych interesów i narzędziem do osiągnięcia celów” a „ormiański naród jest dla Rosji tylko geopolitycznym zasobem dla realizacji daleko idących wielkomocarstwowych zadań i ambicji”. Заявление из Арцаха в связи с визитом Путина в Армению, <www.1in.am/rus/scauca-sus_skarabakh_38196.html> 593 S. Ananicz, Armenia odwraca się od UE, <www.osw.waw.pl/pl/publi-kacje/analizy/2013-09-04/armenia-odwraca-sie-od-ue> 594 A. Bryc, op. cit., s. 43.

Rafał Czachor

408

roku decyzja władz w Erywaniu o wstąpieniu do Unii Cel-nej spowodowała problem konieczności regulacji stosun-ków gospodarczych pomiędzy Armenią a Górskim Kara-bachem. Mimo że jeszcze decyzje nie zapadły, analitycy stwierdzają, że najprawdopodobniej narzucone władzom Armenii przez Rosję członkostwo w unii doprowadzi do powstania granicy celnej z Arcachem. Takie rozwiązanie godziłoby w faktyczną integralność obu podmiotów i wep-chnęłoby Górski Karabach w całkowitą izolację. W tej sy-tuacji rozpatrywanym scenariuszem jest jego inkorpora-cja w skład Armenii jeszcze przed wejściem w życie Unii Celnej lub opieranie się działaniom Rosji i rezygnacja przez władze erywańskie z uczestnictwa w projekcie inte-gracyjnym595.

595 Problem karabaski może być kluczowym w kwestii uczestnictwa Armenii w Unii Celnej a także wymusić na Rosji zajęcie jednoznacznego stanowiska w sprawie tego parapaństwa. Determinacja władz rosyj-skich, by doprowadzić do jak najszybszego wejścia Armenii do Unii Cel-nej mogłaby skłonić Kreml ku zgodzie na włączenie Górskiego Karaba-chu w skład Armenii. W praktyce decyzja ta przyniosłaby zarówno dla regionu kaukaskiego jak i dla władz Rosji nieprzewidywalne konsek-wencje. Z kolei narzucenie przez Moskwę Unii Celnej Armenii i pozos-tawienie poza nią Górskiego Karabachu spowodowałoby wzrost napię-cia wśród Ormian, narastającą niechęć do polityki rosyjskiej (już teraz wśród Ormian coraz liczniejsze są głosy o instrumentalnym wykorzy-stywaniu Armenii przez Kreml w geopolitycznej rozgrywce ze szkodą dla Armenii i Górskiego Karabachu, por.: P. Reszka, Szorstka przyjaźń, „Rzeczpospolita” z dn. 22.11.2006 r.) oraz poważnie osłabić fundamen-ty niepodległości Arcachu poprzez jego zepchnięcie w izolację. Możli-we, że władze Rosji niezgadzając się na aneksję Górskiego Karabachu w skład Armenii zaproponują Erywaniowi i Stepanakertowi – jako środek zapewnienia politycznego status quo w regionie – szczególną formę po-rozumienia gospodarczego pomiędzy Armenią i Górskim Karabachem oraz wprowadzenie rosyjskich sił wojskowych do Arcachu jako gwa-ranta jego bezpieczeństwa. Rosja osiągnęłaby tym samym cele ekono-miczne i geopolityczne, jednakże wariant ten naruszyłby pozycję Rosji w regionie, bardzo zaostrzając relacje z Azerbejdżanem, Turcją oraz prawdopodobnie Iranem. Koszty związane z całym szeregiem wyda-


409

Niezależnie od powyższego, przyszłość Republiki Górskiego Karabachu będzie zależeć od możliwości uregu-lowania konfliktu ormiańsko-azerskiego. Najczęściej roz-patruje się trzy scenariusze: a) utrzymanie niepodległości, a w perspektywie możliwe, choć wciąż mało prawdopo-dobne, włączenie w skład Armenii; b) powstanie konfede-racji azersko-karabaskiej, w której Arcach zachowa szero-ką autonomię polityczną i kulturalną a gwarantem jego bezpieczeństwa będą siły międzynarodowe; c) w wyniku wzrostu militaryzmu azerskiego – podjęcie działań zbroj-nych zmierzających ku całkowitej likwidacji Republiki Górskiego Karabachu. Choć przedstawiciele Ormian i Aze-rów nie odrzucają możliwości powstania konfederacyj-nego organizmu, to można zakładać, że w praktyce wyne-gocjonowanie takiego porozumienia byłoby niemożliwe (wszystkie dotychczasowe próby mediacji w ramach Miń-skiej Grupy OBWE zakończyły się fiaskiem). Zatem naj-prawdopodobniejszym scenariuszem wydaje się utrzy-manie karabaskiej niepodległości. Jest to korzystne za-równo dla elit politycznych Górskiego Karabachu, Armenii jak i Rosji, dla której utrzymanie status quo oznacza moż-liwość wpływania na politykę Azerbejdżanu.

Nieskuteczność procesu pokojowego i jego umiędzyna-rodowienia

W przypadku wszystkich trzech parapaństw Kaukazu Południowego jedną z determinant przetrwania pozostaje

rzeń zainicjowanych wejściem Armenii do Unii Celnej w tym wypadku przekroczyłyby potencjalne korzyści (gospodarka Armenii nie jest na tyle duża i wartościowa, by warto było podejmować tak daleko idące działania). Таможня между Арменией и Арцахом будет ничем иным, кроме как новая блокада НКР: мнение из Арцаха, <www.1in.-am/rus/scaucasus_skarabakh_38581.html>; Открытие таможенно-го пункта между Арменией и НКР будет означать передачу Кара-баха Азербайджану, <www.1in.am/rus/scaucasus_skarabakh_38685>

Rafał Czachor

410

nieskuteczność międzynarodowych prób regulacji konflik-tów z podmiotami separatystycznymi. Ich nieefektywność skutkowała marginalizacją konfliktów przez społeczność międzynarodową, służącą petryfikacji parapaństw i wzmocnieniu wpływów rosyjskich.

Mimo podejmowanych w latach 90. przez Organizację Narodów Zjednoczonych i Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie prób międzynarodowej mediacji i wprowadzenia wielonarodowych sił pokojowych do każdego z trzech parapaństw zakaukaskich, nie zakoń-czyły się one powodzeniem. Społeczność międzynarodo-wa udowodniła, że nie będąc bezpośrednio zainteresowa-na geopolityką regionu Kaukazu Południowego nie podej-mie się finansowania wysyłania wojsk pokojowych. W tej sytuacji ciężar odpowiedzialności za regulację konfliktu w Abchazji i Osetii Południowej wzięła na siebie Rosja, której wojska jako siły rozjemcze nadzorowały przestrze-ganie porozumień pokojowych596.

W konflikcie południowoosetyjskim Mieszana Ko-misja Kontrolna, składająca się z przedstawicieli Rosji, Gruzji i obu Osetii, mająca zapewnić bezpieczeństwo ob-szaru, została zdominowana przez Rosję. Nadzór OBWE nad działalnością komisji nie był efektywny, zaś Unia Eu-ropejska ograniczyła się do wspierania komisji kontrolnej wyłącznie w kwestiach humanitarnych i ekonomicz-nych597. W Abchazji zaś rosyjska misja pokojowa uzyskała

596 W Abchazji wojska rosyjskie deklarowane jako siły pokojowe po-jawiły się w czerwcu 1994 roku, od listopada 1994 roku funkcjonowały jako siły pokojowe pod mandatem Wspólnoty Niepodległych Państw. Kontyngent sił WNP miał mieć charakter wielonarodowy, jednak w praktyce niemalże 100% żołnierzy stanowili Rosjanie. 597 Wdrożone w dwóch fazach w latach 2005-2006 programy UE obejmowały m.in. pomoc w odbudowie gospodarczej regionów pogra-nicza abchasko-gruzińskiego; wsparcie rozminowywania Abchazji; wsparcie w zakresie ochrony zdrowia. P. Jawad, Europe’s New Neigh-


411

mandat WNP, a misja Organizacji Narodów Zjednoczo-nych w strefie konfliktu abchasko-gruzińskiego UNOMIG miała cele reakcyjne w postaci obserwacji poczynań wojsk rosyjskich598. Okoliczność ta – wobec żywotnych intere-sów Kremla w regionie – sprawiła, że z czasem siły rosyj-skie przejęły rolę narzędzia umacniania rosyjskich wpły-wów poprzez faktyczne wzmacnianie i faworyzowanie se-paratyzmów599.

Odrzucanie przez stronę azerską i karabaską roz-wiązań pokojowych proponowanych przez Mińską Grupę OBWE sprawia, że jej sukces ogranicza się do utrzymywa-nia zawieszenia broni, chociaż i to jest bardziej efektem określonej sytuacji na froncie, a nie troski społeczności międzynarodowej. Do tej pory efektów nie przyniosły również bilateralne spotkania prezydentów Serża Sarki-sjana i Ilhama Alijewa600.

Obecnie, gdy Rosja oficjalnie uznała niepodległość Abchazji i Osetii Południowej, a negocjacje ormiańsko-azerskie w sprawie rozwiązania konfliktu karabaskiego

borhood on the Verge of War. What role for the EU in Georgia?, “PRIF Reports” 2006, nr 74, s. 31-32, <mercury.ethz.ch/serviceengine/....> 598 Mimo starań Rosji, wobec oporu władz Azerbejdżanu przed powołaniem sił pokojowych składających się wyłącznie z żołnierzy rosyjskich, OBWE nie skierowała misji pokojowej do Górskiego Karaba-chu. Sytuacja w nim opiera się wyłącznie na zawieszeniu broni sprzed 20 lat, co jest również korzystne z perspektywy interesów rosyjskich. 599 N. Popescu, op. cit. Na fakt ten niejednokrotnie skarżyły się władze gruzińskie. Jedna z rezolucji miejscowego parlamentu głosiła, że Rosja nie tylko nie wspiera realizacji procesu pokojowego, lecz go torpeduje, wspierając separatystyczne reżimy. Resolution of the Parliament of Georgia Regarding the Current Situation in the Conflict Regions On the Territory of Georgia and Ongoing Peace Operations, October 2005, <www.civil.ge/eng/article.php?id=11800> 600 Г. Пашаева, Карабахский конфликт: Есть ли выход из тупика?, „Центральная Азия и Кавказ” 1999, nr 5 (6); М. Карапетян, Кара-бахский конфликт и стабильность на Южном Кавказе, „Централь-ная Азия и Кавказ” 2003, nr 5 (29).

Rafał Czachor

412

utknęły w ślepym zaułku, trudno oczekiwać, aby społecz-ność międzynarodowa była w stanie zaproponować nowe podejście do rozwiązania konfliktów związanych z połu-dniowokaukaskimi separatyzmami. Właściwy ku temu moment w latach 90. nie został wykorzystany i w kon-sekwencji obecnie to nie społeczność międzynarodowa, lecz metropolie patronujące parapaństwom mogą ewen-tualnie skłonić je do podjęcia rozmów o trwałym pokoju.

Tabela 3. Ocena determinantów trwałości pań-stwowości abchaskiej, południowoosetyjskiej i karabaskiej

Abchazja Osetia Pd.

Górski Karabach

przesłanki historyczne 3 1 2 społeczne poparcie dla niepodległości

3 2 3

skuteczność rozwiązań systemowych

3 2 3

spójność socjopolitycz-na

2 2 3

potencjał ekonomiczny 3 1 1 słabość działań państwa macierzystego

2 1 2

charakter wsparcia metropolii

1 1 2

skuteczność procesu pokojowego – możli-wość redefinicji statusu

2 1 3

SUMA 19 11 19 Legenda: skala od 1 (niski wpływ) do 3 (duży wpływ). Im

większy wpływ czynnika, tym większe szanse przetrwania pa-rapaństwa.

Źródło: opracowanie własne

Rekapitulując, nieuznawane republiki Kaukazu Połu-dniowego demonstrują wszystkie cechy właściwe spraw-


413

nym państwom, efektywnie realizującym swoje funkcje. Wspomniane problemy wewnętrzne nie wpływają na dys-funkcjonalność systemów politycznych, będąc raczej im-manentną właściwością społeczeństw kaukaskich, niż ewenementem. Kluczowe w ocenie perspektyw trwałości Abchazji i Osetii Południowej wydaje się stwierdzenie, że ich niezależność zależy głównie od Rosji601.

Uwarunkowania wewnętrzne, w tym historyczne, społeczno-polityczne i ekonomiczne wskazują, że pań-stwowości Abchazji i Górskiego Karabachu mają większe szanse przetrwania niż Osetia Południowa602. W kon-tekście uwarunkowań wewnętrznych największą trwałość wykazuje Abchazja, głównie ze względu na stosunkowo duży potencjał gospodarczy. W perspektywie uwarunko-wań zewnętrznych najsilniejszą pozycję posiada Górski Karabach, przede wszystkim ze względu na stosunkowo równoprawny charakter relacji z Armenią oraz mniejszą niż w przypadku Abchazji i Osetii Południowej rolę czyn-nika rosyjskiego. We wszystkich ocenianych kategoriach najgorszy rezultat uzyskała Osetia Południowa, co po-twierdza twierdzenie o najmniej trwałych fundamentach jej niepodległości.

601 N. Popescu, op. cit. 602 Ocena uwarunkowań wewnętrznych (zaprezentowane w tabeli 3 czynniki wewnętrzne włączają: przesłanki historyczne, społeczne po-parcie dla niepodległości, skuteczność rozwiązań systemowych, spój-ność socjopolityczne, potencjał ekonomiczny) wskazuje na największy potencjał Abchazji (14 pkt. na 15 możliwych), następnie Górskiego Ka-rabachu (12 pkt.) i dużo niższy Osetii Południowej (8 pkt.). W zakresie uwarunkowań zewnętrznych (w tym słabość działań państwa macie-rzystego; charakter wsparcia metropolii; skuteczność procesu po-kojowego – możliwość redefinicji statusu) w najlepszej sytuacji znaj-duje się Górski Karabach (7 pkt. na 9 możliwych), następnie Abchazja (5 pkt.) i Osetia Południowa (3 pkt.)

Zakończenie

Minione dwie dekady stosunkowo sprawnego funk-cjonowania pozbawionych powszechnego uznania pań-stwowości kaukaskich pozwalają na określenie ich głów-nych cech. Abchazja, Osetia Południowa oraz Górski Kara-bach, mimo indywidualnej specyfiki każdego z pod-miotów, wykazują szereg rysów wspólnych, świadczących o istnieniu określonych prawidłowości w rozwoju nie-uznawanych państwowości Kaukazu Południowego.

W celu uzasadnienia separatyzmów i dążeń do bu-dowy własnego państwa wykorzystywana jest przede wszystkim argumentacja historyczna. Wszystkie trzy re-publiki (najsilniej z nich Abchazja) odwołują się do wła-snej narodowej tradycji samoorganizacji, wskazując na długotrwałe zajmowanie danych ziem, mające legitymi-zować prawo do budowy własnego państwa. Konsekwen-tne odwoływanie się do stwierdzeń o wyłącznym prawie do zajmowanego terytorium służy jako narzędzie dla legi-tymizacji władzy, jednak podobne argumenty o histo-rycznie uznasanionym prawie do spornych ziem wysuwa druga strona każdego z konfliktu. Historiografia znalazła się na służbie etnopolitycznego konfliktu. Hasła te, niero-zerwalnie związane z retoryką narodową, były na począt-ku lat 90. wygodnym wytrychem, dającym dotychczaso-wym komunistycznym elitom politycznym możliwość odnalezienia się w nowych warunkach. We wszystkich trzech republikach (w najmniejszym stopniu w Górskim Karabachu) dawna nomenklatura zachowała istotny wpływ na rozwój życia politycznego nieuznawanych pań-stwowości, co więcej we wczesnej fazie istnienia podmio-ty te demonstrowały wiele zachowań świadczących, iż


415

stawiają one opór pierestrojkowej logice rozwoju wyda-rzeń, zasługując na miano „antypierestrojkowych Wandei”.

We wszystkich trzech przypadkach ruchy separaty-styczne odwoływały się do prawa międzynarodowego i zapisu o prawie do samostanowienia. Społeczność mię-dzynarodowa, a zwłaszcza zagrożone dezintegracją swo-jego terytorium Gruzja i Azerbejdżan, nie uznały tego prawa, odwołując się do prawa do zachowania integralno-ści terytorialnej. Tym samym podmioty powstałe w wy-niku ogłaszania suwerenności przez poszczególne repu-bliki związkowe ZSRR w oparciu o zasadę samostanowie-nia niemalże jednocześnie odmawiały tego samego prawa pozostającym w ich składzie jednostkom autonomicznym. Niemożliwa do arbitralnego rozstrzygnięcia kolizja dwóch norm prawa międzynarodowego sprawia, że zarówno nieuznawane republiki jak i państwa sprzeciwiające się ich uznaniu znajdują argumenty przemawiające za swoimi stanowiskami.

Nieustannym brzemieniem ciążącym nad trzema państwowościami jest brak powszechnego uznania ze strony społeczności międzynarodowej. Jest to w zasadze jedyny czynnik wyróżniajacy specyfikę funkcjonowania Abchazji, Osetii Południowej oraz Górskiego Karabachu od innych państw regionu, choć mający szereg konse-kwencji dla społecznej i politycznej organizacji ich społe-czeństw. Kluczową z nich jest stałe zagrożenie suweren-ności w wyniku braku regulacji stosunków (braku trwałe-go porozumienia pokojowego) z państwem deklarującym zwierzchniość nad danym obszarem. Sprawia to, że sepa-ratystyczne organizmy nie mają żadnej pewności co do swojej trwałości. Odnowienie walk mogłoby oznaczać, że wraz z ewentualną porażką Abchazja, Osetia Południowa i Górski Karabach przestają istnieć jako niezależne byty polityczne.

Rafał Czachor

416

Sprawia to, że rozwiązania ustrojowe i życie społecz-no-polityczne trzech nieuznawanych republik są pod wpływem „reżimu wojennego”. Stan ten przejawia się w rozwiązaniach systemowych – silnej prezydenturze i zasadniczej centralizacji władzy, ale także w wysokim poziomie mobilizacji społecznej. Fakt ten skutkuje się m.in. wysokimi wskaźnikami partycypacji politycznej oraz powszechnym zaangażowaniem obywateli Abchazji, Osetii Południowej oraz Górskiego Karabachu na rzecz obrony suwerenności. Co szczególnie godne podkreślenia, funk-cjonowanie „reżimów wojennych” nie przeszkadza w roz-woju życia politycznego poszczególnych państwowości. We wszystkich trzech nieuznawanych republikach nas-tępują fluktuacje w elitach władzy, mają miejsce alterna-tywne wybory, w których dokonują się wymiany rządzą-cych. Wszędzie wyborom towarzyszy walka, a nawet po-ważne kryzysy konstytucyjne, z których miejscowe spo-łeczności wychodziły lepiej niż w przypadku sąsiednich powszechnie uznanych państw.

Z drugiej strony we wszystkich wspomnianych repu-blikach zauważalne jest zawężenie pola dyskursu poli-tycznego. Absolutyzacja idei suwerenności w warunkach nieuregulowanego statusu państwa zdecydowanie ograni-cza możliwość politycznego manewru i wiąże wokół sie-bie wszystkich aktorów politycznych, w tym poszczególne ugrupowania. Sprawia to, że różnice w programach partii politycznych we wszystkich trzech republikach nie są zbyt duże. W wyborach głosujący często wybierają polityków, których bezpośrednio znają, a więc wybór jest determi-nowany cechami personalnymi. Kandydaci są rozpozna-wani oraz ciąży na nich większa odpowiedzialność spo-łeczna. Niebagatelną rolę w tym wypadku odgrywa rów-nież fakt, iż nieuznawane państwowości mają małą liczbę ludności. Skutkuje to także tym, że z pozoru błahe zdarze-


417

nia mogą poważnie rzutować na politykę niewielkich pań-stwowości.

Wspomniane poważne kryzysy konstytucyjne (Ab-chazja w 2004 roku, Osetia Południowa na przełomie lat 2011–2012) były przełomowymi momentami w rozwoju systemów politycznych poszczególnych państw – ich po-konywanie otwierało drogę do wewnętrznej petryfikacji państwowości oraz służyło zahamowaniu tendecji autory-tarnych. W tym kontekście życie polityczne poszczegól-nych nieuznawanych republik zakaukaskich jest pod wie-loma względami bardziej demokratyczne niż w przypadku państw sąsiednich.

Powyższe czynniki, w tym wysoki potencjał mobi-lizacyjny społeczeństwa oraz silna militaryzacja, sprzyjają wzmocnieniu państwowości. Zatem nieuznawane pań-stwowości są wewnętrznie stosunkowo silne, lecz ich przyszłość w największym stopniu zależy od sytuacji mię-dzynarodowej. Z tego też powodu utrzymywanie się po-zbawionych powszechnego uznania parapaństw na Za-kaukaziu opiera się na ścisłych związkach z państwem-opiekunem, w praktyce biorącym na siebie rolę nowej metropolii dla parapaństw.

Wobec braku powszechnego uznania i silnej zależ-ności gospodarczej nieuznawanych republik obszaru Kau-kazu Południowego od metropolii ich przyszłość w dużym stopniu zależeć będzie od polityki Kremla. O ile dotych-czasowe działania władz Rosji na rzecz utrzymania ich niepodległości – oraz ognisk niestabilności i geopolitycz-nej rywalizacji – nie przyniosły Moskwie wymiernych re-zultatów, to najprawdopodobniej będą one kontynuowa-ne. Jak zauważa Siergiej Markedonow, dotychczasowe działania Kremla na rzecz zachowania obecnego status quo na Kaukazie nie przyniosły jej wymiernych korzyści, jednak jego zdaniem odejście od poparcia udzielanego władzom Abchazji czy Osetii Południowej byłoby dla niej

Rafał Czachor

418

porażką603. Zgodnie z tym stanowiskiem rezygnacja z po-pierania i utrzymywania nieuznawanych republik przy-niosłaby Rosji poważną destabilizację sytuacji etnopoli-tycznej w Osetii Północnej, Adygeji, Kabardyno-Bałkarii oraz Karaczajewo-Czerkiesji. W przypadku współczesnej Armenii, gdzie kluczowe role w życiu politycznym odgry-wają wychodźcy z Karabachu, nie ma obecnie zagrożenia odstąpienia od reprezentacji interesów Arcachu oraz ne-gocjowania z Azerbejdżanem przyszłości tego obszaru w jakiejkolwiek formule zbliżonej do koncepcji „ziemia za pokój”. Tym niemniej obecnie rozwój systemów polity-cznych poszczególnych nieuznawanych państwowości za-kaukaskich (zwłaszcza Abchazji i Osetii Południowej po 2008 roku) w dużym stopniu jest uzależniony od poczy-nań nowych metropolii. Czynnik ten z pewnością wprowa-dza pewną dozę niepewności w prognozowaniu rozwoju niepodległej Abchazji, Osetii Południowej i Górskiego Ka-rabachu.

Długotrwałym i stosunkowo stabilnym funkcjonowa-niem odrębnych systemów politycznych nieuznawane państwa kaukaskie demonstrują witalność swoich społe-czeństw, nieugiętą wolę zachowania suwerenności oraz polityczną dojrzałość. Republiki te wyczerpują znamiona państwowości, jednak to od politycznych decyzji poszcze-gólnych państw zależy zdobycie powszechnego uznania.

Pracę ukończono w styczniu 2014 roku

603 С.М. Маркедонов, СНГ-2..., op. cit.

Bibliografia

Wybrane zbiory dokumentów źródłowych Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego,

Wrocław-Warszawa 1976 Абхазия: хроника необъявленной войны, Москва 1992 Абхазский узел. Документы и материалы по этни-

ческому конфликту в Абхазии, Москва 1995 Барсегов Ю.Г. (red.), Нагорный Карабах в между-

народном праве и мировой политике. Том 1 Документы и комментарии, Москва 2008

Воронов Ю.В., Флоренский П.В., Шутова Т.А., Белая книга Абхазии. Документы, материалы, свидетельства. 1992-1993, Москва 1993

Конституция Республики Абхазия, <http://apsny-press.info/constitution>

Конституция Республики Южная Осетия, <http://cominf.org/node/1127818105>

Конституция Нагорно-Карабахской Республики, <www.nkr.am/?p=9>

Конфликты в Абхазии и Южной Осетии: документы, 1989–2006 гг., Москва 2008

Марыхуба И., Абхазия в советскую эпоху. Абхазские письма (1947-1989). Сборник документов, Сухум 1994

Чернышов А.С. (red.), Внешняя политика России. Сборник документов 1990-1992, Москва 1996

Monografie, opracowania, artykuły naukowe

Adamczewski P., Górski Karabach w polityce niepodleg-łego Azerbejdżanu, Warszawa 2012

Adamczewski P. (red.), Konflikty na Kaukazie Południo-wym, Poznań 2010

Adamczewski P., Przywództwo polityczne na poradziec-kim obszarze o nieustalonym statusie. Casus Górskiego Kara-bachu [w:] Bodio T. (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji i funkcjonowania elit politycznych, Warszawa 2012

Rafał Czachor

420

Akaba N., The North Caucasus factor in the Abkhaz-Geor-gian armed conflict of 1992-1993, [w:] The North Caucasus factor in the Georgian-Abkhaz conflict context, London 2012

Altstadt A.L., Azerbaijan’s struggle toward democracy [w:] Dawisha K., Parrott B. (red.), Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus, Cambridge 1997

Areshidze I., Democracy and Autocracy in Eurasia. Geor-gia in Transition, East Lansing 2007

Asmus R., A Little War that Shook the Word: Georgia, Russia, and the Future of the West, New York 2010

Baluk W. (red.), Polityka bezpieczeństwa narodowego państw obszaru WNP. Wybrane problemy, Toruń 2009

Baluk W. (red.), Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, Wrocław 2008

Bańbor J., Berny J., Kuziel D., Konflikty na Kaukazie, Warszawa 1997

Bazylow L., Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Wrocław-Warszawa-Kraków 2006

Berezowski C., Prawo międzynarodowe publiczne, część I, Warszawa 1966

Bessinger M., Crawford Y. (red.), Beyond State Crisis? Postcolonial Africa and Post-Soviet Eurasia in Comparative Perspective, Washington 2002

Bieleń S., Polityka w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2010

Blok Z., Transformacja jako konwersja funkcji wewnątrz-systemowych na przykładzie Polski, Poznań 2006

Bodio T. (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymacji i funkcjonowania elit politycznych, Warszawa 2012

Bodio T. (red.), Kaukaz: transformacja przywództwa i elit politycznych, Warszawa 2012

Bremmer I., Taras R. (red.), New States, New Politics: Building the Post Soviet Nations, Cambridge 2011

Bryc A., Rosja w XXI wieku, Warszawa 2008 Chorbajian L. (red.), The Making of Nagorno-Karabagh:

From Seccesion to Republic, Palgrave 2001 Cierpiński Z., Konflikty zbrojne w Abchazji i Południowej

Oseti a wybrane problemy bezpieczeństwa w stosunkach gru-


421

zińsko-rosyjskich [w:] Winnicki Z.J., Baluk W., Tokarz G. (red.), Wybrane problemy badań wschodnich, Wrocław 2007

Cieśla Ł., Przyczyny wybuchu wojny w Osetii Południowej [w:] Adamczewski P. (red.), Konflikty na Kaukazie Południo-wym, Poznań 2010

Coppieters B., The Georgian-Abkhaz Conflict [w:] Cop-pieters B., Emerson M.et al, Europeanization and conflict res-olution. Case studies from the European periphery, Gent 2007

Coppieters B., Emerson M. et al, Europeanization and conflict resolution. Case studies from the European periphery, Gent 2007

Cornell S., Azerbaijan since independence, New York 2011

Cornell S., Small Nations and Great Powers. A study of ethnopolitical conflict in the Caucasus, London-New York 2001

Czajowski A., Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, Wrocław 2001

Czaputowicz J., Pojęcie suwerenności, „Nowa Europa” 2010, nr 2(10)

Dawisha K., Parrott B. (red.), Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus, Cambridge 1997

Dąbrowski K., Wpływ autonomii terytorialnej na proces kształtowania i emancypacji regionalnych elit w Gruzji [w:] Bodio T. (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji i funkcjo-nowania elit politycznych, Warszawa 2012

Eichensehr K., Reisman W.M. (red.), Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention, Leiden 2009

Furier A., Droga Gruzji do niepodległości, Poznań 2000 Furier A., Zmieniający się Kaukaz na współczesnej mapie

świata [w:] Furier A. (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Po-znań 2005

Furier A. (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005

German T., Abkhazia and South Ossetia: Collison of Geor-gian and Russian Interests, “Russie.Nei.Visions” 2006, nr 1, <www.ifri.org/downloads/germananglais.pdf >

Rafał Czachor

422

Geukijan O., Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Caucasus. Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationality Policy, Ashgate 2012

Góralczyk W., Sawicki S., Prawo międzynarodowe pu-bliczne w zarysie, Warszawa 2007

Górecki W., Abchaskie elity wobec niepodległości, War-szawa 1996

Górecki W., Śmierć przywódcy separatystycznej Abchazji, „Tydzień na Wschodzie” 2011, nr 19 (179)

Graczow A., Gorbaczow, przełożył M.B. Jagiełło, War-szawa 2003

Haliżak E., Parzymies S. (red.), Unia Europejska. Nowy typ wspólnoty międzynarodowej, Warszawa 2002

Herbut R., Systemy partyjne w Europie Zachodniej – cią-głość i zmiana. Studium porównawcze, Wrocław 1996

Herzig E., The New Caucasus: Armenia, Azerbaijan and Georgia, London 1999

Hewitt G., Post-war Developments in the Georgian-Abkhazian Dispute [w:] Høiris O., Yürükel S.M. (red.), Con-trasts and solutions in the Caucasus, Aarhus 1998

Høiris O., Yürükel S.M. (red.), Contrasts and solutions in the Caucasus, Aarhus 1998

Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. H. Jankowska, Warszawa 2005

Islam na obszarze postradzieckim, Warszawa 2003 Iwańczuk K., Geopolityka Kaukazu [w:] Iwańczuk K.,

Kapuśniak T. (red.), Region Kaukazu w stosunkach między-narodowych, Lublin 2008

Iwańczuk K., Kapuśniak T. (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008

Jackson R.H., Quasi-states. Dual Regimes and Neoclassi-cal Theory, „International Organization” 1987, vol. 41, nr 4

Jagielski W., Dobre miejsce do umierania, Warszawa 2008

Janicki K., Abchazja. Historia i mit (do 1864) [w:] Janicki K. (red.), Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach post-komunistycznych, Kraków-Warszawa 2009


423

Janicki K., Abchazja. Stuletnia wojna o raj? (1864-1992) [w:] Janicki K. (red.), Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Kraków-Warszawa 2009

Janicki K., Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ra-towanie ojczyzny? (do 1992) [w:] Janicki K. (red.), Źródła nie-nawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Kraków-Warszawa 2009

Janicki K. (red.), Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Kraków-Warszawa 2009

Jakubowski A., Abchazja jako „państwo nieuznawane” [w:] Potocki R., Domagała M., Sieradzan P. (red.), Konflikt kaukaski w 2008 roku, Warszawa 2012

Jastrzębski P., Konflikt o Górny Karabach [w:] Malen-dowski W. (red.), Spory i konflikty międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, Wrocław 2000

Jawad P., Europe’s New Neighborhood on the Verge of War. What role for the EU in Georgia?, “PRIF Reports” 2006, nr 74

Jeffries I., The New Russia. A Handbook of Economic and Political Developments, London-New York 2002

Jones S.F., Georgia: the trauma of statehood [w:] Bremmer I., Taras R. (red.), New States, New Politics: Building the Post Soviet Nations, Cambridge 2011

Kapuśniak T., Ewolucja polityki Federacji Rosyjskiej wo-bec Ukrainy, Białorusi i Mołdawii [w:] Kapuśniak T., Fedoro-wicz K., Gołoś M. (red.), Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, Lublin 2009

Kapuśniak T., Fedorowicz K., Gołoś M. (red.), Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, Lublin 2009

Kardaś S., Wybrane aspekty prawnomiędzynarodowe sporu wokół Górskiego Karabachu [w:] Olszewski P., Bor-kowski K. (red.), Kaukaz w stosunkach międzynarodowych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Piotrków Trybunalski 2008

Kharebov B., Economic rehabilitation of South Ossetia: current problems and development strategy [w:] Nan S.A.

Rafał Czachor

424

(red.), Georgian-South Ossetian Conflict: Researching Peace. Collection of South Ossetian Papers, Tskhinval 2011

Kiedrowski D.M., Wydarzenia w Karabachu Górskim ja-ko przykład konfliktu kaukaskiego po 1991 roku [w:] Furier A. (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005

King C., The Ghost of Freedom. A History of the Caucasus, Oxford 2008

Kolstø P., The Sustainability and Future of Unrecognized Quasi-States, “Journal of Peace Research” 2006, vol. 43, no. 6

Kolstø P., Blakkisrud H., Living with Non-recognition: State- and Nation-building in South Caucasian Quasi-States, „Europe-Asia Studies” 2008, vol. 3 (60)

Konopacki S., Komunikacyjna teoria integracji politycz-nej Karla Deutscha, „Studia Europejskie” 1998, nr 1

Kosienkowski M., Federacja Rosyjska wobec Nad-dniestrza, Lublin 2008

Kosienkowski M., Naddniestrzańska Republika Moł-dawska: determinanty przetrwania, Toruń 2010

Kosienkowski M., Quasi-państwo w stosunkach między-narodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 2008, tom 38

Kosienkowski M., Pojęcie i determinanty stabilności qu-azipaństwa, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschod-niej” 2008

Kosienkowski M., Federacja Rosyjska wobec statusu Ab-chazji i Osetii Południowej [w:] Iwańczuk K., Kapuśniak T. (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lu-blin 2008

Kubiak H., U progu ery postwestfalskiej. Szkice z teorii narodu, Kraków 2007

Kudukhov O., Bzarov R. (red.), The South Ossetia: The Five Days in August, Bruxelles 2009

Kwiatkiewicz P., Azerbejdżan: ukształtowanie niepodleg-łego państwa, Toruń 2009

Kwiatkiewicz P., Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa, Toruń 2013

Lo B., Russian Foreign Policy in the Post-Soviet Era. Rality, Illusion and Mythmaking, New York 2002


425

Lynch D., Engaging Eurasia’s Separatist States. Unre-solved Confl icts and De Facto States, Washington 2004

Lynch D., Separatist states and post-Soviet conflicts, “In-ternational Affairs” 2002, nr 78.

