Uyghur maaripi tarixi

http://www.orkhun.com ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتى

————————————————————————————————————————————————— ھهۋەسكار----- ئۇيغۇر ئوغلى :ئېلكىتاپ قىلىپ تۈزگۈچى

QQ：492255230 Email:[email protected]

1

ئۇيغۇر مائارىپى تارىخى

. ئابدۇلال تالىپ

ئهپهندىElturkئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتىدىن : تورغا يوللىغۇچى

ۇيغۇر مائارىپىغا كىرىش سۆزئ

.دهپ ھۆكۇم قىلىشماقتا" غان دهۋرئىلىم پهن پارتلى" ئهسىرنى - 20 پهن تارخچىلېرى - ئىلىم

مىنۇتىغا بىر ب يېزىلىپ، مىڭ خىل كىتا650ھازىر دۇنيادا يىلىغا ، نىڭ گۇللىنىشى ئارقىسىدا مائارىپ

خىل 1500ھهر كۇنى ، شپىيات بارلىققا كهلمهكته كه ل خى900كۇنىگه ، خىل كىتاب نهشر قىلىنماقتا

هشپىياتالر ئىختىرا ك، مىليوندىن5ئىلمىي دېسسىرتاتسىيه قىلىنىۋاتقان ئىلمىي دېسسىرتاتسىيه ئىالن

.مىڭدىن ئاشماقتا350

ئىلىكتىر ، پارقۇۋۋىتى( تىخنىكا ساھهسىده مهيدانغا كهلگهن ئالهمشۇمۇل ئۇچ چوڭ ئىنقىالب -پهن

شۇڭا .نىڭ ھهممىسى مائارىپتهرهققىياتى بىلهن زىچ مۇناسىۋهتلىك) ھىسابالش ماشىنېسى، قۇۋۋىتى

.دهپ مۇئهييهنلهشتۇرمهكته" رىپ مائا- ھازىرقى زاماندهرۋازىسىنىڭ ئاچقۇچىنى : "ئالىمالر

باشالنغۇچ مهكتهپ سهۋىيىلىك ئىشچئىالرنىڭئىشلهپچىقىرىش ، ئىقتىسادشئۇناسالرنىڭ پهرىزىچه

؛ %108ئوتتۇرا مهكتهپ سهۋىيىلىك ئىشچىالرنىڭئىشلهپچىقىرىش ئۇنۇمدارلىقى ؛ %43ئۇنۇمدارلىقى

بۇ پاكىتتىن . بولىدىكهن% 300 ئالىي مهكتهپ سهۋىيىلىك ئىشچىالرنىڭئىشلهپچىقىرىش ئۇنۇمدارلىقى

. ئۆزىدىنمهلۇم-مائارىپنىڭجهمئىيهت تهرهققىياتىدا نهقهدهر مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغانلىقى ئۆز

، ئېلىمىزده توتنى زامانىۋىالشتۇرۇشتىن ئىبارهت ئۇلۇغۋار كۇرهش نىشانىسىىئوتتۇرىغا قويۇلغاندىن كىيىن




2

جۇملىدىن ئاز ، ۇللىنىشكه قاراپ ئىلگىرىلىمهكتهكۇنگه گ- مائارىپ ئىشلىرىمىز كۇندىن -مهدهنىي

بۇ تهرهققىياتنى بىز مائارىپتارىخشۇناسلىق ۋه . سانلىق مىللهتلهرمائارىپىمۇ ئىنتايىن تىز راۋاجالنماقتا

سېلىشتۇرما مائارىپشئۇناسلىق پرىنسىپلىرى ئاساسىداتهتقىق قىلىپ كۆرسهك تىخىمۇ ئوچۇق

.كورۇۋاالاليمىز

، خىغا ئائىت ھازىرغىچه ھىچقانداق سىستىمىلىق ماتىريالغائىگه بولمىغىنىمىز ئۇچۇنئۇيغۇر مائارىپ تار

بۇ ئۇيغۇر مائارىپ تارخشۇناسلىقى . دهسلهپكى ئىزدىنىش مىۋىسى ئورنىدا مۇشۇ قىسقىچهتارىخ يىزىلدى

زنىڭ ئىلمىي ۋه مائارىپسېلىشتۇرماشۇناسلىقى بىلهن شۇغۇللىنىۋاتقان مائارىپچىلېرىمىز ۋهتهتقىقاتچىلىرىمى

.دهپئىشئىنىمىز، توال ئىلھام بهرگۇسى-ئىزدىنىشىگه ئاز

: باب مۇئهللىم ۋه مهكتهپنىڭ پهيدا بولۇشى - 1

بولغىنى ) لهنىن. ئى.ۋ" ( ئومۇمىي ۋه مهڭگۇلۇك كاتهگرىيه-ئىنسانىيهت ئهۋالدىنى تهربىيىلهش "

باسقۇچىدا " ئىپتىدائىي مائارىپ"بۇ . غان تهربىيه تارىخى ئىپتىدائىيجهمئىيهتنىال باشالن-تهلىم ، ئۇچۇن

پىشقهدهملهر كىچىكلهرگه مۇئهللىم ،تهجرىبىلىك ئۇستىالر شاگىرتلىرىغا، ئانىالر ئۆز پهرزهنتلىرىگه-ئاتا

ئوي ، ئوتياش يىغىش، سايمانالرنى ياساش ئۇسۇلى-ئۈگىتىلىدىغان دهرس تۇرلىرى بولساقۇرال . ئىدى

ئۇ .چالردىن قوغدېنىش ماھارهتلىرى قاتارلىقالردىن ئىبارهت ئىدىيىرتقۇ، قۇشلىرىنى ئۈگىتىشئۇسۇلى

.كهڭ ئورمانلىق ۋه دالىالر دهرسخانائىدى، ئهمگهك ئهمهلىيىتىده يۇرگۇزۇلهتتى

ئهمگهك . مهھسۇالت ئىشىنىدىغانبولدى، ئىشلهپچىقىرىش پهيدىنپهي تهرهققىي قىلىپ، كىيىىنرهك

دولهت ، بۇنىڭ ئارقىسىدا قۇلدارلىق تۇزۇم.يرىلىپ چىقتىكهسىپ تۇرلىرى ئا، تهقسىماتى بارلىققا كهلدى

.ۋه ئۇرۇش پهيدا بولدى

.مۇشۇ ئوبيكتىپ مهۋجۇدىيهت يىزىقىنىڭ ئىجاد قىلىنىشىغا تۇرتكه بولدى

يىلالر بۇرۇن قهدىمقى مىسىرداكهشىپ قىلىنغان 5000نىڭ ئهڭ دهسلهپكى ئانىسى ) خهت(يىزىق

مۇ ) قهمهرىيه، شهمسىيه(كالىندار ، دامېسىردا يهنه سامانقهغهزشۇ چاغ، خىتىدۇر) شهكىل(ئىرۇگىلىپ

.شۇنىڭدىن كىيىنئىنسانالرنىڭ يازما تارىخى باشالندى. ئىجاد قىلىندى

دىگهن ئاتالغۇنىڭ " مهكتهپ. "مۇئهللىم ۋه مهكتهپ ئهنه شۇ يېزىق كهشپىياتى ئاساسىدا پهيدا بولدى

.مهنىسىمۇشۇنىڭدىن دىرهك بىرىدۇ

بۇ مهكتهپنىڭ . دىگهن يىرىدهقۇرۇلغان) تھهبهس(جى مهكتهپ قهدىمقى مىسىرنىڭ تىببىس دۇنيادا تۇن

.دهپئاتىالتتى" ئوقۇتۇش ئورگىنى "-) رامىسسۇم(نامى رامىسسۇم




3

يىلى مىسىر پىرئونى ئهسسىنىڭ ۋهزىرى پىتاھ ھۇتىپتهرىپىدىن يىزىلغان - 2870مىالدىدىن بۇرۇنقى

. كىتاب رهسمىيئىجتىمائىي تهربىيه دهرسلىكى بولۇپ بىكىتىلگهنناملىق" ئهخالقنامه"ۋه " سهبۇيهت"

مىڭ 25ئۇنىڭدا ، دهل شۇ مهزگىللهردهبابىلۇندا پادشاھ ئاشئۇربانپالنىڭ ئوردا كۇتۇپخانىسى قۇرۇلۇپ

.جىلد كىتاب ساقالنغان

كىن لىكىن كىتاب ۋه دهرسلىكلهرنىڭ كوپلهپ يېزىلىشى ھهرپلىك خهت ئىجادقىلىنغاندىن كىيىنال مۇم

يىلالر ئىلگىرى جاھان مائارىپىنىڭ تۇنجى ئانا تىلى 3000قهدىمقى فىنىكىلىقالر مىالدىدىن . بولدى

، كىتابىنى تۇزۇپ چىقتى )1" (ئېلىپبه"دهرسلىكى

قهدىمقى يۇناندا تۇنجىپىداگوگىكا ئورگىنى ئهپىب ، قهدىمقى مىسىر ۋه بابىلۇن مائارىپىنىڭ تۇرتكىسىده

.تهربىيه ئىشلىرىغا يىتهكچىلىك قىلىنىدىغان بولدى-ىملهرنىڭ تهلىم مۇئهلل، قۇرۇلۇپ) ئهپىب(

دهپ " يالالنما ئهپهندى"،بۇ چاغدىكى مۇئهللىملهر قۇلدارالرنىڭ ئائىله ئوقۇتقۇچىلىرى بولۇپ، بىراق

ئۇنىڭ ئورنىغا ، ئوقۇتقۇچىالرنى كهمسىتىدىغان بۇئاتالغۇ كىيىنرهك مهنئىي قىلىنىپ. ئاتىالتتى

پهرزهنتلهرنى "-گوكىس يىتهكچى ، پهب باال. دهپ ئاتايدىغان بولدى"پىداگوك"مۇئهللىملهرنى

.دىگهن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدۇ"يىتهكلهش

پهرزهنتلهرنى قانداق يىتهكلهش ئۇسۇلى توغرىسىدادىداكتىكا ئىلمىي مهيدانغا ، شۇنىڭ بىلهن بىلله

