Betekenis, herkenning en interpretatie van historische dakkappen

Vincent Debonne – Erfgoedonderzoeker I Bouwhistoricus

Betekenis van dakkappen

Bepalend deel van een gebouw, in functioneel opzicht:

- Drager van de dakbedekking die de binnenzijde van het gebouw beschermt tegen weer en wind

- Bepaalt hellend verloop van het dak (afwatering)

Bepalend deel van een gebouw, in visueel opzicht:

- Bepaalt de vorm van het dak (lessenaarsdak, zadeldak, mansardedak, …)

- Bepaalt mee het silhouet en het voorkomen van het gebouw

Dakkap als bepalend deel van het interieur

Ziende kap (Oudenaarde, lakenhalle)

Kap met houten tongewelf (Gent, zuidvleugel van de Bijlokeabdij)

- Meer archeologische (bouwhistorische) benadering van gebouwen

- Via dendrochronologie: gedateerde dakkap

- Gedateerde dakkap staat niet op zichzelf: chronologisch ankerpunt in bouwgeschiedenis van een gebouw

- Gedateerde dakkappen > opbouw van een chrono-typologie van dakconstructies

- Timmermansambacht door de eeuwen heen

- Bosbouw en houthandel door de eeuwen heen

De dakkap als een historische bron

Dakkappen en decretale erfgoedwaarden

Architecturale waardeDakkap is beeldbepalend onderdeel van het gebouw

Technische waardeDakkap illustreert de ontwikkeling van techniek in het verleden

Wetenschappelijke waardeDakkap heeft potentie voor kennisontwikkeling en kenniswinst

De familie Bouwhout

Balklagen

Probleem van zichtbaarheid (vb. afwerkingslagen), wat evaluatie voor dendrochronologisch onderzoek bemoeilijkt.

Vaak in huizen > probleem van toegankelijkheid.

Beperkte secties van de balken.

Wel reeds geslaagde dendrochronologische dateringen op kopschotten en spreidselBv: Antwerpen, huis De Groote SchalienLoove (zie: Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 4, 2000)

Lateien en dekbalken

Slechts één datering. Hoe past die in de bouwgeschiedenis van een gebouw?

(gevaar van extrapolatie)

Eén datering is geen datering

Vakwerkbouw

Dendrochronologie toegepast op vakwerkbouw in Vlaanderen: onderzoeks- en kennishiaat

HOUBRECHTS David 2008: Le logis en pan-de-bois dans les villes du bassin de la Meuse moyenne, Dossier de la Commission royale des monuments, sites et fouilles, Luik.

GLAUDEMANS Ronald 2001: Verborgen vakwerk. 59 bouwhistorische verkenningen in de binnenstad van Maaseik, Maaseik.

Tijdelijk bouwhout: stelwiggen

Tongeren, OLV-basiliek. Stelwiggen in het triforium (eik en populier)

Niet geschikt voor dendrochro-nologische datering (onvoldoende jaarringen)

Dakkap

Het hout is open en bloot zichtbaar: gemakkelijke evaluatie voor dendrochronologisch onderzoek.

Ruime keuze aan hout voor dendrochronologisch onderzoekMeerdere houten onderdelen > meerdere dateringen mogelijkKeuze uit onderdelen met verschillende secties

Er is vaak een verband tussen de dakkap en de constructie eronder > de dendrochronologische datering van een dakkap kan worden verbonden aan de onderliggende constructie

Herkenning van dakkappen

Literatuur

Archivalia

Bezoek ter plaatse

Kan. R. LEMAIRE (1878-1954) 1906: Les origines du style gothiqueen Brabant, Brussel – Parijs.

R.M. LEMAIRE (1921-1997) 1954: De romaanse bouwkunst in de Nederlanden, Keurreeks van het Davidsfonds 54, Leuven.

Trekbalk

Muurplaat

Spoor

Schoor, stijl

Hanenbalk

In: Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen 13 (1962)

Patrick HOFFSUMMER 2009: Roof Frames from the 11th to the 19th Century. Typology and Development in Northern France and in Belgium, Architectura Medii Aevi 3, Turnhout (Brepols).

Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen (huizen in Brugge, Sint-Salvators-kathedraal in Brugge, Damme, OLVkerk in Kortrijk)

Inventaris van het kunstpatrimonium van Oost-Vlaanderen (Gent, Oudenaarde, Aalst, …)

Dirk VAN EENHOOGE 2009:De middeleeuwse sporenkappen van de O.L.V.-kerk in Brugge,M&L 28.2.

Dieter NUYTTEN 2005: Middeleeuwse dakkappen in het voormalige hertogdom Brabant, M&L 24.4.

Dirk VAN EENHOOGE:

Middeleeuwse Brugse huizen: bouwhistorisch onderzoek in de Florentijnse loge en het huis Hertsberghe in de Academiestraat, M&L 21.2 (2002)

Middeleeuwse Brugse huizen: bouwhistorisch onderzoek in de huizen in Sint-Jacobs en Den Ancker, M&L 21.5 (2002)

Middeleeuwse Brugse huizen: het Heylig Graf, het Pijndershuisje, de Grote Tol en het Wezelkin aan het Jan Van Eyckplein, M&L 25.1 (2006)

Middeleeuwse Brugse huizen en hofsteden langs de Spiegelrei, M&L 26.5 (2007)

Brugge, huis Kraanplein 4

Sprokkelen uit diverse publicaties

Kennishiaat: dakconstructies in rurale architectuur

Clemens TREFOIS 1950: Ontwikkelingsgeschiedenis van onze landelijke architectuur, Sint-Niklaas.