Lynch D., Why Georgia matters, „Chaillot Paper” 2006, nr 86, s. 33, <www.iss.europa.eu/fr/publications/detail-page/article/why-georgia-matters>

Łomiński B., Gorbaczowowska pierestrojka jako proces modernizacji [w:] Wróbel S. (red.), Polska w procesie prze-obrażeń ustrojowych, Katowice 1998

MacKinnon M., The New Cold War. Revolutions, Rigged Elections and Pipeline Politics in the Former Soviet Union, New York 2007

Malendowski W. (red.), Spory i konflikty międzynaro-dowe. Aspekty prawne i polityczne, Wrocław 2000

Marciniak W., Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001

Markedonov S., The Unrecognized States of Eurasia as a Phenomenon of the USSR’s Dissolution, “Demokratizatisya” 2012, vol. 20 nr 2

Martin T., The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union 1923-1939, Ithaca-London 2001

Masih J.R., Krikorian R.O., Armenia at the Crossroads, Amsterdam 1999

Materski W., Georgia rediviva. Republika Gruzńska w stosunkach międzynarodowych 1918-1921, Warszawa 1994

Materski W., Gruzja, Warszawa 2000 Materski W., Zakaukazie – obszar rywalizacji pomiędzy

Rosją, Turcją i Persją [w:] A. Furier (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005

Matusiak M., Gruzińskie wybory. Między silnym pań-stwem a demokracją, „Punkt Widzenia OSW” 2012, nr 29

Matuszek E., Narody Północnego Kaukazu. Historia-kultura-konflikty (1985-1991), Toruń 2007

Mehrabian R., Zapomniane bezpieczeństwo, „Nowa Eu-ropa Wschodnia” 2013, nr 6

Rafał Czachor

426

Miller N.W., Nagorno Karabagh: A War without Peace [w:] Eichensehr K., Reisman W.M. (red.), Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention, Leiden 2009

Mojsiewicz C., Wspólnota Niepodległych Państw, Poznań 2000

Nagorno-Karabakh: Viewing the Conflict from the Ground, „International Crisis Group Report” 2005, nr 166

Nan S.A. (red.), Georgian-South Ossetian Conflict: Re-searching Peace. Collection of South Ossetian Papers, Tskhinval 2011

Nettl J.P., The State as a Conceptual Variable, „World Politics” 1968, nr 20

Nieczuja-Ostrowski P., Demokratyzacja w Armenii w kontekście wyborów parlamentarnych i prezydenckich, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość” 2011, t. VIII

Nove A., Is There A Ruling Class In The USSR?, „Soviet Studies” 1975, vol 27, nr 4

O’Ballance E., Wars in the Caucasus 1990-1995, New York 1997

Olszewski P., Geopolityczne znaczenie Kaukazu Połu-dniowego po I wojnie światowej, „Przegląd Geopolityczny” 2011, tom 4

Olszewski P., Historyczne uwarunkowania konfliktów etniczno-politycznych na Kaukazie Południowym – wybrane zagadnienia, „Zeszyty Naukowe WSOWL” 2012, nr 2 (164)

Olszewski P., Borkowski K. (red.), Kaukaz w stosunkach międzynarodowych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Piotrkow Trybunalski 2008

Ozgan K., Abkhazia – Problems and the Paths to their Re-soludtion [w:] Høiris O., Yürükel S.M. (red.), Contrasts and so-lutions in the Caucasus, Aarhus 1998

Pakulski J., Bureaucracy and the Soviet System, „Studies in Comparative Communism” 1986, vol 19

Papazian L., A People’s Will: Armenian Irredentism over Nagorno-Karabagh, [w:] Chorbajian L. (red.), The Making of Nagorno-Karabagh: From Seccesion to Republic, Palgrave 2001


427

Pegg S., International society and the de facto state, Ash-gate 1998

Perkowski M., Samostanowienie narodów w prawie mię-dzynarodowym, Warszawa 2001

Piskorski M., Elity Republiki Południowej Osetii na tle kryzysu wyborczego w latach 2011-2012 [w:] Bodio T. (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji i funkcjonowania elit poli-tycznych, Warszawa 2012

Popescu N., ‘Outsourcing’ de facto Statehood. Russia and the Secessionist Entities in Georgia and Moldova, “CEPS Policy brief” 2006, nr 109.

Potocki R., Wojna sierpniowa: glosa do preludium wojny, „Wrocławski Przegląd Międzynarodowy” 2009, nr 1-2

Potocki R., Domagała M., Sieradzan P. (red.), Konflikt kaukaski w 2008 roku, Warszawa 2012

Roszkowski W., Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2002

Rywkin M., The Phenomenon of Quasi-states, „Diogenes” 2006 vol. 53, nr 2

Sakwa R., Russian politics and society, London-New York 2008

Sieradzan P.J., Elity polityczne separatystycznej Abchazji [w:] Bodio T. (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymizacji i fun-kcjonowania elit politycznych, Warszawa 2012

Skarzyński R., Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunków międzynarodowych, Białystok 2006

Skubiszewski K., Zarys prawa międzynarodowego publi-cznego, tom II, Warszawa 1956

Slider D., Democratization in Georgia [w:] Dawisha K., Parrott B. (red.), Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus, Cambridge 1997

Smaga J., Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991, Kraków 1992

Smaga J., Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001 Splidsboel F., Russian power and South Ossetian conflict,

Copenhagen 2009 Symonides J., Unia Europejska – państwo – region. Nowe

pojmowanie subsydiarności i suwerenności [w:] Haliżak E.,

Rafał Czachor

428

Parzymies S. (red.), Unia Europejska. Nowy typ wspólnoty międzynarodowej, Warszawa 2002

Śmigielski R., Znaczenie Kaukazu Południowego w poli-tyce zagranicznej Federacji Rosyjskiej [w:] Adamczewski P. (red.), Konflikty na Kaukazie Południowym, Poznań 2010

Świętochowski T., Azerbejdżan, Warszawa 2006 Świętochowski T., Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, is-

lam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998 The North Caucasus factor in the Georgian-Abkhaz con-

flict context, London 2012 Topolski I., Interesy Federacji Rosyjskiej wobec państw

Południowego Kaukazu, „Rocznik Instytutu Europy Środ-kowo-Wschodniej” 2012, zeszyt 2

Troebst S., „We are Transnistrians!”: Post-Soviet Identity Management in the Dniester Valley, „Ab Imperio” 2003, vol. 1

Tucker R.C., Political culture and leadership in Soviet Russia. From Lenin to Gorbachev, New York-London 1987

Tyranowski J., Integralność terytorialna, nienaruszal-ność granic i samostanowienie w prawie międzynarodowym, Warszawa-Poznań 1990

Waal T. de, Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, New York 2003

Waal T. de, The Caucasus. An Introduction, Oxford 2010 Wasilkowski A., Uczestnictwo w strukturach europej-

skich a suwerenność państwowa, „Państwo i prawo” 1996, nr 4-5

White S., Understanding Russian Politics, Cambridge 2011

Winnicki Z.J., Baluk W., Tokarz G. (red.), Wybrane pro-blemy badań wschodnich, Wrocław 2007

Włodkowska A., Nowe aspekty rywalizacji na obszarze Kaukazu Południowego po zimnej wojnie [w:] Olszewski P., Borkowski K. (red.), Kaukaz w stosunkach międzynarodowych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Piotrkow Trybunalski 2008

Wróbel S. (red.), Polska w procesie przeobrażeń ustro-jowych, Katowice 1998


429

Zakrzewska-Dubasowa M., Historia Armenii, Wrocław 1990

Zaremba K., Proces pokojowy w konflikcie gruzińsko-abchaskim [w:] Baluk W. (red.), Polityka zagraniczna i bez-pieczeństwa krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, Wroc-ław 2008

Zasztowt K., Polityka zagraniczna koalicji Gruzińskie Marzenie: kontynuacja czy zmiana priorytetów?, „Sprawy Międzynarodowe” 2013, nr 1

Zenderowski R., Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wrocław 2006

Zieliński E. (red.), Przeobrażenia ustrojowe w repu-blikach dawnego ZSRR, Warszawa 1993

Zlobin N.V., Perestroika Versus the Command—Admi-nistrative System, “Demokratyzatsiya” 1992, nr 2.

Zürcher C., The Post-Soviet Wars. Rebellion, Ethnic Con-flict and Nationhood in the Caucasus, New York-London 2009

Абасов А., Хачатрян А., Варианты решения карабах-ского конфликта: идеи и реальность, Баку 2002

Аймермахер К., Бордюгов Г. (red.), Национальные ис-тории в советском и постсоветских государствах, Мос-ква 1999

Анчабадзе Ю., Национальная история в Грузии: мифы, идеология, наука, [w:] Аймермахер К., Бордюгов Г. (red.), Национальные истории в советском и постсо-ветских государствах, Москва 1999

Алиева С., На пути к Федеральной национально-культурной автономии, <http://www.turkishnews.com/-ru/content/2012/04/16/...>

Аракелов Р., Виновники трагедии известны, Баку 1991

Аракелов Р., Карабахская тетрадь, Баку 1995 Арутюнян Б., Армения: «карабахизация» националь-

ной истории, [w:] Аймермахер К., Бордюгов Г. (red.), Национальные истории в советском и постсоветских государствах, Москва 1999

Бабанов И., Воеводский К., Карабахский кризис, Санкт-Петербург 1992

Rafał Czachor

430

Бакрадзе А., Татишвили Л. (red.), Осетинский воп-рос, Тбилиси 1994

Балаян В., Историография Арцаха (Нагорно-Кара-бахская Республика) [w:] Мацузато К. (red.), Историо-графический диалог вокруг непризнанных государств: Приднестровье, Нагорный Карабах, Армения, Южная Осетия и Грузия, Sapporo 2007

Балаян Т., Карабахский конфликт: перемирие на долгосрочную перспективу, „Центральная Азия и Кавказ” 2003, nr 5 (29)

Барсегов Ю. Г., Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике. Том 2 Комментарии к доку-ментам, Москва 2009

Блиев М., Южная Осетия в коллизиях русско-грузинских отношений, Москва 2009

Блиев M.M., Бзаров Р.С., История Осетии с древ-нейших времен до конца XIX в., Владикавказ 2000

Бугай Н.Ф., Гонов А.М., Северный Кавказ: новые ориентиры национальной политики (90-е годы XX века), Москва 2004

Буркова И., Геноцид карабахских армян, Рязань 1995 Василевич Г.А., Референдумы в Беларуси и ее путь

к независимости в конце хх столетия, Минск 2001 Васильева О., Грузия как модель посткоммунис-

тической трансформации, Москва 1993 Волохонский М., Шесть пунктов Медведева-Сар-

кози: дипломатический аспект урегулирования конфлик-та в Южной Осетии, „Центральная Азия и Кавказ” 2009, № 4-5 (64-65)

Bopoнцов C., Осетия 2008, Москва 2008 Восленский М.С., Номенкларута. Господствующий

класс Советского Союза, Москва 1991 Гаджиев К.С., Кавказский узел в геополитических

приоритетах России, Москва 2010 Гаглойти Ю.С., Аланы и вопросы этногенеза осетин,

Тбилиси 1966 Гасанлы Д., Карабах: поиск исторической правды,

„Кавказ и глобализация” 2010 nr 3-4


431

Гвасалиа Д., Шида Картли и осетинская проблема [w:] Бакрадзе А., Татишвили Л. (red.), Осетинский вопрос, Тбилиси 1994

Горбачев М.С., Социалистическая идея и революц-ионная перестройка, Москва 1989

Горшков М.К. (red.), Россия в глобальных процессах: Поиски перспективы, Москва 2008

Гусейнов В., Дашдамиров А., Демиденко С., Регио-нальные конфликты [w:] Гусейнов В.А. (red.), Южный Кавказ: тенденции и проблемы развития (1992–2008 годы), Москва 2008

Гусейнов В.А. (red.), Южный Кавказ: тенденции и проблемы развития (1992–2008 годы), Москва 2008

Гусейнова С., Акопян А., Румянцев С., Кызыл-Шафаг и Керкендж: история обмена селами в ситуации Кара-бахского конфликта, Тбилиси 2008

Джоджуа Т., История цхинвальского региона (Юж-ная Осетия) [w:] Мацузато К. (red.), Историографический диалог вокруг непризнанных государств: Приднестровье, Нагорный Карабах, Армения, Южная Осетия и Грузия, Sapporo 2007

Дзапшба Ф.З., Суверенизация абхазского народа: политологический анализ, Саратов 1996

Дзугаев К., Республика Южная Осетия: история и современност [w:] Мацузато К. (red.), Историогра-фический диалог вокруг непризнанных государств: При-днестровье, Нагорный Карабах, Армения, Южная Осетия и Грузия, Sapporo 2007

Жарников А.Е., Межнациональные проблемы в СССР: причины, поиски решений, Москва 1990

Жданович В.А., Межнациональные конфликты в На-горном Карабахе и Абхазии (1988-1998гг.), Калининград b.r. wyd.

Захаров B., Арешев А., Признание независимocти Южной Осетии и Абхазии, Москва 2008

Здравомыслов А.Г., Межнациональные конфликты в постсоветском пространстве, Москва 1999

Rafał Czachor

432

Зеленков М.Ю., Межнациональные конфликты: про-блемы и пути их решения (правовой аспект), Воронеж 2006

Зухба М.И., К особенностям формирования нацио-нально-освободительной борьбы абхазского народа за не-зависимость (1931-1989 гг.), „Теория и практика общест-венного разивития” 2012, nr 1

Ибятов Ф.М., Политическая система Южной Осетии: современная история и перспективы, „Вестник Томского государственного университета” 2010 nr 335

Ильин М.В., Суверенная государственность: Много-вековой путь в уходящее [w:] Горшков М.К. (red.), Россия в глобальных процессах: Поиски перспективы, Москва 2008

Ильин М.В., Мелешкина Е.Ю., Мельвиль А.Ю., Фор-мирование новых государств: внешние и внутренние факторы консолидации, „Полис” 2010, nr 3.

Иного не дано, Москва 1988 Итонишвили В., Южная Осетия – в центральной

Грузии?! [w:] Бакрадзе А., Татишвили Л. (red.), Осетин-ский вопрос, Тбилиси 1994

Казимиров В.Н., Мир Карабаху. Посредничество России в урегулировании нагорно-карабахского конфлик-та, Москва 2009

Казин Ф.А., Взаимоотношения России с Южной Осетией и Абхазией в сравнительной перспективе, „Полис” 2009, nr 1

Кара-Мурза А.A., Между „Империей” и „Смутой”, Москва 1996

Карабахская проблема как составная часть армян-ского вопроса, „Армянский вестник” 1998, №1

Карапетян М., Карабахский конфликт и стабиль-ность на Южном Кавказе, „Центральная Азия и Кавказ” 2003, nr 5 (29)

Кирчанов М.В., Основные направления радикали-зации грузинского национализма (начало 1990-х – сере-дина 2000-х гг.), „Гуманитарные и социальные науки” 2010, № 6


433

Кожокин Е.М. (red.), Армения: проблемы независи-мого развития, Москва 1998

Кожокин Е.М. (red.), Независимый Азербайджан: новые ориентиры, Москва 2000

Константинов С., Ушаков А., Восприятие истории народов СССР в России и исторические образы России на постсоветском пространстве, [w:] Аймермахер К., Борд-югов Г. (red.), Национальные истории в советском и постсоветских государствах, Москва 1999

Коппитерс Г., Нодиа Б., Анчабадзе Ю. (red.), Грузины и абхазы. Путь к примирению, Москва 1998

Крылов А., Грузино-абхазский конфликт: роль внеш-него фактора, „Центральная Азия и Кавказ” 2001, nr 4 (16)

Куртов А.А., Конституционное устройство Армении [w:] Кожокин Е.М. (red.), Армения: проблемы независимо-го развития, Москва 1998

Кучиев В.Д., История Осетии. XX век, Владикавказ 2011

Лакоба С., Абхазия после двух империй. ХХ-ХХI вв., Москва 2004

Малашенко А., Постсоветские государства Юга и интересы Москвы, „Pro et Contra” 2000, tom 5, nr 3

Малышева Д., Постсоветское Закавказье: социаль-ные и политические проблемы развития. Аналитико-биб-лиографический обзор российских исследований, <http://www.kavkazoved.info/news/2011/04/17/postsovetskoe-zakavkaze-socialnye-i-politicheskie-problemy-razvitija.html>

Маркедонов С., Турбулентная Евразия: межэтни-ческие, гражданские конфликты, ксенофобия в новых не-зависимых государствах постсоветского пространства, Москва 2010

Маркедонов С.М., СНГ-2: непризнанные государства на постсоветском пространстве (к оперделению при-роды феномена), „Гуманитарная мысль Юга России” 2005, nr 1

Rafał Czachor

434

Мацузато К., Непризнанные государства: Нагорно-Карабахская Республика, „Вестник Тамбовского универ-ситета. Серия: гуманитарные науки” 2007 nr 1

Мацузато К. (red.), Историографический диалог во-круг непризнанных государств: Приднестровье, Нагор-ный Карабах, Армения, Южная Осетия и Грузия, Sapporo 2007

Мелешкина Е.Ю., Формирование новых государств в Восточной Европе, Москва 2012

Мелик-Шахназарян Л., Военные преступления Азер-байджана против мирного населения НКР, Ереван 1997

Минасян С., Армения в Карабахе, Карабах в Армении (карабахский фактор во внешней и внутренней политике Армении) [w:] Bodio T. (red.), Kaukaz: mechanizmy legitymi-zacji i funkcjonowania elit politycznych, Warszawa 2012

Митяев В.Г., Внутриполитические процессы в Ар-мении [w:] Кожокин Е.М. (red.), Армения: проблемы независимого развития, Москва 1998

Митяев В.Г., Карабахский конфликт в контексте международных отношений [w:] Кожокин Е.М. (red.), Армения: проблемы независимого развития, Москва 1998

Нагорно-Карабахская Республика: становление госу-дарственности на рубеже веков, Ереван 2009

Надареишвили Т., „Я не надеюсь, что абхазский воп-рос решится мирным путем”, „Центральная Азия и Кав-каз” 2000, nr 2 (8)

Нодиа Г., Конфликт в Абхазии: национальные про-екты и политические обязательства [w:] Коппитерс Б., Нодиа Г., Анчабадзе Ю. (red.), Грузины и абхазы. Путь к примирению, Москва 1998

Пашаева Г., Карабахский конфликт: Есть ли выход из тупика?, „Центральная Азия и Кавказ” 1999, nr 5 (6)

Пичхадзе Ш., Грузия после ноября 2003 года: дос-тижения, тенденции, „Центральная Азия и Кавказ” 2005, №1 (35)

Помпеев Ю., Кровавый омут Карабаха, Баку 1992 Пономарёв В.А., Социальные и демографические про-

блемы развития армянского социума Нагорного Караба-


435

ха в Советском Азербайджане, „Известия Томского поли-технического университета”, 2010, nr 6

Рондели А., Южный Кавказ и Россия, „Вестник Ев-ропы” 2003, tom VII-VIII

Санакоев И.Б., Столкновение этнических интересов как предпосылка развертывания грузино-осетинского конфликта 1989-1992 гг., „Бюллетень Владикавказского института управления” 2003, nr 10

Саркисян М., Нагорный Карабах: война и политика (1990-93гг.). Война в Нагорном Карабахе и внутренний конфликт в армянском обществе, Ереван 2010

Сахаров А.Д., Неизбежность перестройки [w:] Иного не дано, Москва 1988

Северный Кавказ-Закавказье: проблемы стабиль-ности и перспективы развития. Материалы междуна-родной конференции, Москва 1997

Скаков А., Августовский кризис на Кавказе и его пос-ледствия, „Центральная Азия и Кавказ” 2009, nr 1 (61)

Сквозников А.Н., Феномен непризнанных и частично признанных государств и особенности их правосубъек-тности, „Вестник Самарской гуманитарной академии. Серия Право” 2011, nr 2(10)

Согрин В.В., Политическая история современной России. 1985-2001: от Горбачева до Путина, Москва 2001

Сулаберидзе Ю., Грузия в политике России, „Цен-тральная Азия и Кавказ” 2007, nr 5 (53)

Тания Л., Варианты стратегии урегулирования гру-зино-абхазского конфликта, „Центральная Азия и Кав-каз” 2003, nr 5 (29)

Тархан-Моурави Г., Краткая политическая история Грузии (ретроспективное эссе) [w:] Winnicki Z.J., Baluk W., Tokarz G. (red.), Wybrane problemy badań wschodnich, Wrocław 2007

Тоидзе Л., Образование осетинской автономии в Грузии [w:] Бакрадзе А., Татишвили Л. (red.), Осет-инский вопрос, Тбилиси 1994

Топчишвили Р., Осетины в Грузии: миф и реаль-ность, Тбилиси 2009

Rafał Czachor

436

Тотоев М.С. (red.), История Северо-Осетинской АССР с древнейших времен до наших дней, Орджоникидзе 1968

Фурсов Л.Ф., Абхазия. Была, есть и будет Абхазией, Санкт-Петербург 2007

Хачатрян К., Предисловие [w:] Хачатрян К., Абраамян Г. (red.), Борьба армян за воссоединение НКАО с Совет-ской Арменией. Сборник документов и материалов, Ере-ван 2011

Хачатрян К., Абраамян Г. (red.), Борьба армян за вос-соединение НКАО с Советской Арменией. Сборник доку-ментов и материалов, Ереван 2011

Цыганок А.Д., Война на Кавказе 2008: русский взгляд. Грузино-осетинская война 8-13 августа 2008 года, Москва 2011

Червонная С., Абхазия-1992: Посткоммунистическая вандея,<http://abkhazeti.info/war/2006012625576883383736.php>

Чечевишников А.Л., Казус Косова и перспективы За-кавказья, „Международные процессы” 2007, nr 2 (14)

Чумалов М.Ю. (red.), Народный форум «Аидгилара» и его союзники. 1989-1990 г.г., Москва 1995

Шамба Т.М., Непрошин А.Ю., Абхазия: правовые ос-новы государственности и суверенитета, Москва 2004

Широкорад А., Война и мир Закавказья за последние три тисячи лет, Москва 2009

Шнирельман В.А., Войны памяти: мифы, иден-тичность и политика в Закавказье, Москва 2003

Юматов К.В., Дискуссии по проблеме Нагорного Кара-баха в научной и периодической печати Армении и Азер-байджана в 1987-1991 гг, „Вестник Томского государ-ственного университета” 2010

Юматов К.В., Роль газеты «Советский Карабах» в формировании армяно-азербайджанского противосто-яния в Нагорном Карабахе (февраль–март 1988), „Извес-тия Томского политехнического университета”, 2012, том 321, № 6

Янаев Г.И., ГКЧП против Горбачева: последний бой за СССР, Москва 2010


437

Periodyki, prasa codzienna „Gazeta Wyborcza” „Polityka” „Rzeczpospolita” „Известия” „Коммерсантъ” „Московские новости” „Независимая газета” „Огонёк” „Правда” „Российская газета” „Русский репортёр” Źródła internetowe http://www.apsnyteka.org http://www.businesspravo.ru http://www.ceps.be http://www.civil.ge http://www.ethno-kavkaz.narod.ru http:// www.ifri.org http://www.interfax.ru http://www.iwpr.net http://www.isn.ethz.ch http://www.iss.europa.eu/ http://www.kavkaz-uzel.ru http://www.kavkasia.net http://www.lenta.ru http://www.news.bbc.co.uk http://www.newsru.com http://www.regnum.ru http://www.rbc.ru http:// www.1in.am

Indeks osób

A Abaszydze Asłan, prezydent Adżarii, 136, 160 Abgarjan Armen, polityk karabaski, 374 Agabekjan Eduard, polityk karabaski, mer Stepanakertu, 370, 378 Ajba Garri, polityk abchaski, mer Suchumi, 173 Alijew Gejdar, prezydent Azerbejdżanu, 294, 314 Alijew Ilham, prezydent Azerbejdżanu, 411 Akajew Askar, prezydent Kirgizji, 70 Ankwab Aleksander, prezydent Abchazji, 154, 156, 164-165, 172, 175, 180, 182, 187-191, 193, 367 Ararkcjan Babken, przew. parlamentu Armenii, 365 Araszunjan Boris, polityk karabaski, 364 Arutjunjan Araik, premier Republiki Górskiego Karabachu, 298, 375-377 Ardzinba Wladislaw, prezydent Abchazji, 89, 114, 120, 125, 131, 153-154, 156, 158-187, 190-191 Ardzinba Zaur, polityk abchaski, 186 Arszba Walerij, wiceprezydent Abchazji, 166, 169 Aszuba Nugzar, przew. parlamentu Abchazji, 182 B Babajan Karen, polityk karabaski, mer Stepanakertu, 367-368 Babajan Samweł, dowódca karabaski, polityk, 364-368 Baburjan Karen, przew. parlamentu Republiki Górskiego Karabachu, 360 Bagapsz Siergiej, prezydent Abchazji, 154, 156, 165, 167, 172, 175, 176, 177-182, 184-192 Bakatin Wadim, minister spr. wewn. ZSRR, 63 Bałasanjan Witalij, polityk karabaski, 378-379 Barankiewicz Anatolij, szef Rady Bezpieczeństwa Osetii Pd., 275-276, 284, 402 Basajew Szamil, dowódca czeczeński, 98, 124 Basarija Simon, przew. Abchaskiej Rady Narodowej, 106 Beria Ławrentij, polityk radziecki, 110 Bibiłow Anatolij, polityk południowoosetyjski, 283-285, 287, 290 Branba Walerij, przew. parlamentu Abchazji, 193 Breżniew Leonid, przywódca ZSRR, 50 Browcew Wadim, premier Osetii Pd., 281-282, 286-287 Bułacew Asłanbek, premier Osetii Pd., 278, 281, 402, 405


439

Bułhakow Michaił, pisarz rosyjski, 53 Bush George W., prezydent USA, 136 C Cereteli Irakli, polityk gruziński, 115 Chadżimba Raul, wiceprezydent Abchazji, 173, 175-180, 182, 186-187, 189-191 Chaszba Nodar, polityk abchaski, 173, 402 Chubułow Aleksandr, komendant milicji w Cchinwali, 258 Chugajew Gerasim, polityk południowoosetyjski, 262-263, 251-252, 254, 257 Chugajew Rostislaw, premier Osetii Pd., 289 Czechojew Anatolij, biznesmen, polityk północnoosetyjski, 259 Czernienko Konstantin, przywódca ZSRR, 47 Czibirow Ludwig, prezydent Osetii Pd., 241, 251-262 Czigojew Merab, prokurator generalny Osetii Pd., 222 Czoczijew Ałan, polityk południowoosetyjski, 249, 251 Czoczijew Borys, p.o. premiera Osetii Pd., szef administracji prezyden-ta, 277, 289 Czurow Władimir, przew. Centralnej Komisji Wyborczej Rosji, 280 D Danieljan Anuszawan, premier Republiki Górskiego Karabachu, 366-367, 369, 372, 375-376 Demirczan Karen, przew. parlamentu Armenii, 367 Denikin Anton, dowódca rosyjski, 202 Dudajew Dżochar, polityk czeczeński, 165 Dzasochow Aleksander, prezydent Osetii Pn., 216, 258 Dzugajew Kosta, przew. parlamentu Osetii Pd., 254, 256, 258 Dżerengija Anri, premier Abchazji, 172-173 Dżergenija Swietłana, żona W. Ardzinby, 190 Dżindżolija Sokrat, przew. parlamentu Abchazji, 166, 172 Dżiojewa Ałła, polityk południowoosetyjska, 284-288 Dżussojew Albert, biznesmen, polityk południowoosetyjski, 277 Dżussojty Nafi, polityk południowoosetyjski, 253 E Elczybej Abulfaz, prezydent Azerbejdżanu, 84, 213, 315, 360 G Gabarajew Wladislaw, premier Osetii Pd., 252 Gabodze Oleg, polityk południowoosetyjski, 269 Gamsachurdia Zwiad, prezydent Gruzji, 56, 84, 112, 115, 119-121, 126, 160-162, 165, 207-208, 213, 214, 247-248 Gassijew Znaur, przew. parlamentu Osetii Pd., 212, 241, 247, 253, 266, 279

Rafał Czachor

440

Gorbaczow Michaił, przywódca ZSRR, 46-54, 57-70, 78, 80, 83, 114, 158, 210-211, 246, 248, 300, 307-308 Grigorjan Eduard, kryminalista sumgaicki, 303 Griszyn Wiktor, sekretarz KPZR w Moskwie, 49 Gromyko Andriej, minister spraw zagr. ZSRR, 47 Gukasjan Arkadij, prezydent Republiki Górskiego Karabachu, 348, 364-366, 369-370, 372-374, 376 Guljan Aszot, przew. parlamentu Republiki Górskiego Karabachu, 371 Gumbaridze Giwi, sekretarz KP Gruzji, 84 Gumbatow Alikram, polityk tałyski, 97 I Imnadze Noar, polityk gruziński, 160 Irakli II, król gruziński, 199 Iwanow Igor, sekretarz Rady Bezpieczeństwa Rosji, 136 J Janajew Giennadij, wiceprezydent ZSRR, 63, 68-69, 310-311, 351 Jelcyn Borys, prezydent Rosji, 50, 57-59, 62, 64, 66-71, 125, 161, 208, 247-248 Jesajan Oleg, premier Republiki Górskiego Karabachu, 353, 358, 368, 376 Joselani Dżaba, polityk gruziński, 214 K Kaczyński Lech, prezydent Polski, 136 Karapetjan Arkadij, dowódca karabaski, polityk, 355, 368 Karkusow Dżemal, minister spr. wewn. „alternatywnego rządu” Osetii Pd., 272 Karkusow Uruzmag, szef „alternatywnego rządu” Osetii Pd., 272 Kazan Jachja, emigracyjny działacz abchaski, 169 Kazijew Meliton, pisarz osetyjski, 258 Kitowani Tengiz, polityk gruziński, 121, 126, 165, 190 Koczarian Robert, prezydent Republiki Górskiego Karabachu i Armenii, 312, 314-315, 319, 348, 351, 353, 355, 358-365, 367, 372-373, 376 Koczijew Stanislaw, polityk południowoosetyjski, 256, 257, 259-262, 288 Kokojew Zurab, polityk południowoosetyjski, 264 Kokojty Eduard, prezydent Osetii Pd., 241, 244, 259, 260, 261-290, 388, 398 Kozajew Roin, polityk południowoosetyjski, 290 Krawczuk Leonid, prezydent Ukrainy, 71 Kułumbegow Torez, przew. parlamentu Osetii Pd., 241, 244-247, 249-251 Kunajew Dinmuchamed, sekretarz KP Kazachstanu, 50


441

L Lakoba Jakub, polityk abchaski, 171, 179 Lakoba Nestor, polityk abchaski okresu stalinowskiego, 109-110 Lakoba Stanislaw, polityk abchaski, 179 Lakerbaia Leonid, polityk abchaski, premier, 169, 191 Leon II, król gruziński, 104 Lenin Władimir, przywódca ZSRR, 18, 50, 61, 74, 201 Ligacziow Jegor, polityk radziecki, 306 Ł Ławrow Sergiej, minister spr. zagr. Rosji, 195 Łużkow Jurij, polityk rosyjski, mer Moskwy, 258 Łomanidze Giwi, polityk gruziński, 164 M Mailjan Masis, polityk karabaski, 374 Manukjan Wazgen, premier Armenii, 303, 361, 363 Margwelaszwili Giorgi, prezydent Gruzji, 292, 394, 396 Maschadow Asłan, polityk czeczeński, 98 Miedwiediew Dmitrij, prezydent Rosji, 139, 184, 220 Miedojew Dmitrij, dyplomata południowoosetyjski, 288 Mindzajew Michaił, minister spr. wewn. Osetii Pd., 402 Mkrtczjan Artur, przew. parlamentu Republiki Górskiego Karabachu, 353-354, 356-357 Morozow Jurij, premier Osetii Pd., 267-268, 274, 276-277 Mumsurow Tajmuraz, prezydent Osetii Pn., 274 Mutalibow Ajaz, prezydent Azerbejdżanu, 313 N Nabokow Wladimir, pisarz rosyjsko-amerykański, 53 Nadareiszwili Tamaz, polityk gruziński, 166 Nazarbajew Nursułtan, prezydent Kazachstanu, 68, 70 O Oganjan Sejran, dowódca, minister obrony Republiki Górskiego Kara-bachu, 366 P Paskiewicz Iwan, dowódca rosyjski, 199 Pasternak Borys, pisarz rosyjski, 53 Pasza Mustafa Kemal, prezydent Turcji, 297 Petrosjan Ararat, polityk karabaski, 370 Petrosjan Gieorgij, przew. parlamentu Republiki Górskiego Karabachu, 357-358, 360 Petrosjan Leonard, premier Republiki Górskiego Karabachu, 361, 365, 367 Pogosjan Żyrajr, premier Republiki Górskiego Karabachu, 366

Rafał Czachor

442

Puchojew Inał, polityk południowoosetyjski, 269 Putin Władimir, prezydent Rosji, 135, 175, 261, 265, 283, 286, 407 R Romanow Grigorij, sekretarz KPZR w Leningradzie, 49 Ruckoj Aleksander, wiceprezydent Rosji, 67 S Saakaszwili Micheil, prezydent Gruzji, 99, 135-137, 173, 195, 214, 217-218, 264, 266, 268, 272, 275, 393, 397 Saakjan Bako, prezydent Republiki Górskiego Karabachu, 373-375, 378-379 Sacharow Andriej, dysydent radziecki, 57-58, 307, 393 Sanakojew Dawid, polityk południowoosetyjski, pełnomocnik prezy-denta, 288-290 Sanakojew Dmitrij, premier Osetii Pd., szef „alternatywnej administra-cji”, 258, 260, 271-272, 274-275 Sanakojew Feliks, osetyjski działacz KP Gruzji, 244, 259 Sanakojew Igor, biznesmen, premier Osetii Pd., 264, 266 Sanakojew Władimir, polityk południowoosetyjski, członek „alterna-tywnej administracji”, 270-271 Sarkisjan Armen, premier Armenii 319, 363 Sarkisjan Serż, prezydent Armenii, 357, 365, 372-373, 376, 379, 411 Sarkisjan Wazgen, minister obrony Armenii, 366-367 Sarkozy Nicolas, prezydent Francji, 221 Sogomonjan Arkadij, polityk karabaski, 378 Sosnalijew Sułtan – minister obrony Abchazji, 402 Stalin Józef, przywódca ZSRR, 50, 73-74, 109-110, 297-298 Szamba Siergiej, premier Abchazji, 157, 172, 188-191 Szanibow Musa, przywódca Konfederacji Górskich Narodów Kaukazu, 124 Szawłochow Aleksandr, premier Osetii Pd., 254 Szewardnadze Eduard, prezydent Gruzji, 63, 114, 121, 125, 126, 127, 133-134, 161-163, 213, 214, 215-216, 248, 250, 254, 256, 261 Szuszkiewicz Stanisław, przew. parlamentu Białorusi, 70-71 T Tanija Astamur, polityk abchaski, 185 Tediejew Ałan, polityk południowoosetyjski, 263 Tediejew Dżambolat, trener rosyjskich zapaśników, 284, 288 Tediejew Walerij, polityk południowoosetyjski, 263 Ter-Petrosjan Lewon, prezydent Armenii, 55, 303, 309, 319, 350, 351, 354-356, 358, 360-365 Ter-Tadewosjan Arkadij, dowódca karabaski, 354-358 Tezijew Oleg, oficer, premier Osetii Pd., 212, 249-251, 257, 278, 280


443

Tibiłow Leonid, prezydent Osetii Pd., 241, 269, 287-290, 402 Towmasjan Artur, polityk karabaski, 364, 369-370 U Umarow Doku, polityk czeczeński, 98 W Wilson Wodrow, prezydent USA, 18 Wekil Mustafa, działacz kurdyjski, 313 Wolskij Arkadij, polityk radziecki, 306-309, 345 Z Zarandia Waża, premier Abchazji, 122 Ż Żyrinowski Władimir, polityk rosyjski, 176, 179

Резюме

Рафал Чахор, Абхазия, Южная Осетия, Нагорный Карабах: становление и функционирование поли-тических систем, Русско-польский институт, Вро-цлав 2014, ISBN: 978-83-935729-8-4

Распад Советского Союза был неожиданным и шокирующим как для большинства граждан СССР, так и для мировой общественности, в том числе – за-рубежных учёных-советологов. Однако произошёл он относительно быстро и без серьёзных вооружённых конфликтов, кровопролитных религиозных войн и масштабных переселений гражданского населения. В то же время процесс дезинтеграции СССР не завер-шился подписанием в декабре 1991 года беловежских соглашений, касающихся формального распада совет-ского государства.