.ى بىلدۇرىدۇدىگهن مهنىن) مهنئوقۇتىمهن(گېرك تىلىدا بۇ سۆز دىداكتىكوس . كهلدى

ئائىله ، قۇلدارلىق تۇزۇمىده ئىجتىمائىي مائارىپ ئوقۇتقۇچىلىرىپىداگوگ، شۇنداق قىلىپ

.دهپ ئىنىق ئايرىلدى" مۇئهللىم"ئوقۇتقۇچئىلىرى بولسا

، قهدىمقى يۇناندا مۇئهللىملهر ئىچىدىن چوڭ پهيالسوپالريىتىشىپ چىقىپ، ئۇزۇن ئوتمهي

ئىلىم ("ئۇالرنى كىشىلهر سوپىست . زور دهرىجىده يۇقىرىكوتۇرۇلدىمۇئهللىملهرنىڭ ئىجتىمائىي ئورنى

.بهكھورمهت بىلهن تىلغا ئىلىشىدىغان بولدى، دهپ ئاتاپ") گۇرۇھى

ئۇالرنىڭ ئىجابىي ، الردىنبولۇپ) ئاراتۇر(ئىلىم گۇرۇھىدىكىلهر چوڭ ئالىمالر ۋه مهشھۇر ناتىق

) 3(ۋه ئىنىستىتۇتالر ) 2(رقىدىن ئاكادهمىيه مىالدىدىن بۇرۇن قهدىقى يۇناندائارقا ئا، تۇرتكىسىده

.دهپ ئاتىلىدۇ" كالسسىك مائارىپ دهۋرى"مائارىپتارىخىدا بۇ دهۋر . قۇرۇلدى

ناتىقلىق ، التىنتىلى- گېرك : كالسسىك مائارىپنىڭ ئوقۇتۇش پروگراممىسىغا يهتته خىل دهرس

يهتته "بۇ . مۇزىكا كىرگۇزۇلگهنئاسترونومىيه ۋه،گىئومىترىيه،ماتىماتىكا، دىئالىكتىكا،نهزهرىيىسى

.دهپ ئاتالغان" سهنئهت

. يۇقىرىدىكى يهتته سهنئهت پروگراممىسى قاتارىغا كىيىنرهك يهنه تهنتهربىيهماھارهت دهرسىمۇ قوشۇلدى

يىلى قهدىمقى يۇناننىڭئولۇمپىيه دىگهن يىرىده تهسىس قىلىنغان ئولىمپىك - 776مىالدىدىن بۇرۇنقى




4

.ىكىتىكىشىلهرنىڭ ئهتراپلىق تهرهققىي قىلىشىغا زور تۇرتكه بولدىتهنتهربىيه ھهر) 4(

پهيالسوپالر ۋه پىداگوگالرنىڭ ،كالسسىك مائارىپنىڭ ئۇلۇغ نامايهندىلىرىدىن بولغان مهشھۇر ئالىمالر

تهربىيىده -قاتارلىقالر تهلىم ) 7(دهموكرىت ، )6(پرۇتاگراس، )5(ئهڭ بۇيۇك ۋهكىللىرى سوقرات

يقىلدۇرۇش مهزمۇن قىلىنغان بىر يۇرۇش سىستىمىلىق پىداگوگىكا نهزهرىيىسىنىئوتتۇرىغا ئهتراپلىق تهرهققى

دۇنيادا بىرىنچى ئۇستاز دهپ ،بولۇپمۇ ياۋروپا كالسسىك مائارىپىنىڭ ئهڭ داڭلىق ۋهكىلى. قويدى

- 335مىالدىدىن بۇرۇنقى ) يىلالر- 322 - 384مىالدىدىنبۇرۇنقى (شئوھرهت قازانغان ئارىستوتىل

ناملىق مهشھۇر ئىنىستىتۇتنى تهسىس قىلغان ۋه چوڭ ئىمپىراتورئىسكهنده " روكيان"لى ئافىنادايى

.ئالتۇن ھهدىيه قىلغان)8( تاران 800ئىسكهندهر بۇ مهكتهپكه ، زۇلقهرنهيىننى ئوقۇتقان

. دىگهن" ھهممىال پهندىن خهۋهردار چوڭئالىم ئىدى"ئېگىلىس ئارىستوتىلنى قهدىمقى دۇنيادا . ف

پهننىڭ ھهممىال ساھهلىرىدهئاجايىپ زور مۇۋهپپهقىيهت قازانغان ۋه ئىنتايىن - ئىلىم ، ۋهقه ئۇدهر

. خىل تهتقىقات ئېلىپ بارغان158ئارىستوتىل سىياسىي تۇزۇم ئۇستىده .نۇرغۇن ئهسهر يازغان

ئهمهلىي ،نهزهرىيىۋىبىلىم كاتهگورىيىسى( پهننى تۇنجى قىتىم ئۇچ چوڭ كاتهگورىيه -ئارىستوتىل ئىلم

، ئۇ ماتىماتىكا. گه ئايرىپ چىققان) ئىجادىيهتپېنى كاتهگورىيىسى، ئىشلىنىدىغان پهنلهر كاتهگورىيىسى

، ئخالقشۇناسلىق؛دىئالىكتىكاۋه باشقا تهبىئىي پهنلهرنى نهزهرىيىۋى بىلىم كاتهگورىيىسىگه، لوگىكا

ئىشلىنىدىغان پهنلهر ئىقتىساد ۋه ئىستراتگىيهشئۇناسلىق ئىلىملىرىنىئهمهلىي ، سىياسهت

مۇزىكا ۋه باشقاھهممه سهنئهتنى ئىجادىيهت پهنلىرى كاتهگورىيىسىگه ، شېئىر؛ كاتهگورىيىسىگه

.ئايرىغان

شۇنىڭ بىلهن ئۇ . دىئالىكتىكا ئىلمىنىڭئاساسچىسى، يهنه لوگىكا ئىلمىنى كهشىپ قىلغۇچى-ئارىستوتىل

ئارىستوتىل ، لوپهدىيىنىڭ ياراتقۇچىسىئهنسىك-يهنه ئىنسانىيهتنىڭ تۇنجى مائارىپ قامۇسى

دهپ ئهڭ مۇكهممهل ، دىگهنلىك بولىدۇ) پىدىيا(مائارىپ ) ئىنسكلو(ئهنسىكلوپهدىيىگه ئومۇمىي

.تهرىپبهرگهن

نىشانىسى ) پهداگوگىكا(ئىنىستىتۇتىدا مائارىپ" روكيان"ئارىستوتىل ئۆز قولى بىلهن تهسىس قىلغان

.ى ئوتتۇرىغا قويغانقىلىپ توۋهندىكى مهشھۇر تهلىماتن

، مائارىپ ئۇالرنىڭ ئهقلىي،گىراژدانالرنىڭ ھهممىسىنى مائارىپتىن ئهركىن بهھرىمهن قىلىش زورۇر"...

...".جىسمانىي جهھهتلهردىن ئهتراپلىقتهرهققىي قىاللىشىغا ئۇيغۇن بولۇشى كىرهك، ئهخالقىي

ۇلدارلىق تۇزۇمىنىڭ مۇتهپپهككۇرى ئارىستوتىل ئىدىئولوگىيه ساھهسىده يهنىال ئهينى زاماندىكىق، بىراق

ئۇ ئۆزىنىڭ ئهسهرلىرىنىڭ بىرىده . ئۇ بۇ تارىخىي چهكلىمىدىن نىرىغابۆسۈپ ئۆتۈپ كىتهلمىدى . ئىدى

...".قۇلالر پهقهت سۆز قىلىشنىال بىلىدىغان قورالدۇر:"مۇنداق دىگهن




5

* * * * * *

، ىيمهركهزلىرىدىن بىرى بولۇپئېلىمىزنىڭ خۇئاڭخې ۋادىسى شهرق كالسسىك مائارىپىنىڭ ئاساس

بۇ يېزىق دۇنيا بويىچه ئهڭ . يىزىقى كهشىپ قىلىنغان" جياگۇ"مىالدىدىن خىلىال بۇرۇن ئىلىمىزده مهشھۇر

.بۇرۇن كهشپقىلىغان يېزىقالر قاتارىغا كىرىدۇ

ئۇنىڭغا پال تهبىرلىرى. يېزىقى ئهڭ قهدىمكى باسقۇچتا سوڭهك ۋه تاشپاقا قېپىغىاليېزىالتتى" جياگۇ"

بۇ يېزىق تهدرىجىي ئىسالھ قىلىنىشى ئارقىسىدا ، يامانلىق توغرىسىدىكىقىياسالر پۇتۇلهتتى-ھهم ياخشى

.ھازىرقىجۇڭگو يېزىقى ۋۇجۇدتقا كهلگهن

- 479 - 551مىالدىدىنبۇرۇنقى (قۇلدارلىق تۇزۇمىدىكى شهرق مائارىپىنىڭ ئهڭ چوڭ ۋهكىلى كۇڭفۇزى

ئۇالرنىڭ . دىنئارتۇق ئوقۇغۇچى تهربىيلهنگهن3000ىده ئۇنىڭ خۇسۇسىي مهكتىپ، بولۇپ) يىلالر

تىن ئارتۇقراقى شۇزاماننىڭ ئاتاقلىق ئالىملىرى ۋه پېداگوگلېىرىدىن بولۇپ يېتىشىپ 70ئىچىدىن

.چىققان

" مىن فۇ"كۇڭفۇزىنىڭ زاماندېشى پهيالسوپ الۋزى ئۇزۇن يىلالر ئوقۇتقۇچى بولۇش بىلهنبىلله ئىلىمىزده

.پخانىنى تهسىس قىلغان ھهم ئۆزىكۇتۇپخانا باشلىقى بولغانناملىق تۇنجى كۇتۇ

. ناملىق ئهسىرىده ئۇنىڭ مائارىپ ئىدىيىسىخېلى كهڭ شهرھىلهنگهن" مۇھاكىمه ۋه بايان"كۇڭفۇزىنىڭ

دهپ " ئۈگىتىپ ھارماسلىق، ئۈگىنىپزېرىكمهسلىك"، "ھهم ئويلىنىش كېرهك، ھهم ئۈگىنىش"ئۇ

.تهكىتلىگهن

" ۋاپانىڭشهرتى مېھرىبانلىق"ئۇ ، بولۇپ" ۋاپادارلىق" تهربىيىسىنىڭ يادروسى كۇڭفۇزىنىڭ ئهخالق