Enkele jongere publicaties van Marc Laenen en Johan Vansteenkiste

E. DHANENS 1960: De Sint-Niklaaskerk in Gent, Gent.

Pierre LANGEROCK & Alphonse VAN HOUCKE, Anciennes constructions en Flandre/Oude Bouwwerken in Vlaanderen, 1881-1888

Archivalia en oude publicaties

Oude Bouwwerken in Vlaanderen, 1882Plaat XXVI

Mariakerke (Gent)O.L.V.-Geboortekerk

Restauratieontwerp van Auguste Van Assche, 1881Brussel, Onroerend Erfgoed, Archief KCML

Dakkap van het middenschip1278-1288d

Bezoek ter plaatse

Enkelvoudige sporenkap (“romaanse kap”)

- Herhaling van identieke gespannen

- Gespannen verstevigd met hanenbalken en

schoren

- Gespannen echter niet onderling verbonden

(geen langsverbindingen)

- Flauwe dakhelling (30 à 40°)

Luik, Saint-Denis – 1012-1019d

Nijvel, Sint-GertrudisEerste helft 11de eeuw

Doornik, kathedraalDakkap van het transept (1142-1150d)

In de loop van de 12de eeuw:

- Afwisseling tussen ‘sterke’ gespannen op trekbalken en ‘zwakke’ gespannen

zonder trekbalk (indeling in traveeën)

- Op de trekbalken rusten raveelbalken die fungeren als steun voor de

standzonen van de gespannen

- Dakhelling wordt scherper (+ 40°)

Soignies, collégiale Saint-VincentMiddenschip, 1185-1200d

Ename, Sint-Laurentiuskerk

1175-1185d

42°

50°

Vossem (Tervuren)Sint-Pauluskerk (geen dendro)

Innovatie in de late middeleeuwen (13de – 15de eeuw)

HanenbalkflieringenBelsele (Sint-Niklaas)

Parochiekerk, 1266-1271dKortrijk, O.L.V.-kerkEinde 13de eeuw

Innovatie in de late middeleeuwen (13de – 15de eeuw)

Flieringen op schaargebinten

Brugge, Sint-JanshospitaalMiddelste ziekenzaal, 1226-1241d

Innovatie in de late middeleeuwen (13de – 15de eeuw)

Flieringen op schaargebinten

Oudenaarde, huis Hoogstraat 71240-1300d

Leuven, stadhuisZgn. Achterste huis, ca. 1439-1445

Flieringen op schaargebinten

Oudenaarde, huis Hoogstraat 15Kortrijk, huis Rijselsestraat 6

Innovatie en traditie

Mespelare (Dendermonde)Parochiekerk, schip, 13de eeuw

Brugge, Sint-JacobskerkNoordbeuk, 1492-1498d

Veurne, Sint-WalburgakerkKoor, 1265-1275d

Gordingenkappen

Poperinge, Sint-Bertinuskerk15de eeuw?

Gordingen op schaargebinten+

Geschoorde nokgording op stijlen

N-Z vleugel, 1545-1548

W-O vleugel, 1626-1627 >

Oudenaarde, poortgebouw van de vml. abdij Maagdendale

Bornem, Sint-Bernardusabdij, 1769-1790

Gordingen op schaargebinten

Jaarmerk 1794 op latei van voordeur woonhuis

Kieldrecht (Beveren), Oud Arenberg 73 (Hof ter Walle)

Kieldrecht

Oud Arenberg 73

Niet op Ferraris (1771-1778), wel op primitief kadaster (ca. 1817)

Veldatum mogelijk rond 1805d

Schuur is ruim een eeuw jonger dan de aanleg van de Oud Arenbergpolder (1677-1688)

Kap met schaargebinten en flieringen

Gordingen zijn latere toevoeging(niet ingelaten op de dekbalkenvan de schaargebinten)

Kieldrecht, Oud Arenberg 71

Kadastrale intekening in 1845

- Systematisch gebruik van gordingen- Geen schaargebinten maar kepers

verstevigd met hanenbalken- Schoren tussen de inteugels en de

trekbalken

Nieuwkerke (Heuvelland)Hoeve Groenestraat 3 (19de eeuw)

Nieuwkerke (Heuvelland)Hoeve Mitoyenstraat 5 (vroege jaren 1920)

Dakkappen in de lange 19de eeuw

Innovatie en traditie?

Dakkappen in rurale architectuur (hoevebouw)?

Regionale verschillen? Overeenkomsten?

19de eeuw: diverse mogelijke bronnen voor dateringModelboeken, catalogi?KadasterarchiefBouwaanvragen en –vergunningenDendro?

Borgloon

Graethemkapel

Enkelvoudige sporenkap met schoren (45°)Veldatum na 1122d

Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale

Sporenkap met houten tongewelf (met beplanking)

Veldatum: 1292-1309d

Damme, O.L.V.-kerkMiddenkoor

= hout geveld in 1241-1242d, maar hergebruikt= hout geveld in 1312-1315d, de eigenlijke bouwdatum

Brugge, Jonghof

Grote, gesneden telmerkenop de sporen

Kleine, gebeitelde telmerkenop de schaargebinten

Veldatum van het hout van deschaargebinten: 1246-1273d

Damme, O.L.V.-kerk

Houten tongewelf en trekbalken zijn deel van de bouwfase uit 1312-1315d

Bijgestelde (jongere) datering van de apostelbeelden en gewelfsleutels