Ещё во время перестройки в разных администра-тивно-территориальных единицах СССР от Придне-стровья до Якутии стали проявляться назреваемые годами стремления к повышению политического ста-туса, вплоть до независимости. Эти процессы и их масштабы в принципе не отличались от параллельно происходящих явлений в отдельных союзных респуб-ликах: Грузии, Азербайджане или Украине. События, произошедшие после 1991 года, доказали, что един-ственным решающим фактором успеха в стремлении к независимости был статус данного субъекта в со-ветском федеративном государстве. Единицы, статус которых ниже, чем союзная республика, несмотря на то, что они были созданы на основе этнического кри-


445

терия, не смогли подтвердить своих стремлений к международному признанию. Они подвергались ог-раничениям со стороны республиканских властей, за-ботящихся о территориальной целостности, и со сто-роны международного сообщества, которое дало по-нять, что не собирается признавать очередной «парад суверенитетов».

Можно назвать своеобразной иронией судьбы тот факт, что в 1991 году независимость приобрела Бела-русь, которая являлась «наиболее советской» частью СССР, а Абхазия или Нагорный Карабах, проявляющие сильное стремление к суверенитету и обладающие прочным, многовековым этническим самосознанием, не получили такой привилегии. Абхазское, югоосе-тинское и нагорнокарабахское желание обретения собственного государства стало жертвой торопливых стремлений международного сообщества к мнимому миру, якобы гарантирующему стабильность постсо-ветского пространства. Развитие событий после 1991 года доказало, что отсутствие признания незави-симости добивающихся этого субъектов, имеющих статус ниже, чем союзная республика, было след-ствием геополитических интересов главных мировых держав.

Отказ в международном признании незави-симости Абхазии, Южной Осетии и Нагорно-Карабах-ской Республики обоснован исключительно поли-тическим фактором. Относительно долгое сохранение нынешнего статус-кво в Закавказье является резуль-татом региональных конфликтов, в которые непос-редственно вовлечены их участники, а также ре-зультатом столкновения геополитических интересов Российской Федерации и Соединённых Штатов Америки, стремящихся к полному контролю над регионом.

Rafał Czachor

446

В связи с сохраняющимся многие годы переговор-ным тупиком, «замораживанием» конфликтов в Аб-хазии, Южной Осетии и Нагорно-Карабахской Респуб-лики, представляется необходимой выработка нового подхода к переговорному процессу. Это помогло бы открыть новые перспективы и создать условия для мирного сосуществования народов, снижения потен-циала недоверия, дестабилизирующего политичес-кую ситуацию в Закавказье и Восточной Европе.

В науке проблема существования непризнанных государств на постсоветском пространстве рассма-тривается с точки зрения этнополитических кон-фликтов, сепаратизма, являющихся элементом геопо-литического соперничества. Однако проблема станов-ления политических систем этих республик до сих пор не была предметом комплексного анализа в поль-ской и мировой политологии. Существует ряд работ, в которых затрагивается вопрос о политической си-стеме Абхазии, Южной Осетии и Нагорно-Карабахской Республики, но чаще всего они носят обобщённый ха-рактер.

В западной, в том числе и польской, научной ли-тературе прослеживается тенденция к рассмотрению проблемы абхазских, югоосетинских и нагорнокара-бахских стремлений к собственному государству сквозь призму российской интриги, направленной на сохранение собственных зон влияния и оказания давления на власти Грузии и Азербайджана. Такой подход можно считать по преимуществу неоправ-данным и несправедливым по отношению к абхазам, осетинам и арцахцам. Причины обращения учёных к такому подходу можно искать как в незавершённо-сти политических процессов в Закавказье, происходя-щих в атмосфере повышенного напряжения и угрозы возобновления вооружённых конфликтов, так и в фо-


447

кусировании на других более ярких политических яв-лениях на постсоветском пространстве. По всей веро-ятности, западные исследователи не уделяют особого внимания проблеме укрепления и функционирования государственности Абхазии, Южной Осетии и Нагор-но-Карабахской Республики в связи с нежеланием в определённой степени способствовать их легитими-зации. Тем не менее, прочность непризнанных миро-вым сообществом республик Закавказья, своеобразие происходящих в них процессов трансформации и ди-намика политической жизни свидетельствуют об актуальности вопроса и необходимости проведения исследований в области политики современной Аб-хазии, Южной Осетии и Нагорно-Карабахской Респуб-лики.

Данная монография является первым в польской и мировой литературе комплексным исследованием становления и функционирования политических сис-тем указанных республик. Исследование состоит из 6 глав и приложений, включающих впервые переве-дённые на польский язык конституции трёх респуб-лик.

В первой главе Суверенитет государства в совре-менном мире – теоретические замечания рассматри-ваются вопросы права наций на самоопределение и суверенитета государства. Автор работы констати-рует, что суверенитет является атрибутом государ-ства, а не нормой международного права. В связи с этим отсутствуют объективные причины для отказа абхазам, осетинам и арцахцам в праве на самоопреде-ление.

Глава вторая Распад Советского Союза и возникно-вение суверенных государств содержит развёрнутую характеристику процесса дезинтеграции СССР. Автор анализирует влияние политического, юридического

Rafał Czachor

448

и этнического факторов на внутреннюю обстановку в союзных республиках в конце 80-х и начале 90-х годов. Акцент делается на том, что характер и масш-табы стремления к независимости в нынешних не-признанных республиках не отличались от схожих процессов в других частях СССР.

Три следующие главы: Республика Абхазия, Республика Южная Осетия и Нагорно-Карабахская Рес-публика, являющиеся основной частью исследования, посвящены непризнанным государствам. В них рас-сматриваются причины сепаратизма и борьбы за не-зависимость, анализируется политическая система сквозь призму основ государственного строя, иссле-дуется развитие политической жизни в каждой респу-блике. Автор выделяет главные характеристики эво-люции политических систем трех республик, этапы становления государственности, подробно анали-зирует трансформации позиций и решений полити-ческих акторов.

Глава шестая Детерминанты существования Абхазии, Южной Осетии и Нагорно-Карабахской Рес-публики содержит анализ внутренних и внешних фак-торов, влияющих на прочность политических систем непризнанных республик. Исследование выявило, что Абхазия и Нагорно-Карабахская Республика соблюда-ют все критерии сохранения и укрепления суверени-тета. В определённой степени это касается и Южной Осетии, которая изъявляет желание объединения с Республикой Северная Осетия (Алания) в составе Российской Федерации.

Приложение к монографии, как уже говорилось выше, содержит основные законы трёх непризнанных мировым сообществом республик.


449

Автор монографии:

Рафал Чахор – кандидат полит. наук, филолог. Про-ректор по международному сотрудничеству Нижнеси-лезской вышей школы предпринимательства и техни-ки в Польковице (Польша), заместитель председателя Фонда «Русско-польский институт». Область научных интересов: трансформационные процессы, внешняя и внутренняя политика постсоветских стран, главным образом Беларуси, России и государств Южного Кав-каза.

Załączniki

Konstytucja Republiki Abchazja

My, naród Abchazji, realizując swoje prawo do samookreślenia, dążąc do powszechnego dobrobytu, wewnętrznego spokoju, pot-wierdzając prawa i wolności człowieka, ład obywatelski i zgodę, uroczyście ogłaszamy i przyjmujemy Konstytucję Republiki Ab-chazja.

ROZDZIAŁ 1. PODSTAWY USTROJU KONSTYTUCYJNEGO

ARTYKUŁ 1

Republika Abchazja (Apsny) jest suwerennym, demokratycznym państwem prawa, historycznie ukształtowanym na bazie prawa narodu do swobodnego samookreślenia.

Nazwy Republika Abchazja i Apsny są równoznaczne.

ARTYKUŁ 2

Władza ludu jest podstawą władzy państwowej w Republice Abchazja.

Suwerenem i jedynym źródłem władzy w Republice Abchazja jest jej naród – obywatele Republiki Abchazja.

Naród realizuje swoją władzę bezpośrednio lub przez swoich przedstawicieli.

ARTYKUŁ 3

Republika Abchazja jest podmiotem prawa międzynarodowego – nawiązuje stosunki z innymi państwami.

Tryb zawarcia, ogłoszenia, ratyfikacji i wypowiedzenia umów międzynarodowych określa ustawa.


451

ARTYKUŁ 4

Republika Abchazja składa się z historycznych ziem: Sadz, Bzyp, Guma, Dał-Cabał, Abżua, Samyrzakan, na których znajdują się rejony (gagrski, gudaucki, suchumski, gułrypski, oczamczyrski, tkuarczałski, gałski) i miasta (Gagra, Gudauta, Nowy Afon, Su-chum, Oczamczyra, Tkuarczał, Gal).

Terytorium Republiki Abchazja jest integralne, nietykalne i nie-wywłaszczalne.

ARTYKUŁ 5

Ziemie i inne zasoby naturalne są własnością narodu, są eksplo-atowane i strzeżone w Republice Abchazja jak podstawa życia i działalności jej obywateli.

Zagadnienia własności, korzystania i zarządzania zasobami natu-ralnymi określają ustawy Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 6

Językiem państwowym Republiki Abchazja jest język abchaski.

Język rosyjski, na równi z abchaskim, jej językiem instytucji pań-stwowych i innych.

Państwo gwarantuje wszystkim zamieszkałym w Abchazji gru-pom etnicznym prawo do swobodnego używania języka ojczy-stego.

ARTYKUŁ 7

Władza państwowa w Republice Abchazja opiera się na zasadzie jej rozdzielenia na władzę prawodawczą, wykonawczą i sądo-wniczą. Władza prawodawcza, wykonawcza i sądownicza są samodzielne.

ARTYKUŁ 8

W Republice Abchazja zapewnia się funkcjonowanie samorządu terytorialnego, samodzielnego w granicach posiadanych kompe-

Rafał Czachor

452

tencji. Organy samorządu terytorialnego nie wchodzą w system organów władzy państwowej.

ARTYKUŁ 9

Niniejsza Konstytucja ma najwyższą moc prawną. Ustawy i inne akty prawne obowiązujące w Republice Abchazja, winny boć zgodne z Konstytucją.

ARTYKUŁ 10

Republika Abchazja posiada własną symbolikę: flagę państwową, godło i hymn, których opis określa ustawa konstytucyjna.

Stolicą Republiki Abchazja jest miasto Suchum (Akua).

ROZDZIAŁ 2. PRAWA I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA I OBYWA-TELA

ARTYKUŁ 11

Republika Abchazja uznaje i gwarantuje prawa i wolności za-warte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w Między-narodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultu-ralnych, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Poli-tycznych prawach, innych powszechnie uznanych aktach prawa międzynarodowego.

ARTYKUŁ 12

Podstawowe prawa i wolności przynależą człowiekowi od uro-dzenia. Każdy człowiek rodzi się wolny. Wszyscy są równi wobec prawa i przed sądem niezależnie od rasy, narodowości, płci, ję-zyka, pochodzenia, stanu majątkowego i zawodowego, miejsca zamieszkania, stosunku do religii, przekonań, ideologii i innych czynników.

ARTYKUŁ 13

Naturalnymi prawami i wolnościami człowieka są: prawo do życia, wolności, nietykalności, własności prywatnej.


453

ARTYKUŁ 14

Każdy człowiek ma prawo do wolności życia prywatnego, osobi-stej i rodzinnej prywatności, ochrony honoru i godności, wolno-ści sumienia, wyznania, działalności twórczej, myśli, słowa i przekonań.

ARTYKUŁ 15

Nikt nie może być poddany torturom, przemocy i innemu okrut-nemu lub poniżającemu ludzką godność traktowaniu czy karze.

ARTYKUŁ 16

Każdy człowiek ma prawo do swobodnego przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania, tajemnicy korespondencji i innych wiadomości.

ARTYKUŁ 17

Wszyscy ludzie mają prawo do zrzeszania się, organizacji poko-jowych mityngów, zebrań, pochodów i demonstracji.

ARTYKUŁ 18

Zabronione jest tworzenie i działalność organizacji społecznych, partii i ruchów, których cele i aktywność zmierza ku siłowej zmianie ustroju konstytucyjnego, zamachowi na bezpieczeństwo państwa, stworzeniu uzbrojonych struktur, rozpalaniu nienawi-ści społecznej, rasowej, narodowej i religijnej.

ARTYKUŁ 19

Każdy człowiek ma prawo do mieszkania, wolności działalności gospodarczej, wolności pracy, prawo do wykształcenia, odpo-czynku, obsługi medycznej i zabezpieczeń społecznych.

ARTYKUŁ 20

Dom człowieka jest nietykalny. Nikt nie ma prawa wtargnąć do w mieszkania wbrew woli zamieszkującego w nim człowieka oprócz sytuacji określonych ustawą lub mocy decyzji sądu.

Rafał Czachor

454

ARTYKUŁ 21

Każdemu człowiekowi gwarantuje się państwową i sądową ochronę jego praw i wolności.

ARTYKUŁ 22

W Republice Abchazja obowiązuje zasada domniemania niewin-ności. Oskarżony uważany jest za niewinnego dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i potwierdzona prawomocnym wyro-kiem sądu. Oskarżony nie jest zobowiązany do udowadniania swojej niewinności.

ARTYKUŁ 23

Każdy zatrzymany albo aresztowany ma prawo do korzystania z pomocy adwokata od momentu zatrzymania, aresztowania i może odmówić zeznań w czasie nieobecności adwokata.

ARTYKUŁ 24

Nikt nie może być ponownie sądzony w sprawie w której został już skazany prawomocnym wyrokiem sądu.

ARTYKUŁ 25

Prawo ustanawiające albo znoszące odpowiedzialność nie działa wstecz.

ARTYKUŁ 26

Każdy ma prawo do zrekompensowania przez państwo szkody wyrządzonej bezprawnymi działaniami organów państwowych i urzędników.

ARTYKUŁ 27

Obywatel Republiki Abchazja nie może być pozbawiony jej oby-watelstwa, wydalony za granicę lub przekazany innemu pań-stwu.

Republika Abchazja gwarantuje swoim obywatelom ochronę i wsparcie za jej granicami.


455

ARTYKUŁ 28

Obywatel Republiki Abchazja, który osiągnął 18 lat, dysponuje pełnią praw i obowiązków, określonych w niniejszej Konstytucji i ustawach Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 29

Wszyscy obywatele i mieszkańcy Republiki Abchazja zobowią-zani są płacić podatki w trybie określonym w ustawie.

ARTYKUŁ 30

Każdy znajdujący się w Republice Abchazja człowiek zobowią-zany jest do przestrzegania Konstytucji i praw Republiki Abcha-zja.

ARTYKUŁ 31

Każdy człowiek zobowiązany jest do szanowania praw i wolności innych ludzi.

ARTYKUŁ 32

Każdy człowiek zobowiązany jest do szanowania i ochrony śro-dowiska naturalnego.

ARTYKUŁ 33

Obrona Ojczyzny jest powinnością i obowiązkiem każdego oby-watela Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 34

Wymienienie w Konstytucji określonych praw nie powinno być traktowane jak zanegowanie albo ograniczenie innych, po-wszechnie uznanych i potwierdzonych międzynarodowymi ak-tami, praw.

ARTYKUŁ 35

W Republice Abchazja nie powinna zostać przyjęta ani jedna ustawa znosząca lub ograniczająca prawa i wolności człowieka.

Rafał Czachor

456

Poszczególne ograniczenia praw i wolności mogą być wprowa-dzone wyłącznie na mocy ustaw konstytucyjnych w sytuacji ko-nieczności ochrony ustroju konstytucyjnego, zapewnienia bez-pieczeństwa i porządku społecznego, ochrony zdrowia i moral-ności, a także w wypadkach klęsk żywiołowych, stanu nadzwy-czajnego lub wojennego.

ROZDZIAŁ 3. WŁADZA USTAWODAWCZA

ARTYKUŁ 36

Wszystkie przewidziane w niniejszej Konstytucji kompetencje ustawodawcze posiada Zgromadzenie Narodowe – parlament Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 37

Parlament Republiki Abchazja składa się z 35 deputowanych.

Wybory do parlamentu odbywają się na bazie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego w drodze głoso-wania tajnego.

Kadencja parlamentu wynosi 5 lat.

Tryb wyboru deputowanych parlamentu określa ustawa konsty-tucyjna.

ARTYKUŁ 38

Deputowanym parlamentu Republiki Abchazja może zostać każ-dy obywatel Republiki Abchazja, który osiągnął 25 lat i posiada prawo wyborcze.

Zajmowanie urzędu prezydenta Republiki Abchazja, członka Gabinetu Ministrów, stanowisk w aparacie państwowym i w organach sądownictwa, podobnie jak i zajmowanie się każdą inną płatną pracą oprócz działalności pedagogicznej, naukowej i twórczej, nie można łączyć z mandatem w parlamencie Republi-ki Abchazja.


457

Deputowani parlamentu otrzymują za swoją pracę w parla-mencie wynagrodzenie pieniężne wypłacane przez Republikę Abchazja.

ARTYKUŁ 39

Deputowani parlamentu w czasie kadencji dysponują immunite-tem. Nie mogą być zatrzymani, aresztowani, poddani rewizji, oprócz przypadków zatrzymania na miejscu przestępstwa, a także poddani dozorowi, za wyjątkiem przypadków, kiedy to jest przewidziane prawem w celu zabezpieczenia bezpieczeń-stwa innych ludzi.

O pozbawieniu immunitetu decyduje parlament.

ARTYKUŁ 40

Deputowani parlamentu nie mogą być związani mandatem im-peratywnym.

ARTYKUŁ 41

Pierwsze posiedzenie nowowybranego parlamentu zwołuje pre-zydent Republiki Abchazja w ciągu miesiąca od dnia wyborów.

ARTYKUŁ 42

Parlament ze swojego składu wybiera przewodniczącego, jego zastępców i innych, tworzy komisje i komitety.

Przewodniczący parlamentu prowadzi posiedzenia parlamentu, udziela wsparcia deputowanym parlamentu w wykonywaniu przez nich realizacji swoich pełnomocnictw, zapewnia im nie-zbędne informacje, podpisuje postanowienia parlamentu.

Do czasu wybrania przewodniczącego pierwszą sesję nowowy-branego parlamentu prowadzi najstarszy deputowany parla-mentu.

ARTYKUŁ 43

Z momentem rozpoczęcia pracy nowowybranego parlamentu pełnomocnictwa parlamentu poprzedniej kadencji ustają.

Rafał Czachor

458

Sesje parlamentu odbywają się nie rzadziej niż 2 razy w roku (sesja wiosenna i jesienna).

Tryb pracy parlamentu określa jego regulamin.

ARTYKUŁ 44

Do podjęcia jakiejkolwiek decyzji przez parlament wymagane jest kworum. Dla przyjęcia aktów prawodawczych, za wyjątkiem przypadków przewidzianych w Konstytucji, niezbędna jest zwy-kła większość od ogólnej liczby deputowanych parlamentu. Dla przyjęcia ustawy konstytucyjnej a także przy konieczności uzy-skania kwalifikowanej większości potrzebne jest poparcie dwóch trzecich od ogólnej liczby deputowanych parlamentu.

ARTYKUŁ 45

Każdy przyjęty przez parlament projekt ustawy przedstawiany jest prezydentowi Republiki Abchazja.

Jeśli projekt ustawy zostanie podpisany przez prezydenta, to publikuje go on w ciągu 15 dni od dnia jego przyjęcia przez par-lament Republiki Abchazja. Ustawa wstępuje w siłę od momentu jego ogłoszenia, za wyjątkiem wypadków, kiedy późniejsze wstąpienie w siłę określa sama ustawa.

W przypadku odrzucenia przez prezydenta projektu ustawy, zwraca on go ze swoimi uwagami do parlamentu. Jeśli po po-wtórnym rozpatrzeniu projekt ustawy zostanie przyjęty kwa-lifikowaną większością głosów to prezydent jest zobowiązany podpisać go i opublikować.

Jeśli projekt ustawy nie zostanie zwrócony przez prezydenta w ciągu 10 dni od momentu jego przedstawienia prezydentowi, to projekt ustawy uzyskuje moc prawną, tak jakby został on podpisany przez prezydenta. Projekt ustawy uzyskuje automa-tycznie mocy prawnej jeśli z powodu przeniesienia sesji parla-mentu nie mógł on być zwrócony przez prezydenta w okreś-lonym czasie.


459

ARTYKUŁ 46

Prawa inicjatywy ustawodawczej w parlamencie Republiki Ab-chazja przynależy deputowanym, prezydentowi Republiki Ab-chazja, Naczelnemu Sądowi Republiki Abchazja, prokuratorowi generalnemu Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 47

Parlament Republiki Abchazja:

1) przyjmuje Konstytucję i ustawy Republiki Abchazja;

2) podejmuje decyzje o zmianach w strukturze administracyjno-terytorialnej;

3) wysłuchuje orędzia prezydenta o stanie kraju, o podstawo-wych kierunkach polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa i jej realizacji;

4) rozpatruje i zatwierdza budżet państwowy, prowadzi kon-trolę jego wykonania;

5) przyjmuje prawo karne, karno-procesowe, karno-wykonaw-cze w zakresie resocjalizacji skazanych, cywilne, prawo cywilne procesowe, arbitrażowe i inne, akty prawne dotyczące organiza-cji sądownictwa i prokuratury;

6) dokonuje interpretacji Konstytucji i ustaw Republiki Abcha-zja;

7) ustanawia nagrody państwowe, tytuły honorowe i wojskowe Republiki Abchazja;

8) zatwierdza i wypowiada umowy międzypaństwowe Republiki Abchazja;

9) wybiera przewodniczącego parlamentu Republiki Abchazja i jego zastępców;

10) na wniosek prezydenta mianuje i dymisjonuje prokuratora generalnego, Przewodniczącego Narodowego Banku i innych wyższych urzędników zgodnie z ustawą;

Rafał Czachor

460

11) przyjmuje decyzje o udzieleniu wotum nieufności poszcze-gólnym członkom Gabinetu Ministrów;

12) przedstawia oskarżenie przeciwko prezydentowi Republiki Abchazja, będące podstawą do zwolnienia go z urzędu;

13) ogłasza amnestię;

14) decyduje o ogłoszeniu wojny i zawarciu pokoju;

15) decyduje o immunitecie deputowanych Parlamentu Repu-bliki Abchazja;

16) przyjmuje decyzje o prawomocności wprowadzenia stanu nadzwyczajnego i wojennego;

17) realizuje inne pełnomocnictwa przewidziane dla niego w konstytucji i ustawach Republiki Abchazja.

ROZDZIAŁ 4. WŁADZA WYKONAWCZA

ARTYKUŁ 48

Władzę wykonawczą w Republice Abchazja sprawuje prezydent Republiki Abchazja.

Prezydent Republiki Abchazja jest głową państwa.

ARTYKUŁ 49

Wybory prezydenta Republiki Abchazja odbywają się na bazie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym terminem na 5 letnią kadencję.

Na prezydenta Republiki Abchazja wybrany być może osoba narodowości abchaskiej, obywatel Republiki Abchazja, mający nie mniej niż 35 i nie więcej niż 65 lat życia, dysponujący pra-wem wyborczym.

Jedna i ta sama osoba nie może być prezydentem Republiki Ab-chazja więcej niż dwa razy z rzędu.


461

ARTYKUŁ 50

Prezydent Republiki Abchazja przystępuje do wykonania swoich pełnomocnictw od momentu złożenia przysięgi i zaprzestaje ich wykonania po upływie kadencji i złożeniu przysięgi przez no-wowybranego prezydenta Republiki Abchazja.

Tryb i termin wyborów prezydenta Republiki Abchazja określa ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 51

Wstępując na urząd, prezydent Republiki Abchazja składa w parlamencie Republiki Abchazja w obecności członków Sądu Najwyższego przysięgę, której tekst ustala parlament.

ARTYKUŁ 52

Na czas wykonania swoich pełnomocnictw Prezydent Republiki Abchazja wstrzymuje swoje członkostwo w partiach politycz-nych i organizacjach społecznych.

Prezydent Republiki Abchazja nie może być deputowanym par-lamentu i nie może zajmować żadnych innych stanowisk w organach państwowych, organizacjach społecznych, przedsię-biorstwach.

Prezydent w określonym terminie otrzymuje za swoją służbę wynagrodzenie pieniężne, wypłacane przez Republikę Abchazja.

ARTYKUŁ 53

Prezydent Republiki Abchazja:

1) zapewnia przestrzeganie praw i wolności człowieka, Konsty-tucji i ustaw Republiki Abchazja oraz jej międzynarodowych zo-bowiązań;

2) określa podstawowe kierunki polityki wewnętrznej i zagrani-cznej;

3) reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych;

4) podpisuje umowy międzypaństwowe;

Rafał Czachor

462

5) podejmuje działania w celu zapewnienia bezpieczeństwa i integralności terytorialnej Republiki Abchazja, formuje i kieruje Radą Bezpieczeństwa, której status określa ustawa;

6) zatwierdza doktrynę wojenną Republiki Abchazja;

7) jest głównodowodzącym Sił Zbrojnych Republiki Abchazja;

8) mianuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych Repu-bliki Abchazja w obcych państwach i przy organizacjach między-narodowych;

9) zatwierdza programy w dziedzinie rozwoju państwowego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego i narodowego;

10) zapewnia prowadzenie na terenie Republiki Abchazja poli-tyki finansowej i kredytowej, polityki w dziedzinie nauki, wy-kształcenia, kultury, zdrowia, ekologii, świadczeń socjalnych;

11) zapewnia jednolite prawodawstwo w zakresie obywatel-stwa, stosunków własności, systemu budżetowo-finansowego, podatkowego, ochrony środowiska naturalnego i służby publicz-nej;

12) ma prawo uczestnictwa w sesjach parlamentu, w każdej chwili może zażądać udzielenia mu głosu;

13) w celu zapewnienia bezpieczeństwa obywateli, zgodnie z ustawą, wprowadza w Republice Abchazja stan nadzwyczajny i wojenny z późniejszym jego zatwierdzeniem przez parlament;

14) przedstawia parlamentowi Republiki Abchazja kandydatury na przewodniczącego Narodowego Banku, prokuratora general-nego, innych urzędników zgodnie z posiadanymi pełnomocnic-twami, a także zwraca się do parlamentu z wnioskiem o ich dy-misję;

15) wyznacza wybory w Parlamencie Republiki Abchazja;

16) mianuje i dymisjonuje szefów władzy wykonawczej w mias-tach i rejonach Republiki Abchazja;


463

17) rozpatruje zagadnienia dotyczące organizacji i działalności organów władzy wykonawczej;

18) unieważnia akty prawne ministerstw i resortów, szefów władzy wykonawczej w miastach i rejonach, a także organów samorządu terytorialnego, w przypadku sprzeczności tych aktów z Konstytucją i prawodawstwem Republiki Abchazja;

19) z własnej inicjatywy, na żądanie parlamentu, a także Sądu Najwyższego Republiki Abchazja, w trybie określonym ustawą, wyznacza referendum;

20) zwraca się do Parlamentu z corocznymi orędziami o stanie kraju, o podstawowych kierunkach polityki wewnętrznej i zagra-nicznej państwa, przedstawia projekt budżetu państwowego i sprawozdanie z jego wykonania;

21) ma prawo żądać zwołania nadzwyczajnych posiedzeń par-lamentu;

22) decyduje się w kwestii nadania obywatelstwa Republiki Ab-chazja;

23) dysponuje prawem łaski;

24) nagradza nagrodami państwowymi, nadaje tytuły honorowe, wojskowe i specjalne;

25) ustanawia standardy, wzorce, jednostki wag i miar;

26) realizuje inne pełnomocnictwa nadane mu Konstytucją i ustawami Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 54

Równocześnie z prezydentem Republiki Abchazja wybierany jest wiceprezydent Republiki Abchazja. Kandydaturę wiceprezy-denta Republiki Abchazja zgłasza kandydat na prezydenta Repu-bliki Abchazja.

Na wiceprezydenta może być wybrany obywatel Republiki Ab-chazja mający nie mniej niż 35 i nie więcej niż 65 lat życia, dys-ponujący prawem wyborczym.

Rafał Czachor

464

Na czas wykonania swoich pełnomocnictw wiceprezydent Repu-bliki Abchazja wstrzymuje swoje członkostwo w partiach poli-tycznych i organizacjach społecznych.

Wiceprezydent Republiki Abchazja nie może być deputowanym parlamentu i nie może zajmować żadnych innych stanowisk w organach państwowych, organizacjach społecznych, przedsię-biorstwach.

Wiceprezydent w określonym terminie otrzymuje za swoją służ-bę wynagrodzenie pieniężne, wypłacane przez Republikę Abcha-zja.

ARTYKUŁ 55

Wiceprezydent Republiki Abchazja realizuje na poruczenie pre-zydenta jego oddzielne polecenia, zastępuje prezydenta w przy-padku jego nieobecności i niemożliwości realizacji spoczywa-jących na nim obowiązków.

ARTYKUŁ 56

Ogólne prowadzenie władzy wykonawczej na całym terenie kraju prezydent Republiki Abchazja prowadzi poprzez kierowa-nie Gabinetem Ministrów Republiki Abchazja.

Gabinet Ministrów jest kształtowany przez prezydenta Republiki Abchazja i przed nim odpowiada.

W skład Gabinetu Ministrów wchodzi premier, wicepremierzy, ministrowie i inni urzędnicy przewidziani ustawą.

ARTYKUŁ 57

Gabinet Ministrów Republiki Abchazja w całości oraz jego po-szczególni członkowie mają prawo do złożenia dymisji.

Wniosek o dymisję jest przedstawiany prezydentowi Republice Abchazji, który ma prawo go przyjąć lub odrzucić.