.دهپ تهكىتلهيتتى" ئۆزۇڭ خالىمىغاننىئۆزگىگه تاڭما"يهنه ، دهپ تهشهببۇس قىالتتى

ناملىق پىداگوگ رىسالىسى "مهرىپهتنامه"كۇڭفۇزى ئىدىيىسىنىڭ تهسىرىده ئىلىمىزده مىالدىدىن بۇرۇن

ئۇنىڭدا ، ئهسهر شهرقنىڭ كالسسىك مائارىپتارىخىدا چوڭ ئهھمىيهتكه ئىگه بولۇپبۇ. يېزىلىپ چىقتى

.مېتودىكا مهسىلىلىرى شهرھىلهنگهن، ئوقۇتۇش مهزمۇنى، ئهينى زاماندىكى مائارىپتۇزۇمى

- 1مىالدىنىڭ : مهسىلهن،ئېلىمىزده كېيىنرهك بىرمۇنچه يۇقىرى بىلىم يۇرتلىرىمۇ تهسىس قىلىنغان

خانلىق " (گۆزىشۇ" يىلى - 276مىالدىنىڭ ، شوتاڭمهكتىپى) ىي خهن سۇاللىسى دهۋرىدهغهرب(ئهسىرده

، مهنسهپدارلىق تهربىيىسى ئىلىپ بېرىلغان ،تهسىس قىلىنىپ) مهكتهپ

دولهتلىك كۇتۇپخانىالر .تاڭ سۇاللىسى دهۋرىگه كهلگهنده جۇڭگو مائارىپى كۆپ دهرىجىده گۇللهندى

بۇ كهشپىيات شهرق . ىن يىڭىچه قهغهزياساش كهشىپ قىلىندى پۇرۇشالرد-تېره ۋه التا . قۇرۇلدى




6

مائارىپىنى يۇكسهلدۇرۇشته زورتۇرتكه بولۇش بىلهن بىلله غهربنىڭ مهتبهئه ۋه قهغهز

.سانائىتىنىڭراۋاجلىنىشىدىمۇ تۇرتكىلىك رول ئوينىدى

يه قاتارلىق ياپونى،تاڭ سۇاللىسى دهۋرىده جۇڭگو شهرق مائارىپىنىڭ مهركىزىگه ئايالنغېنى ئۇچۇن

. تۇركۇملهپئىلىمىزگه كېلىپ بىلىم ئىلىپ تۇردى-قوشنا ئهللهرنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى تۇركۇم

:ئىزاھاتالر

بهئىت ئوي يهنى ، سۆزىدىن كېلىپ چىققان ئالپائۆكۇز" ئالپابهيت"بۇ ئاتالغۇ فىنىكىلىقالرنىڭ ) 1(

. دهپ ھىساباليتتى" س ھايۋانمۇقهدده"قهدىمقى فىنىكىلىقالرئۆكۇزنى . ئۆكۇز قوتىنى دېگهن سۆز

.ئۆكۇز تىرىكچىلىكنىڭتايانچىسى ئىدى، چۇنكى

.ئاكادىمىيه يۇنانلىقالرنىڭ بىر مىللىي قهھرىماننىڭ نامى) 2(

. دېگهن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدۇ"يېرىم كۇن بىلىم ئىلىش، يېرىم كۇن ئىشلهپ"ئىنىستىتۇت گېرك تىلىدا ) 3(

ئىنىستىتۇتالر ھاۋالىق باغچىالردا . رىشبىرلهشتۇرۇلگهنىدىئۇ چاغدا بىلىم ئىلىش بىلهن ئىشلهپچىقى

.يېرىم كۇن ئهمگهك قىالتتى، ستودېنتالر يېرىم كۇن ئوقۇپ،قۇرۇلغان بولۇپ

، رهسساملىق، چېلىشىش،ئات بهيگىسى، دېسكا ئېتىش، يۇگۇرۇش-ئولىمپىك تهنتهربىيه ھهرىكىتى ) 4(

.ۇرلىرىنى ئۆز ئىچىگه ئاالتتىمۇزىكا قاتارلىق مۇسابىقهت، ئوپېرا، دراما، شېئىر

ئىنساننىڭ ئهڭ يۇكسهك - بىلىم ۋه ئىختىساس ) " يىلالر- 399 - 469مىالدىدىن بۇرۇنقى (سوقرات ) 5(

.دېگهن" گۇزهل پهزىلىتى

مىالدىدىن . ئومۇر بويى ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان) يىلالر- 347 - 427مىالدىدىن بۇرۇنقى (پىالتۇن ) 6(

" بىلىم توغرىسىدا"، "غايىۋى دۆلهت"، ا ئاكادېمىيهتهسىس قىلغان يىلى ئافىناد- 387بۇرۇنقى

.قاتارلىق كوپ ئهسهرلهرنىيازغان

بىرىنچى قېتىم پېداگوگىكا ،ئاتاقلىق پېداگوگ) يىلالر- 411- 481مىالدىدىن بۇرۇنقى (پرۇتاگراس ) 7(

.تلىگهندهپ تهكى" تاالنت بىلهنئۈگىنىش ئوخشاش مۇھىم. "مهسىلىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان

خىل ئهسهر 52. ئهنسىكلوپېدىستئالىم) يىلالر- 370 - 460مىالدىدىن بۇرۇنقى (دهموكرىت ) 8(

.دېگهن" مائارىپ ئادهمنى ئۆزگهرتهلهيدۇ"، يازغان

. ئهينى زاماندىكى ئالتۇن بىرلىكى- تاران ) 9(

:ئهسكهرتىش




7

ئهسىرلهردىكى مائارىپ ۋه -11غانبىز بۇ چاتما مائارىپ تارىخى ماقالىلىرىده قهشقهرنى مهركهز قىل

.كهچۇرگهيسىلهر...ئۇيغۇر يېڭى مائارىپىنىڭ تارىخى ئۇستىدهتوختىاللمىدۇق

.ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىغا مۇناسىۋهتلىك ماقالىلهرنىڭ مۇئهللىپى ئابدۇلال تالىپ

ئۇيغۇرالردا ئىپتىدائىي مائارىپ ابب -2

چۇنكى . ئۇيغۇرالر چارۋىچىلىق بىلهن دېھقانچىلىققا تهڭال ئهھمىيهت بىرهتتىمىالدىدىن بۇرۇن

مۇشۇ . بىده ئۆستۇرۇش زۆرۇر ئىدى، بۇغداي، خهشهك تهييارالش ئۈچۈن ئارپا-يهم ، چارۋىالرغا بوغۇز

خهلقنىڭ بىر قىسمى دېھقانچىلىق بىلهن ، زۆرۇرىيهت سهۋهبىدىن ئىش تهقسىماتى ئىنىق ئايرىلىپ

.تتىمهشغۇل بوال

چارۋىچىالرنىڭ ئهڭ . كهينىده ئۇيغۇرالرنىڭ كۆپرهك قىسمى يهنىال چارۋىچى ئىدى- مىالدىنىڭ ئالدى

، ئاق ئۆيلهرنى بېقىشقا-چىدىر ، چۇنكى ئىت ئوۋ ئوۋالشقا. بۇرۇن ئۈگىتىۋالغان ھايۋېنى ئىت ئىدى

.پادىالردىن خهۋهر ئېلىشقا بىردىنبىر كىرهكلىك ۋه قارانچۇق ھايۋان ھىسابلىناتتى

، ئاق ئۆيلهرنى كۆچۇرۇش. چارۋىالرنىڭ كوپىيىشى ئارقىسىدا كۆچمه چارۋىچىلىق مهيدانغا كهلدى

ھارۋا ياساش ، ئات كۆندۇرۇش. قوتاز كىرهك بولدى، ھارۋا، ئات، تۇلۇكلهرنى يۆتكهش ئۇچۇن- ئوزۇق

ئۇستا ، ىشئۈگىتىش بىلهن ئۈگىن، شۇنىڭغا ئهگىشىپ. سهنئهت كهسپى بارلىققا كهلدى-ئۇچۇن ھۇنهر

.مانا بۇ ئۇيغۇرالردا ئىپتىدائىي مائارىپنىڭ بىخى ئىدى. بىلهن شاگىرت مهيدانغا كهلدى

پېرخۇن ۋه پالچىالر بۇ دىننىڭ ، شامان. ئىپتىدائىي جهمئىيهتته ئۇيغۇرالر شامان دىنىغا ئىتىقاد قىالتتى

. دهپ ئاتايتتى" يئۇما"شامان دىنىنىڭ ئايال ئىالھىنى ئۇيغۇرالر . ئىدى) موللىسى(مۇتهپهككۇرى

باخشى بولسا . شاياتۇنالردىن ساقلىنىشنىڭ روھىي مهدهتكارى ئىدى-دىۋه ، ئۇماي بولسا كىسهلدىن

پىرىخۇنالرنى - كىسهل بولغان كىشىلهر باخشى . شامان دىنىنىڭ يهنه بىر روھىي مهدهتكارى ئىدى

ياغاچ موما قاداپ پىرى ئۆي ئىچىگه ياكى قورۇ ئوتتۇرىسىغا. ئازايىم ئوقۇتاتتى، تهكلىپ قىلىپ

- ئوت ، ئىسرىق ساالتتى، گۇلخان يېقىپ، كىسهلنى قىزىتىلغان تومۇردىن ئاتالتقۇزاتتى، ئوينىتاتتى

.تىن ساقالش ئۇچۇن بوينىغا تۇمار ئېسىپ قوياتتى" چهتنهك"سوقتىن ۋه

چى نهسىھهتنى ئاساس قىلىپ ئهخالقىي تهربىيه يۇرگۇزىدىغان تهبىر-كىيىنرهك پهندى ، لىكىن




8

. يامان ھهرىكهتلهرنى توسۇيتتى. ئۇالر كىشىلهرنى ياخشىلىققا ئۇندهيتتى. مۇئهللىملهر مهيدانغا كهلدى

: مهسىلهن. تهبىرچى مۇئهللىملهرنىڭ تهربىيه ئۇسۇلى پالغا تهبىر بېرىش يولى بىلهن ئېلىپ بېرىالتتى

قوي پادىسى كورسه ؛ سىدۇچۇشىده ئاغرىق ئات مىنسه پاالكهت با؛ ئامىتى كىلىدۇ، چۇشىده قارا كورسه

كوزى كور ، نان دهسسهپ چۇش كورسه؛ باياشاتلىق بولىدۇ، يامغۇر يېغىپ چۇش كورسه؛ باي بولىدۇ

-ئهخالقىي پهندى . دىگهنلهرگه ئوخشاش، جاراھهت باسىدۇ، ئېقىن سۇغا سىيىپ چۇش كورسه؛ بولىدۇ

ناملىق كىتابتا تهخىمۇ ) ېرىق پۇتۇكئ" (تهبىرنامه"نهسىھهت قورالى قىلىنغان بۇنداق تهربىيه ئۇسۇلى

.روشهن خۇالسه قىلىنغان

: ئىككى مىسال- تىن بىر " ئېرق پۇتۇك "

تۇڭگۇزنىڭ چىشلىرى ، ئىيىقنىڭ قارنى يېرىلىپتۇ، ئېيىق بىلهن تۇڭگۇز داۋان ئۇستىده سوقۇشۇپتۇ

.بىلگىنكى بۇ يامانلىقتۇر. سۇنۇپتۇ

چۆلده غىرىپ بولۇپ ، پۇتى تايغان تهرهپكه كىتىپتۇ، نبېشى قايغا، ئانىسىغا قىيداپ- ئوغالن ئاتا

.دۇر) ياخشىلىق(بىلگىنكى بۇ ئهزگۇ . كىيىن پۇشايمان يهپ قايتىپ كىلىپتۇ، قاپتۇ

تهربىيه مهقسىتى ئىنىق - ئۇنىڭدا تهلىم ، بۇ ئىككى مىسالدا چوڭقۇر پىداگوگىكىلىق مهزمۇن بولۇپ

.مهلۇم بولۇپ تۇرىدۇ

، تهربىيه ئۇسۇلى قارىماققا ئىنتايىن ساددا ۋه كۇلكىلىك كۆرۇنگهندهك قىلسىمۇشامانىزم ئىتىقادىنىڭ

ياخشىلىق بىلهن يامانلىق ئوتتۇرىسىدىكى ، لىكىن ئۇنىڭدا يهنىال يورۇقلۇق بىلهن قاراڭغۇلۇق

نۇرغۇن دهۋرلهرنىڭ ، شۇڭا كوپ ئهسىرلهر. زىددىيهت كۇرىشىنىڭ ئامىللىرى ئهكس ئىتىپ تۇرىدۇ

شامانىزم ئىتىقادى ۋه پالچىلىق ئادهتلىرىنىڭ بۇگۇنگىچه داۋام قىلىپ ، ىگه قارىمايئۆتۇپ كهتكىن

، ھازىرغىچه داۋام قىلىپ كىلىۋاتقان ئىسرىق سېلىش: مهسىلهن. كىلىشى ھهرگىز تاساددىپىي ئهمهس

كۇن ، كىلىننى گۇلخان ئۇستىدىن ئاتالتقۇزۇش، قهبرى بېشىغا چىراغ يېقىش، نوكچا كۆيدۇرۇش

.قاتارلىقالرنىڭ ھهممىسى ئهنه شۇ ئىتىقادنىڭ قالدۇقلىرى... زار قىلىش-دا يىغا تۇتۇلغان

بۇ ھهقته رىم . ئۇيغۇرالرنىڭ بۇ ئىتىقادلىرى باشقا قهبىله خهلقلىرىگىمۇ چوڭقۇر تهسىر كورسهتكهن

، اتهرىپىدىن قوبۇل قىلىنغاند) 2(يۇلتۇزدا ئىستهمى ) 1(زىمارك : " تارىخچىسى مناند مۇنداق يازىدۇ

، ئالتۇن تهخت چاقىغا قىزىل تاسما بىكىتىكلىك بولۇپ، ئىستهمى قاغان ئالتۇن تهختته ئولتۇرىدىكهن

بارگاھ ھهرخىل يىپهك - چىدىر . باشقا چىدىرالرغىمۇ ئېلىپ بارغىلى بولىدىكهن، ئۇنى ئاتقا سۆرىتىپ

شىرالرنىڭ ، ولۋاسي، بۆره، بۇ پهردىلهرنىڭ ئۇستىگه قوراللىق جهڭچى. پهردىلهر بىلهن بىزهلگهن

تۇرنا ۋه توز قۇشلىرى ، ئالتۇن ئورۇندۇقى بولۇپ، قاغاننىڭ ئالتۇن كارۋىتى. سۇرهتلىرى كهشتىلهنگهن

بىر ، بارگاھ ئالدىغا بارغاندا-زىمارك چىدىر . سۇرىتىده ياسالغان ئالتۇن ھهيكهل ئۇستىگه قۇرۇلغان




9

تاقلىرى ئهتراپىدا توختىماي - نىڭ يۇك تۇركۇم ئادهملهر چىراغ يورۇتۇپ ۋه ئىس پۇرىتىپ ئهلچىلهر

ئاندىن ئهلچىلهرنى تاغ ئارىسىدىكى چىمهنلىك ئوتتۇرىسىغا يېقىلغان گۇلخان . يۇگۇرۇپ يۇرگهن

". بارگاھقا باشالپ كىرگهن - ئارقىدىن چىدىر ، ئۇستىدىن ئاتالتقۇزۇپ

هرقىي ئۇيغۇرالر يىلى ش- 763يورۇقلۇق سىمۋول قىلىنغان شامان ئىتىقادى ئاساسىدا مىالدىنىڭ

شۇنىڭ بىلهن شهرقىي ئۇيغۇرالرنىڭ مائارىپ . ئومۇميۇزلۇك مانى ئهتىقادىنى قوبۇل قىلدى

.ئىدېئولوگىيىسىده يىڭى بۇرۇلۇش پهيدا بولدى

شائىر ۋه ، ئهينى زاماندا ۋائىز، ئىرانلىق بولۇپ) يىلالر- 215 - 274مىالدىدىن بۇرۇنقى (مانى

ئۆزىنىڭ دىنىي ، يېشىدىن باشالپ26 يىلى يهنى - 241نىڭ ئۇ مىالدى. ئاتاقلىق دوختۇر ئىدى

ھهق ، پۇتۇن ھاياتلىق كۇرىشى يورۇقلۇق بىلهن قاراڭغۇلۇق: " ئۇ. مهسلىكىنى تهرغىب قىلىشقا باشلىغان

، نهپىسىنى تىزگىنلىيهلىگهن ئادهم يامانلىقتىن ساقىت بوالاليدۇ. بىلهن ناھهق ئوتتۇرىسىدىكى كۇرهش

. مانى دىنىنىڭ يادروسى- مانا بۇ . دىگهن" دىي دۇنيامۇ ھاالك بولىدۇ ماد، بولمىسا ئۆزىمۇ

. يىلى جۇڭگوغا كىلىپ مانى دىنىنى تهشۋىق قىلدى- 696مانى دىنىنىڭ تهرغىباتچىسى پۇرۇستادان

.نهتىجىده مانى دىنى ئوتتۇرا تۇزلهڭلىكته يىلتىز تارتتى

نىڭ تهكلىپى بىلهن ) 762 - 685(هنزۇڭ تاڭ پادىشاھى شۇئ، يىللېرى- 762 ۋه - 755مىالدىنىڭ

ئىسيانىنى باستۇرۇشقا ئوتتۇرا تۇزلهڭلىككه بارغان ئۇيغۇر گېنىرالى مويۇنچۇر ) ئهنلۇشهن(ئۆڭلۇك

بۇ تۆت مانى . بوكهخان قايتىشىدا لوياڭ شهھىرىدىن ئېرانلىق تۆت راھىبنى ئېلىپ ئۇرخۇنغا كىلىدۇ

رلۇق تهجرىبىسى ئارقىلىق ئۇرخۇندىكى شامان باخشىلىرىنى راھىبى ئۆزىنىڭ بىلىم ئىقتىدارى ۋه دوختۇ

. نهتىجىده مانىزمنىڭ ئۇيغۇرالر ئىچىدىكى ئابرويى بىردىنال كۆتۇرۇلۇپ كىتىدۇ. مۇنازىرىده يىڭىۋالىدۇ

شهرقىي ئۇيغۇرالر مانى ئېتىقادىنى ئومۇميۇزلۇك قوبۇل قىلىدۇ ۋه بۇ دىن دۆلهت دىنى دهپ ئىالن

مويۇنچۇر ھهر ئون ئۆيلۇككه بىر راھىب . كتهپلىرىمۇ كۆپلهپ ئېچىلىدۇمانى دىنى مه. قىلىنىدۇ

.ئوقۇتۇش مهزمۇنى پۇتۇنلهي مانى ئهقىدىلىرى بولىدۇ، ئۇيغۇرالرنى ئوقۇتىدۇ، بهلگىلهپ) خهلپهت(

ئاق ، مانىزم ئهقىدىسى بويىچه شهرقىي ئۇيغۇرالر ئهنه شۇ چاغدىن باشالپ يورۇقلۇقنى سىمۋول قىلىپ

. چىدىرلىرىنى ئاق كىگىزدىن ياسايدىغان بولدى، تۇرۇسلىرىنى ئاقارتىدىغان-تام ، نكىيىم كىيىدىغا

).3(ھهتتا پۇتۇن ئهسكهرلهرمۇ ئاق كىيىم كىيهتتى

يىلىدىن باشالپ ئۇيغۇرالرنىڭ مانى راھىبلىرى ئوتتۇرا تۇزلهڭلىكتىن ئۇرخۇن ۋادىسىغا كۆپلهپ - 768

بىناكارلىق ئۇستىلىرى ئاساسىي سالماقنى ، ھۇنهرۋهنلهرئۇالرنىڭ ئىچىده قول. كىتىپ تۇراتتى-كىلىپ

، ئۇالر ئۇيغۇر بىناكارلىق ماھىرلىرى بىلهن بىرلىكته ئۇرخۇن شهھهر قۇرۇلۇشىغا قاتنىشىپ. ئىگىلهيتتى

شۇ چاغالردا يهنه نۇرغۇن . خاتون ئوردىسى قاتارلىق سارايالرنى بىنا قىلغان، مهشھۇر قاغان ئوردىسى