465

ARTYKUŁ 58

Parlament Republiki Abchazja może wyrazić nieufność poszcze-gólnym członkom Gabinetu Ministrów i z zwrócić się z wnios-kiem w tej sprawie do prezydenta Republiki Abchazji, którego decyzja jest ostateczna.

Organizacja i tryb działalności Gabinetu Ministrów Republiki Abchazja określa ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 59

Pełnomocnictwa Prezydenta Republiki Abchazja nie mogą być używane w celu zmiany ustroju konstytucyjnego, rozwiązania lub wstrzymania działalności innych prawnie wybranych orga-nów władzy państwowej.

ARTYKUŁ 60

W granicach swoich pełnomocnictw prezydent Republiki Abcha-zja, na bazie i w celu realizacji obowiązującego prawodawstwa, wydaje dekrety i zarządzenia obowiązujące na całym terenie Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 61

Niezgodne z Konstytucją i ustawami Republiki Abchazja decyzje prezydenta Republiki Abchazja mogą być unieważnione na mocy wyroku Sądu Najwyższego Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 62

W czasie stanu nadzwyczajnego, klęsk żywiołowych i działań wojennych prezydent republiki Abchazja posiada prawo wyda-wania dekretów posiadających moc ustawy i podlegających obowiązkowemu i niezwłocznemu wykonaniu z jednoczesnym informowaniem o nich parlamentu Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 63

Osoba prezydenta jest nietykalna. Honor i godność prezydenta jest strzeżona prawem.

Rafał Czachor

466

ARTYKUŁ 64

W przypadku złamania przez prezydenta Republiki Abchazja złożonej przysięgi, zapisów Konstytucji i ustaw Republiki Abcha-zja może on być usunięty z urzędu.

Decyzja w tej sprawie jest podejmowana przez parlament Repu-bliki Abchazja na bazie decyzji Sądu Najwyższego Republiki Ab-chazja większością dwóch trzecich głosów od ogólnej liczby de-putowanych parlamentu Republiki Abchazja w głosowaniu taj-nym.

ARTYKUŁ 65

Prezydent Republiki Abchazja w dowolnym momencie może podać się do dymisji. O dymisji prezydenta decyduje parlament Republiki Abchazja. Decyzja podejmowana jest kwalifikowaną większością głosów.

ARTYKUŁ 66

W przypadku usunięcia prezydenta z urzędu lub jego śmierci, dymisji lub niezdolności do realizacji pełnomocnictw i obo-wiązków prezydenta, przechodzą one na wiceprezydenta Repu-bliki Abchazja. W przypadku usunięcia z urzędu, śmierci, dymisji albo niezdolności do realizacji pełnomocnictw i obowiązków zarówno prezydenta, jak i wiceprezydenta przechodzą one na premiera Republiki Abchazja. Na wypadek niemożliwości wyko-nywania pełnomocnictw i obowiązków Prezydenta przez żadną z wymienionych w tym artykule osób, przechodzą one na prze-wodniczącego Parlamentu.

ARTYKUŁ 67

Pełnomocnictwa osoby pełniącej obowiązki prezydenta, obowią-zują do czasu usunięcia przyczyn niezdolności wykonywania przez prezydenta swoich obowiązków lub do wyborów nowego Prezydenta.

Wybory nowego prezydenta powinny być przeprowadzone w ciągu 3 miesięcy. Przy tym osoba pełniąca obowiązki prezy-denta, nie ma prawa wyznaczać referendum, a także zgłaszać


467

propozycje poprawek i nowelizacji Konstytucji Republiki Abcha-zja.

ROZDZIAŁ 5. WŁADZA SĄDOWNICZA

ARTYKUŁ 68

Władzę sądowniczą w Republice Abchazja sprawują wyłącznie sądy.

Spory gospodarcze rozwiązuje Sąd Arbitrażowy.

Organizację sądownictwa w Republice Abchazja określa ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 69

Sędzią może być obywatel Republiki Abchazja, który osiągnął 27 lat, posiada wyższe wykształcenie prawnicze i staż pracy w dziedzinie prawa nie krótszy niż 5 lat.

Przewodniczący i członkowie Sądu Najwyższego Republiki Ab-chazja, sędziowie sądów niższego szczebla, przewodniczący i sędziowie Sądu Arbitrażowego Republiki Abchazja wybierani są przez parlament Republiki Abchazja na wniosek prezydenta Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 70

Wykonywanie obowiązków sędziego nie może być łączone z zajmowaniem innego oficjalnego stanowiska w aparacie pań-stwowym ani z żadną inną płatną pracą oprócz działalności pe-dagogicznej, naukowej i twórczej.

Sędziowie w określonym terminie otrzymują za swoją służbę wynagrodzenie pieniężne, wypłacane przez Republikę Abchazja.

ARTYKUŁ 71

Sędziowie są wybierani na 5 lat. Sędziowie są nietykalni, nieza-leżni i podporządkowani wyłącznie Konstytucji i ustawom Re-publiki Abchazja.

Rafał Czachor

468

Sędzia nie może być wezwany do odpowiedzialności karnej, ina-czej niż w trybie określonym w ustawie.

Pełnomocnictwa sędziego mogą być zawieszone lub cofnięte wyłącznie w trybie i według założeń określonych w ustawie.

ARTYKUŁ 72

Posiedzenia są we wszystkich sądach jawne, za wyjątkiem przy-padków określonych w ustawie.

Sądownictwo odbywa się na zasadzie równości stron.

ARTYKUŁ 73

Najwyższym organem władzy sądowniczej w Republice Abchazja jest Sąd Najwyższy.

Sąd Najwyższy Republiki Abchazja:

1) rozpatruje wszystkie sprawy dotyczące zgodności z Konsty-tucją decyzji podjętych przez prezydenta, parlament, a także inne organy władzy państwowej lub samorządu terytorialnego;

2) rozpatruje spory kompetencyjne pomiędzy państwem a or-ganami samorządu terytorialnego;

3) rozpatruje sprawy dotyczące rezultatów wyborów i procedur wyborczych;

4) ma prawo decydować we wszystkich sporach oraz wypowia-dać się w kwestiach związanych z Konstytucją;

5) prowadzi sądownictwo karne, cywilne i administracyjne;

6) prowadzi nadzór prawomocności wyroków wydanych przez wszystkie sądy w Republice Abchazja;

7) daje wszystkim sądom instrukcje w zakresie zagadnień są-downiczych.


469

ARTYKUŁ 74

Wyroki sądów Republiki Abchazja ogłaszane są w imieniu Repu-bliki Abchazja.

ARTYKUŁ 75

Nadzór nad zgodnością śledztwa z prawem, przedstawienie oskarżenia w sądzie, powództwo w celu ochrony interesów re-publiki i obywateli, odwoływanie się od niezgodnych z prawem aktów organów państwowych, organów samorządu terytorial-nego i urzędników prowadzi prokurator generalny Republiki Abchazja i podlegający mu prokuratorzy rejonowi.

Organy prokuratury Republiki Abchazja stanowią całościowy system i realizują swoje pełnomocnictwa niezależnie od jakich-kolwiek organów władzy.

ARTYKUŁ 76

Prokuratora generalnego Republiki Abchazja mianuje i dymisjonuje parlament Republiki Abchazja na wniosek prezy-denta Republiki Abchazja.

Pozostali prokuratorzy wyznaczani są przez prokuratora gene-ralnego Republiki Abchazja.

ARTYKUŁ 77

Pełnomocnictwa, organizacja i działalność organów prokuratury określa ustawa.

ROZDZIAŁ 6. SAMORZĄD TERYTORIALNY

ARTYKUŁ 78

Samorząd terytorialny funkcjonuje w rejonach, miastach i innych miejscowościach.

ARTYKUŁ 79

Samorząd terytorialny jest realizowany przez obywateli w drodze bezpośredniego wyrażenia woli i poprzez wybieralne organy samorządu terytorialnego.

Rafał Czachor

470

Szefowie władzy wykonawczej w miastach i rejonach Republiki Abchazja wyznaczani są przez prezydenta Republiki Abchazja z składu organu samorządu terytorialnego.

Skład, organizacja i pełnomocnictwa samorządu terytorialnego określa ustawa.

ARTYKUŁ 80

Organy samorządu terytorialnego zatwierdzają lokalny budżet, lokalne podatki i opłaty, posiadają, korzystają i dysponują wła-snością municypalną, zapewniają ochronę porządku publicz-nego, określają swoje wewnętrzne struktury, a także decydują w innych kwestiach gospodarczych, społecznych i innych nie wyłączonych z ich prowadzenia lub nie przekazanych organom państwowym.

ARTYKUŁ 81

Organy państwowe nie mogą ograniczać praw samorządu tery-torialnego regulowanych niniejszą Konstytucją i ustawami. Inge-rencja w działalność prawną samorządu terytorialnego jest za-broniona.

ARTYKUŁ 82

Samorząd terytorialny posiada prawo sądowej ochrony swobod-nej realizacji swoich pełnomocnictw.

ROZDZIAŁ 7. NOWELIZACJE KONSTYTUCJI I PORZĄDEK RE-WIZJI KONSTYTUCJI

ARTYKUŁ 83

Propozycje nowelizacji i rewizji Konstytucji Republiki Abchazja mogą być wnoszone przez prezydenta Republiki Abchazja, par-lament Republiki Abchazja, Sąd Najwyższy Republiki Abchazja, prokuratora generalnego Republiki Abchazja.


471

ARTYKUŁ 84

Nowelizacje Konstytucji Republiki Abchazja wprowadzane są przez parlament Republiki Abchazja większością dwóch trzecich głosów od ogólnej liczby deputowanych.

tekst źródłowy: Конституция Республики Абхазия, http://apsnypress.info/constitution,

tłumaczenie z j. rosyjskiego: Rafał Czachor

Konstytucja Republiki Osetia Południowa

My, naród Republiki Osetia Południowa,

- ponosząc odpowiedzialność przed obecnym i przyszłymi poko-leniami,

- dążąc do zapewnienia bezpieczeństwa i rozkwitu swojej Ojczy-zny,

- wychodząc z powszechnie uznanych zasad równości praw i sa-mookreślenia się narodów,

- kierując się Deklaracją suwerenności państwowej Republiki Osetia Południowa,

- potwierdzając prawa i wolność człowieka i obywatela,

- ustanawiając podstawy ustroju społecznego i politycznego,

ogłaszamy i przyjmujemy Konstytucję Republiki Osetia Połu-dniowa.

ROZDZIAŁ 1. PODSTAWY USTROJU KONSTYTUCYJNEGO RE-PUBLIKI OSETIA POŁUDNIOWA

ARTYKUŁ 1

1. Republika Osetia Południowa jest suwerennym, demokratycz-nym państwem prawa, powstałym w wyniku samookreślenia się narodu Republiki Osetia Południowa.

Rafał Czachor

472

2. Suwerenem i jedynym źródłem władzy w Republice Osetia Po-łudniowa jest jej naród.

3. Naród urzeczywistnia swoją władzę bezpośrednio w drodze referendów i wolnych wyborów, a także przez organy władzy państwowej i organy samorządu terytorialnego.

4. Nikt nie może uzurpować władzy w Republice Osetia Połu-dniowa. Uzurpacja władzy lub zawłaszczenie władczych pełno-mocnictw jest najcięższym przestępstwem przeciwko narodowi i jest prawnie ścigane.

ARTYKUŁ 2

1. Konstytucja Republiki Osetia Południowa ma najwyższą siłę prawną i działa bezpośrednio.

2. Ustawy i inne akty normatywne, które przeczą Konstytucji Republiki Osetia Południowa nie posiadają mocy prawnej.

3. Ustawy Republiki Osetia Południowa podlegają oficjalnemu ogłoszeniu. Nieopublikowane akty prawne nie posiadają mocy prawnej.

4. Akty normatywne prezydenta Republiki Osetia Południowa, rządu Republiki Osetia Południowa, parlamentu Republiki Osetia Południowa, organów władzy państwowej Republiki Osetia Po-łudniowa dotyczące praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela, nie mogą obowiązywać na terenie Republiki Osetia Południowa, jeśli oni nie zostały one oficjalnie opublikowane.

5. Powszechnie uznane zasady i normy międzynarodowego pra-wa i umowy międzynarodowe Republiki Osetia Południowa są częścią składową jej systemu prawnego.

6. Organy władzy państwowej i zarządzania, organy samorządu terytorialnego, urzędnicy, obywatele i ich organizacje, inne oso-by przebywające na terenie Republiki Osetia Południowa zobo-wiązane są przestrzegać Konstytucji i praw Republiki Osetia Południowa.


473

ARTYKUŁ 3

1. Republika Osetia Południowa samodzielnie określa swój sta-tus państwowo-prawny, decyduje o rozwoju politycznym, eko-nomicznym, społeczno-kulturalnym.

2. Republika Osetia Południowa składa się z pięciu jednostek administracyjno-terytorialnych: Miasta Cchinwal, rejonów dza-uskiego, znaurskiego, leningorskiego i cchinwalskiego .

3. Terytorium Republiki Osetia Południowa jest nietykalne i niewywłaszczalne. Ochrona suwerenności i integralności tery-torialnej Republiki Osetia Południowa należy do najważniejszych funkcji państwa.

4. Terytorium, status i granice Republiki Osetia Południowa nie mogą być zmieniane bez zgody jej narodu.

5. Stolicą Republiki Osetia Południowa jest miasto Cchinwal, którego status określa ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 4

1. Językiem państwowym w Republice Osetia Południowa jest język osetyjski. Zachowanie i rozwój języka osetyjskiego są naj-ważniejszym zadaniem organów władzy państwowej Republiki Osetia Południowa.

2. Język rosyjski, na równi z osetyjskim, a w miejscach zwartego zamieszkania obywateli Republiki Osetia Południowa naro-dowości gruzińskiej język gruziński, jest oficjalnym językiem używanym w organach władzy państwowej, zarządzania pań-stwowego i samorządu terytorialnego w Republice Osetia Połu-dniowa.

3. Zamieszkującym w Republice Osetia Południowa narodom, udziela się prawa do nauki, rozwoju i używania języka ojczys-tego.

Rafał Czachor

474

ARTYKUŁ 5

1. System władzy państwowej w Republice Osetia Południowa opiera się na zasadzie rozdziału władz.

2. Organy władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej w granicach swoich pełnomocnictw posiadają samodzielność.

3. Spory pomiędzy organami władzy państwowej Republiki Ose-tia Południowa są rozwiązywane polubownie.

ARTYKUŁ 6

W Republice Osetia Południowa gwarantowane jest funk-cjonowanie samorządu terytorialnego.

ARTYKUŁ 7

1. Władzę państwową w Republice Osetia Południowa sprawuje prezydent Republiki Osetia Południowa, parlament Republiki Osetia Południowa, rząd Republiki Osetia Południowa, sądy Re-publiki Osetia Południowa i terenowe organy władzy państwo-wej.

2. Wybory prezydenta Republiki Osetia Południowa, parlamentu Republiki Osetia Południowa, terenowych organów przedstawi-cielskich, a także referenda w Republice Osetia Południowa są przeprowadzane na bazie powszechnego, równego i bezpo-średniego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym.

ARTYKUŁ 8

Republika Osetia Południowa kształtuje swoje stosunki z Republiką Osetia Północna – Alania na bazie etnicznej, naro-dowej, historyczno-terytorialnej jedności, integracji społeczno-gospodarczej i kulturalnej.

ARTYKUŁ 9

Gospodarka Republiki Osetia Południowa funkcjonuje na zasa-dach gospodarki rynkowej zorientowanej społeczne, regu-lowanej przez państwo.


475

ARTYKUŁ 10

Republika Osetia Południowa posiada prawo wstępowania w związki z innymi państwami i przekazywania organom związ-kowym części swoich pełnomocnictw.

ARTYKUŁ 11

1. Polityka zagraniczna Republiki Osetia Południowa opiera się na zasadach:

- dążenia do powszechnego i sprawiedliwego pokoju;

- wzajemnie korzystnej współpracy;

- uczestnictwa w systemach bezpieczeństwa zbiorowego;

- członkostwie w organizacjach międzynarodowych i innych zjednoczeniach.

2. Powszechnie uznane zasady i normy prawa międzynaro-dowego, a także umowy międzynarodowe Republiki Osetia Po-łudniowa są podstawą jej stosunków z innymi państwami.

ARTYKUŁ 12

1. Ziemia, jej bogactwa i inne zasoby naturalne, a także dobra kulturalne, pomniki, mające historyczne znaczenie, stanowią mienie narodu, są eksploatowane i strzeżone przez państwo jako podstawa życia i działalności obywateli Republiki Osetia Połu-dniowa.

2. Posiadanie, używanie i zarządzenie ziemią, jej bogactwami i innymi zasobami naturalnymi reguluje ustawa.

ARTYKUŁ 13

W Republice Osetia Południowa uznawana jest i otoczona jedna-kową ochroną prawną własność państwowa, municypalna, pry-watna, zbiorowa oraz inne formy własności.

ARTYKUŁ 14

1. Organizacje społeczne i religijne są równe wobec prawa.

Rafał Czachor

476

2. Zabronione jest tworzenie i działalność organizacji spo-łecznych i religijnych, których cel i działalność zmierza do zmia-ny podstaw ustroju konstytucyjnego siłą lub naruszenia inte-gralności Republiki Osetia Południowa, poderwania bezpie-czeństwa państwa i moralnych podstaw społeczeństwa, wznie-cania nienawiści etnicznej i religijnej.

3. Organizacje religijne są oddzielone od państwa.

ARTYKUŁ 15

Republika Osetia Południowa prowadzi aktywną politykę mło-dzieżową, skierowaną na zapewnienie młodym ludziom wa-runków do otrzymania wszechstronnego wychowania i wykształcenia, a także zapewnienie miejsc pracy zgodnych z ich zainteresowaniami, zdolnościami i poziomem kwalifikacji.

ARTYKUŁ 16

1. Republika Osetia Południowa posiada własne obywatelstwo.

2. Obywatel Republiki Osetia Południowa nie może być po-zbawiony obywatelstwa lub prawa do jego zmiany. Zasady i tryb nabywania obywatelstwa reguluje ustawa konstytucyjna.

3. W Republice Osetia Południowa dopuszczalne jest posiadanie podwójnego obywatelstwa.

4. Obywatelom obcych państw i osobom bez obywatelstwa gwa-rantuje się prawa i wolności przewidziane jej ustawą zasadniczą i normami prawa międzynarodowego.

ARTYKUŁ 17

Republika Osetia Południowa posiada państwowe symbole – godło, flagę, hymn. Ich opis i zasady oficjalnego używania za-wiera ustawa konstytucyjna.


477

ROZDZIAŁ 2. PRAWA, WOLNOŚCI I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

ARTYKUŁ 18

W Republice Osetia Południowa szanowane i gwarantowane są prawa i wolności człowieka i obywatela zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego i zgodnie z niniejszą Konstytucją.

ARTYKUŁ 19

1. Podstawowe prawa i wolności człowieka są niezbywalne i przynależą każdemu od urodzenia.

2. Realizacja praw i wolności człowieka i obywatela nie powinna zakłócać prawa i wolności innych osób.

ARTYKUŁ 20

1. Praca jest wolna. Każdy ma prawo dysponować swoimi zdol-nościami do pracy.

2. Przymusowa praca dopuszczalna jest tylko na mocy wyroku sądu lub w czasie stanu nadzwyczajnego albo wojennego.

3. Dopuszcza się prawo na spory pracownicze z wykorzystaniem określonych ustawą sposobów ich rozwiązania, włączając prawo do strajku.

4. Każdy ma prawo do warunków pracy odpowiadających kryte-riom bezpieczeństwa i higieny.

ARTYKUŁ 21

1. Każdy ma prawo do odpoczynku.

2. Pracującym na bazie umowy o pracę gwarantuje się określoną ustawą długość czasu pracy, świąteczne i cotygodniowe dni wol-ne, a także coroczny płatny urlop.

Rafał Czachor

478

ARTYKUŁ 22

1. Każdy ma prawo do własności, może korzystać i rozporządzać nim jednoosobowo oraz wspólnie z innymi osobami.

2. Każdy ma prawo do swobodnego wykorzystania swoich zdol-ności i własności w działalności gospodarczej i innej nie zabro-nionej prawem.

3. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności inaczej niż na mocy wyroku sądu. Przymusowe wywłaszczenie dla potrzeb państwowych może mieć miejsce tylko pod warunkiem wstępnej i sprawiedliwej rekompensaty.

4. Prawo dziedziczenia gwarantuje ustawa.

ARTYKUŁ 23

Obywatele Republiki Osetia Południowa mają prawo wybierać i być wybranymi, uczestniczyć w referendum. Nie mają prawa wybierać i być wybranymi obywatele uznani wyrokiem sądu za uniesamodzielnionych, a także osadzeni prawomocnym wyro-kiem w miejscach pozbawienia wolności.

ARTYKUŁ 24

1. Każdemu, kto legalnie znajduje się na terenie Republiki Osetia Południowa, posiada prawo wolnego ruchu po jej terytorium i wolnego wyboru miejsca zamieszkania, za wyjątkiem wy-padków określonych ustawą.

2. Każdy ma prawo wyjeżdżać za granice Republiki Osetia Połu-dniowa.

3. Obywatele Republiki Osetia Południowa mają prawo swobod-nego powrotu do Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 25

1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia i wykwalifikowanej pomocy medycznej. Pomoc medyczna w państwowych ośrod-kach służby zdrowia udzielana jest obywatelom bezpłatnie.


479

2. Każdy ma prawo do bezpiecznego dla życia i zdrowia środowi-ska naturalnego i do rekompensaty szkody spowodowanej naru-szeniem tego prawa.

3. Skrywanie przez urzędników faktów i okoliczności sta-nowiących zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi pociąga za sobą odpowiedzialność określoną ustawą.

ARTYKUŁ 26

1. Każdy obywatel Republiki Osetia Południowa ma prawo do ochrony społecznej, włączając prawo do świadczeń emerytal-nych, a także w związku z utratą zdolności do pracy, utratą żywi-ciela i w innych określonych ustawą wypadkach.

2. Państwo rozwija system ochrony społecznej, wspiera różne formy pomocy społecznej i dobroczynności.

ARTYKUŁ 27

1. Każdy ma prawo do mieszkania. Nikt nie może być sa-mowolnie pozbawiony mieszkania.

2. Mieszkanie jest nietykalne. Nikt nie ma prawa wkroczenia do mieszkania wbrew woli zamieszkujących w nim osób inaczej niż w wypadkach określonych ustawą lub na mocy decyzji sądu.

ARTYKUŁ 28

1. Każdy ma prawo do wykształcenia i wyboru form jego otrzy-mania.

2. Gwarantowana jest ogólnodostępność i bezpłatność wy-kształcenia przedszkolnego, podstawowego, średniego ogólnego, średniego zawodowo-technicznego i wyższego w państwowych instytucjach oświatowych.

3. Każdy ma prawo do bezpłatnego wykształcenia średniego specjalistycznego oraz wyższego specjalistycznego w szkołach i uczelniach państwowych.

Rafał Czachor

480

4. Wykształcenie podstawowe jest obowiązkowe. Rodzice lub osoby pełniące opiekę nad dziećmi są zobowiązane do zapew-nienia im wykształcenia podstawowego.

5. W Republice Osetia Południowa wspierane są różne formy kształcenia i samokształcenia.

ARTYKUŁ 29

1. Każdemu gwarantuje się wolność działalności literackiej, arty-stycznej, technicznej, naukowej.

2. Własność intelektualna, dziedzictwo artystyczne i wartości kulturalne obywateli podlegają ochronie ustawowej.

3. Republika Osetia Południowa stwarza warunki dla zachowa-nia i rozwoju kultury i sztuki narodowej.

4. Wspólnoty etniczne mają prawo tworzenia swoich organizacji w celu zachowania i rozwoju własnej kultury, tradycji i obycza-jów.

ARTYKUŁ 30

1. Każdy obywatel Republiki Osetia Południowa ma prawo skła-dania do organów państwowych, organizacji społecznych i innych propozycji w sprawie ich działalności, krytykowania niedociągnięć w ich pracy.

2. Osoby piętnujące obywateli za krytykę podlegają odpo-wiedzialności.

ARTYKUŁ 31

1. Obywatelom Republiki Osetia Południowa gwarantuje się wolność słowa, druku, zebrań, mityngów, pochodów ulicznych i demonstracji zgodnie z obowiązującym prawodawstwem.

2. Każdemu człowiekowi gwarantuje się tajemnicę kore-spondencji, rozmów telefonicznych, telegraficznych i innych form korespondencji.

3. Cenzura w Republice Osetia Południowa jest zabroniona.


481

ARTYKUŁ 32

1. Obywatele Republiki Osetia Południowa mają prawo zrzesza-nia się w organizacjach społecznych i ruchach nie będących za-bronionymi prawem.

2. Nikt nie może być zmuszony do wstąpienia do jakiejkolwiek organizacji lub ruchu.

ARTYKUŁ 33

1. Każdemu gwarantowana jest wolność sumienia i wyznania, w tym prawo wyznawania dowolnej religii funkcjonującej zgod-nie z prawem, albo nie wyznawania żadnej religii.

2. Prawosławie i tradycyjne wierzenia osetyjskie są jedną z podstaw tożsamości narodu osetyjskiego.

ARTYKUŁ 34

1. Rodzina, macierzyństwo, ojcostwo, dzieciństwo, starość w Republice Osetia Południowa znajdują się pod ochroną pań-stwa.

2. Troska o dzieci, ich wychowanie i utrzymanie jest zarówno prawem jak i obowiązkiem rodziców.

3. Pełnoletnie, zdolne do pracy dzieci zobowiązane są opiekować się swoimi rodzicami.

ARTYKUŁ 35

1. Każdemu gwarantuje się nietykalność. Honor i godność podle-gają ochronie ustawowej.

2. Nikt nie może być aresztowany lub trzymany pod strażą ina-czej niż na mocy decyzji sądu lub prokuratora.

3. Nikt nie może być poddawany przemocy, torturom, okrutne-mu, nieludzkiemu albo poniżającemu jego godność traktowaniu i karze, podlegać bez dobrowolnej zgody doświadczeniom me-dycznym, naukowym lub innym.

Rafał Czachor

482

ARTYKUŁ 36

1. Każdy ma prawo do ochrony swojego honoru i dobrego imie-nia od zamachu na życie osobiste i rodzinne.

2. Jest zabronione bezprawne zbieranie, przechowywanie, wyko-rzystanie i rozpowszechnianie informacji życiu o osobistym i rodzinnym człowieka.

ARTYKUŁ 37

1. W Republice Osetia Południowa gwarantuje się sądową ochro-nę praw i wolności człowieka i obywatela.

2. Decyzji i działania (albo bezczynność) organów władzy pań-stwowej, organów samorządu terytorialnego, organizacji spo-łecznych i urzędników mogą być zaskarżone do sądu.

ARTYKUŁ 38

1. Każdy oskarżony o dokonanie przestępstwa uważany jest za niewinnego dopóki jego wina nie zostanie udowodniona w prze-widzianym ustawą trybie i potwierdzona prawomocnym wyro-kiem sądu.

2. Oskarżony nie jest zobowiązany do udowadniania swojej nie-winności.

3. Nikt nie może być powtórnie osądzony za jedno i to samo przestępstwo.

4. Prawo ustanawiające albo znoszące odpowiedzialność nie działa wstecz.

ARTYKUŁ 39

Każdy zatrzymany, aresztowany albo oskarżony o dokonanie przestępstwa ma prawo do korzystania z pomocy adwokata (obrońcy) od momentu zatrzymania, aresztowania lub sformu-łowania oskarżenia.


483

ARTYKUŁ 40

Każdy ma prawo do rekompensaty przez państwo szkody wy-rządzonej bezprawnymi działaniami (albo bezczynnością) orga-nów władzy państwowej, organów zarządzania lub ich urzędni-ków.

ARTYKUŁ 41

1. Realizacja praw i wolności jest nierozerwalnie związana z wykonywaniem przez obywatela swoich obowiązków.

2. Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności za jego nieprzestrzeganie.

ARTYKUŁ 42

1. Obrona Ojczyzny jest świętym obowiązkiem każdego obywate-la Republiki Osetia Południowa. Zdrada Ojczyzny jest najcięż-szym przestępstwem wobec narodu.

2. Obywatel Republiki Osetia Południowa zobowiązany jest bro-nić racji stanu, sprzyjać wzmocnieniu jej obronności.

ARTYKUŁ 43

Obywatel Republiki Osetia Południowa zgodnie z ustawą ma obywatelski obowiązek uczestnictwa w sądownictwie w charak-terze ławnika ludowego lub przysięgłego.

ARTYKUŁ 44

Każdy zobowiązany do ochrony przyrody, ochrony jej bogactw, opieki nad dziedzictwem historycznym, narodowym i kultu-rowym.

ARTYKUŁ 45

Każdy zobowiązany jest płacić określone ustawą podatki i opłaty.

Rafał Czachor

484

ARTYKUŁ 46

1. Prawa i wolności określone w niniejszej Konstytucji nie wy-czerpują ich katalogu nie mogą być podstawą do negowania innych powszechnie uznanych praw i wolności człowieka i obywatela.

2. Zabronione jest wykorzystywanie jakichkolwiek praw i wolności w celu obalenia siłą ustroju konstytucyjnego, propa-gandy przemocy i wojny.

3. W czasie stanu nadzwyczajnego w celu zapewnienia bez-pieczeństwa obywateli i ochrony ładu konstytucyjnego zgodnie z ustawą mogą być wprowadzone oddzielne ograniczenia praw i wolności z zaznaczeniem granic i terminu ich obowiązywania.

ROZDZIAŁ 3. PREZYDENT REPUBLIKI OSETIA POŁUDNIOWA

ARTYKUŁ 47

1. Prezydent Republiki Osetia Południowa jest głową państwa i przewodzi władzy wykonawczej.

2. Prezydent Republiki Osetia Południowa jest gwarantem Kon-stytucji Republiki Osetia Południowa, praw i wolności człowieka i obywatela. W określonym w Konstytucji Republiki Osetia Połu-dniowa trybie podejmuje niezbędne kroki w celu ochrony suwe-renności, bezpieczeństwa i integralności terytorialnej Republiki Osetia Południowa, zapewnia harmonijne funkcjonowanie i współdziałanie organów władzy państwowej.

3. Prezydent Republiki Osetia Południowa zgodnie z Konstytucją i ustawami Republiki Osetia Południowa określa podstawowe kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa.

4. Prezydent Republiki Osetia Południowa jako głowa państwa reprezentuje Republikę Osetia Południowa wewnątrz kraju i w stosunkach międzynarodowych.


485

ARTYKUŁ 48

1. Na prezydenta Republiki Osetia Południowa może być wybra-ny obywatel Republiki Osetia Południowa, który ukończył 35 rok życia, posiada prawo wyborcze, władający językiem pań-stwowym i zamieszkujący nie mniej niż 10 lat na terenie Repu-bliki Osetia Południowa.

2. Prezydent Republiki Osetia Południowa wybierany jest przez obywateli Republiki Osetia Południowa na okres pięciu lat.

3. Jedna osoba nie może pełnić urzędu prezydenta Republiki Osetia Południowa więcej niż dwie kadencje z rzędu.

4. Tryb wyborów prezydenta Republiki Osetia Południowa okre-śla ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 49

1. W momencie wstąpienia na urząd prezydent Republiki Osetia Południowa składa narodowi przysięgę: „Sprawując urząd pre-zydenta Republiki Osetia Południowa przysięgam szanować i chronić prawa i wolności człowieka i obywatela, przestrzegać i bronić Konstytucji Republiki Osetia Południowa, bronić suwe-renności i niezależności, bezpieczeństwa i integralności teryto-rialnej Republiki Osetia Południowa, wiernie służyć narodowi”.

2. Prezydent Republiki Osetia Południowa składa przysięgę w uroczystej atmosferze dziesiątego dnia po oficjalnym ogłosze-niu rezultatów wyborów w obecności deputowanych parlamentu Republiki Osetia Południowa i sędziów Sądu Konstytucyjnego.

3. Na czas wykonywania swoich pełnomocnictw prezydent Re-publiki Osetia Południowa wstrzymuje swoje członkostwo w partiach politycznych i organizacjach społecznych.

4. Prezydent Republiki Osetia Południowa nie może być de-putowanym parlamentu Republiki Osetia Południowa, zajmować innych stanowisk w organach państwowych i przedsiębior-stwach.

Rafał Czachor

486

ARTYKUŁ 50

Prezydent Republiki Osetia Południowa:

1) prowadzi ogólne kierownictwo polityki zewnętrznej i wewnętrznej;

2) koordynuje pracę organów władzy wykonawczej, posiada prawo przewodniczenia posiedzeniom rządu Republiki Osetia Południowa;

3) zatwierdza system i strukturę organów władzy wykonawczej Republiki Osetia Południowa;

4) zatwierdza strukturę rządu Republiki Osetia Południowa;

5) za zgodą parlamentu Republiki Osetia Południowa wyznacza przewodniczącego rządu Republiki Osetia Południowa i dymisjo-nuje go, powiadamiając parlament Republiki Osetia Południowa;

6) w przypadku trzykrotnego odrzucenia przez parlament Repu-bliki Osetia Południowa przedstawionych kandydatur na urząd przewodniczącego Rządu Republiki Osetia Południowa, na mocy dekretu wyznacza przewodniczącego rządu Republiki Osetia Południowa, przy tym jedna kandydatura może być zgłoszona nie więcej niż dwa razy;

7) mianuje i dymisjonuje członków rządu Republiki Osetia Połu-dniowa i kierowników republikańskich organów władzy wyko-nawczej;

8) mianuje i dymisjonuje kierownika Administracji prezydenta Republiki Osetia Południowa i jego zastępców;

9) po uzgodnieniu z odpowiednim organem przedstawicielskim mianuje i dymisjonuje kierowników administracji jednostek administracyjno-terytorialnych;

10) tworzy, reorganizuje i likwiduje Administrację prezydenta Republiki Osetia Południowa oraz Aparat rządu Republiki Osetia Południowa;


487

11) tworzy, reorganizuje i likwiduje republikańskie organy wła-dzy wykonawczej;

12) ma prawo z własnej inicjatywy podjąć decyzję o dymisji rządu Republiki Osetia Południowa;

13) wyznacza wybory do parlamentu Republiki Osetia Po-łudniowa;

14) ma prawo rozwiązać parlament Republiki Osetia Połu-dniowa w wypadkach i w trybie określonym w Konstytucji Re-publiki Osetia Południowa;

15) ma prawo żądać zwołania nadzwyczajnego posiedzenia par-lamentu Republiki Osetia Południowa;

16) wyznacza referendum w trybie określonym w ustawie kon-stytucyjnej;

17) podpisuje i publicznie ogłasza ustawy;

18) ma prawo inicjatywy ustawodawczej;

19) zwraca się do narodu i parlamentu Republiki Osetia Połu-dniowa z corocznymi orędziami o stanie kraju, o podstawowych kierunkach zagranicznej i wewnętrznej polityki państwa;

20) prowadzi negocjacje i podpisuje międzypaństwowe i międzynarodowe umowy i porozumienia Republiki Osetia Po-łudniowa;

21) przedstawia parlamentowi Republiki Osetia Południowa kandydatury na stanowisko przewodniczącego, zastępców przewodniczącego, sędziów Sądu Najwyższego Republiki Osetia Południowa; przewodniczącego, zastępców przewodniczącego, sędziów Najwyższego Sądu Arbitrażowego Republiki Osetia Po-łudniowa, przewodniczącego i sędziów sądu miejskiego i sądów rejonowych w trybie określonym w ustawie konstytucyjnej; zgłasza parlamentowi Republiki Osetia Południowa propozycje zwolnienia ze stanowiska przewodniczącego, zastępców prze-wodniczącego, sędziów Sądu Najwyższego Republiki Osetia Po-łudniowa; przewodniczącego, zastępców przewodniczącego,

Rafał Czachor

488

sędziów Najwyższego Sądu Arbitrażowego Republiki Osetia Po-łudniowa; mianuje i dymisjonuje przewodniczących i sędziów sądu miejskiego i sądów rejonowych Republiki Osetia Połu-dniowa w trybie określonym ustawą;

22) wyznacza dwóch sędziów Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa; trzeciego sędziego Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa wyznacza za zgodą parlamentu Republiki Osetia Południowa;

23) przedstawia parlamentowi Republiki Osetia Południowa wniosek o powołanie na stanowisko i zwolnienie z niego proku-ratora generalnego Republiki Osetia Południowa;

24) przedstawia parlamentowi Republiki Osetia Południowa wniosek o powołanie na stanowisko i zwolnienie z niego prze-wodniczącego Narodowego Banku Republiki Osetia Południowa;

25) przedstawia parlamentowi Republiki Osetia Południowa kandydaturę przewodniczącego Centralnej Komisji Wyborczej Republiki Osetia Południowa; wyznacza połowę członków Cen-tralnej Komisji Wyborczej Republiki Osetia Południowa;

26) mianuje i dymisjonuje pełnomocnych przedstawicieli Prezy-denta Republiki Osetia Południowa;

27) wstrzymuje lub unieważnia działanie aktów normatywnych i innych aktów prawnych organów wykonawczej władzy, jeśli przeczą one Konstytucji Republiki Osetia Południowa i obowiązującemu prawodawstwu;

28) mianuje przewodniczącego Funduszu Emerytalnego Repu-bliki Osetia Południowa;

29) formuje i przewodniczy Radzie Bezpieczeństwa;

30) jest głównodowodzącym Sił Zbrojnych Republiki Osetia Po-łudniowa;

31) zatwierdza doktrynę wojenną Republiki Osetia Południowa;

32) mianuje i dymisjonuje najwyższe dowództwo wojskowe;


489

33) wprowadza i znosi stan wojenny lub nadzwyczajny na tere-nie Republiki Osetia Południowa lub w poszczególnych miej-scowościach w wypadkach i w trybie określonym ustawami Re-publiki Osetia Południowa, z niezwłocznym informowaniem o tym parlamentu Republiki Osetia Południowa;

34) ustanawia święta państwowe i dni świąteczne;

35) nagradza nagrodami państwowymi, nadaje tytuły honorowe, specjalne i najwyższe stopnie wojskowe;

36) decyduje w kwestii obywatelstwa i udzielenia azylu po-litycznego;

37) dysponuje prawem łaski;

38) zatwierdza koncepcje rozwoju ekonomicznego, społecznego, kulturalnego i narodowego Republiki Osetia Południowa;

39) dysponuje innymi pełnomocnictwami przewidzianymi w Konstytucji i ustawach Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 51

1. Prezydent Republiki Osetia Południowa wydaje dekrety i zarządzenia podlegające obowiązkowemu wykonaniu na tere-nie całej Republiki.

2. Dekrety i zarządzenia Prezydenta Republiki Osetia Połu-dniowa nie powinny przeczyć zapisom Konstytucji i ustawom Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 52

Prezydent Republiki Osetia Południowa w sprawach miesz-czących się w jego pełnomocnictwach, ma prawo powoływać tworzyć rady koordynacyjne i inne doradcze organy, określać ich skład, cele i zadania.

ARTYKUŁ 53

1. Prezydent Republiki Osetia Południowa jest nietykalny, jego honor i godność jest strzeżona ustawą konstytucyjną.

Rafał Czachor

490

2. Prawa i gwarancje prezydenta Republiki Osetia Południowa i byłych prezydentów reguluje ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 54

1. Prezydent Republiki Osetia Południowa za zgodą Sądu Konsty-tucyjnego Republiki Osetia Południowa ma prawo rozwiązać parlament Republiki Osetia Południowa w rewidowania przez niego podstaw ustroju konstytucyjnego Republiki Osetia Połu-dniowa.

2. Na wypadek rozwiązania Parlamentu Republiki Osetia Połu-dniowa prezydent Republiki Osetia Południowa wyznacza datę nowych wyborów tak, by nowo wybrany parlament Republiki Osetia Południowa przystąpił do wykonania swoich pełno-mocnictw nie późnej niż 90 dni od momentu rozwiązania parla-mentu Republiki Osetia Południowa.

3. Parlament Republiki Osetia Południowa nie może być rozwią-zany w czasie stanu nadzwyczajnego lub wojennego, a także w ciągu 6 miesięcy do zakończenia kadencji prezydenta Republi-ki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 55

1. Prezydent Republiki Osetia Południowa przystępuje do wyko-nania pełnomocnictw po złożeniu przysięgi i zaprzestaje ich wykonania od momentu złożenia przysięgi przez nowo wy-branego prezydenta Republiki Osetia Południowa.

2. Prezydent Republiki Osetia Południowa zaprzestaje wy-konania pełnomocnictw w przypadku:

1) dymisji;

2) rezygnacji;

3) trwałej niezdolności do wykonywania swoich pełnomocnictw ze względu na stan zdrowia.

3. Wybory prezydenta Republiki Osetia Południowa powinny odbyć się nie później niż 90 dni od dnia przedterminowego za-


491

przestania wykonywania pełnomocnictw przez dotychczasową głowę państwa.

4. Jeśli prezydent Republiki Osetia Południowa nie jest w stanie wykonywać swoich obowiązków, tymczasowo wykonuje je przewodniczący rządu Republiki Osetia Południowa, a w przypadku niemożności skorzystania z tego zapisu - przewod-niczący parlamentu Republiki Osetia Południowa.

5. Pełniący obowiązki prezydenta Republiki Osetia Południowa nie ma prawa decydować o rozwiązaniu Parlamentu Republiki Osetia Południowa, wyznaczać referendum, a także zgłaszać propozycji zmian i uzupełnień Konstytucji Republiki Osetia Po-łudniowa.

ROZDZIAŁ 4. PARLAMENT REPUBLIKI OSETIA POŁUDNIOWA

ARTYKUŁ 56

1. Parlament Republiki Osetia Południowa jest najwyższym przedstawicielskim organem prawodawczym Republiki Osetia Południowa.

2. Tryb organizacji działalności parlamentu Republiki Osetia Południowa reguluje ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 57

1. Parlament Republiki Osetia Południowa wybierany jest na 5 lat w składzie 34 deputowanych, z których 19 wybieranych jest w systemie większościowym, a 15 deputowanych – w systemie proporcjonalnym.

2. Porządek wyborów deputowanych parlament Republiki Osetia Południowa, ich status i pełnomocnictwa określa ustawa konsty-tucyjna.

ARTYKUŁ 58

1. Na deputowanego parlamentu Republiki Osetia Południowa może być wybrany obywatel Republiki Osetia Południowa, który

Rafał Czachor

492

osiągnął w dniu głosowania 21 lat i w ciągu ostatnich 5 lat stale zamieszkuje na terenie Republiki Osetia Południowa.

2. Deputowany parlamentu Republiki Osetia Południowa nie może być deputowanym innych organów przedstawicielskich.

3. Deputowany może zasiadać w parlamencie Republiki Osetia Południowa na zasadzie zawodowej. W tym wypadku nie może on zajmować się inną płatną pracą, oprócz działalności pedago-gicznej, naukowej i innej pracy twórczej.

4. Deputowany może być pozbawiony pełnomocnictw tylko zgodnie z ustawą.

ARTYKUŁ 59

1. Deputowany parlamentu Republiki Osetia Południowa jest nietykalny w czasie realizacji pełnomocnictw. W Republice Ose-tia Południowa nie może być on zatrzymany, aresztowany, pod-dany rewizji, oprócz sytuacji zatrzymania na miejscu prze-stępstwa, a także poddany osobistemu nadzorowi, za wyjątkiem wypadków, przewidzianych ustawą.

2. O pozbawieniu deputowanego nietykalności decyduje Parla-ment Republiki Osetia Południowa na wniosek prokuratora ge-neralnego Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 60

1. Parlament Republiki Osetia Południowa na swoje pierwsze posiedzenie jest zwoływany przez Centralną Komisję Wyborczą Republiki Osetia Południowa nie później niż 15 dni po wyborach.

2. Pierwsze posiedzenie parlamentu Republiki Osetia Połu-dniowa otwiera najstarszy deputowany i prowadzi je do wybra-nia przewodniczącego parlamentu Republiki Osetia Południowa.

3. Od momentu rozpoczęcia pracy parlamentu Republiki Osetia Południowa pełnomocnictwa deputowanych parlamentu Repu-bliki Osetia Południowa poprzedniej kadencji wygasają.


493

ARTYKUŁ 61

Parlament Republiki Osetia Południowa:

1) wnosi zmiany i uzupełnienia do Konstytucji Republiki Osetia Południowa;

2) przyjmuje ustawy konstytucyjne, ustawy Republiki Osetia Południowa i kontroluje ich wykonanie; daje wykładnię ustaw konstytucyjnych i ustaw Republiki Osetia Południowa;

3) rozpatruje i zatwierdza budżet państwowy Republiki Osetia Południowa i kontroluje przebieg jego wykonania;

4) ustanawia, likwiduje podatki republikańskie i inne obo-wiązkowe płatności;

5) decyduje o organizacji administracyjno-terytorialnej Re-publiki Osetia Południowa;

6) zatwierdza zmianę granic między jednostkami admini-stracyjno-terytorialnymi Republiki Osetia Południowa;

7) powołuje Centralną Komisję Wyborczą Republiki Osetia Połu-dniowa;

8) wyznacza połowę członków Centralnej Komisji Wyborczej Republiki Osetia Południowa;

9) wyznacza przewodniczącego Centralnej Komisji Wyborczej Republiki Osetia Południowa zgodnie z wnioskiem prezydenta Republiki Osetia Południowa;

10) wyznacza wybory prezydenta Republiki Osetia Południowa;

11) wyraża prezydentowi Republiki Osetia Południowa zgodę na mianowanie przewodniczącego rządu Republiki Osetia Połu-dniowa;

12) na wniosek prezydenta Republiki Osetia Południowa mianu-je i dymisjonuje prokuratora generalnego Republiki Osetia Połu-dniowa;

Rafał Czachor

494

13) na wniosek prezydenta Republiki Osetia Południowa mianu-je i dymisjonuje przewodniczącego Narodowego Banku Republi-ki Osetia Południowa;

14) na wniosek prezydenta Republiki Osetia Południowa mianu-je i dymisjonuje przewodniczącego, zastępców przewodniczą-cego, sędziów Sądu Najwyższego Republiki Osetia Południowa; przewodniczącego, zastępców przewodniczącego, sędziów Naj-wyższego Sądu Arbitrażowego Republiki Osetia Południowa, przewodniczącego i sędziów sądu miejskiego i sądów rejono-wych w trybie określonym ustawą;

15) zgłasza prezydentowi Republiki Osetia Południowa wotum zaufania rządowi Republiki Osetia Południowa;

16) rozpatruje i zatwierdza państwowe programy rozwoju spo-łecznego i kulturalnego, wysłuchuje sprawozdań o ich wyko-naniu;

17) rozpatruje dekrety prezydenta Republiki Osetia Południowa o wprowadzeniu stanu wojennego lub nadzwyczajnego i podejmuje odpowiednie decyzje;

18) zatwierdza i wypowiada umowy międzynarodowe Republiki Osetia Południowa;

19) wyraża zgodę na dyslokację w Republice Osetia Południowa jednostek wojskowych innych państw;

20) ustanawia nagrody państwowe, tytuły honorowe, specjalne i wojskowe, tytuły dyplomatyczne i inne stopnie;

21) ogłasza amnestię;

22) unieważnia akty prawne terenowych organów przed-stawicielskich w przypadku ich niezgodności z ustawami Repu-bliki Osetia Południowa;

23) pozbawia prezydenta Republiki Osetia Południowa urzędu w przypadku i w trybie określonym Konstytucją Republiki Osetia Południowa;


495

24) wyznacza dwóch sędziów Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa;

25) wyraża prezydentowi Republiki Osetia Południowa zgodę na powołanie trzeciego sędziego Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa;

26) realizuje inne przewidziane Konstytucją i ustawami Re-publiki Osetia Południowa pełnomocnictwa.

ARTYKUŁ 62

W posiedzeniach parlamentu Republiki Osetia Południowa i jego organów roboczych ma prawo uczestniczyć prezydent Republiki Osetia Południowa, przewodniczący rządu Republiki Osetia Po-łudniowa i członkowie rządu Republiki Osetia Południowa, przewodniczący Sądu Najwyższego, Sądu Konstytucyjnego i Naj-wyższego Sądu Arbitrażowego Republiki Osetia Południowa, prokurator generalny Republiki Osetia Południowa, przewodni-czący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego Republiki Osetia Południowa, pełnomocni przedstawiciele prezydenta Republiki Osetia Południowa i osoby zaproszone.

ARTYKUŁ 63

Parlament Republiki Osetia Południowa w głosowaniu tajnym wybiera z swojego składu przewodniczącego parlamentu Repu-bliki Osetia Południowa i jego zastępców, którzy są uważani za wybranych, jeśli na każdego z nich zagłosowała większość od ogólnej liczby wybranych deputowanych.

ARTYKUŁ 64

Przewodniczącego Parlamentu Republiki Osetia Południowa i jego zastępcy prowadzą posiedzenia parlamentu Republiki Osetia Południowa, decydują o jego organizacji wewnętrznej oraz urzeczywistniają inne przewidziane Konstytucją i ustawami Republiki Osetia Południowa pełnomocnictwa.

Rafał Czachor

496

ARTYKUŁ 65

1. Parlament Republiki Osetia Południowa ze składu depu-towanych tworzy komitety i komisje w celu prowadzenia pracy ustawodawczej, wstępnego rozpatrywania i przygotowywania kwestii przedstawianych do rozpatrzenia parlamentowi Repu-bliki Osetia Południowa, kontroli realizacji ustaw i innych aktów prawnych parlamentu Republiki Osetia Południowa, przeprowa-dzania przesłuchań parlamentarnych.

2. Kandydatury na przewodniczących stałych komitetów i komisji przedstawia przewodniczący parlamentu Republiki Osetia Południowa.

3. Parlament Republiki Osetia Południowa ma prawo tworzenia czasowych komisji poselskich i innych organów roboczych w zakresie kompetencji określonych w Konstytucji i ustawach Republiki Osetia Południowa.

4. Porządek wyboru i pracy komitetów i komisji określa ustawa.

ARTYKUŁ 66

Przewodniczący Parlamentu Republiki Osetia Południowa, jego zastępcy, a także przewodniczący komitetów i komisji mogą być przedterminowo zwolnieni z zajmowanych urzędów w przy-padku wyrażenia im wotum nieufności lub złamania Konstytucji i ustaw Republiki Osetia Południowa. Decyzja parlamentu Repu-bliki Osetia Południowa podejmowana jest w tajnym głosowaniu większością głosów od ogólnej liczby deputowanych.

ARTYKUŁ 67

1. Parlament Republiki Osetia Południowa tworzy Prezydium parlamentu Republiki Osetia Południowa.

2. Prezydium parlamentu Republiki Osetia Południowa jest orga-nem podległym parlamentowi Republiki Osetia Południowa, realizującym swoje pełnomocnictwa zgodnie z Konstytucją i us-tawami Republiki Osetia Południowa.


497

3. W skład prezydium parlamentu Republiki Osetia Południowa wchodzą zastępcy przewodniczącego parlamentu Republiki Ose-tia Południowa i przewodniczący jego stałych komitetów i komisji.

4.Prezydium parlamentu Republiki Osetia Południowa kieruje przewodniczący parlamentu Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 68

1. Parlament Republiki Osetia Południowa może wyrazić nieuf-ność każdemu członkowi rządu Republiki Osetia Południowa większością głosów od liczby deputowanych parlamentu Repu-bliki Osetia Południowa. W takiej sytuacji prezydent Republiki Osetia Południowa ma prawo dymisji danego członka rządu Republiki Osetia Południowa lub nie zgodzić się ze zdaniem par-lamentu Republiki Osetia Południowa.

2. W przypadku, jeśli parlament Republiki Osetia Południowa w ciągu dwóch miesięcy powtórnie wyrazi nieufność członkowi rządu Republiki Osetia Południowa, prezydent Republiki Osetia Południowa wydaje dekret o dymisji wskazanego członka rządu Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 69

Prawo inicjatywy ustawodawczej należy do prezydenta Re-publiki Osetia Południowa, deputowanym parlamentu Republiki Osetia Południowa, rządowi Republiki Osetia Południowa, a także Sądowi Konstytucyjnemu, Sądowi Najwyższemu i Najwyższemu Sądowi Arbitrażowemu Republiki Osetia Połu-dniowa, prokuratorowi generalnemu Republiki Osetia Połu-dniowa i Centralnej Komisji Wyborczej Republiki Osetia Połu-dniowa w zakresie posiadanych przez nich pełnomocnictw.

ARTYKUŁ 70

1. Ustawy konstytucyjne, ich zmiany i nowelizacje, uważa się za przyjęte, jeśli zagłosowało z nimi nie mniej niż dwie trzecie od ogólnej liczby deputowanych parlamentu Republiki Osetia Połu-dniowa.

Rafał Czachor

498

2. Prawa, postanowienia i inne akty normatywne przyjmowane są przez parlament Republiki Osetia Południowa zwykłą więk-szością głosów od ogólnej liczby deputowanych parlamentu Republiki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 71

1. Przyjęta przez parlament Republiki Osetia Południowa usta-wa, w ciągu 5 dni kierowana jest do prezydenta Republiki Osetia Południowa w celu podpisania i publicznego ogłoszenia.

2. Prezydent Republiki Osetia Południowa w ciągu 10 dni podpi-suje ustawę i publikuje ją.

3. W przypadku jeśli prezydent Republiki Osetia Południowa na czasie 10 dni od momentu przyjęcia ustawy odrzuci ją, to parla-ment Republiki Osetia Południowa ponownie ją rozpatruje.

4. Jeśli po powtórnym rozpatrzeniu ustawa zostanie bez zmian przyjęta przez parlament Republiki Osetia Południowa większo-ścią dwóch trzecich głosów od ogólnej liczby deputowanych, to podlega ona podpisaniu i publicznemu ogłoszeniu przez Prezy-denta Republiki Osetia Południowa w ciągu 5 dni.

ARTYKUŁ 72

1. Parlament Republiki Osetia Południowa ma prawo wnio-skowania o dymisję prezydenta Republiki Osetia Południowa w przypadku dokonania przez niego zdrady państwowej lub innego umyślnego przestępstwa, potwierdzonego wyrokiem Sądu Najwyższego Republiki Osetia Południowa o zaistnieniu w działaniach prezydenta Republiki Osetia Południowa oznak przestępstwa oraz wyrokiem Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa o przestrzeganiu obowiązującej procedury przedstawienia oskarżenia.

2. Wniosek o dymisję prezydenta Republiki Osetia Południowa inicjuje z inicjatywy nie mniej niż jednej trzeciej od ogólnej liczby deputowanych parlamentu Republiki Osetia Południowa.

3. Przy zaistnieniu podstaw do dymisji, parlament Republiki Osetia Południowa może pozbawić prezydenta Republiki Osetia


499

Południowa urzędu większością trzech czwartych głosów od ogólnej liczby deputowanych parlamentu Republiki Osetia Połu-dniowa.

4. Decyzja parlamentu Republiki Osetia Południowa o dymisji Prezydenta Republiki Osetia Południowa winna być podjęta w ciągu miesiąca od przedstawienia oskarżenia przeciwko nie-mu. Jeśli w tym okresie decyzja nie zostanie przyjęta, oskarżenie uważa się za uchylone.

ROZDZIAŁ 5. RZĄD REPUBLIKI OSETIA POŁUDNIOWA

ARTYKUŁ 73

1. Rząd Republiki Osetia Południowa jest najwyższym kole-gialnym organem państwowym jednolitego systemu władzy wykonawczej w Republice Osetia Południowa.

2. Rząd Republiki Osetia Południowa składa się z członków rzą-du Republiki Osetia Południowa: przewodniczącego rządu Re-publiki Osetia Południowa, pierwszego zastępcy przewodni-czącego rządu Republiki Osetia Południowa, zastępców prze-wodniczącego rządu Republiki Osetia Południowa, ministrów Republiki Osetia Południowa, kierownika Administracji Prezy-denta Republiki Osetia Południowa.

3. Zgodnie z Konstytucją i ustawami Republiki Osetia Połu-dniowa, prezydent Republiki Osetia Południowa jako przewod-niczący władzy wykonawczej Republiki Osetia Południowa okre-śla podstawowe kierunki działalności rządu Republiki Osetia Południowa i organizuje jego pracę.

4. (uchylony)

5. (uchylony)

6. (uchylony)

7. Pełnomocnictwa, tryb i organizacja pracy rządu Republiki Osetia Południowa określa ustawa konstytucyjna i Regulamin rządu Republiki Osetia Południowa, który przyjmowany jest

Rafał Czachor

500

odpowiednim dekretem prezydenta Republiki Osetia Połu-dniowa.

ARTYKUŁ 74

Na bazie i w celu realizacji zapisów Konstytucji Republiki Osetia Południowa, obowiązującego prawodawstwa, dekretów prezy-denta Republiki Osetia Południowa i innych aktów norma-tywnych, rząd Republiki Osetia Południowa wydaje postanowie-nia i zarządzenia, podlegające obowiązkowemu wykonaniu na terenie całej Republiki.

ARTYKUŁ 75

1. Rząd Republiki Osetia Południowa składa swoje pełno-mocnictwa przed nowowybranym prezydentem Republiki Osetia Południowa.

2. Zwolnienie z urzędu przewodniczącego rządu Republiki Osetia Południowa oznacza ustanie pełnomocnictw całego rządu Repu-bliki Osetia Południowa.

ARTYKUŁ 76

1. Rząd Republiki Osetia Południowa może podać się do dymisji, która jest przyjmowana bądź odrzucana przez prezydenta Repu-bliki Osetia Południowa.

2. Parlament Republiki Osetia Południowa może zgłosić wotum nieufności rządowi Republiki Osetia Południowa. Postanowienie o wotum zaufania rządowi Republiki Osetia Południowa podej-mowane jest zwykłą większością od ogólnej liczby depu-towanych parlamentu Republiki Osetia Południowa. W przy-padku wyrażenia przez parlament Republiki Osetia Południowa nieufności rządowi Republiki Osetia Południowa, prezydent Republiki Osetia Południowa ma prawo ogłosić dymisję Rządu Republiki Osetia Południowa lub nie zgodzić się z decyzją Parla-mentu Republiki Osetia Południowa. Jeśli parlament Republiki Osetia Południowa w ciągu 2 miesięcy ponownie wyrazi nieuf-ność Rządowi Republiki Osetia Południowa, prezydent Republiki


501

Osetia Południowa ogłasza dymisję rządu Republiki Osetia Połu-dniowa.

3. W przypadku przyjęcia przez prezydenta Republiki Osetia Południowa dymisji rządu Republiki Osetia Południowa na pole-cenie prezydenta Republiki Osetia Południowa rząd Republiki Osetia Południowa kontynuuje realizację pełnomocnictw do czasu powołania nowego rządu Republiki Osetia Południowa.

ROZDZIAŁ 6. WŁADZA SĄDOWNICZA W REPUBLICE OSETIA POŁUDNIOWA

ARTYKUŁ 77

1. Władzę sądowniczą w Republice Osetia Południowa realizują wyłącznie sądy.

2. Władza sądownicza realizowana jest poprzez sądownictwo konstytucyjne, arbitrażowe, cywilne, administracyjne i karne.

3. System sądownictwa Republiki Osetia Południowa określa Konstytucja i ustawy konstytucyjne Republiki Południowa Ose-tia.

4. Tworzenie sądów nadzwyczajnych jest zabronione.

ARTYKUŁ 78

1. Sędziami mogą być obywatele Republiki Południowa Osetia, którzy osiągnęli 25 lat i posiadają wyższe wykształcenie prawni-cze oraz staż pracy w zawodzie prawniczym nie krótszy niż 3 lata.

2. Ustawą mogą być określone dodatkowe wymagania wobec sędziów sądów Republiki Południowa Osetia.

ARTYKUŁ 79

1. Sędzia w swojej działalności jest niezależny i podległy wyłącz-nie Konstytucji Republiki Osetia Południowa oraz ustawom.

2. Pełnomocnictwa sędziego mogą być odebrane lub wstrzymane nie inaczej, jak w trybie określonym ustawą.

Rafał Czachor

502

3. Sędziowie są nietykalni. Sędzia nie może być wezwany do odpowiedzialności inaczej, jak w trybie i według zasad określo-nych ustawą.

ARTYKUŁ 80

1. Procesy we wszystkich sądach są otwarte. Posiedzenie w trybie zamkniętym dopuszczalne jest w przypadkach przewi-dzianych ustawą.

2. Zaoczne rozpatrywanie spraw karnych w sądach nie jest do-puszczalne oprócz wypadków, przewidzianych ustawą.

3. Sądownictwo opiera się na zasadzie równości stron.

4. Sędziowie Republiki Osetia Południowa wyroki ogłaszają w imieniu Republiki Południowa Osetia.

ARTYKUŁ 81

Sędzia w Republice Osetia Południowa nie może być depu-towanym, członkiem politycznej partii, nie może zajmować się inną działalnością, oprócz pracy pedagogicznej, naukowej i innej działalności twórczej.

ARTYKUŁ 82

1. Kontrolę zgodności ustaw i innych aktów normatywnych Re-publiki Osetia Południowa z Konstytucją Republiki Osetia Połu-dniowa prowadzi Sąd Konstytucyjny Republiki Południowa Ose-tia.

2. Sąd Konstytucyjny Republiki Osetia Południowa powoływany jest przez prezydenta Republiki Osetia Południowa i parlament Republiki Osetia Południowa w liczbie 5 sędziów, wysokowy-kwalifikowanych specjalistów w dziedzinie prawa.

3. Kadencja sędziów Sądu Konstytucyjnego trwa 10 lat.

4. Na sędziego Sądu Konstytucyjnego może być wybrana osoba, która nie osiągnęła 35 lat.


503

5. Tryb organizacji i działalności Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa określa ustawa konstytucyjna.

ARTYKUŁ 83

1. Sąd Konstytucyjny Republiki Osetia Południowa na wniosek Prezydenta Republiki Południowa Osetia, parlamentu Republiki Południowa Osetia, rządu Republiki Południowa Osetia, Sądu Najwyższego Republiki Południowa Osetia, Najwyższego Sądu Arbitrażowego Republiki Południowa Osetia, prokuratora gene-ralnego Republiki Południowa Osetia, a także terenowych orga-nów władzy państwowej decyduje o zgodności z Konstytucją Republiki Południowa Osetia:

1) ustaw, aktów normatywnych prezydenta Republiki Po-łudniowa Osetia, parlamentu Republiki Południowa Osetia, rzą-du Republiki Południowa Osetia;

2) nie obowiązujących umów międzynarodowych Republiki Południowa Osetia.

2. Sąd Konstytucyjny Republiki Południowa Osetia:

1) decyduje w sporach kompetencyjnych między republi-kańskimi i miejscowymi organami władzy;

2) wydaje wyrok o przestrzeganiu procedury oskarżenia prze-ciwko prezydentowi Republiki Południowa Osetia;

3) decyduje w innych kwestiach przewidzianych ustawą.

3. Sąd Konstytucyjny Republiki Osetia Południowa w odpowiedzi na skargi na naruszenie praw i wolności obywateli i na wniosek sądów sprawdza konstytucyjność ustaw, zastosowanych w konkretnej sprawie, w trybie określonym w ustawie.

4. Sąd Konstytucyjny Republiki Osetia Południowa daje in-terpretację zapisów Konstytucji Republiki Południowa Osetia.

5. Uznane za niezgodne z Konstytucją akty normatywne lub ich oddzielne zapisy tracą moc i są odwoływane.

Rafał Czachor

504

6. Postanowienia, wyroki Sądu Konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa są niezwłocznie ogłaszane w oficjalnych wy-dawnictwach organów władzy państwowej. Wyrok Sądu Konsty-tucyjnego Republiki Osetia Południowa jest ostateczny, nie pod-lega zaskarżeniu i wstępuje w siłę natychmiast po jego ogłosze-niu.

ARTYKUŁ 84

1. Sąd Najwyższy Republiki Osetia Południowa jest najwyższym sądowym organem w sprawach cywilnych, karnych i admini-stracyjnych.

2. Sąd Najwyższy Republiki Południowa Osetia:

1) prowadzi sądownictwo karne, cywilne i administracyjne;

2) rozpatruje sprawy dotyczące rezultatów wyborów, refe-rendów i procedur wyborczych;

3) prowadzi sądowy nadzór nad prawomocnością wyroków wszystkich podległych sądów w Republice Południowa Osetia;

4) na żądanie parlamentu Republiki Osetia Południowa stwier-dza zaistnienie w działaniach prezydenta Republiki Osetia Połu-dniowa oznak przestępstwa;

5) daje instrukcje w zakresie zagadnień sądowniczych.

3. W składzie Naczelnego Sądu Republiki Osetia Południowa działają sądowe kolegia do spraw cywilnych, karnych, kolegium rewizyjne, a także prezydium Sądu Najwyższego.

4. Zasady organizacji i pełnomocnictwa Sądu Najwyższego Re-publiki Osetia Południowa określa ustawa.

ARTYKUŁ 85

Najwyższy Sąd Arbitrażowy Republiki Osetia Południowa jest organem sądowym powołanym w celu rozwiązywania sporów gospodarczych i innych związanych z działalnością gospodarczą i inną.


505

ARTYKUŁ 86

W celu udzielania pomocy prawnej obywatelom i organizacjom działa Izba Adwokacka. Organizacja i tryb działalności adwokac-kiej określa ustawa.

ROZDZIAŁ 7. PROKURATURA REPUBLIKI OSETIA POŁU-DNIOWA

ARTYKUŁ 87

1. Prokuratura Republiki Osetia Południowa prowadzi w imieniu państwa najwyższy nadzór nad dokładnym i jednolitym wyko-nywaniem ustaw, dekretów prezydenta Republiki Osetia Połu-dniowa i innych aktów normatywnych na całym terenie Republi-ki Południowa Osetia.

2. Organy prokuratury Republiki Osetia Południowa stanowią jednolity, scentralizowany system z podporządkowaniem proku-ratorowi generalnemu Republiki Południowa Osetia pro-kuratorów niższego szczebla. Organy prokuratury realizują swo-je pełnomocnictwa niezależnie od innych organów państwowych i urzędników.

3. Prokurator generalny Republiki Osetia Południowa jest mia-nowany i dymisjonowany przez Parlament Republiki Osetia Po-łudniowa na wniosek Prezydenta Republiki Południowa Osetia.

4. Inni prokuratorzy są mianowani i dymisjonowani przez pro-kuratora generalnego Republiki Południowa Osetia, jemu podle-gają i przed nim odpowiadają.

5. Kadencja prokuratora generalnego Republiki Osetia Po-łudniowa trwa 5 lat.

6. Pełnomocnictwa, tryb organizacji i działalności organów pro-kuratury Republiki Osetia Południowa określa ustawa.

Rafał Czachor

506

ROZDZIAŁ 8. TERENOWE ZARZĄDZANIE PAŃSTWOWE I SA-MORZĄD

ARTYKUŁ 88

Władza państwowa w jednostkach administracyjno-teryto-rialnych Republiki Osetia Południowa realizowana jest poprzez terenowe organy władzy państwowej, których porządek tworze-nia i funkcjonowania określa ustawa.