10

.بۇ يهرده مانى مائارىپى يىلتىز تارتقان، ئىبادهتخانا مهكتهپلىرىمۇ قۇرۇلۇپ، ىمانى ئىبادهتخانىلىر

ئۇيغۇرالرنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپى ۋه دۇنيا قارىشىدا مۇشۇ مهزگىللهرده گهرچه مانى مائارىپ

لىكىن ئۇيغۇر جهمئىيىتى ۋه ئىدېئولوگىيىسىده تۇتىمىزم ، ئىدىيىسى ئۇستۇنلۇكنى ئىگىلىگهن بولسىمۇ

.قىدىسى يهنىال كۇچلۇك تهسىرگه ئىگه ئىدىئه

، دىگهن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدىغان ئاتالغۇ بولۇپ" ئۇنىڭ ئۇرۇقىدىن " ھىندىئانچه ) تۇتىم(تۇتىم

: مهسىلهن. ئىپتىدائىي جهمئىيهتته ھهرقايسى قهبىله ۋه ئۇرۇقالرنىڭ كۇچلۇك ئىتىقاد سىماسىغا ئايالنغان

" مۇقهددهس " بابىلۇنلۇقالر ۋه ھىندىالر كالىنى ، رۇسالر ئىيىقنى،خهنزۇالر ئهجدىھانى، ئۇيغۇرالر بۆرىنى

.ئۆزلىرىگه تۇتىم قىلىۋالغان، دهپ چوقۇنۇپ

تهربىيه - ئۇنىڭدا ئىپتىدائىي تهلىم ، تۇتىم ئهقىدىسى ئىپتىدائىي ئىدېئولوگىيه بولۇش بىلهن بىلله

نى ئهڭ " ئانا " جهمئىيهتته ئۇيغۇرالر ئىپتىدائىي : مهسىلهن. ئامىللىرى چوڭقۇر يىلتىز تارتقان

ئانا ئۇرۇقىدىنمهن " بۇ . دهپ ئاتايتتى" ئاسىنا قۇلى " ئۆزلىرىنىڭ فامىلىسىنى ، مۇقهددهس دهپ قاراپ

) _(فامىله : مهسىلهن. بۇ ئهقىده خهنزۇ خهلقىدىمۇ قويۇق يىلتىز تارتقان. دىگهن مهنىنى بىلدۇرىدۇ"

، بهزى مىللهتلهرنىڭ كالىنى تۇتىم قىلىشى. ىنى ئۇقتۇرىدۇدىگهن مهن" ئانا ئۇرۇقىدىن " دىگهن سۆزمۇ

تېرىسى بولۇپمۇ ئۇنىڭ كۇچى ، گۆشى، ئۇنىڭ سۇتى، كالىنىڭ پايدىلىق ھايۋان بولغانلىقىدىن

، ئهتىۋارلىنىپ، مۇقهددهس ھايۋان دهپ قارىلىپ، شۇڭا ئۇ. ھاياتلىقنىڭ مهنبهسى بولغانلىقىدىن بولغان

: مهسىلهن. بۆره باشقا بىر سهۋهب بىلهن تۇتىم بولۇپ قالغانىدى. يتىلهتتىئاسرىلىپ بېقىالتتى ۋه كوپه

قهدىمكى زاماندا توققۇز ئوغۇز قهبىلىلىرىنىڭ بىرلهشمه كۇچى ئالتاي تاغلىرى ئارىسىدا ئادىشىپ ئۆلۇم

بىر كۆك بۆرىنىڭ يول باشلىشى بىلهن قامالدىن قۇتۇلۇپ نىجاتلىق ، گىردابىغا بېرىپ قالغاندا

.لىقىدهك تارىخىي رىۋايهت ئۇالرنىڭ بۆرىنى تۇتىم قىلىۋېلىشىغا سهۋهب بولغانتاپقان

ياخشىلىق ۋه نىجاتلىقنىڭ تۇتىمى بولغان بۆره -ئۇيغۇرالرنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپ ئىدىيىسىگه ، دىمهك

مده ئوت ھه- ئالۋاستىالرغا قارشى كۇرهش قورالى قىلىنغان شامان ئېتىقادىنىڭ سىماسى -جىن ، رىۋايىتى

يورۇقلۇق قاتارلىق ئېتىقادالر -قاراڭغۇلۇق ۋه زۇلمهتكه قارشى كۇرهش قورالى قىلىنغان مانىزم سىماسى

.چوڭقۇر سىڭگهن

بوشلۇق ۋه تهبىئهت توغرىسىدىكى بىلىمى ، ماكان، ئىپتىدائىي مائارىپ باسقۇچىدا ئۇيغۇرالرنىڭ زامان

بىلهن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يىپهك يولى سانى " سارت " ئۇيغۇرالر . خىلى دهرىجىده كىڭهيگهنىدى

ئۇالرنىڭ . دهرمهك ۋه ھهتتا قاشتېشى سودىسى يۇرگۇزهتتى- دورا ، چارۋا، سودىسىنى ئىلكىگه ئېلىپ

ئۇالرنىڭ نهزهر . سودا كارۋانلىرى چاڭئهن ۋه سوغدى شهھهرلىرىده سودا ۋهكالهتخانىسى ئاچقان

ئوتتۇرا دېڭىزغىچه بولغان كهڭ تېررىتورىيىدىكى شهرقته بوخهي دېڭىزىدىن غهربته، دائىرىسى كىڭىيىپ




11

ئۇيغۇرالر باشقا خهلقلهرنىڭ ئارتۇقچىلىقىنى تىز . دهرياالرنىڭ ئهمهلىي ئهھۋالىنى تولۇق بىلهتتى- تاغ

شهرق بىلهن غهربنىڭ مهدهنىيهت ئهنئهنىسىنى " قهندىھار سهنئىتى " بۇددىزىمنىڭ . قوبۇل قىالتتى

، خهنزۇ(ۇرخۇندىكى بىناكارلىق سهنئىتىدىمۇ تۇرلۇك خهلقلهرنىڭ ئ، يۇغۇرۇپ قوشقىنىغا ئوخشاش

. ماھارىتى ئهكس ئهتكهن- ھۇنهر -بىلىم ) ئۇيغۇر، سوغدى

تارىخىي بىلىمنىڭ . ئۇرخۇن مائارىپى تۇرتكىسىده ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخى بىلىمىمۇ يۇقىرى كۆتۇرۇلگهن

تۇزگهن ۋه باشقا تۇركىي خهلقلهرگه نى بىرىنچى بولۇپ " ئالدىنقى شهرتلىرىدىن بىرى كالىندار

ئۇيغۇرالر كالىندار سىستىمېسى توغرىسىدا كۆپ : "گابائىن. مهشھۇر ئۇيغۇرشۇناس فون. كىڭهيتكهن

.دهپ ئىسپاتاليدۇ" ئىزدهنگهن ۋه ئۇنى ئىختىرا قىلغان

قا كالىندار توغرىسىدىكى بىر تارىخىي ھىكايه ئۇيغۇر مائارىپى ۋه ئهدهبىياتىدا ئهۋالدتىن ئهۋالد

.رىۋايهت بولۇپ كهلمهكته

كالىندار ، خاقانالرنىڭ بىرى ئۆزىدىن بۇرۇن سادىر بولغان بىر جهڭنىڭ ئۆتمۇشىنى ئهسلىمهك بولۇپ"...

كىيىن خهلق ئىچىدىن مهرىپهتلىك كىشىلهرنى . ۋاقتىنى توغرا چىقىرالماي نۇرغۇن قىتىم ئادىشىپ قاپتۇ

بۇ ئىشتا بۇنىڭدىن كىيىن : (هن پىكىر بىرىپئارىدىن بىر دانىشم. توپالپ مهسلىھهت سوراپتۇ

بۇرجقا ئاساسلىنىپ تۇرۇپ ھهر بىر 12 ئاي ۋه 12ئهۋالدلىرىمىزنىڭمۇ خاتالىشىپ يۇرمهسلىكى ئۇچۇن

بىزدىن بۇ ھىسابالش ئۇسۇلى . تارىخ شۇ ئىسىمالر رېتى بويىچه ھىسابالنسۇن، يىلغا ئىسىم بهلگىلهيلى

دالىدىكى ، بىر كۇنى ئوۋغا چىقىپ، ده-خاقان ماقۇل بوپتۇ ، دهپتۇ) مهڭگۇ يادىكار بولۇپ قالسۇن

ھايۋان دهريادىن ئۇزۇپ 12ئۇالردىن . نۇرغۇن ھايۋانالرنى ئالدىغا سىلىپ دهريا لىۋىگه ھهيدهپتۇ

دىگهن ) يىلنىڭ بىشىغا چاشقان چىقتى(، ھهممىنىڭ ئالدىدا ئۆتۇپ كهتكىنى چاشقان بوپتۇ. ئوتۇپتۇ

، يولۋاس، )كاال(چاشقاندىن كىيىن ئۇي . يىل چاشقاننىڭ نامىدا ئاتىلىپتۇدهسلهپكى ، تهمسىلدىكىدهك

ئىت ۋه توڭگۇز رېتىمى بويىچه يىلالرنىڭ كالىندار ، توخۇ، مايمۇن، قوي، ئات، يىالن، لهھهڭ، توشقان

...".ئىسملىكى تۇزۇلۇپتۇ

، تهمسىل، وشاقق( تهربىيىسىده بولۇپمۇ فولكلور ۋاسىتىلىرى -ئۇيغۇرالرنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپ

ياخشىلىققا ، قهھرىمانلىق، ئۇنىڭدا ئهمگهك سۆيۇش. خهلى مۇھىم دېداكتىك رولىنى ئوينىغان) رىۋايهت

بوكهخان ھهققىدىكى . "يامانلىققا نهپرهت بىلدۇرۇش ماھىيهتلىرى ئوبرازلىق بايان قىلىنىدۇ، دااللهت

ۇيغۇرالر ئىچىده قهدىمدىن تارتىپ قاتارلىق رىۋايهتلهر ئ" چهڭگى - ناخشا پىرى "" ھهم " رىۋايهت

ئۇنىڭ ئالدىنقىسى بوكهخان . دهرسلىكى بولۇپ كهلدى) نهسىھهت- پهندى ، تهربىيه- تهلىم (دېداكتىك