ARTYKUŁ 89

1. W Republice Osetia Południowa samorząd terytorialny za-pewnia samodzielne decydowanie przez ludność w kwestiach znaczenia lokalnego.

2. Samorząd terytorialny realizowany jest przez obywateli w drodze referendum, wyborów, zgromadzeń i innych form bez-pośredniego wyrażania woli, poprzez organy wybieralne i inne organy samorządu terytorialnego.

ARTYKUŁ 90

1. Tryb powoływania i funkcjonowania organów samorządów terytorialnych określa ustawa.

2. Zmiana granic terytorium, na którym funkcjonuje samorząd terytorialny, dopuszczalna jest przy uwzględnieniu opinii ludno-ści danego terytorium.

ARTYKUŁ 91

1. Organy samorządu terytorialnego samodzielnie zarządzają własnością municypalną, kształtują i realizują miejscowy budżet, a także decydują w innych kwestiach znaczenia lokalnego.

2. Organy samorządu terytorialnego na mocy ustawy mogą otrzymywać dodatkowe pełnomocnictwa państwowe z przeka-zaniem niezbędnych dla ich realizacji środków materialnych i finansowych. Realizacja przekazanych pełnomocnictw jest kon-trolowana przez państwo.


507

3. Organom samorządu terytorialnego w Republice Osetia Połu-dniowa gwarantuje się prawo do ochrony sądowej, rekom-pensaty dodatkowych wydatków powstałych w skutek decyzji podjętych przez organy władzy państwowej.

ROZDZIAŁ 9. NOWELIZACJE KONSTYTUCJI I PORZĄDEK RE-WIZJI KONSTYTUCJI REPUBLIKI OSETIA POŁUDNIOWA

ARTYKUŁ 92

1. Propozycje wniesienia zmian do Konstytucji Republiki Osetia Południowa mogą wnosić prezydent Republiki Osetia Południo-wa, deputowani parlamentu Republiki Osetia Południowa w liczbie nie mniejszej niż jedną trzecia od ogólnej liczby depu-towanych.

2. Wniosek o zmianę Konstytucji Republiki Osetia Południowa i przegląd jej postanowień nie może być składany i rozpa-trywany w czasie stanu wojennego lub nadzwyczajnego.

3. Postanowienia rozdziału 1 Konstytucji „Podstawy ustroju konstytucyjnego Republiki Osetia Południowa, rozdziału 2 „Pra-wa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela” oraz rozdziału 9 „Nowelizacje Konstytucji i porządek przeglądu Konstytucji Republiki Osetia Południowa” mogą być zmieniane tylko w drodze referendum.

ARTYKUŁ 93

1. Poprawki do rozdziałów 3 - 8 Konstytucji Republiki Osetia Południowa są prowadzane przez Parlament Republiki Osetia Południowa większością dwóch trzecich głosów od ogólnej licz-by deputowanych.

2. Przyjęta ustawa o poprawkach do Konstytucji Republiki Osetia Południowa w ciągu 7 dni jest kierowana do prezydenta Repu-bliki Osetia Południowa do podpisu i oficjalnego ogłoszenia.

3. Prezydent Republiki Osetia Południowa w ciągu miesiąca od dnia wstąpienia w siłę ustawy o poprawkach do Konstytucji Republiki Osetia Południowa dokonuje oficjalnego ogłoszenia Konstytucji Republiki Osetia Południowa z wniesionymi po-

Rafał Czachor

508

prawkami, a także z podaniem daty wstąpienia odpowiednich poprawek w siłę.

POSTANOWIENIA KOŃCOWE I PRZEJŚCIOWE

1. Konstytucja Republiki Osetia Południowa wstępuje w siłę z dniem jej oficjalnego ogłoszenia zgodnie z rezultatami ogólno-narodowego głosowania. Dzień ogólnonarodowego głosowania uważa się za dzień przyjęcia Konstytucji Republiki Osetia Połu-dniowa. Równocześnie przestaje obowiązywać Konstytucja (Ustawa Zasadnicza) Republiki Osetia Południowa przyjęta 2 listopada 1993 ze zmianami i uzupełnieniami.

2. Prawa i inne akty normatywne obowiązujące do czasu wstą-pienia w siłę niniejszej Konstytucji, stosowane są w części nie przeczącej jej zapisom i w ciągu 2 lat od dnia przyjęcia Kon-stytucji powinny być do niej dostosowane.

3. Ustawy konstytucyjne powinny być przyjęte w ciągu roku od dnia wstąpienia w siłę niniejszej Konstytucji. Inne wymienione w Konstytucji ustawy powinny być przyjęte w trybie i terminach określonych przez Parlament, ale nie później niż w ciągu 2 lat od dnia wstąpienia Konstytucji w siłę.

4. Prezydent Republiki Osetia Południowa i parlament Republiki Osetia Południowa od dnia wstąpienia w siłę Konstytucji Repu-bliki Osetia Południowa realizują swoje pełnomocnictwa do upływu kadencji, na którą zostali wybrani.

5. Rząd Republiki Osetia Południowa od dnia wstąpienia w siłę niniejszej Konstytucji nabywa prawa, obowiązki i odpo-wiedzialność określoną w Konstytucji Republiki Osetia Połu-dniowa.

6. Sądy Republiki Osetia Południowa prowadzą sądownictwo w zgodzie z pełnomocnictwami określonymi w niniejszej Kon-stytucji.

7. Po wstąpieniu w siłę Konstytucji Republiki Osetia Południowa sędziowie wszystkich sądów, (za wyjątkiem sędziów Najwyższe-go Sądu Arbitrażowego), zachowują swoje pełnomocnictwa.


509

8. Artykuły 89 - 91 Konstytucji Republiki Osetia Południowa wchodzą w życie od 1 stycznia 2014 roku.

tekst źródłowy: Конституция Республики Южная Осетия, http://cominf.org/node/1127818105,


Konstytucja Republiki Górskiego Karabachu

My, naród Arcachu,

- przepełnieni duchem wolności,

- urzeczywistniając marzenie naszych przodków i naturalne prawo narodu, by swobodnie i bezpiecznie żyć oraz pracować w Ojczyźnie,

- wyrażając niezachwianą wolę rozwijać i bronić Republikę Gór-skiego Karabachu, powołaną na mocy Deklaracji z 2 września 1991 roku i ogłoszoną jako niezależną w drodze referendum 10 grudnia 1991 roku na bazie prawa do samookreślenia, jako suwerenne państwo wolnych, równoprawnych obywateli, w któ-rym człowiek, jego życie i bezpieczeństwo, prawa i wolności są najwyższymi wartościami,

- potwierdzając wierność zasadom Deklaracji o niezależności państwowej Republiki Górnego Karabachu z 6 stycznia 1992 roku,

- z wdzięcznością pamiętając heroiczną walkę naszych przodków i obecnych pokoleń o przywrócenie wolności, czcząc poległych w narzuconej nam wojnie,

- natchnieni wspaniałą jednością naszych rozsianych po całym świecie rodaków,

- odradzając historyczne tradycje narodowej państwowości w Arcachu,

- dążąc do rozwoju przyjaznych stosunków ze wszystkimi naro-dami, w pierwszej kolejności, z sąsiadami, na bazie równo-uprawnienia, wzajemnego szacunku i pokojowego współistnie-nia,

Rafał Czachor

510

- występując za sprawiedliwy porządek świata zgodny z powszechnie uznanymi zasadami i normami międzynarodo-wego prawa,

- świadomi swojej odpowiedzialności przed obecnymi i przyszłymi pokoleniami za los naszej historycznej Ojczyzny,

- realizując swoje suwerenne prawa,

dla nas, dla naszych potomnych i wszystkich tych, kto będzie chciał żyć w Arcachu, przyjmujemy i ogłaszamy niniejszą Konsty-tucję.

ROZDZIAŁ 1. PODSTAWY USTROJU KONSTYTUCYJNEGO

ARTYKUŁ 1

1. Republika Górskiego Karabachu jest państwem suwerennym, demokratycznym, prawnym i socjalnym.

2. Nazwy Republika Górskiego Karabachu i Republika Arcach są tożsame.

ARTYKUŁ 2

Republika Górskiego Karabachu uznaje jako niezbywalne i najwyższe wartości podstawowe prawa i wolności człowieka, traktując je jako podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju.

ARTYKUŁ 3

1. Władza w Republice Górskiego Karabachu należy do narodu.

2. Swoją władzę naród realizuje poprzez wolne wybory, refe-renda, a także przez przewidziane Konstytucją i akty prawne organy państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz urzędników.

3. Uzurpacja władzy jest przestępstwem.

ARTYKUŁ 4

Wybory prezydenta Republika Górskiego Karabachu, Zgroma-dzenia Narodowego, organów samorządu terytorialnego, a także referenda są przeprowadzane na bazie powszechnego, równego, bezpośredniego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym.

ARTYKUŁ 5

Państwo zabezpiecza ochronę podstawowych praw oraz wolno-ści człowieka i obywatela zgodnie z powszechnie uznanymi za-


511

sadami i normami międzynarodowego prawa. Państwo jest ograniczone tymi prawami i wolnościami, jako obowiązującymi bezpośrednio.

ARTYKUŁ 6

1. Władza państwowa realizowana jest zgodnie z Konstytucją i prawodawstwem na bazie rozdziału i równowagi władzy pra-wodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

2. Organy państwowe, organy samorządu terytorialnego i urzędnicy mogą podejmować tylko takie działania, do których upoważnia ich Konstytucja i inne akty prawne.

ARTYKUŁ 7

1. Konstytucja posiada najwyższą moc prawną, a jej normy obo-wiązują bezpośrednio.

2. Ustawy powinny być zgodne z Konstytucją. Inne państwowe akty prawne powinny być zgodne z Konstytucją i ustawami. Pań-stwowe akty normatywno-prawne przyjmowane są na bazie zapisów Konstytucji i ustaw w celu zapewnienia ich realizacji.

3. Ustawy i inne państwowe akty normatywne-prawne akta wstępują w siłę po ich ogłoszeniu w obowiązującym trybie.

4. Ustawy uznane za sprzeczne z Konstytucją, a także inne pań-stwowe akty normatywno-prawne uznane za sprzeczne z Konstytucją tracą swoją siłę.

5. Traktaty międzynarodowe zawarte przez Republikę Górskiego Karabachu są częścią składową systemu prawnego Republiki Górskiego Karabachu.

6. Ustawy i inne akty prawne powinny odpowiadać powszechnie uznanym zasadom i normom międzynarodowego prawa.

7. Traktaty międzynarodowe zawarte przez Republikę Górskiego Karabachu będą wstępowały w siłę wyłącznie po ich ratyfikacji albo zatwierdzeniu. Jeśli przyjęte w traktacie międzynarodowym normy różnią się od norm prawa krajowego, to zastosowanie znajdują zapisy traktatu międzynarodowego.

Rafał Czachor

512

8. Traktaty międzynarodowe, które są niezgodne z Konstytucją nie mogą być zatwierdzone. Międzynarodowe umowy, niezgodne z ustawami, nie mogą być zatwierdzone.

ARTYKUŁ 8

1. W Republice Górskiego Karabachu obowiązuje pluralizm ide-ologiczny i wielopartyjność.

2. Partie polityczne są tworzone dobrowolnie, sprzyjają kształ-towaniu i wyrażaniu politycznej woli narodu. Ich działalność nie może przeczyć Konstytucji i ustawom, a zasady ich działalności – zasadom demokracji.

3. Partie polityczne gwarantują jawność swojej działalności fi-nansowej.

ARTYKUŁ 9

1. Republice Górskiego Karabachu gwarantowana jest wolność działalności gospodarczej i wolna konkurencja.

2. Zabroniona jest nieuczciwa konkurencja.

3. Ograniczenie konkurencji, dopuszczalne formy i granice mo-nopolu mogą być ustanowione wyłącznie prawem, o ile wymaga tego interes społeczny.

4. Państwo gwarantuje wolny rozwój wszystkich form własności i ich równorzędną ochronę prawną.

ARTYKUŁ 10

1. W Republice Górskiego Karabachu religia jest oddzielona od państwa.

2. Republika Górskiego Karabachu uznaje wyjątkową misję Or-miańskiej Apostolskiej Świętej Cerkwii Prawosławnej, jak ko-ścioła narodowego, w duchowym życiu mieszkańców Arcachu, w dziele rozwoju naszej kultury narodowej i zachowania naro-dowej tożsamości.

ARTYKUŁ 11

1. Siły Zbrojne Republiki Górskiego Karabachu zapewniają bez-pieczeństwo, ochronę, integralność terytorialną i nietykalność granic Republiki Górskiego Karabachu


513

2. Siły Zbrojne Republiki Górskiego Karabachu w kwestiach poli-tycznych zachowują neutralność i znajdują się pod kontrolą cy-wilną.

ARTYKUŁ 12

Polityka zagraniczna Republiki Górskiego Karabachu realizo-wana jest zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego.

ARTYKUŁ 13

W Republice Górskiego Karabachu zagwarantowane jest funk-cjonowanie samorządu terytorialnego.

ARTYKUŁ 14

1. Obywatele Republiki Górskiego Karabachu na jej terenie oraz poza granicami znajdują się pod ochroną Republiki Górskiego Karabachu.

2. Zasady nabywania i utraty obywatelstwa Republiki Górskiego Karabachu określa ustawa.

ARTYKUŁ 15

1. Językiem państwowym Republiki Górskiego Karabachu jest język ormiański.

2. W Republice Górskiego Karabachu gwarantowane jest używa-nie innych języków popularnych wśród ludności.

ARTYKUŁ 16

1. Flaga Republiki Górskiego Karabachu jest trójkolorowa i zawiera równe sobie poziome pasy koloru czerwonego, grana-towego i pomarańczowego z białym pięciozębatym schodkowym ornamentem zaczynającym się z dwóch końców prawej strony flagi i łączącym się w jednej trzeciej szerokości flagi. Szczegó-łowy opis Flagi określa ustawa.

2. Godło i Hymn Republiki Górskiego Karabachu określa ustawa.

3. Stolicą Republiki Górskiego Karabachu jest Stepanakert.

Rafał Czachor

514

ROZDZIAŁ 2. PODSTAWOWE PRAWA, WOLNOŚCI I OBO-WIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

ARTYKUŁ 17

Godność człowieka podlega poszanowaniu i ochronie państwo-wej.

ARTYKUŁ 18

1. Każdy ma prawo do życia.

2. Nikt nie może być skazany na karę śmierci.

ARTYKUŁ 19

1. Każdy ma prawo do fizycznej i duchowej nietykalności.

2. Nikt nie powinien podlegać torturom, poniżającemu trakto-waniu albo karze. Nikt nie może być poddany naukowym, me-dycznym i innym doświadczeniom bez jego zgody.

ARTYKUŁ 20

Każdy ma prawo czynić to, co nie zabronione Konstytucją albo ustawami i nie narusza praw i wolności innych osób.

ARTYKUŁ 21

1. Wszyscy ludzie są równi wobec prawa.

2. Zabroniona jest dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię, światopogląd, polityczne lub inne przekonania, przynależność do mniejszości narodowej, status majątkowy, pochodzenia, inwalidztwo, wiek albo inne okoliczności o charak-terze indywidualnym lub społecznym.

ARTYKUŁ 22

1. Każdy ma prawo do wolności osobistej.

2. Osoba może być pozbawiona wolności tylko w określonym prawem trybie w następujących sytuacjach:

2.1) skazanie wyrokiem sądu za przestępstwo;

2.2) niewypełnienie prawomocnego wyroku sądowego;

2.3) w celu zabezpieczenia wykonania określonych ustawowo obowiązków;


515

2.4) istnienie uzasadnionego podejrzenia o dokonanie przestęp-stwa lub gdy to konieczne w celu uniemożliwienia dokonania przestępstwa albo ucieczki po dokonaniu przestępstwa;

2.5) w celu przekazania nieletniego pod nadzór wychowawczy albo innemu prawomocnemu organowi;

2.6) w celu zapobieżenia rozpowszechnienia chorób zakaźnych albo prewencji zagrożeń społecznych, pochodzących od cierpią-cych na choroby psychiczne, alkoholików, narkomanów albo osoby zajmujące się włóczęgostwem;

2.7) w celu zapobieżeniu bezprawnemu przenikaniu osób do Republiki Górskiego Karabachu, ich wydalenia lub przekazania innemu państwu.

3. Jeśli zatrzymany w ciągu 72 godzin od momentu zatrzymania nie zostanie aresztowany na mocy decyzji sądu to podlega na-tychmiastowemu uwolnieniu.

4. Każdy pozbawiony wolności, w zrozumiałym dla niego języku jest niezwłocznie informowany o przyczynach zatrzymania, a przy oskarżeniu o czyn kryminalny, także o charakterze oskar-żenia. Na życzenie zatrzymanego o fakcie zatrzymania informo-wane są inne osoby.

5. Każdy ma prawo na zakwestionowanie w trybie sądowym prawomocności i zasadności swojego zatrzymania.

6. Każdy, w sytuacji bezprawnego zatrzymania lub aresztowania ma prawo do rekompensaty wyrządzonej szkody zgodnie z ustawą.

7. Nikt nie może być pozbawiony wolności z powodu tego, że nie jest w stanie wykonywać swoje obowiązki obywatelskie.

8. Nikt nie może być poddany rewizji inaczej, niż w wypadkach określonych ustawą.

ARTYKUŁ 23

1. Każdy ma prawo na poszanowania życia osobistego i rodzinnego.

2. Bez zgody osoby można zbierać, przechowywać, używać i rozpowszechniać wyłącznie przewidziane prawem informacje jej dotyczące. Zabronione jest wykorzystanie i rozpowszech-

Rafał Czachor

516

nianie wiadomości o osobie, jeśli przeczy to celom zbioru wia-domości.

3. Każdy ma prawo na zapoznanie się z dotyczącymi go informa-cjami znajdującymi się w posiadaniu organów państwowych i organach samorządu terytorialnego oraz zażądać ich poprawy albo skasowania w wypadkach określonych ustawą.

4. Każdy ma prawo do tajemnicy korespondencji pocztowej, te-legraficznej, rozmów telefonicznych i innych wiadomości, która może być ograniczona tylko w wypadkach określonych ustawą i na mocy decyzji sądu.

ARTYKUŁ 24

1. Każdy ma prawo do nietykalności mieszkania. Zabronione jest wkraczanie do mieszkania z wyjątkiem wypadków przewidzia-nych ustawą.

2. Mieszkanie może być poddane rewizji tylko w wypadkach określonych ustawą i na mocy decyzji sądu.

ARTYKUŁ 25

1. Każdy legalnie przebywający w Republice Górskiego Karaba-chu ma prawo do swobodnego przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania na terenie Republiki Górskiego Karabachu.

2. Każdy ma prawo wyjazdu za granice Republiki Górskiego Ka-rabachu.

3. Każdy obywatel i osoba mająca prawo zamieszkiwać w Republiki Górskiego Karabachu, obcokrajowiec i osoba nie posiadająca obywatelstwa, ma prawo do powrotu do Republiki Górskiego Karabachu.

4. Obcokrajowiec lub legalnie przebywająca w Republice Gór-skiego Karabachu osoba nie posiadająca obywatelstwa mogą być wydaleni z Republiki tylko w wypadkach określonych ustawą.

ARTYKUŁ 26

1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania.

2. Wolność manifestacji wyznania i przekonań może być ograni-czona ustawą w wypadkach przewidzianych artykułem 52 Kon-stytucji.


517

3. Gwarantowana jest swoboda działalności wszystkich legal-nych organizacji religijnych.

ARTYKUŁ 27

1. Każdy ma prawo do wolnego wyrażania swojego zdania, w tym do wolności słowa, włączając wolność zdobywania, otrzymania i rozpowszechnienia informacji i idei przez każde środki informacji, niezależnie od państwowych granic.

2. Zabronione jest zmuszanie osoby do odżegnywania się lub zmiany własnych przekonań.

3. Gwarantowana jest wolność środków masowej informacji i innych środków komunikacji. Porządek działalności środków informacji określa ustawa.

4. Państwo gwarantuje istnienie i działalność publicznego radia i telewizji.

ARTYKUŁ 28

Każdy ma prawo do przedstawiania organom państwowym, organom samorządu terytorialnego i urzędnikom wniosków, propozycji, petycji i do otrzymania na nie należytej odpowiedzi w odpowiednim terminie.

ARTYKUŁ 29

1. Każdy ma prawo do powoływania wraz z innymi osobami organizacji społecznych, związków zawodowych i wstępowania do nich. Prawo powoływania związków zawodowych i wstępo-wania do nich może być ograniczone ustawowo względem służą-cych w Siłach Zbrojnych, pracowników prokuratury, policji, służb bezpieczeństwa narodowego, a także sędziów.

2. Nikogo nie wolno zmuszać do wstąpienia do jakichkolwiek or-ganizacji społecznych.

3. Działalność organizacji społecznych może być zawieszona lub zabroniona tylko w przypadkach przewidzianych ustawą w trybie sądowym.

ARTYKUŁ 30

1. Każdy obywatel ma prawo do powoływania wraz z innymi obywatelami partii politycznej i wstępowania do nich. Prawo to może być ograniczone ustawowo względem służących w Siłach

Rafał Czachor

518

Zbrojnych, pracowników prokuratury, policji, służb bezpieczeń-stwa narodowego.

2. Nikogo nie wolno nie zmuszać do wstąpienia do jakiejkolwiek partii politycznej.

3. Działalność partii politycznych może być zawieszona lub za-broniona tylko w przypadkach przewidzianych ustawą w trybie sądowym.

ARTYKUŁ 31

1. Każdy ma prawo do organizacji pokojowych, pozbawionych broni demonstracji, mityngów, pochodów, pikiet i innych zebrań.

2. W przewidzianych ustawą wypadkach zebrania przeprowa-dzane są po wstępnym zgłoszeniu.

ARTYKUŁ 32

1. Obywatele, którzy osiągnęli osiemnaście lat posiadają prawo wybierać i uczestniczyć w referendach.

2. Ustawa może określać prawo wyborcze w wyborach organów samorządu terytorialnego dla osób nie posiadających obywatel-stwa Republiki Górskiego Karabachu.

3. Nie posiadają prawa uczestnictwa w referendach, wybierania i być wybranymi obywatele, uznani prawomocnym wyrokiem sądu za pozbawione zdolności prawnej, a także skazani i odbywający na karę pozbawienia wolności na mocy prawo-mocnego wyroku sądu.

4. Obywatele mają prawo służby publicznej na ogólnych zasa-dach określonych ustawą. Zasady i porządek organizacji służby publicznej określa ustawa.

ARTYKUŁ 33

1. Każdy według własnego uznania ma prawo posiadać, korzy-stać, rozporządzać nabytą zgodnie z prawem własnością i ją dziedziczyć.

2. Realizacja prawa własności nie powinna łamać praw i naru-szać wolności innych osób, wyrządzać szkody otaczającemu środowisku i interesom społecznym.


519

3. Pozbawiać własności może tylko sąd w przypadkach przewi-dzianych ustawą.

4. Wywłaszczenie w interesie społeczeństwa i państwa może mieć miejsce tylko w wyjątkowych wypadkach w przypadkach przewidzianych ustawą ze wstępną rekompensatą.

5. Prawa własności ziemskiej nie posiadają obcokrajowcy i osoby nieposiadające obywatelstwa, za wyjątkiem przypadków prze-widzianych prawem.

ARTYKUŁ 34

1. Każdy posiada wolność wyboru pracy.

2. Każdy pracownik ma prawo do sprawiedliwego i nie niższego od określonego ustawą wynagrodzenia za pracę, a także do wa-runków pracy, odpowiadające wymaganiom bezpieczeństwa i higieny.

3. Każdy ma prawo do prowadzenia działalności gospodarczej, która nie jest zabroniona ustawą. Prawo to może być ograni-czone ustawą względem funkcjonariuszy publicznych.

4. Pracownicy w celach ochrony swoich interesów gospodar-czych, społecznych i zawodowych mają prawo do strajku.

5. Zabrania się stałego zatrudniania dzieci do szesnastego roku życia. Zasady pracy czasowej określa ustawa.

6. Praca przymusowa jest zabroniona.

ARTYKUŁ 35

1. Każdy pracownik ma prawo do codziennego i tygodniowego odpoczynku, a także do corocznego płatnego urlopu.

2. Maksymalny czas pracy, długość przerwy, dni wolne i mini-malny czas corocznego płatnego urlopu określa ustawa.

ARTYKUŁ 36

1. Każdy ma prawo do życia w sprzyjających warunkach natural-nych.

2. Każdy ma prawo do uzyskiwania informacji o stanie środowi-ska naturalnego.

Rafał Czachor

520

ARTYKUŁ 37

Każdy ma prawo do godnej stopy życiowej dla siebie i swojej rodziny.

ARTYKUŁ 38

1. Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa.

2. Kobieta i mężczyzna, którzy osiągnęli wiek małżeński mają prawo na zawarcie małżeństwa i stworzenie rodziny. Przy wstą-pieniu w związek małżeński, w życiu małżeńskim i przy rozwią-zaniu małżeństwa korzystają oni z równych praw.

3. Zabronione jest rozwiązanie umowy o pracę z przyczyn, zwią-zanych z macierzyństwem. Każda pracująca kobieta w przy-padku ciąży i urodzenia posiada prawo do opłacanego urlopu, a w celu pielęgnacji nowo narodzonego dziecka albo w związku z adopcją dziecka – prawo do urlopu.

4. Pozbawienie praw rodzicielskich albo ich ograniczenie może nastąpić wyłącznie na mocy decyzji sądu w przypadkach okre-ślonych ustawą.

ARTYKUŁ 39

Każdy ma prawo do społecznego zabezpieczenia na starość, w przypadku inwalidztwa, choroby, utraty żywiciela, bezrobocia i w innych przewidzianych ustawą wypadkach. Zakres i formy społecznego zabezpieczenia określa ustawa.

ARTYKUŁ 40

1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.

2. Każdy ma prawo do uzyskania pomocy medycznej w zakresie określonym ustawą .

3. Każdy ma prawo do bezpłatnego otrzymania podstawowych usług medycznych. Wykaz i porządek ich udzielania określa ustawa.

ARTYKUŁ 41

1. Każdy ma prawo do wykształcenia.

2. Wykształcenie podstawowe jest obowiązkowe, za wyjątkiem przypadków określonych ustawą. Ustawa może określić wyższy poziom obowiązkowego wykształcenia.


521

3. Wykształcenie średnie w szkołach państwowych jest bez-płatne.

4. Każdy obywatel ma prawo otrzymywać bezpłatne wykształce-nie w państwowych uczelniach wyższych i innych specjalnych placówkach oświatowych na zasadach określonych w ustawie.

5. W przewidzianych ustawą wypadkach i trybie państwo udzie-la finansowego i innego wsparcia szkołom realizującym specjal-ne programy edukacyjne oraz ich uczniom.

6. Zasady samorządności uczelni wyższych reguluje ustawa.

7. Porządek powołania i działalności placówek edukacyjnych reguluje ustawa.

ARTYKUŁ 42

1. Każdy posiada wolność twórczości literackiej, artystycznej, naukowej i technicznej.

2. Własność intelektualna jest chroniona ustawą.

ARTYKUŁ 43

1. Każdy posiada prawo do zachowania swojej narodowej, et-nicznej tożsamości.

2. Osoby należące do mniejszości narodowych, posiadają wol-ność zachowania i rozwoju swoich tradycji, języka i kultury.

ARTYKUŁ 44

1. Każdy posiada prawo do sądowej ochrony swoich praw i wolności.

2. Każdy posiada prawo otrzymywać wsparcie Rzecznika praw człowieka w celu ochrony swoich praw i wolności według trybu określonego ustawą.

3. Każdy posiada prawo bronić swoich praw i wolności wszyst-kimi dostępnymi i nie zabronionymi ustawowo środkami.

4. Każdy posiada prawo zwracać się do międzynarodowych or-ganów ochrony praw człowieka w celu ochrony swoich praw i wolności.

ARTYKUŁ 45

1. Każdy posiada prawo do jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezależny i bezstronny sąd w wa-

Rafał Czachor

522

runkach równości stron, z przestrzeganiem wszystkich zasad sprawiedliwości.

2. W celu ochrony życia osobistego i rodzinnego uczestników procesu sądowego, interesów nieletnich, porządku publicznego, bezpieczeństwa państwowego, moralności lub interesów sądow-nictwa, obecność przedstawicieli środków informacji i spo-łeczeństwa podczas procesu sądowego lub jego części może być zabroniona decyzją sądu w trybie określonym ustawą.

ARTYKUŁ 46

1. Każdy ma prawo do otrzymania pomocy prawnej.

2. Każdy od momentu zatrzymania, zastosowania środków zapo-biegających i oskarżenia posiada prawo do obrońcy według swo-jego wyboru.

3. Oskarżonemu nie posiadającemu wystarczających środków na opłatę usług obrońcy, a także w przewidzianych ustawą innych wypadkach, pomoc prawna udzielana jest ze środków budżetu państwowego.

ARTYKUŁ 47

1. Nikt nie jest zobowiązany do składania zeznań przeciwko so-bie samemu, swojemu małżonkowi (małżonce) i bliskim krew-nym. Ustawą mogą być przewidziane inne wypadki zwolnienia od obowiązku składania zeznań.

2. Zabronione jest wykorzystywanie dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa.

ARTYKUŁ 48

1. Oskarżonego o dokonanie przestępstwa uważa się za niewin-nego dopóki jego wina nie zostanie udowodniona w określonym ustawą trybie na mocy prawomocnego wyroku sądu.

2. Oskarżony nie musi udowadniać swojej niewinności. Niepo-twierdzone podejrzenia są wyjaśniane na korzyść oskarżonego.

3. Szkoda wyrządzona poszkodowanemu, podlega zadośćuczy-nieniu w trybie określonym ustawą.


523

ARTYKUŁ 49

1. Osoba nie może być ścigana za przestępstwo i uznana za win-ną czynu, jeśli zgodnie z obowiązującym prawem w momencie dokonania tego czynu nie było ono przestępstwem.

2. Nikt nie może być powtórnie sądzony za ten sam czyn.

3. Zabronione jest nakładanie surowszej kary niż przewidziana prawem w momencie dokonania przestępstwa.

4. Ustawa znosząca karalność danego czynu albo łagodząca karę, działa wstecz.

ARTYKUŁ 50

1. Każdy w przewidzianym ustawą trybie ma prawo do dowoła-nia się od wyroku sądu do sądu wyższej instancji.

2. Każdy skazany posiada prawo prośby o ułaskawienie albo złagodzenie zasądzonej kary.

ARTYKUŁ 51

Ustawa nakładająca albo wzmacniająca odpowiedzialność za dany czyn, ustawy i inne akty prawne pogarszające sytuację oso-by, nie działają wstecz.

ARTYKUŁ 52

Podstawowe prawa i wolności człowieka i obywatela zawarte w artykułach 23, 25, 27, 31, w części 1 i 2 artykułu 32, części 4 artykułu 34 Konstytucji, mogą być ograniczone wyłącznie us-tawą, jeśli to ma to służyć, jest konieczne i uzasadnione w celu ochrony bezpieczeństwa państwowego i społecznego, zapewnie-nia porządku publicznego, przeciwdziałania przestępstwom, ochronie zdrowia i moralności, ochrony praw i wolności, honoru i dobrego imienia innych osób.

ARTYKUŁ 53

Poszczególne prawa i wolności człowieka i obywatela, za wyjąt-kiem wskazanych w artykułach 17-21, 26 i 44-50 Konstytucji, mogą być tymczasowo ograniczone w trybie określonym ustawą w czasie stanu wojennego lub nadzwyczajnego.

Rafał Czachor

524

ARTYKUŁ 54

Ograniczenia podstawowych praw i wolności człowieka i oby-watela nie mogą zniekształcać istoty tych praw i wolności.

ARTYKUŁ 55

1. Każdy zobowiązany jest przestrzegać zapisów Konstytucji i ustaw, szanować godność, prawa i wolności innych osób.

2. Zabronione jest wykorzystywanie praw i wolności w celach siłowego obalenia ustroju konstytucyjnego, rozpalania nienawi-ści narodowej, rasowej, religijnej, szerzenia propagandy prze-mocy i wojny.

3. Nikt nie może być zmuszony do wypełniania obowiązków, które nie są przewidziane Konstytucją lub ustawą.

ARTYKUŁ 56

Każdy zobowiązany jest w określonych ustawą wypadkach, try-bie i rozmiarze płacić podatki, cła, ponosić inne obowiązkowe płatności.

ARTYKUŁ 57

Każdy obywatel zobowiązany jest w określonym ustawą trybie uczestniczyć w ochronie Republiki Górskiego Karabachu.

ARTYKUŁ 58

Każdy zobowiązany jest do ochrony pomników historii i kultury.

ARTYKUŁ 59

Podstawowe prawa, wolności i obowiązki, zawarte w niniejszym rozdziale, rozciągają się także na osoby prawne, gdyż w istocie te prawa, wolności i obowiązki dotyczą również ich.

ARTYKUŁ 60

Podstawowymi zadaniami państwa w sferze ekonomicznej, spo-łecznej i kulturalnej jest:

1) wsparcie rodziny, macierzyństwa i dzieciństwa;

2) wsparcie rodzin wielodzietnych;

3) okazanie szczególnej troski weteranom-inwalidom wojny za wolność i niezależność oraz rodzinom poległych w tej wojnie;

4) wsparcie zatrudnieniu i poprawie warunków pracy ludności;


525

5) pobudzenie budownictwa mieszkaniowego, służenie popra-wie warunków mieszkaniowych każdego obywatela;

6) realizacja programu ochrony zdrowia ludności, wsparcie two-rzeniu warunków efektywnej i ogólnodostępnej opieki medycz-nej;

7) realizacja programów profilaktyki i leczenia inwalidztwa, sprzyjanie udziałowi inwalidów w życiu społecznym;

8) pobudzanie rozwoju kultury fizycznej i sportu;

9) wsparcie udziału młodzieży w życiu politycznym, ekonomicz-nym i kulturalnym kraju;

10) wsparcie rozwoju bezpłatnego wyższego i specjalistycznego wykształcenia;

11) wsparcie rozwoju nauki i kultury;

12) realizacja polityki, zapewniającej ekologiczne bezpieczeń-stwo obecnych i przyszłych pokoleń;

13) zachowanie i rekonstrukcja pomników historycznych i kul-turowych;

14) wsparcie zacieśniania związków z ormiańską diasporą;

15) wsparcie wolnego dostępu każdej osoby do wartości naro-dowych i ogólnoludzkich;

16) zapewnienie godnej stopy życiowej ludzi starszych.

Państwo, w granicach swoich możliwości, zobowiązane jest przedsiębrać kroki służące realizacji tych zadań.

ROZDZIAŁ 3. PREZYDENT REPUBLIKI

ARTYKUŁ 61

1. Prezydent Republiki jest głową państwa.

2. Prezydent Republiki czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, zapewnia właściwe funkcjonowanie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

3. Prezydent Republiki jest gwarantem jej suwerenności, nieza-wisłości, integralności terytorialnej i bezpieczeństwa Republiki Górskiego Karabachu.

Rafał Czachor

526

ARTYKUŁ 62

1. Prezydent Republiki jest wybierany przez obywateli Republiki Górskiego Karabachu na okres pięciu lat.

2. Na prezydenta Republiki może być wybrana osoba, która osiągnęła wiek trzydziestu pięciu lat, ostatnie dziesięć lat posia-dała obywatelstwo Republiki Górskiego Karabachu, ostatnie dziesięć lat stale zamieszkiwała w Republice oraz posiada pra-wo wyborcze.

3. Jedna i ta sama osoba nie może być wybrana na urząd prezy-denta Republiki więcej niż dwa razy z rzędu.

ARTYKUŁ 63

1. Prezydent Republiki wybierany jest się w trybie wyznaczo-nym w Konstytucji i ustawą. Wybory prezydenta Republiki są przeprowadzane w ciągu pięćdziesięciu dni do upływu pełno-mocnictw prezydenta Republiki.

2. Prezydentem Republiki zostaje ten kandydat, na którego za-głosowała więcej niż połowa wszystkich wyborców, którzy za-głosowali na któregokolwiek z kandydatów.

3. Jeśli kandydowali więcej niż dwaj kandydaci i ani na jeden z nich nie zdobył więcej niż połowy wszystkich głosów wybor-ców, którzy zagłosowali na któregokolwiek z kandydatów, to na czternasty dzień po głosowaniu jest przeprowadzana druga tura wyborów prezydenta Republiki. W drugiej turze wyborów pre-zydenta Republiki mogą brać udział dwaj kandydaci, na których zagłosowała największa liczba wyborców. W drugiej turze pre-zydentem Republiki zostaje ten kandydat, na którego zagłoso-wała większa liczba wyborców.

4. W przypadku jednego kandydata jest on wybrany na prezy-denta Republiki, jeśli zagłosowała na niego więcej niż połowa uczestników głosowania.

5. Jeśli Sąd Najwyższy przyjmuje do rozpatrzenia sprawę rezul-tatów wyborów prezydenta Republiki, postanowienie powinno być przyjęte w terminie dziesięciu dni od otrzymania zgłosze-nia, a określony niniejszym artykułem termin liczony jest od momentu wstąpienia w siłę postanowienia Naczelnego Sądu.


527

6. Jeśli prezydent Republiki nie został wybrany to wyznaczane są nowe wybory, a głosowanie jest przeprowadzane na czter-dziesty dzień po ich ogłoszeniu.

7. Prezydent Republiki obejmuje urząd w dniu zakończenia peł-nomocnictw poprzedniego prezydenta Republiki.

8. Prezydent Republiki, wybrany w nowych albo nadzwyczaj-nych wyborach, obejmuje urząd na dwudziesty dzień po oficjal-nym ogłoszeniu rezultatów wyborów.

ARTYKUŁ 64

1. W przypadku zaistnienia dla jednego z kandydatów na prezy-denta Republiki nieprzezwyciężonych przeszkód, wybory pre-zydenta Republiki odkładane są o dwa tygodnie. Przy nieusu-nięciu przeszkód, uznanych za nieprzezwyciężone wyznaczane są nowe wybory, a głosowanie jest przeprowadzane na czter-dziesty dzień po upływie wskazanego dwutygodniowego ter-minu.

2. Na wypadek śmierci przed dniem głosowania jednego z kandydatów w ciągu trzech dni wyznaczane są nowe wybory, a głosowanie jest przeprowadzane na czterdziesty dzień po ogłoszeniu nowych wyborów.

ARTYKUŁ 65

W przypadku dymisji, śmierci, niemożliwości wykonywania pełnomocnictw albo zwolnienia prezydenta Republiki z urzędu w trybie określonym artykułem 71 Konstytucji wyznaczane są nadzwyczajne wybory prezydenta Republiki, a głosowanie jest przeprowadzane na czterdziesty dzień po zaistnieniu wakatu na urzędzie prezydenta Republiki.

ARTYKUŁ 66

W okresie wojny lub stanu nadzwyczajnego wybory Prezydenta Republiki nie są przeprowadzane, a prezydent Republiki konty-nuuje realizację swoich pełnomocnictw do czasu wstąpienia na urząd prezydenta Republiki wybranego po zakończeniu wojny lub stanu nadzwyczajnego. W takim wypadku wybory prezy-denta Republiki są przeprowadzane na dziewięćdziesiąty dzień do zakończenia wojny lub stanu nadzwyczajnego. Nowo wy-brany prezydent Republiki obejmuje urząd na dwudziesty dzień

Rafał Czachor

528

po oficjalnym ogłoszeniu rezultatów wyborów, a jeśli Sąd Naj-wyższy przyjmuje do rozpatrzenia wniosek dotyczący rezulta-tów wyborów prezydenta Republiki – na dwudziesty dzień po wstąpieniu w siłę wyroku sądu.

ARTYKUŁ 67

Prezydent Republiki obejmuje urząd w określonym ustawą try-bie po złożeniu narodowi na specjalnym posiedzeniu Zgroma-dzenia Narodowego następującej przysięgi:

„Obejmując urząd Prezydenta Republiki Górskiego Karabachu, przysięgam: bezwarunkowo wykonywać zapisy Konstytucji, szanować prawa i wolności człowieka i obywatela, stać na straży suwerenności, niezależności, integralności terytorialnej i bezpie-czeństwa Republiki na sławę Republiki Górskiego Karabachu i w imię dobrobytu naszego narodu”.

ARTYKUŁ 68

Prezydent Republiki:

1) zwraca się z orędziem do narodu i Zgromadzenia Narodowe-go;

2) po otrzymaniu przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe ustawy w ciągu trzydziestu dni podpisuje ją i upublicznia. W tym okresie może zwrócić ustawę z głosem sprzeciwu lub propozy-cjami zmian do Zgromadzenia Narodowego w celu jej ponow-nego omówienia. W ciągu pięciu dni podpisuje i upublicznia po-nownie przyjętą przez Zgromadzenie Narodowe ustawę licząc od momentu jej otrzymania;

3) w przewidzianych Konstytucją wypadkach i trybie rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe i wyznacza wybory;

4) wyznacza premiera w trybie określonym w artykule 100 Kon-stytucji. Zgodnie z propozycjami premiera mianuje i dymisjonuje pozostałych członków Rządu. Po konsultacjach z przewod-niczącym Zgromadzenia Parlamentarnego i przewodniczącymi frakcji Zgromadzenia Narodowego dymisjonuje Premiera. Wobec dymisji premiera, wyrażeniu przez Zgromadzenie Narodowe nieufności Rządowi, wakatu na stanowisku premiera przyjmuje dymisję Rządu;


529

5) przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu kandydatury prze-wodniczącego i pozostałych sędziów Sądu Najwyższego, w trybie określonym w artykule 116 Konstytucji mianuje przewodniczą-cych i pozostałych sędziów sądów pierwszej instancji, Sądu Ape-lacyjnego i innych przewidzianych ustawą sądów, cofa pełno-mocnictwa sędziów, wyraża zgodę na postawienie sędziego w stan oskarżenia, aresztowanie lub wezwanie do odpowie-dzialności administracyjnej w trybie sądowym;

6) przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu kandydaturę proku-ratora generalnego. Zgodnie z propozycją prokuratora general-nego mianuje i dymisjonuje zastępców prokuratora generalnego;

7) przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu kandydaturę prze-wodniczącego Izby Kontroli;

8) wyznacza dwóch prawników – członków Rady Sądowniczej;

9) w przewidzianych ustawą wypadkach powołuje na urzędy państwowe;

10) powołuje Radę Bezpieczeństwa i przewodniczy jej, może powoływać inne organy doradcze;

11) reprezentuje Republikę Górskiego Karabachu w stosunkach międzynarodowych, wyznacza ogólne kierunki polityki zagra-nicznej, podpisuje umowy międzynarodowe, przedstawia umo-wy międzynarodowe Zgromadzeniu Narodowemu w celu ich ratyfikacji i podpisuje świadectwa o ratyfikacji, zatwierdza, za-wiesza i wypowiada umowy międzynarodowe nie wymagające ratyfikacji;

12) powołuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych Re-publiki Górskiego Karabachu w obcych państwach i przy organi-zacjach międzynarodowych, przyjmuje listy uwierzytelniające przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw i organizacji międzynarodowych;

13) jest Naczelnym Głównodowodzącym Sił Zbrojnych, koordy-nuje działalność organów państwowych w dziedzinie obronno-ści, mianuje i dymisjonuje dowództwo Sił Zbrojnych i innych wojsk;

14) ogłasza stan wojenny w przypadku agresji przeciwko Repu-blice, zaistnienia bezpośredniej jej groźby albo ogłoszenia wojny,

Rafał Czachor

530

może ogłosić ogólną albo częściową mobilizację i podejmować decyzje o użyciu Sił Zbrojnych.

W przypadku użycia Sił Zbrojnych lub prawomocnego ogło-szenia stanu wojennego niezwłocznie zwoływane jest specjalne posiedzenie Zgromadzenia Narodowego.

Status prawny stanu wojennego określa ustawa;

15) w przypadku katastrof lub innych sytuacji nadzwyczajnych, a także przy bezpośrednim niebezpieczeństwie grożącym po-rządkowi konstytucyjnemu, po konsultacjach z przewod-niczącym Zgromadzenia Narodowego i premierem, prowadzi podyktowane sytuacją działania, informując o tym naród w orędziu, a przy zaistnieniu takiej konieczności ogłasza stan nadzwyczajny.

Na wypadek ogłoszenia prawomocnego stanu nadzwyczajnego niezwłocznie zwoływane jest specjalne posiedzenie Zgroma-dzenia Narodowego.

Status prawny stanu nadzwyczajnego określa ustawa.

16) w określonym ustawą trybie decyduje o nadaniu obywatel-stwa Republiki Górskiego Karabachu i azylu politycznego schro-nienia;

17) nagradza orderami i medalami Republiki Górskiego Karaba-chu, nadaje najwyższe stopnie wojskowe i tytuły honorowe, najwyższe tytuły dyplomatyczne i inne stopnie;

18) dysponuje prawem łaski .

ARTYKUŁ 69

Prezydent Republiki wydaje dekrety i rozporządzenia.

ARTYKUŁ 70

Prezydent Republiki posiada immunitet. Prezydent Republiki w czasie realizacji swoich pełnomocnictw i po tym okresie nie może może być wezwany do odpowiedzialności za działania, wynikające z pełnionych obowiązków. Za działania, nie związane z pełnionymi przez niego obowiązkami prezydent Republiki może być wezwany do odpowiedzialności po upływie jego peł-nomocnictw.


531

ARTYKUŁ 71

1. Prezydent Republiki może być pozbawiony urzędu za zdradę państwową lub inne ciężkie przestępstwo.

2. W celu podjęcia decyzji o pozbawieniu prezydenta Republiki urzędu Zgromadzenie Narodowe na mocy uchwały przyjętej większością głosów od ogólnej liczby parlamentarzystów, zwra-ca się do Sądu Najwyższego.

3. Decyzja o pozbawieniu prezydenta Republiki urzędu podej-mowana jest przez Zgromadzenie Narodowe na podstawie wy-roku Sądu Najwyższego kwalifikowaną większością minimum dwóch trzecich głosów od ogólnej liczby parlamentarzystów.

4. Jeśli na mocy wyroku Sądu Najwyższego brak jest przesłanek do pozbawienia prezydenta Republiki urzędu, kwestia ta nie podlega rozpatrzeniu przez Zgromadzenie Narodowe.

ARTYKUŁ 72

Wniosek o przyjęcie dymisji prezydent Republiki przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu. W przypadku powtórnego złożenia wniosku o dymisję w ciągu dziesięciu dni dymisja jest uważana za przyjętą i w trybie i terminie określonym Konstytucją odby-wają się nadzwyczajne wybory.

ARTYKUŁ 73

1. W wypadku ciężkiej choroby prezydenta Republiki albo zaist-nienia ważkich przeszkód długotrwale uniemożliwiających reali-zowanie pełnomocnictw, Zgromadzenie Narodowe na wniosek Rządu i na podstawie wyroku Sądu Najwyższego większością kwalifikowaną nie mniej niż dwóch trzecich głosów od ogólnej liczby parlamentarzystów przyjmuje uchwałę o niemożliwości wykonywania przez prezydenta Republiki swoich pełnomoc-nictw i ich zakończeniu.

2. Jeśli na mocy wyroku Sądu Najwyższego brak jest podstaw do uznania Prezydenta za niezdolnego do wykonywania posia-danych pełnomocnictw to Rząd nie może zwracać się do Zgro-madzenia Narodowego z takim wnioskiem.

Rafał Czachor

532

ARTYKUŁ 74

W przypadku opróżnienia urzędu prezydenta Republiki, do cza-su wstąpienia nowo wybranego prezydenta Republiki na urząd pełnomocnictwa prezydenta Republiki realizuje przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, a jeśli nie jest to możliwe – premier. W czasie realizacji przez przewodniczącego Zgromadzenia Na-rodowego pełnomocnictw prezydenta Republiki pełnomocnic-twa przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego realizuje zastępca przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. W tym okresie zabronione jest wyznaczanie referendum, rozwiązywa-nie Zgromadzenia Narodowego, mianowanie i dymisjonowanie premiera, prokuratora generalnego, najwyższego dowództwa Sił Zbrojnych i innych wojsk, dokonywać w przewidzianym ustawą trybie powołań na stanowiska w organach policji i bezpie-czeństwa narodowego, a także wykonywanie pełnomocnictw określonych w punktach 12,17, 18 artykułu 68 Konstytucji.

ARTYKUŁ 75

1. Prezydent Republiki powołuje swój aparat.

2. Porządek wynagrodzenia, obsługi i zapewnienia bezpieczeń-stwa prezydenta Republiki określa ustawa.

ROZDZIAŁ 4. ZGROMADZENIE NARODOWE

ARTYKUŁ 76

1. Władza ustawodawcza w Republice Górskiego Karabachu należy do Zgromadzenia Narodowego.

2. Zgromadzenie Narodowe w wypadkach przewidzianych punk-tami 14 i 15 artykułu 68, artykułami 71, 73, częścią 3 niniejszego artykułu, artykułami 80, 81, 83, 84, 85, 89, 90, 92, 93, punktami 1.1, 1.2, 1.4 części 1 i części 2 artykułu 94, artykułami 95, 97, 100, punktem 2.2 części 2 artykułu 114, artykułami 133, 134, 135 Konstytucji, a także w zakresie organizacji swojej działal-ności przyjmuje postanowienia, które podpisuje i upublicznia przewodniczący Zgromadzenia Narodowego.

3. Zgromadzenie Narodowe może przyjmować posłania i deklaracje.

4. Pełnomocnictwa Zgromadzenia Narodowego określa Konsty-tucja.


533

5. Porządek działalności Zgromadzenia Narodowego, organizacji i działalności jego organów określa Konstytucja i ustawa – Regu-lamin Zgromadzenia Narodowego.

ARTYKUŁ 77

1.Liczba deputowanych Zgromadzenia Narodowego określa ustawa.

2. Zgromadzenie Narodowe wybierane jest na pięć lat. Kadencja Zgromadzenia Narodowego kończy się w dniu zwołania pierw-szego posiedzenia nowo wybranego Zgromadzenia Narodowego, kiedy też zaczynają się pełnomocnictwa nowo wybranego Zgro-madzenia Narodowego.

3. Wybory do Zgromadzenia Narodowego są przeprowadzane nie wcześniej czterdzieści dni i nie późnej niż trzydzieści dni przed upływem jego pełnomocnictw.

4. Nadzwyczajne wybory do Zgromadzenia Narodowego są przeprowadzane po rozwiązaniu Zgromadzenia Narodowego nie wcześniej niż po trzydziestu i nie później niż po czterdziestu dniach.

5. Zgromadzenie Narodowe nie może być rozwiązane w okresie wojny albo stanu nadzwyczajnego, a także w okresie roz-patrywania wniosku o pozbawienie prezydenta Republiki urzę-du.

6. W czasie wojny albo stanu nadzwyczajnego wybory do Zgro-madzenia Narodowego nie są przeprowadzane, a kadencja Zgromadzenia Narodowego jest przedłużana do dnia zwołania pierwszego posiedzenia Zgromadzenia Narodowego wybranego po zakończeniu wojny albo stanu nadzwyczajnego. W tym wy-padku wybory do Zgromadzenia Narodowego są przepro-wadzane nie wcześniej niż siedemdziesiąt i nie później niż sto dni po zakończeniu wojny albo stanu nadzwyczajnego.

7. Wybory do Zgromadzenia Narodowego wyznaczane są dekre-tem prezydenta Republiki.

8. Tryb organizacji wyborów do Zgromadzenia Narodowego określa ustawa.

Rafał Czachor

534

ARTYKUŁ 78

Deputowanym może zostać wybrana każda osoba, która osiągnę-ła dwudziesty trzeci rok życia, w ciągu ostatnich pięciu lat posia-da obywatelstwo Republiki Górskiego Karabachu, w ciągu ostat-nich pięciu lat stale zamieszkuje w Republice i posiada prawo wyborcze.

ARTYKUŁ 79

1. Deputowany nie może zajmować stanowisk w organach pań-stwowych albo organach samorządu terytorialnego ani w organizacji komercyjnej, zajmować się działalnością gospodar-czą, wykonywać innej opłacanej pracy, za wyjątkiem naukowej, pedagogicznej i twórczej. Pełnomocnictwa deputowanego mają charakter stały.

2. Deputowany nie jest zobowiązany mandatem imperatywnym.

3. Status i gwarancje działalności deputowanego określa Konsty-tucja i ustawa.

ARTYKUŁ 80

1. Deputowany w czasie realizacji posiadanych pełnomocnictw i po tym okresie nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za działania wynikające z jego statusu, w tym za opinie wyrażone na forum Zgromadzenia Narodowego, o ile nie zawierają one oszczerstwa lub obrazy.

2. Deputowany nie może być postawiony w stan oskarżenia, aresztowany, a także wezwany do odpowiedzialności admi-nistracyjnej w trybie sądowym bez zgody Zgromadzenia Naro-dowego.

3. Deputowany nie może być zatrzymany bez zgody Zgromadze-nia Narodowego za wyjątkiem wypadków, kiedy zatrzymanie ma miejsce w chwili dokonania przestępstwa. W tym wypadku nie-zwłocznie powiadamiany jest przewodniczący Zgromadzenia Narodowego

ARTYKUŁ 81

1. Pełnomocnictwa deputowanego ustają w wyniku upływu ka-dencji Zgromadzenia Narodowego, rozwiązania Zgromadzenia Narodowego, naruszenia zapisów części 1 artykułu 79 Konsty-


535

tucji, nieuzasadnionej nieobecności na więcej niż połowie głoso-wań w ciągu jednej sesji, rezygnacji z mandatu, utraty obywatel-stwa Republiki Górskiego Karabachu, skazania na pozbawienie wolności prawomocnym wyrokiem sądu, uznania za niezdolnego do sprawowania mandatu, uznania za zaginionego, ogłoszenia za zmarłego na mocy decyzji sądu.

2. Tryb ustania pełnomocnictw deputowanego określa Regula-min Zgromadzenia Narodowego.

ARTYKUŁ 82

1. Pierwsza sesja nowo wybranego Zgromadzenia Narodowego zwoływana jest się w trzeci czwartek po wyborze nie mniej niż dwóch trzecich od ogólnej liczby deputowanych.

2. Do czasu wybrania przewodniczącego Zgromadzenia Narodo-wego posiedzenia prowadzi najstarszy deputowany.

ARTYKUŁ 83

1. Zgromadzenie Narodowe większością głosów od ogólnej liczby deputowanych wybiera przewodniczącego Zgromadzenia Naro-dowego, zastępcy przewodniczącego.

2. Przewodniczący Zgromadzenia Narodowego prowadzi posie-dzenia, zarządza środkami materialnymi Zgromadzenia Narodo-wego, zabezpiecza jego prawidłowe funkcjonowanie.

ARTYKUŁ 84

1. W celu wstępnego omówienia projektów ustaw i innych kwe-stii oraz przedstawienia wniosków na forum Zgromadzenia Na-rodowego powoływane są stałe komisje.

2. W uzasadnionej sytuacji w określonym w Regulaminie Zgro-madzenia Narodowego trybie mogą być powoływane czasowe komisje w celu wstępnego omówienia projektów poszczególnych ustaw albo przedstawienia Zgromadzeniu Narodowemu wnio-sków, opinii i oświadczeń w określonych kwestiach.

ARTYKUŁ 85

1. Sesje Zgromadzenia Narodowego zwoływane są dwa razy w roku: we wrześniu-grudniu i lutym-czerwcu, w określonym w Regulaminie Zgromadzenia Narodowego trybie.

Rafał Czachor

536

2. Posiedzenie Zgromadzenia Narodowego jest prawomocne, jeśli na posiedzeniu była obecna niezbędna dla podjęcia decyzji liczba deputowanych.

3. Posiedzenia Zgromadzenia Narodowego są otwarte. Posiedze-nie może mieć charakter zamknięty na mocy postanowienia Zgromadzenia Narodowego

ARTYKUŁ 86

Nadzwyczajną sesję lub nadzwyczajne posiedzenie Zgroma-dzenia Narodowego zwołuje przewodniczący Zgromadzenia Narodowego z inicjatywy prezydenta Republiki, nie mniej niż jednej trzeciej od ogólnej liczby deputowanych albo Rządu, w terminie określonym przez inicjującego.

ARTYKUŁ 87

Ustawy i postanowienia Zgromadzenia Narodowego, z wy-jątkiem wypadków przewidzianych Konstytucją, przyjmowane są większością głosów od ogólnej liczby deputowanych biorą-cych udział w głosowaniu, lecz nie mniej niż dwoma piątymi od ogólnej liczby deputowanych.

ARTYKUŁ 88

1. Zwrócone przez prezydenta Republiki do ponownego omó-wienia ustawy z głosem sprzeciwu lub propozycjami Zgroma-dzenia Narodowego dyskutowane są poza kolejnością.

2. W przypadku odrzucenia sprzeciwu lub propozycji prezydenta Republiki Zgromadzenie Narodowe ponownie przyjmuje ustawę większością głosów od ogólnej liczby deputowanych.

ARTYKUŁ 89

1. Nowo wybranemu Zgromadzeniu Narodowemu lub po swoim sformowaniu się Rząd w ciągu dwudziestu dni przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu do aprobaty program swojej dzia-łalności, wnioskując o wotum zaufania.

2. Projekt postanowienia o wyrażeniu nieufności Rządowi może być zgłoszony nie mniej niż jedną trzecią od ogólnej liczby depu-towanych w ciągu dwudziestu czterech godzin od wniosku Rzą-du o wotum zaufania. Projekt postanowienia o wyrażeniu nieuf-ności Rządowi poddawany jest głosowaniu w ciągu nie wcześniej


537

niż czterdziestu ośmiu i nie później niż siedemdziesięciu dwóch godzin od jego przedstawienia. Postanowienie przyjmowane jest większością głosów od ogólnej liczby deputowanych.

3. W przypadku nie przedstawienia projektu postanowienia o wyrażeniu nieufności Rządowi lub nie przyjęcia takiej decyzji, program działalności Rządu uważa się za przyjęty.

4. W przypadku przyjęcia postanowienia o wyrażeniu nieufności Rządowi, premier w ten sam dzień zgłasza prezydentowi Repu-bliki dymisję Rządu.

ARTYKUŁ 90

1. Prawo inicjatywy ustawodawczej w Zgromadzeniu Naro-dowym przysługuje prezydentowi Republiki, deputowanym oraz Rządowi.

2. Rząd może określać kolejność omówienia wniesionych przez siebie projektów ustaw i żądać, żeby były one poddawane gło-sowaniu tylko z zaakceptowanymi przezeń poprawkami.

3. Projekt ustawy , uznany przez Rząd za niecierpiący zwłoki, Zgromadzenie Narodowe omawia i poddaje głosowaniu w ciągu sześćdziesięciu dni.

4. Projekty ustaw, odnoszące się do postanowienia Rządu zmniejszającego dochody lub zwiększającego wydatki z budżetu państwa, przyjmowane są przez Zgromadzenie Narodowe więk-szością głosów od ogólnej liczby deputowanych.

5. Rząd może powiązać przyjęcie przez Zgromadzenie Narodowe przedstawionego przez siebie projektu ustawy z wyrażeniem zaufania. Jeśli Zgromadzenie Narodowe nie przyjmuje postano-wienia o wyrażeniu nieufności Rządowi w trybie określonym częścią 2 artykułu 89 Konstytucji, to zgłoszony przez Rząd pro-jekt ustawy uważa się za przyjęty. W przypadku przyjęcia posta-nowienia o wyrażeniu nieufności premier w ten sam dzień zgła-sza Prezydentowi Republiki dymisję Rządu.

6. Rząd może powiązać przyjęcie projektu ustawy z pytaniem o wotum zaufania nie częściej niż dwa razy w ciągu jednej sesji.

Rafał Czachor

538

ARTYKUŁ 91

1. Zgromadzenie Narodowe na wniosek Rządu zatwierdza bu-dżet państwa. W przypadku odrzucenia budżetu do początku roku budżetowego wydatki dokonywane są proporcjonalnie do budżetu za rok poprzedni.

2. Tryb omówienia i zatwierdzenia budżetu państwa określa Regulamin Zgromadzenia Narodowego.

ARTYKUŁ 92

1. Zgromadzenie Narodowe sprawuje kontrolę nad realizacją budżetu państwa, a także nad wykorzystaniem pożyczek i kredytów otrzymanych od obcych państw i organizacji między-narodowych.

2. Zgromadzenie Narodowe dyskutuje i zatwierdza roczne spra-wozdanie z wykonania budżetu państwa na bazie postanowienia Izby Kontroli.

ARTYKUŁ 93

1. Deputowani mają prawo zwracania się z pytaniami do Rządu. Premier i inni członkowie Rządu udzielają odpowiedzi na pyta-nia deputowanych. Zgromadzenie Narodowe w związku z pytaniami deputowanych nie przyjmuje postanowień.

2. Frakcje i grupy partyjne mają prawo do zwracania się z interpelacjami do Rządu. Interpelacje zgłaszane są w pisemnej formie nie mniej niż przez dziesięć dni przed ich omówieniem. Porządek rozpatrywania interpelacji, i podejmowania związa-nych z nimi postanowień reguluje Regulamin Zgromadzenia Narodowego.

ARTYKUŁ 94

1. Zgromadzenie Narodowe na wniosek prezydenta Republiki:

1.1) wyraża zgodę na kandydaturę premiera w trybie określo-nym w artykule 100 Konstytucji;

1.2) ogłasza amnestię;

1.3) zatwierdza, zawiesza i wypowiada umowy międzynarodowe Republiki Górskiego Karabachu. Zakres umów międzynaro-dowych podlegających ratyfikacji przez Zgromadzenie Narodo-we określa ustawa;


539

1.4) podejmuje decyzję o ogłoszeniu wojny i pokoju. W przy-padku niemożności zwołania posiedzenia Zgromadzenia Naro-dowego o ogłoszeniu wojny decyduje prezydent Republiki.

2. Zgromadzenie Narodowe może zaprzestać wykorzystania Sił Zbrojnych, odwołać stan wojenny i nadzwyczajny.

ARTYKUŁ 95

1. Zgromadzenie Narodowe na wniosek prezydenta Republiki wybiera:

1.1) przewodniczącego i pozostałych sędziów Sądu Najwyż-szego;

1.2) prokuratora generalnego;

1.3) przewodniczącego Izby Kontroli.

2. Zgromadzenie Narodowe wybiera Rzecznika praw człowieka, dwóch prawników –członków Rady Sądowniczej.

ARTYKUŁ 96

Zgromadzenie Narodowe na wniosek Rządu ustala podział ad-ministracyjno-terytorialny Republiki, nazwy i granice jednostek administracyjno-terytorialnych.

ARTYKUŁ 97

1. Zgromadzenie Narodowe większością głosów od ogólnej liczby deputowanych może wyrazić wotum nieufności Rządowi. Z tego prawa Zgromadzenie Narodowe nie może korzystać w ciągu sześciu miesięcy od aprobaty programu działalności Rządu, a także podczas wojny i w wypadkach przewidzianych punktem 15 artykułu 68 Konstytucji.

2. Projekt postanowienia o wyrażeniu wotum nieufności Rządo-wi może być zgłoszony nie mniej niż jedną trzecią od ogólnej liczby deputowanych. Projekt postanowienia poddawany jest głosowaniu nie wcześniej niż czterdzieści osiem i później niż siedemdziesiąt dwie godziny po jego zgłoszeniu.

ARTYKUŁ 98

1. Prezydent Republiki rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe w wypadkach przewidzianych artykułem 100 Konstytucji.

Rafał Czachor

540

2. Prezydent Republiki może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe na wniosek przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego lub premiera jeśli:

2.1) Zgromadzenie Narodowe w ciągu sześćdziesięciu dni kolej-nej sesji nie podejmuje żadnej decyzji w sprawie projektu usta-wy, uznanego przez Rząd za wymagający niezwłocznej decyzji;

2.2) Zgromadzenie Narodowe w ciągu sześćdziesięciu dni kolej-nej sesji nie podejmuje żadnej decyzji w dyskutowanych kwe-stiach;

2.3) w ciągu kolejnej sesji przez ponad sześćdziesiąt dni nie są zwoływane posiedzenia Zgromadzenia Narodowego.

ROZDZIAŁ 5. RZĄD

ARTYKUŁ 99

1. W Republice Górskiego Karabachu władzę wykonawczą spra-wuje Rząd.

2. Do kompetencji Rządu odnoszą się wszystkie kwestie zarzą-dzania państwem, które nie zostały ustawowo odniesione do kompetencji innych organów państwa lub organów samorządu terytorialnego.

3. Rząd składa się z premiera, wicepremiera oraz ministrów.

4.Strukturę Rządu na jego wniosek określa ustawa. Tryb pracy Rządu i podległych mu innych organów wykonawczych określa dekret prezydenta Republiki zgodnie z propozycją premiera.

5. Rząd przyjmuje postanowienia, które podpisuje i upublicznia premier.

ARTYKUŁ 100

1. Prezydent Republiki mianuje premiera i powołuje Rząd w nas-tępującym trybie:

1.1) Prezydent Republiki, w ciągu dziesięciu dni po objęciu urzę-du prezydenta Republiki lub przyjęcia dymisji Rządu lub pierw-szego posiedzenia nowo wybranego Zgromadzenia Narodowego po rozwiązaniu Zgromadzenia Narodowego w wypadkach, przewidzianych niniejszym artykułem, przedstawia kandydaturę premiera w celu otrzymania zgody Zgromadzenia Narodowego;


541

1.2) Zgromadzenie Narodowe w ciągu pięciu dni rozpatruje przedstawioną przez prezydenta Republiki kandydaturę premie-ra;

1.3) kandydat na premiera, który otrzymał większością głosów od ogólnej liczby deputowanych zgodę Zgromadzenia Narodo-wego na pełnienie misji, jest w ciągu trzech dni mianowany przez prezydenta Republiki na premiera. Zgodnie z propozycją premiera prezydent Republiki w ciągu dwudziestu dni powołuje pozostałych członków Rządu. W trybie określonym w artykule 89 Konstytucji Zgromadzenie Narodowe aprobuje program dzia-łalności Rządu;

1.4) w wypadku, jeśli w przewidzianym w punkcie 1.3 części 1 niniejszego artykułu trybie Zgromadzenie Narodowe nie wyra-ża zgody na przedstawioną kandydaturę premiera lub nie apro-buje programu działalności Rządu, sformowanego według pro-pozycji premiera wyznaczonego za zgodą Zgromadzenia Naro-dowego, prezydent Republiki w ciągu siedmiu dni po raz drugi przedstawia kandydaturę premiera w celu otrzymania zgody Zgromadzenia Narodowego;

1.5) w wypadku, jeśli w przewidzianym w punkcie 1.3 części 1 niniejszego artykułu porządku Zgromadzenie Narodowe dwu-krotnie nie wyraża zgody na kandydaturę premiera lub po tym, jak nie aprobuje programu działalności Rządu sformowanego według propozycji Premiera, wyznaczonego za zgodą Zgroma-dzenia Narodowego lub nie wyraża zgody na kandydaturę pre-miera po dezaprobacie programu działalności Rządu sformowa-nego według propozycji Premiera, wyznaczonego za zgodą Zgromadzenia Narodowego, Prezydent Republiki w ciągu dzie-sięciu dni wyznacza Premiera i powołuje Rząd;

1.6) Prezydent Republiki nie może mianować na premiera osobę, której kandydatura dwa razy była odrzucona przez Zgroma-dzenie Narodowe.