كىيىنكىسى بولسا ئېستىتىكېنىڭ ؛ توغرىسىدىكى تارىخىي رېئاللىقنى رىۋايهت شهكلىده چۇشهندۇرىدۇ

...كۇچىنى نامايهت قىلىپ بېرىدۇ




12


. يىلى يۇلتۇزغا ئهلچىلىككه كهلگهن- 561مىالدىنىڭ ، رىم ئىمپهرىيىسىنىڭ ئهلچىسى-زىمارك ) 1(

.غهربىي تۇركلهر سهركهردىسى) يىلالر- 581 - 530 (-ئىستهمى ) 2(

دهپ " دااللىرىنى ئاق كيىملىك چېرىكلهر قاپالپ كهتكهن -لوياڭ شهھهر ، چاڭئهن: " شائىر دۇفۇ) 3(

يازغانىدى

: نهقىل

--------------------------------------------------------------------------------

رالردا يېزىق ۋه ئىدىقۇت مائارىپىئۇيغۇ باب- 3

.مائارىپىنىڭ ئاساسىي قورالى، مهدهنىيىتىنىڭ بىردىنبىر سىمۋولى-يېزىق

ئۇيغۇر يېزىقى . ۇن مهدهنىيهتلىك مىللهتلهرنىڭ بىرىئۇيغۇرالر ئوتتۇرا ئاسىيادا يېزىق تارىخى خىلى ئۇز

ئىجاد قىلغان ساليۋان يېزىقىدىن كوپ ئهسىرلهر بۇرۇن ) 1( ئۇكا كهلىر ۋه مهتۇدىالر -يۇنانلىق ئاكا

.مهيدانغا كهلگهن

،ئهلىپبهسى ئىدى) رونىك( ئهسىرىگىچه ئۇيغۇرالرنىڭ ئاساسىي يېزىقى يهنسهي - 5مىالدىنىڭ

،)اراڭ جهدۋهلگه ق- 1(

ئۇنىڭدىن كىيىن بولسا ئۇرخۇن ئۇيغۇر ئهلىپبهسى ئىشلىتىلگهن

). جهدۋهلگه قاراڭ- 2(

مهڭگۇ تاشالر ، پېداگوگىكىلىق رىسالىلهر، مۇزىكا تېكىستلىرى، قهدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا نۇرغۇن قوشاق

ئۇيغۇر ، ه يىتىپ كىلىپبۇ يادىكارلىقالرنىڭ بىر قىسمى زامانىمىزغىچ. ۋه ئىلمىي ئهسهرلهر يېزىلغان




13

قهدىمقى ئۇيغۇر يېزىقى قوشنا . مهدهنىيىتى ۋه مائارىپىنىڭ يىراق ئۆتمۇشىنى يورۇتۇپ بهرمهكته، تارىخى

الر ۋه نايمانالرنىڭمۇ يېزىق ئىجادىيىتىگه ئاساس ) كىدان(قىتان ، مانجۇالر، مىللهتلهردىن موڭغۇلالر

.سالغانىدى

ناخشا ۋه تۇرلۇك ئېستىتىك ئىقتىدار ، پ ھاياتىدا مۇزىكا مائارى- قهدىمقى ئۇيغۇرالرنىڭ مهدهنىي

يىل بۇرۇن ئۆتكهن مهشھۇر 1500بۇنىڭدىن . تهربىيه ۋاسىتىلىرىدىن بىرى ئىدى- ئاساسىي تهلىم

تۇرا "ئىجاد قىلغان داڭلىق ) يىلالر- 687 - 507(ئۇيغۇر شائىرى ۋه كۇيچىسى قوغۇسۇر ئالتۇن

جۇملىدىن مهملىكىتىمىز دائىرىسىده كهڭ تهسىر قوزغىغان ۋه ، پۇتۇن ئۇيغۇرالر ئىچىده" ناخشىسى

بۇ مۇزىكا تېكىستى ھازىر خهنزۇ . ئهسىرلهردىن بىرى ۋهتهنپهرۋهرلىك تهربىيه سىمۋولى بولۇپ كهلگهن

ھهتتا ياپونىيىدىمۇ بۇ تېكست قىزغىن . مهكتهپلىرىنىڭ دهرسلىكىگه كىرگۇزۇلۇپ سۆيۇپ ئوقۇلماقتا

.تهتقىق قىلىنماقتا

. بۇ مۇزىكا دهرسلىكىنىڭ قهدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى تېكىستى بىزگىچه يىتىپ كىلهلمىگهن، ئهپسۇسكى

،پهقهت مهملىكىتىمىزنىڭ ئاتاقلىق مۇزىكا دهرسلىك توپالملىرىدىن بىرى بو چۇغاي تېغى باغرىدىن

.ئاقار تۇرا سۇلىرى

،كهڭ دالىنى پۇركهپتۇ

.ئاسمان شهكلى چىدىرى

،داال ھهم، چهكسىز ئاسمان

.كۆپكۇك دىڭىز بىپايان

،ئېگىز ئوتالر يهلپۇنسه

- مىغ كورۇنهر- پهسته مىغ

. قۇالن- ساناقسىز قوي -سان

ئۇنىڭ مهزمۇنى . ئىچىده خهنزۇچه تهرجىمىسىال ساقلىنىپ كهلگهن" ئوردا مۇزىكا تېكىستلىرى توپلىمى"

:مۇنداق

، ۇزىكا ۋه ناخشا تېكىستىنىڭ ئوبراز تهسۋىرىبۇ م، ئهگهر بىز قىتىرقىنىپ تهھلىل قىلىدىغان بولساق

نىڭ ) شهرقىي تۇراالر(بۇنىڭدا ئۇيغۇرالر . تهربىيىۋى ئهھمىيهتكه ئىگه- ئوخشىتىشلىرى چوڭقۇر تهلىم

جۇغراپىيه مهنزىرىسى ئىنتايىن ئىخچام ۋه تهسىرلىك قىلىپ ، تارىخىي، تۇرمۇش ئادىتى، دۇنيا قارىشى

بهلكى قىسقارتىلغان تارىخ ۋه ، ۇزىكا دهرسلىكىال بولۇپ قالمايشۇڭا ئۇ يالغۇز م. تهسۋىرلهنگهن

.تهبىئهت دهرسلىكى بولۇش قىممىتىگىمۇ ئىگه




14

بىلهن بىلله ئهڭ قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان تۇنجى " ئېرق پۇتۇك"ۋه " تۇرا ناخشىسى"

552(رك خاندانلىقى بۇ ئهسهر كوك تۇ. داستانى ھىسابلىنىدۇ" چاستانى ئىلىك بهگ"دىداكتىك ئهسهر

ئۇنىڭدا يورۇقلۇق بىلهن زۇلمهت ئوتتۇرىسىدىكى كهسكىن . دهۋرىنىڭ ھارپىسىدا يېزىلغان) 744 -

.شۇڭا ئۇنىڭدا خىلى كۆپ تهربىيىۋى ئهھمىيهتكه ئىگه مهزمۇنالر بار. كۇرهشلهر بايان قىلىنىدۇ

لقىنى ھهقىقىي تارىخىي دهرسلىك قهدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان يازما يادىكارلىقلىرى ئۇيغۇر خه

بىلگه "، ) يىلى تهكلهنگهن- 732" (كۆل تىكىن مهڭگۇ تېشى: "ئۇالردىن مهشھۇرلىرى. بىلهن تهمىنلىدى

قۇتلۇق "ۋه ) يىللىرى- 716" (تۇنيۇقۇق مهڭگۇ تېشى"، ) يىلى- 735" (قاغان مهڭگۇ تېشى

.دۇر) يىلى- 759" (بىلگهقاغان مهڭگۇ تېشى

--------------------------------------------------------------------------------

A small part of the Qara Balghasun Monument,

،قارا بالغاسۇندىكى ئابىدىنىڭ پارچىسى

possibly from the reign of Ay Teñride Ülüg Bolmïsh Küchlüg Bilge

Qaghan

،چلۈك بىلگه قاغاننىڭ ھۆكۈمرانلىق دهۋرىدىن قالغان بولۇشى مۈمكىن ئاي تهڭرىده ئۇلۇغ بولمىش كۈ

تۇرمۇش ، يۇقىرىدىكى مهڭگۇ تاشالر تهزكىرىلىرى ئهينى زاماندىكى ئۇيغۇر خهلقىنىڭ تارىخىي ھاياتىنى

ئۇ ھهم تارىخىي دهرسلىك قىممىتىگه ھهم بهدىئىي . ئهھۋالىنى تهسىرلىك ۋه ئهينهن تهسۋىرلهپ بهرگهن

بۇ مهڭگۇ تاشالر تهزكىرىسىنى يازغان ئاپتورالر شۇ دهۋرنىڭ ئاتاقلىق . ات قىممىتىگه ئىگهئهدهبىي

.ئهدىبلىرى ۋه ماھىر خهتتاتلىرى ئىدى، ئوقۇتقۇچىلىرى

مهكتهپ مائارىپ ئىشلىرىغا تۇنجى ئاساس ، ئۇيغۇرالردا يېزىق تارىخى باشالنغاندىن كىيىن، لىكىن

ئىدىقۇت ئهينى زاماندا شهرق بىلهن غهرب مهدهنىيىتى . ىنىدۇسېلىنغان ماكان تۇرپان ئىدىقۇت ھىسابل

ئۇ يهرده تۇرلۇك دىنالر ئهركىن . بىرى بىلهن سىڭىشىپ يۇغۇرۇلغان مهركىزىي تۇگۇن ئىدى-بىر




15

ئۇيغۇرالرنىڭ . كىتابالر باساتتى، مهكتهپلهر ئاچاتتى، ئىبادهتخانىالر قۇراتتى، پائالىيهت ئېلىپ باراتتى

بۇ . ۇددا كىتابلىرى ئهڭ كوپ يېزىلىپ ساقالنغان جايمۇ ئهنه شۇ ئىدىقۇت ئىدىقهدىمقى تارىخىدا ب

.يهرده تېپىلغان يازما يادىكارلىقالر بىر نهچچه تۇمهندىن ئارتۇق

دهپ بىكار " يهر ئاستى كۇتۇپخانىسى " كىشىلهر ئىدىقۇتنى ئهينى زاماندا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ

: ئىسپاتاليدۇتۆۋهندىكى پاكىتالر بۇ باھانى. ئىيتمىغان

سانت "، )بهخت ساداسى" (ئىۋانگلۇم : " دىنىي ئهقىدىسى مهزمۇن قىلىنغان) 2(بۇ يهرده نىستۇرى

" ، "ئىككى يىلتىز نوم : "مانى دىنىغا ئاالقىدار ئهسهرلهردىن؛ "گئوركىنىڭ شهھىت بولۇش خاتىرىسى

ئهقىدىسىگه ) هشپهرهسلىكئات) (3(زارا ئوستىر ؛ "ئېرق پۇتۇك"، "مانى مۇرتلىرىنىڭ توۋهنامىسى

، "ئالتۇن يارۇق: "بۇددا دىنىغا ئائىت ئهسهرلهردىن؛ "ئهۋلىيا قهسىدىلىرى: "ئائىت ئهسهرلهردىن

- تارىخىي داستان ، )4(ناملىق يىگىرمه يهتته پهردىلىك دراما " ئائىترى سىمىت"، "سهككىز يۇكمهك"

- هلتهنهتكه ياردهم بهرگۇچى ئۆرنهك س" كىتابنى ئوز ئىچىگه ئالغان 25 توم 294؛ "ماھاراباتا"

: ئهدهبىي ئهسهرلهردىن؛ "پهنچى تانتىرا "- بهش توملۇق چوڭ چۆچهكلهر توپلىمى ؛ "تهدبىرلهر

؛ ھهمده بهش توملۇق رىۋايهتلهر توپلىمى" ئوغۇزنامه"، "ئىزوپ مهسهللىرى"، "ئهتهبهتۇل ھهقايىق"

ئىككى تىللىق "، "مېدىتسىنا بىلىملىرى"، "قهدىمقى تۇرپان قوشاقلىرى"، "چاستانى ئىلىك بهگ"

ئهرهب يېزىقىدىكى ؛ ئىقتىسادىي ھۆججهتلهر، ۋه ئىدىقۇت خانلىرىنىڭ مهڭگۇ تاش خاتىرىلىرى" لۇغهت

، "بهختنامه"، "كۆڭۇلنامه"، "مهراجنامه"، "تهزكىرى ئهۋلىياالر"، "تۆمۇر تهزكىرىسى: "ئهسهرلهردىن

بۇنىڭدىن باشقا دىداكتىك ؛ "ه لۇتفى شېئىرلىرىدىن تالالنمامهۋالن"ۋه " شائىر خارازىمى تالالنمىلىرى"

پاپامقارا -قاليامقارا " ، "ئاخاۋاركا " " شېئىرىي ئهسهرلهردىن ، تهربىيه مهزمۇنىدىكى ئهدهبىي-تهلىم

: دىداكتىك نهسرىي ئهسهرلهردىن؛ " پاپامقارا -قاليامقارا " ، "ئاخاۋاركا : " شېئىرىي ئهسهرلهردىن؛ "

قاتارلىق " رهسسام بىلهن ياغاچچى ھىكايىلىرى " ، "بهختىيار شاھزاد " ، "مايمۇن پاتمارال چوڭ "

.ئىنتايىن كوپ ئهسهرلهر يېزىلغان ۋه تهرجىمه قىلىنغان

يۇقىرىدا تىزىپ ئۆتكهنلىرىمىز ئىدىقۇتتىن تېپىلغان مهدهنىي يادىكارلىقالرنىڭ پهقهت بىر تۇركۇمىدىنال

ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشالپ چهت ئهل ئارخېئولوگلىرىنىڭ - 19ى مۇتلهق كوپ قىسم. ئىبارهت

.قولىغا چۇشۇپ كهتكهن

يالغۇز گېرمانىيىنىڭ تۆت قېتىملىق ئارخېئولوگ ئهترىتىال بۇ يهردىن ئېلىپ كهتكهن يازما ھوججهتلهر

.باشقا ئهللهرنىڭ ئېلىپ كهتكهنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا! بىرنهچچه تۇمهندىن ئېشىپ كىتىدۇ

؟دىقۇتتا قانداق قىلىپ بۇنچىۋاال تارىخىي يادىكارلىقالر مهيدانغا كهلگهن ۋه ساقلىنىپ قااللىغانئى

قايسى ئېتىقادقا مهنسۇپ ، ئىدىقۇتتا مائارىپ ۋه ئىدېئولوگىيه ئهركىنلىكى يولغا قويۇلغان، بىرىنچىدىن




16

ىلىگۇچى بولسىال ھۆرمهتكه بولۇپمۇ ئهۋالدالرنى تهربىي، ئۇ بىلىم ئىگىسى بولسىال، بولۇشىدىن قهتئىينهزهر

.دهپ ئاتىالتتى) ئىلتهبهر" (ئىلتهبىر "خهلققه مهنپهئهت يهتكۇزگۇچى بۇنداق كىشىلهر . سازاۋهر ئىدى

بۇنداق . ئىدىقۇتتا كىتاب يېزىش ۋه كۆچۇرۇش ئهڭ ساۋابلىق كهسىپ دهپ قارىالتتى، ئىككىنچىدىن

كىتابالرنىڭ خاتىمىسىده مۇنداق سۆزلهر پۇتۇلگهن: مهسىلهن. دىيىلهتتى) بۇيان" (بۇيان "ئېتىقاد

ئاندىن قالسا مهرھۇم ، بۇ كىتابنىڭ ساۋابى ئالدى بىلهن خان سارىيىغا: " ئاالھىده يېزىالتتى

...". بۇرادهرلهرگه بولغايلهر- ئهجدادالرغا ۋه يارۇ

ئۇالر .تهسىس قىلىنغان) مائارىپپهرۋهر دانىشمهنلهر كېڭىشى(ئىدىقۇتتا بىلگه كېڭىشى ، ئۇچىنچىدىن

بىلگه . ئۇنۋانالرنى بهلگىلهيتتى ھهم ئهل ئىچىدىكى ئاقارتىش ئىشلىرىغا يىتهكچىلىك قىالتتى، دهرىجه

-تۇخار ، ئۇيغۇرچه-خهنزۇچه ، ئۇيغۇرچه-سانسكرىت (كېڭىشى نۇرغۇن تىللىق ئىزاھلىق لۇغهتلهر

.نى قولالنما سۇپىتىده تۇزۇپ چىققان) ئۇيغۇرچه-سوغدى ، ئۇيغۇرچه

خهت پۇتۇلىشتىن بۇرۇن قهغهز ئۇستىگه . ئۇيغۇرلىرى يهنه سۇپهتلىك قهغهز كهشىپ قىلغانئىدىقۇت

قاراغۇجىدا يهنه خىلى چوڭ . دهيىلهتتى" پاتالپ يېزىش ئۇسۇلى " بۇ قهغهز . ئاق شىلىم سۇرتۇلهتتى

.قهغهز زاۋۇتىمۇ قۇرۇلغان

دانه كۋادرات ياغاچالرغا - دانه ھهرپلهر. ئىدىقۇتلۇقالر ئۆز ئالدىغا ياغاچ مهتبهئه كهشىپ قىلغان

. ئاندىن قېلىپقا بىكىتىلىپ ئۇستىدىن رهڭ سۇرتۇلۇپ خىلمۇ خىل رهڭلىك كىتابالر بېسىالتتى، ئۇيۇلۇپ

مىڭدىن 100مۇشۇنداق مهتبهئه ھهرپلىرىدىن چهت ئهل ئارخېئولوگلىرىنىڭ ئېلىپ كهتكهنلىرى

).4(ئارتۇق

) يىلالر- 1006 - 939(ىق ئاتاقلىق سهيياھ ۋاڭ يهندى ئهينى زاماندىكى ئىدىقۇت مائارىپى توغرىل

ئىدىقۇتتا كهسپىي مۇئهللىملهر : " ناملىق ئهسىرىده مۇنداق يازغان" ئاستانه خاتىرىلىرى " ئۆزىنىڭ

ئۇالر ئۆز يېزىقىنى كۇندىلىك ئېھتىياج ئۇچۇنال . ئۇيغۇرالر شېئىر ۋه قوشاققا خۇشتار ئىكهن، بار ئىكهن

ئۇ يهرده ھهر خىل ، كىتابالرنى يېزىشقىمۇ ئىشلىتىدىكهن، ئهدهبىي ئهسهرلهرنىبهلكى تۇرلۇك، ئهمهس

...".تىلالردا يېزىلغان نۇرغۇن كىتابالرنى كۆردۇم

ئۇالر مهنسهپ ناملىرىنى ئاتاشتا . ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرى ئانا تىلىنىڭ ساپلىقىنى قوغداپ قالغانىدى

سوزىنى ئۇزاققىچه " قاغان " ئۇالر : مهسىلهن.ئۇرخۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئهنئهنىسىگه ۋارىسلىق قىلدى

تۇرك ۋه سىيانپىالرمۇ بۇ سوزنى ، ھون، خان مهنىلىرىده بولۇپ، ئىمپېراتور، بۇ سوز ھوكۇمران. قولالندى

ئىسىمالرنىڭ ئاخىرىغا ئۇلىنىدىغان ھۆرمهت - ھازىرقى زاماندا بۇ ئاتالغۇ ، ئورتاق ئىشلهتكهن

ئۇيغۇرالردا ، تىلهۋقان، قازاقالردا ئومهرقان، مهسىلهن. قوشۇمچىسى سۇپىتىده ئىشلىتىلمهكته

. " بهختكه يىتهكلىگۇچى دىگهن بولىدۇ- سوزى " ئىدىقۇت . " قادىرخان دېگهنلهردهك، ئابدۇكهرىمخان




17

قۇتاپ ، ساڭا بۇ مال قۇت ئهتسۇن"، "قۇتلۇق بولسۇن : "مهسىلهن. سوزى ھازىرمۇ ئىشلىتىلىدۇ" قۇت

.دىگهندهك" قالسۇن

دهۋرىده ئىدىقۇت مائارىپى نۇرغۇن ) ئهسىرلهر- 13 - 9مىالدىنىڭ (ۇيغۇر خانلىقى قوچۇ ئ

مهرىپهتلىك ، ئابرويلۇق ئوقۇتقۇچىالرنى، كۆپ تىلالردىن خهۋهردار تهرجىمانالرنى، تىلشۇناسالرنى