2. W wypadku, jeśli Zgromadzenie Narodowe dwa razy z rzędu nie aprobuje programu działalności Rządu sformowanego we-dług propozycji premiera, wyznaczonego za zgodą Zgromadzenia Narodowego lub nie aprobuje programu działalności Rządu, sformowanego zgodnie z punktem 1.5 części 1 niniejszego arty-

Rafał Czachor

542

kułu, Prezydent Republiki rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe i ogłasza nadzwyczajne wybory.

ARTYKUŁ 101

1. Premier kieruje działalnością Rządu i koordynuje pracę człon-ków Rządu.

2. Premier przyjmuje postanowienia w zakresie organizacji dzia-łalności Rządu.

3. Podczas nieobecności premiera albo niemożliwości wykony-wania swoich pełnomocnictw, pełnomocnictwa premiera reali-zuje wicepremier.

ARTYKUŁ 102

Członek Rządu nie może łączyć stanowiska z nie związaną z jego obowiązkami pracą w organach państwowych albo organach samorządu terytorialnego albo w organizacji komercyjnej, zaj-mować się działalnością gospodarczą, wykonywać innej opłaca-nej pracy, za wyjątkiem naukowej, pedagogicznej i twórczej.

ARTYKUŁ 103

1. Posiedzenia Rządu są zwoływane i prowadzone przez pre-miera.

2. Posiedzenie Rządu może być zwołane i prowadzone przez prezydenta Republiki.

ARTYKUŁ 104

1. Szefowie administracji realizują politykę Rządu w terenie, koordynują działalność lokalnych organów wykonawczych, za wyjątkiem wypadków określonych ustawą.

2. Szefowie administracji są powoływani i odwoływani posta-nowieniem Rządu.

3. Specyfikę administrowania w Stepanakercie określa ustawa.

ARTYKUŁ 105

1. Rząd przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu na rozpatrze-nie projekt budżetu państwa nie mniej niż trzydzieści dni przed początkiem roku budżetowego i może zażądać, żeby był on, z przyjętymi przez nie poprawkami, poddany głosowaniu do końca tego terminu. Rząd może połączyć zatwierdzenie budżetu


543

z wyrażeniem wotum zaufania. Jeśli Zgromadzenie Narodowe w trybie określonym częścią 5 artykułu 90 Konstytucji, nie wy-raża Rządowi wotum nieufności, to budżet państwa z poprawkami przyjętymi przez Rząd uważa się za zatwierdzony.

2. W przypadku wyrażenia przez Zgromadzenie Narodowe wo-tum nieufności Rządowi w związku z niezatwierdzeniem budże-tu, nowy Rząd w ciągu dziesięciu dni po aprobacie programu jego działalności przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu pro-jekt budżetu, który podlega omówieniu i zatwierdzeniu w prze-widzianym w niniejszym artykule trybie w ciągu trzydziestu dni.

ARTYKUŁ 106

W dzień wstąpienia nowo wybranego Prezydenta Republiki na urząd Rząd składa swoje pełnomocnictwa.

ARTYKUŁ 107

Przy przyjęciu przez prezydenta dymisji Rządu albo przy złoże-niu przez Rząd swoich pełnomocnictw członkowie Rządu konty-nuują swoją działalność do czasu powołania nowego Rządu.

ROZDZIAŁ 6. SĄDY

ARTYKUŁ 108

1. W Republice Górskiego Karabachu władzę sądowniczą spra-wują sądy zgodnie z Konstytucją i ustawami.

2.Władza sądownicza sprawowana jest poprzez sądownictwo konstytucyjne, cywilne, karne oraz przewidziane ustawami inne sądownictwo.

3. Sądy są niezależne.

ARTYKUŁ 109

1. System sądowy Republiki Górskiego Karabachu składa się z sądów powszechnych pierwszej instancji, Sądu Apelacyjnego i Sądu Najwyższego, a także przewidzianych ustawą sądów spe-cjalnych.

2. Tworzenie sądów nadzwyczajnych jest zabronione.

3. Pełnomocnictwa, tryb formowania i działalności sądów okre-śla Konstytucja i ustawy.

Rafał Czachor

544

4. Wyroki sądów są wydawane w imieniu Republiki Górskiego Karabachu.

ARTYKUŁ 110

1. Sędziowie są nieodwoływalni. Sędzia zajmuje swoje stanowi-sko do osiągnięcia 65 roku życia.

2.Pełnomocnictwa sędziego ustają tylko w wypadkach i trybie, przewidzianym Konstytucją i ustawą.

ARTYKUŁ 111

Sędzia nie może łączyć stanowiska z nie związaną z jego obo-wiązkami pracą w organach państwowych albo organach samo-rządu terytorialnego albo w organizacji komercyjnej, zajmować się działalnością gospodarczą, wykonywać innej opłacanej pracy, za wyjątkiem naukowej, pedagogicznej i twórczej. Sędzia nie może być członkiem jakiejkolwiek partii.

ARTYKUŁ 112

1. W swojej pracy sędzia jest niezależny.

2. Gwarancje pracy, podstawy i tryb odpowiedzialności sędziego określa Konstytucja i ustawa.

3. Sędzia nie może być postawiony w stan oskarżenia, areszto-wany, ani nie może być wezwany do odpowiedzialności admini-stracyjnej w trybie sądowym bez zgody Rady Sądowniczej i zgody prezydenta Republiki w trybie określonym w artykule 116 Konstytucji.

4. Sędzia nie podlega zatrzymaniu za wyjątkiem wypadków, kiedy zatrzymanie ma miejsce w chwili dokonania przestępstwa albo bezpośrednio po nim. O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie informowany jest prezydent Republiki i przewodniczący Sądu Najwyższego.

ARTYKUŁ 113

1. Najwyższym organem sądowym Republiki Górskiego Karaba-chu jest Sąd Najwyższy.

2. Sąd Najwyższy składa się z izby konstytucyjnej i rewizyjnej.

3. Sąd Najwyższy czuwa nad zwierzchniością Konstytucji i jednakowym stosowaniem prawa.


545

4. Przewodniczący i inni sędziowie Sądu Najwyższego wyzna-czani są przez Zgromadzenie Narodowe zgodnie z propozycją prezydenta Republiki.

ARTYKUŁ 114

1. Sądownictwo konstytucyjne leży w gestii Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy w określonym ustawą trybie:

1.1) określa zgodność z Konstytucją ustaw, postanowień Zgro-madzenia Narodowego, dekretów, zarządzeń prezydenta Repu-bliki, postanowień Rządu, premiera, organów samorządu teryto-rialnego;

1.2) przed ratyfikacją umowy międzynarodowej stwierdza zgod-ność jej zapisów z Konstytucją;

1.3) rozwiązuje konflikty związane z rezultatami referendów;

1.4) rozwiązuje konflikty związane z decyzjami podjętymi zgod-nie z rezultatami wyborów prezydenta Republiki i deputo-wanych;

1.5) uznaje za nieprzezwyciężone lub usunięte przeszkody, w kandydowaniu na prezydenta Republiki;

1.6) wydaje wyrok o istnieniu przesłanek do odsunięcia prezy-denta Republiki z urzędu;

1.7) wydaje wyrok o niemożliwości wykonywania przez prezy-denta Republiki swoich pełnomocnictw;

1.8) wydaje wyrok o zawieszeniu pełnomocnictw sędziego Sądu Najwyższego, postawienia go w stan oskarżenia, aresztowaniu lub wezwaniu do odpowiedzialności administracyjnej w trybie sądowym;

1.9) w przewidzianych ustawą wypadkach decyduje o zawiesze-niu lub zakazie działalności partii politycznej.

2. W kwestiach zawartych w części 1 niniejszego artykułu do Sądu Najwyższego w określonym Konstytucją i ustawą trybie mogą zwracać się:

2.1) Prezydent Republiki – w kwestiach przewidzianych punk-tami 1.1, 1.2, 1.3, 1.8 i 1.9;

2.2 ) Zgromadzenie Narodowe – w kwestiach przewidzianych punktami 1.3, 1.6, 1.8 i 1.9;

Rafał Czachor

546

2.3) nie mniej niż jedna piąta deputowanych – w kwestiach przewidzianych punktami 1.1 i 1.3;

2.4) Rząd – w kwestiach przewidzianych punktami 1.1, 1.7 i 1.9;

2.5) organy samorządu terytorialnego – w kwestii konstytucyj-ności aktów normatywnych organów państwowych, naruszają-cych ich konstytucyjne prawa;

2.6) każda osoba – w konkretnej sprawie, gdy wydany został prawomocny wyrok sądu i wyczerpane zostały wszystkie środki ochrony sądowej i przedmiotem wniosku jest konstytucyjność zapisów aktu normatywnego, który został zastosowany przez sąd;

2.7) sądy i prokurator generalny – w kwestii konstytucyjności aktów normatywnych, dotyczących konkretnej sprawy;

2.8) Rzecznik praw człowieka – w kwestii zgodności aktów nor-matywnych, wymienionych w punkcie 1.1, z zapisami rozdziału 2 Konstytucji;

2.9) kandydaci na prezydenta Republiki i na deputowanych – w kwestiach przewidzianych punktami 1.4 i 1.5;

Sąd Najwyższy rozpatruje wnioski tylko przy odpowiednim zgło-szeniu.

3. W kwestiach przewidzianych punktami 1.1 - 1.5 i 1.9 części 1 niniejszego artykułu, Sąd Najwyższy przyjmuje postanowienia, a w kwestiach przewidzianych punktami 1.6-1.8 – wyroki. Wy-roki i postanowienia w kwestiach przewidzianych punktem 1.9, wydawane są na mocy nie mniej niż dwóch trzecich, a pozostałe postanowienia – zwykłą większością głosów od ogólnej liczby sędziów izby konstytucyjnej. Postanowienia i wyroki obowiązują od momentu ich ogłoszenia.

4. Określone w punkcie 1.1 części 1 niniejszego artykułu akty prawne albo ich oddzielne zapisy, uznane za sprzeczne z Konstytucją, tracą swoją moc. Sąd Najwyższy na mocy swojego postanowienia może określić późniejszy termin utraty mocy uznanego za sprzeczny z Konstytucją aktu normatywnego lub jego oddzielnych zapisów.

5. Jeśli wyrok Sądu Najwyższego jest negatywny, to dana kwestia nie podlega dalszemu rozpatrywaniu prawomocnego organu.


547

ARTYKUŁ 115

1. W określonym w Konstytucji i ustawie trybie formowana jest i działa Rada Sądownicza.

2. W skład Rady Sądowniczej wchodzi pięciu sędziów wybranych w określonym ustawą trybie na pięć lat w głosowaniu tajnym na walnym zgromadzeniu sędziów Republiki Górskiego Karabachu oraz po dwóch prawników, wyznaczonych przez prezydenta Republiki i Zgromadzenie Narodowe.

3. Posiedzenia Rady Sądowniczej prowadzi przewodniczący Sądu Najwyższego bez prawa głosowania.

ARTYKUŁ 116

Rada Sądownicza w określonym ustawą trybie :

1) sporządza i przedstawia do zatwierdzenia Prezydentowi Re-publiki spisy kandydatur sędziów i służbowego awansu sędziów, na bazie których odbywają się powołania sędziów sądów pierw-szej instancji i Sądu Apelacyjnego;

2) przedstawia prezydentowi Republiki propozycje powołania sędziów;

3) pociąga sędziów do odpowiedzialności dyscyplinarnej;

4) przedstawia prezydentowi Republiki wyrok o zawieszeniu pełnomocnictw sędziego. Odnośnie sędziego Sądu Najwyższego wyrok przedstawiany jest prezydentowi Republiki na bazie wy-roku Sądu Najwyższego;

5) przedstawia prezydentowi Republiki wyrok odnośnie zgody na postawienie sędziego w stan oskarżenia, aresztowania, we-zwanie do odpowiedzialności administracyjnej odpowiedzialno-ści w trybie sądowym. Odnośnie sędziego Sądu Najwyższego wyrok przedstawiany jest prezydentowi Republiki na bazie wy-roku Sądu Najwyższego.

ROZDZIAŁ 7. PROKURATURA

ARTYKUŁ 117

1. Prokuratura Republiki Górskiego Karabachu stanowi jednolity system, na czele którego stoi prokurator generalny.

Rafał Czachor

548

2. Prokuratora generalnego na wniosek prezydenta Republiki większością głosów od ogólnej liczby deputowanych wybiera Zgromadzenie Narodowe na okres sześciu lat. Jedna i ta sama osoba nie może być wybrana na prokuratora generalnego więcej niż dwa razy z rzędu.

3. Prokurator generalny nie może łączyć stanowiska z nie zwią-zaną z jego obowiązkami pracą w organach państwowych albo organach samorządu terytorialnego albo w organizacji komer-cyjnej, zajmować się działalnością gospodarczą, wykonywać in-nej opłacanej pracy, za wyjątkiem naukowej, pedagogicznej i twórczej. Prokurator generalny nie może być członkiem jakiej-kolwiek partii.

4. W określonych ustawą wypadkach na wniosek prezydenta Republiki Górskiego Karabachu Zgromadzenie Narodowe więk-szością głosów od ogólnej liczby deputowanych może pozbawić prokuratora generalnego urzędu.

ARTYKUŁ 118

1. Prokuratura w określonych ustawą wypadkach i trybie:

1.1) wszczyna i prowadzi śledztwa kryminalne;

1.2) prowadzi nadzór nad prawomocnością dochodzenia i jego wyników;

1.3) przedstawia oskarżenie w sądzie;

1.4) wszczyna powództwo w celu ochrony racji stanu;

1.5) oprotestowuje decyzje, wyroki i postanowienia sądów;

1.6) prowadzi nadzór nad prawomocnością zastosowanych kar i innych form przymusu;

2. Prokuratura działa w granicach pełnomocnictw, udzielonych jej w Konstytucji i ustawach.

ROZDZIAŁ 8. RZECZNIK PRAW CZŁOWIEKA

ARTYKUŁ 119

1. Rzecznik praw człowieka jest niezależnym urzędnikiem reali-zującym ochronę naruszonych przez organy państwowe, organy samorządu terytorialnego i urzędników praw i wolności czło-wieka i obywatela.


549

2. Tryb działalności Rzecznika praw człowieka określa ustawa.

ARTYKUŁ 120

1. Obrońca praw człowieka jest wybierany nie mniej niż trzema piątymi głosów od ogólnej liczby deputowanych Zgromadzenia Narodowego na okres sześciu lat. Jedna i ta sama osoba nie może być wybrana na Obrońcę praw człowieka więcej niż dwa razy z rzędu.

2. Obrońca praw człowieka jest nieodwoływalny.

3. Obrońca praw człowieka nie może łączyć stanowiska z nie związaną z jego obowiązkami pracą w organach państwowych albo organach samorządu terytorialnego albo w organizacji ko-mercyjnej, zajmować się działalnością gospodarczą, wykonywać innej opłacanej pracy, za wyjątkiem naukowej, pedagogicznej i twórczej. Obrońca praw człowieka nie może być członkiem jakiejkolwiek partii.

4. Obrońca praw człowieka dysponuje właściwą deputowanemu nietykalnością. Inne gwarancje jego działalności określa ustawa.

ROZDZIAŁ 9. IZBA KONTROLI

ARTYKUŁ 121

1. Izba Kontroli Republiki Górskiego Karabachu jest niezależnym organem, prowadzącym nadzór nad wykorzystaniem środków budżetowych, pożyczek i kredytów otrzymanych od obcych państw i organizacji międzynarodowych, własności państwowej i municypalnej.

2. Program działalności Izby Kontroli jest określany przez Zgro-madzenie Narodowe.

3. Izba Kontroli nie rzadziej niż raz w roku przedstawia Zgroma-dzeniu Narodowemu sprawozdanie ze swojej działalności.

4. Struktura i tryb działalności Izby Kontroli określa ustawa.

ARTYKUŁ 122

1. Przewodniczącego Izby Kontroli na wniosek Prezydenta Re-publiki wybiera większością głosów od ogólnej liczby deputo-wanych Zgromadzenie Narodowe na okres sześciu lat. Jedna i ta sama osoba nie może być wybrana na przewodniczącego Izby Kontroli więcej niż dwa razy z rzędu.

Rafał Czachor

550

2. Przewodniczący Izby Kontroli nie może łączyć stanowiska z nie związaną z jego obowiązkami pracą w organach państwo-wych albo organach samorządu terytorialnego albo w organi-zacji komercyjnej, zajmować się działalnością gospodarczą, wy-konywać innej opłacanej pracy, za wyjątkiem naukowej, pedago-gicznej i twórczej. Przewodniczący Izby Kontroli nie może być członkiem jakiejkolwiek partii.

3. W określonych ustawą wypadkach na wniosek prezydenta Republiki Zgromadzenie Narodowe większością głosów od ogól-nej liczby deputowanych może pozbawić przewodniczącego Izby Kontroli urzędu.

ROZDZIAŁ 10. SAMORZĄD TERYTORIALNY

ARTYKUŁ 123

Zasada samorządu terytorialnego jest realizowana w municypalitetach zgodnie z Konstytucją i ustawami.

ARTYKUŁ 124

1. Municypalitet stanowi wspólnota mieszkańców jednej lub kilku miejscowości.

2. Municypalitet posiada prawo własności i inne prawa mająt-kowe.

ARTYKUŁ 125

1. Pełnomocnictwa w zakresie dysponowania własnością muni-cypalną w celu realizacji zadań o znaczeniu lokalnym, jako peł-nomocnictwa własne, municypalitet realizuje na własną odpo-wiedzialność. Część własnych pełnomocnictw municypalitetu może być określona ustawą jako obowiązkowe.

2. W celach najefektywniejszej realizacji pełnomocnictw orga-nów państwowych mogą być one na mocy ustawy delegowane organom samorządu terytorialnego.

ARTYKUŁ 126

Znajdująca się w granicach municypalitetu ziemia, za wyjątkiem ziemi będącej własnością osób fizycznych i prawnych oraz pań-stwa, jest własnością municypalną.

ARTYKUŁ 127

1. Swój budżet municypalitety formują samodzielnie.


551

2. Źródła dochodów municypalnych określa ustawa. Ustawa określa takie źródła finansowania municypalitetów, które za-pewniają realizację ich pełnomocnictw.

3. Pełnomocnictwa delegowane municypalitetom podlegają obowiązkowemu finansowaniu z budżetu państwa.

4. Municypalitety w przewidzianych ustawą granicach określają lokalne podatki i opłaty. Municypalitety mogą ustanawiać płat-ności za świadczone przez nie usługi w trybie określonym usta-wą.

ARTYKUŁ 128

1. Prawo do samorządności municypalitet realizuje za pomocą organów samorządu terytorialnego – rady municypalnej i kiero-wnika municypalitetu, który w trybie określonym ustawą jest wybierany na cztery lata.

2. W czasie wojny lub stanu nadzwyczajnego wybory do orga-nów samorządu terytorialnego nie są przeprowadzane, a kaden-cja organów samorządu terytorialnego są przedłużane do dnia zwołania pierwszego posiedzenia organów samorządu teryto-rialnego wybranych po zakończeniu wojny lub stanu nadzwy-czajnego. W tym wypadku wybory organów samorządu teryto-rialnego przeprowadzane są nie wcześniej niż w ciągu siedem-dziesięciu i nie później niż stu dni po zakończeniu wojny lub stanu nadzwyczajnego .

ARTYKUŁ 129

1. Rada municypalna w określonym ustawą trybie dysponuje własnością municypalną, na wniosek kierownika municypalitetu zatwierdza budżet municypalny, kontroluje wykonanie budżetu, w określonym ustawą trybie określa lokalne podatki i opłaty, przyjmuje akty prawne podlegające obowiązkowemu wykonaniu na terenie municypalitetu.

2. Pełnomocnictwa i tryb działalności kierownika municypalitetu określa ustawa.

ARTYKUŁ 130

1. W celu zapewnienia prawomocności działalności organów samorządu terytorialnego prowadzony jest nadzór prawny w trybie określonym ustawą.

Rafał Czachor

552

2 Realizacja pełnomocnictw delegowanych organom samorządu terytorialnego podlega kontroli państwowej w trybie pokreślo-nym ustawą.

ARTYKUŁ 131

Rząd w określonych ustawą wypadkach i trybie może pozbawić kierownika municypalitetu urzędu.

ARTYKUŁ 132

1. Ze względu na interes społeczny municypalitety na mocy ustawy mogą być połączone lub podzielone. Odpowiednią usta-wę przyjmuje Zgromadzenie Narodowe na wniosek Rządu. Decy-zja w tym zakresie może być poprzedzona wyznaczeniem przez rząd w określonych municypalitetach referendum lokalnego. Rezultaty referendów lokalnych mogą być elementem inicjatywy ustawodawczej.

2. Zasady, tryb połączenia lub podziału municypalitetów, a także terminy wyborów do organów samorządu terytorialnego w no-wo powstałych municypalitetach określa ustawa.

3. W określonym ustawą trybie mogą powstawać międzymuni-cypalne zjednoczenia.

ROZDZIAŁ 11. PRZYJĘCIE, ZMIANA KONSTYTUCJI I REFE-RENDUM

ARTYKUŁ 133

1. Konstytucja jest przyjmowana lub nowelizowana w drodze referendum zwoływanego z inicjatywy prezydenta Republiki albo Zgromadzenia Narodowego.

2. Referendum wyznacza prezydent Republiki na wniosek lub za zgodą Zgromadzenia Narodowego. Odpowiednie postanowienie Zgromadzenia Narodowego podejmowane jest większością gło-sów od ogólnej liczby deputowanych.

3. Prezydent Republiki w ciągu trzydziestu dni po otrzymaniu projektu Konstytucji lub wnoszonych do jej treści zmian może go z głosem sprzeciwu lub propozycjami zmian zwrócić do Zgro-madzenia Narodowego w celu jego ponownego omówienia.

4. Projekt Konstytucji lub wnoszonych do jej treści zmian, po-nownie przyjęty przez Zgromadzenie Narodowe nie mniej niż


553

dwiema trzecimi głosów od ogólnej liczby deputowanych, prezy-dent Republiki jest zobowiązany wynieść na referendum w terminie wyznaczonym przez Zgromadzenie Narodowe.

5. Jeśli z inicjatywą występuje prezydent Republiki, to Zgroma-dzenie Narodowe w ciągu sześćdziesięciu dni po otrzymaniu projektu Konstytucji albo wnoszonych do jej treści zmian podda-je głosowaniu kwestię wyniesienia projektu na referendum. Jeśli większością głosów od ogólnej liczby deputowanych Zgroma-dzenie Narodowe podejmuje decyzję o zgodzie na wyniesienie przedstawianego przez prezydenta Republiki projektu na refe-rendum, to prezydent Republiki wynosi projekt na referendum w wyznaczonym przez siebie terminie.

ARTYKUŁ 134

1. Ustawy są wynoszone na referendum na wniosek Zgromadze-nia Narodowego lub Rządu w trybie określonym w artykule 133 Konstytucji.

2. W przyjęte w drodze referendum ustawy zmiany mogą być wnoszone tylko w drodze referendum.

ARTYKUŁ 135

1. Istotne dla państwa kwestie mogą być wyniesione na referen-dum na wniosek Zgromadzenia Narodowego lub Rządu w trybie określonym w artykule 133 Konstytucji.

2. Zmiany w przyjętych w drodze referendum decyzjach mają-cych ważne znaczenie dla państwa, mogą być wniesione tylko w drodze referendum.

ARTYKUŁ 136

Za przyjęty uważa się wyniesiony na referendum projekt jeśli na niego zagłosowała więcej niż połowa uczestników głosowania, ale nie mniej niż jedna trzecia obywateli uprawnionych do gło-sowania.

ROZDZIAŁ 12. POSTANOWIENIA KOŃCOWE I PRZEJŚCIOWE

ARTYKUŁ 137

Dzień przyjęcia Konstytucji jest świętem „Dniem Konstytucji”.

Rafał Czachor

554

ARTYKUŁ 138

Niniejsza Konstytucja, za wyjątkiem części 1 artykułu 79, stwier-dzenia zawartego w pierwszym zdaniu części 4 artykułu 99, części 2 artykułu 113, punktu 2.6 części 2 artykułu 114, stwier-dzenia dotyczącego terminu, wskazanego w części 1 artykułu 128, wstępuje w życie następnego dnia po jej ogłoszeniu w ,,Oficjalnym monitorze Republiki Górskiego Karabachu”, na podstawie rezultatów referendum.

ARTYKUŁ 139

Kadencje konstytucyjnych organów władzy publicznej, funkcjo-nariuszy, którzy byli wybrani albo wyznaczeni przed wejściem w życie Konstytucji, kończą się zgodnie z terminami przewidzia-nymi w aktach prawnych obowiązujących przed przyjęciem Konstytucji.

ARTYKUŁ 140

1. Część 1 artykułu 79 Konstytucji będzie nabierała mocy nie później niż od 2015 roku, przed kolejną kadencją Zgromadzenia Narodowego. Do tego czasu mandatu deputowanego Zgroma-dzenia Narodowego nie może posiadać prezydent Republiki, premier, wicepremier, ministrowie i ich zastępcy, szefowie ad-ministracji i ich zastępcy, sędziowie, służący w Siłach Zbrojnych, pracownicy prokuratury, policji, bezpieczeństwa narodowego i służby podatkowej, Obrońca praw człowieka, przewodniczący Izby Kontroli, a także przewidziane ustawą inne osoby, zaś depu-towany, wykonujący swoje pełnomocnictwa na zasadzie stałej, nie może zajmować posady w organach państwowych i organach samorządu terytorialnego, wykonywać innej opłacanej pracy, oprócz naukowej, pedagogicznej i twórczej.

2. Stwierdzenie zawarte w pierwszym zdaniu części 4 artykułu 99 Konstytucji, wstąpi w siłę 1 stycznia 2008 roku. Do tego czasu strukturę Rządu określa dekret prezydenta Republiki.

3. Część 2 artykułu 113 Konstytucji wstąpi w siłę 1 czerwca 2009 roku. Do czasu utworzenia Izby konstytucyjnej i rewizyjnej, Sąd Najwyższy realizuje określone w artykule 114 pełnomocnictwa w pełnym składzie, w trybie rewizyjnym proceduje zaś w porządku określonym Konstytucją.


555

4. Punkt 2.6 części 2 artykułu 114 Konstytucji wstąpi w siłę 1 lipca 2009 roku.

5. Stwierdzenie dotyczące terminu, wskazanego w części 1 arty-kułu 128 Konstytucji, wstępuje w siłę dla organów samorządu terytorialnego wybranych po przyjęciu Konstytucji, do których wybory będą przeprowadzone w drugą niedzielę października 2007 roku. Organy samorządu terytorialnego, których kadencja nie kończy się w 2007 roku, realizują określone w Konstytucji pełnomocnictwa do końca swojej kadencji.

ARTYKUŁ 141

Po wejściu w życie Konstytucji:

1) ustawy i inne akty prawne Republiki Górskiego Karabachu obowiązują o ile nie przeczą zapisom Konstytucji;

2) do przyjęcia ustaw o Herbie i Hymnie Republiki Górskiego Karabachu obowiązują postanowienia Rady Najwyższej Republi-ki Górskiego Karabachu o Herbie i Hymnie Republiki Górskiego Karabachu, przyjęte dnia 23 listopada i 23 grudnia 1994 roku;

3) uważa się za nieobowiązującą ustawę Republiki Górskiego Karabachu „O Prezydencie Republiki Górskiego Karabachu” z dnia 22 grudnia 1994 roku. Prezydent Republiki realizuje okre-ślone w Konstytucji pełnomocnictwa do końca swojej kadencji;

4) uważa się za nieobowiązującą ustawę Republiki Górskiego Karabachu „O Zgromadzeniu Narodowym Republiki Górskiego Karabachu” z dnia 19 marca 2001 roku. Zgromadzenie Narodo-we realizuje określone w Konstytucji pełnomocnictwa do końca swojej kadencji;

5) uważa się za nieobowiązującą ustawę Republiki Górskiego Karabachu „O Rządzie Republiki Górskiego Karabachu” z dnia 22 marca 2004 roku. Rząd realizuje określone w Konstytucji pełno-mocnictwa;

6) do przyjęcia nowego prawodawstwa o sądownictwie, ukształ-towania nowego systemu sądowego zgodnego z Konstytucją, sąd pierwszej instancji i Sąd Najwyższy kontynuują realizację peł-nomocnictw obowiązujących przed przyjęciem Konstytucji;

Rafał Czachor

556

7) do czasu ukształtowania nowego systemu sądowego i Rady Sądowniczej Rada magistratury sądowniczej kontynuuje realiza-cję swoich pełnomocnictw określonych w ustawie;

8) prokurator generalny kontynuuje realizację swoich pełno-mocnictw do przyjęcia ustawy zgodnej z Konstytucją i powołania prokuratora generalnego w trybie przewidzianym w części 2 artykułu 117 Konstytucji, ale nie później niż do 1 stycznia 2008 roku;

9) do przyjęcia ustawy, zgodnej z Konstytucją, Izba Kontroli kon-tynuuje realizację swoich pełnomocnictw określonych w usta-wie. Przewodniczący Izby Kontroli kontynuuje realizację swoich pełnomocnictw do powołania przewodniczącego Izby Kontroli w trybie, określonym w części 1 artykułu 122 Konstytucji, ale nie później niż do 1 stycznia 2008 roku;

10) Zgromadzenie Narodowe w ciągu dwóch lat doprowadzi obowiązujące ustawy do stanu zgodności z Konstytucją.

ARTYKUŁ 142

Do czasu przywrócenia integralności terytorialnej Republiki Górskiego Karabachu i uściślenia jej granic władza publiczna rozciąga się na obszar będący pod faktyczną jurysdykcją Repu-bliki Górskiego Karabachu.

tekst źródłowy: Конституция Нагорно-Карабахской Республики, www.nkr.am/?p=9,


557

O Instytucie Polsko-Rosyjskim

Fundacja Instytut Polsko-Rosyjski została ustanowiona 25 stycznia 2011 roku we Wrocławiu.

Rejestracja Instytutu przez Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej miała miejsce 11 lutego 2011 roku. Fundacja działa na podstawie Ustawy o fundacjach z dnia 6 kwietnia 1984 roku (z późniejszymi zmianami).

Instytut Polsko-Rosyjski nie prowadzi działalności gospo-darczej. Wszystkie środki finansowe przeznaczane są na działal-ność statutową.

Misją Instytutu Polsko-Rosyjskiego jest prowadzenie działalności edukacyjnej, kulturalnej i naukowej w zakresie:

1. popularyzacji wiedzy, edukacji kulturowej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży;

2. upowszechnienia wiedzy o Rosji w Polsce oraz wiedzy o Polsce w Rosji;

3. sprzyjania rozwojowi kultury, sztuki oraz nauki; 4. sprzyjania prowadzeniu badań naukowych. Realizacja zadań następuje poprzez organizowanie, finan-

sowanie i prowadzenie działalności edukacyjnej, szkoleniowej, naukowo-badawczej i wydawniczej.

Oprócz monografii w ramach serii wydawniczej „Biblio-teka Instytutu Polsko-Rosyjskiego”, publikowane są dwa czaso-pisma naukowe: „Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego” (4 pkt. MNiSzW w 2013 roku) oraz „Yearbook of Eastern European Stu-dies”. Są one indeksowane w międzynarodowych bazach: Central and Eastern European Open Library, Index Copernicus, Рос-сийский индекс научного цитирования (РИНЦ).

Informujemy o możliwości dokonywania darowizn na rzecz Instytutu Polsko-Rosyjskiego. Wszystkie uzyskane środki finansowe przeznaczane są na działalność statutową.

Więcej o bieżącej działalności Instytutu, dane kontaktowe i numer konta na stronie internetowej: www.ip-r.org

558

О «Русско-польском институте»

Фонд «Русско-польский институт» был учреждён 25 января 2011 года во Вроцлаве (Польша).

Суд зарегистрировал Русско-польский институт 11 февраля 2011 года. Фонд действует на основании поль-ского закона „О фондах” от 6 апреля 1984 года (с поздней-шими изменениями).

«Русско-польский институт» занимается некоммер-ческой деятельностью. Все имеющиеся средства предназна-чены для общественной деятельности.

Целью «Русско-польского института» является об-разовательная, культурная и научная деятельность в обла-сти:

1. популяризации знаний, культурного образования, особенно среди детей и молодёжи;

2. распространения знаний о России в Польше и о Польше в России;

3. развития культуры, искусства и науки; 4. проведения научных исследований. Реализация задач осуществляется путём организации,

финансирования и проведения образовательной, научно-ис-следовательской и издательской деятельности.

В рамках издательской деятельности фонд «Русско-польский институт» издает монографии, которые входят в научную серию «Библиотека Русско-польского инсти-тута». Кроме монографий, выпускаются два научных жур-нала: «Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego = Ежегодник Рус-ско-польского института» и «Yearbook of Eastern European Studies». Журналы входят в международные базы цитиро-вания: Central and Eastern European Open Library, Index Co-pernicus, Российский индекс научного цитирования (РИНЦ).

Информируем о возможности перечисления добро-вольных денежных пожертвований на нужды «Русско-польского института». Больше информации о текущей дея-тельности «Русско-польского института», его координаты и номер банковского счёта на сайте: www.ip-r.org.

http://www.ip-r.org/