دوختۇرالرنى -تېۋىپ ، ھىساباتچىالرنى-بوغالتىر ، دراماتورگالرنى، شائىرالرنى-ئهدىب

، )بۇ ھهقته كهيىنكى بابىمىزدا مهخسۇس توختىلىمىز(سىڭقۇ سهلى : بۇالرنىڭ ئىچىده. يىتىشتۇرگهنىدى

، داستانچى ئاپىرىنچۇرىتكىن، يازغۇچى، مائارىپچى، ئاتاقلىق ئهدىب ۋه تهرجىمان پىرتانراكشت

شائىر قالىم ، شائىر چىنۇيا توتۇڭ، دىداكتىك شائىر كى كى، نىڭ ئاپتورى" ھېكمهتلهر پهزىلىتى "

.قارۇنداز قاتارلىقالر بار، ئاسىھ توتۇڭ، كولتارقان، شائىر ئاتساڭ،كهيشى

خانلىقى دهۋرىده پۇتكۇل مائارىپ ) ئىدىقۇت(قوچۇ : شۇنى مۇئهييهنلهشتۇرۇشكه بولىدۇكى

ئۇ ئومۇمىي ، بىراق. ئىدېئولوگىيىسى ئۇستىده ھهرخىل دىنىي ئهقىدىلهر ھوكۇمران ئورۇندا تۇراتتى

ئۇنىڭ تهكتىده خهلقنىڭ . ارىپ ئۇچۇن ئىيتقاندا قىسمهن رامكىدىنال ئىبارهتخهلق ئهدهبىياتى ۋه مائ

مائارىپى يهنىال كۇچلۇك -تارىخى ۋه مهدهنىي ، ئىجتىمائىي تۇرمۇش رېئاللىقى، تىلهكلىرى-ئارزۇ

. " قىسسىسى تهخىمۇ تولۇق ئىسپات بوالاليدۇ" ئوغۇزنامه " بۇنىڭغا مهشھۇر . ئهكس ئىتىپ تۇراتتى

، ئادهتلىرى-ئىجتىمائىي ئۆرپ ، دۇنيا قارىشى، ئۇيغۇر خهلقىنىڭ قهدىمقى ھايات تارىخى " ئوغۇزنامه

.پهزىلهتلىرى ۋه جهڭگىۋارلىق خىسلهتلىرىنى تونۇشتۇرىدىغان قىسقا ۋه ئۇنۋېرسال دهرسلىك قولالنمىدۇر


- 855مىالدىنىڭ ) تۇدى مه588 -- 728(ۋه مهتۇدى ) كهلىر968 -- 528( ئۇكا كهلىر - ئاكا ) 1(

. سالۋيان يېزىقىنى كهشىپ قىلىپ بهرگهن- كۇنى بۇلغارىيىده تۇنجى رۇس - 25 ئاينىڭ - 5يىل

.سالۋيانالر بۇ كۇننى ھهر يىلى خاتىرىلهپ تۇرىدۇ

خرىستىئان دىنىنىڭ بىر مهزھىبى بولغان نىستۇرى ئهقىدىسىنى -) يىلالر- 451 - 401(نىستۇرى ) 2(

. يىلى ئىدىقۇتقا كىلىپ بۇ دىننى تهرغىب قىلغان- 635راھىب ئارابان . تهسىس قىلغۇچى

زهردهشىت دىنىنىڭ ، ئۇستا دوختۇر ۋه شائىر) ئهسىر بۇرۇن ئوتكهن8مىالدىدىن (-زارا ئوستىر ) 3(

.ئهۋلىياسى

ق قوچۇ ئهسىرلهرده باشبالىق قاتارلى- 10، - 9پىرتانراكشىت تهرىپىدىن تهرجىمه قىلىنغان بۇ دراما ) 4(

، "ئهجدىھا ئويۇنى"نىڭ ) كۇچا(بۇنىڭدىن ئىلگىرى قهدىمقى كۇسهن . شهھهرلىرىده سهھنىده ئوينالغان




18

قاتارلىق ئوچۇق سهھنه ئويۇنلىرىمۇ دراما ۋه كومېدىيه شهكلىنى ئالغان ئويۇنالر " سۇمۇچ ئويۇنى"

.ئىدى

) كهالگهروفى(ياغاچ مهتبهئهگه ، ئهسىرنىڭ باشلىرىدا روسىيىلىك ئولدىنبۇرگ تۇرپانغا كىلىپ- 20) 5(

ئىدىقۇت . موسكۋا مۇزىيىغا تاپشۇرۇپ بهرگهن، مىڭدىن ئارتۇقراقىنى ئېلىپ كىتىپ100ھهرپلىرىدىن

ئۇيغۇرلىرىنىڭ مهتبهئه تىخنىكىسى تاكى گېرمانىيه ئالىمى ئىنوگىن كودىنبورگ كهشىپ قىلغان مىتال

دۇنيادا ئالدىنقى ئورۇندا ) ئهسىرگىچه- 15(ىك ھهرپلىك ئىلغار مهتبهئه تىخنىكىسى ئىشلىتىگۇچىل

نهشىرىياتچىلىقىنىڭ خىلى زور كۆلهمده راۋاجالنغانلىقىنى ، بۇنىڭدىن ئىدىقۇت مائارىپى. تۇراتتى

. كۆرۇۋاالاليمىز

باب - 4جاھان تۇركۇلوگىيه پېنىگه ئاساس سالغۇچى ، مهخمۇت قهشقهرى تىلشۇناسلىقنىڭ تۇنجى ئۇستازى

دىن ئىبارهت بۇ كاتتا قامۇس ئىنتايىن كهڭ ساھهنى ئۆز " تۇركىي تىلالر دىۋانى . " ربۇيۇك ئۇستازدۇ

، ئىچمهك-يىمهك ، تۇرمۇش، ئادهم فىزىئولوگىيىسى، جۇغراپىيه، ئۇنىڭدا ئاسترونومىيه. ئىچىگه ئالغان

- ماقال ،قاتناش ساۋاتلىرى، دهريا- تاغ ، مهدهن-تاش ، ھايۋانات، سايمان- قورال ، كىچهك-كىيىم

ئادهتلىرى قاتارلىقالرغىچه كهڭ مهلۇمات - كىشىلهرنىڭ ئورپ ، تارىخىي رىۋايهتلهر، تهمسىللهر

تهمسىللهر ئارقىلىق بۇ ، قوشاق-شېئىر ، غا كىرگۇزۇلگهن ئهقلىيه سوزلهر" دىۋان " بىز يهنه . بىرىلگهن

" بۇ ھهقته بىز . كۆرۇۋاالاليمىزدىداكتىك كۆز قارىشىنىمۇ ئوچۇق، بۇيۇك ئالىمنىڭ مهرىپهت ئىدىيىسىنى

:دىن بىرنهچچه نهمۇنه كورسهتسهك كۇپايه" دىۋان

.قۇت بهلگىسى بىلىك_

). سائادهت بهلگىسى بىلىمدۇر-بهخت (

.ئهرمۇگه بولۇت يۇك بولۇر_

).ھورۇنغا بولۇتمۇ يۇك بولۇر(

: نهسىھهتلهر-مهرىپهتلىك قوشاقالر ۋه پهندى

:ئوغلۇم ساڭا نهسىھهت_

؛ىلهتنى مىراس قىلپهز

،بىلىملىككه يېقىنالش

.دائىم ئۇنى ئۇستاز قىل

،مهندىن نهسىھهت ئوغلۇم پهزىلهت يارات_




19

.ئهلده ئۇلۇغ ئالىم بولۇپ ئىلمىڭنى تارات

- ئۇالرنىڭ بىباھا سۆز . كۆپلىگهن پهزىلهت ئىگىلىرى ۋه بىلىمى تاغدهك داناالر ئالهمدىن كهتتى_

.ورۇتۇپ تۇرىدۇھىكمهتلىرى ھىلىمۇ دىلىمنى ي

ئهمهلىيىتىڭدىمۇ ، ئۇالرنىڭ پهزىلىتىنى ئۈگهن، سۆزىگه ئاشىق بول، بىلىملىك كىشىلهرنى ھۆرمهتله_

.شۇنداق بول

.سىناقالردا مات بوالر، نادانالر ماختىنار، لىكىن مهغرۇرالنما؛ ھىكمهت ئىزده-ئىلىم _

. دۇنياغا خىرىسلىق قىلمايدۇ-مهرىپهت سۆيگۇچى ھهرگىز مال _

جاسارهتلىك بولۇش ، ۋاپالىق بولۇش، ئهمگهك سۆيۇش، دا پهزىلهتلىك بولۇش" تۇركىي تىلالر دىۋانى "

قهدىمقى قوشاقالر ئارقىلىق ، تهمسىللهر- تهربىيه ئىدىيىلىرىمۇ قهدىمقى ماقال - توغرىسىدىكى تهلىم

.نۇرغۇن سىڭدۇرۇلگهن

:مهسىلهن

).يدۇئهمگهك بوشقا كهتمه(ئهمگهك ئهكىنده قالماس _

.ياردهمچىسىز پالۋان سهپ يارالماس، ئارپىسىز ئات قىر ئاشالماس_

.كىڭهشسىز ئىش بۇزۇالر، كىڭهشلىك ئىش ئوڭشىالر_

.تۇگىمهنده تۇغۇلغان چاشقان ھاۋانىڭ گۇلدۇرىدىن قورقماس_

.قولىدىكى تاۋىقىدىن ئايرىلىپتۇ، ياقىسىدىكىنى يااليمهن دهپ_

.هسكۆسهي ئۇزۇن بولسا قول كويم_

.ئۇي بولىدىغان كاال موزاي چىغىدا بىلىنىدۇ_

.تهييار ئېشىڭنى ئالدىغا كهلتۇر، سهن ئۇنى كۇتكۇزمه، ھاجهتمهن مىھمان ئالدىڭغا كهلسه_

.داڭقىڭنى ئهلگه يايسۇن، مىھماننى ئىززهتله_

ئاخىر ، ۇ ئىچمهي يىغىد-ئۇ يىمهي ، دۇنيانىڭ ساقچىسى- مال -يارىماس ئادهم ، پهسكهش-بىخىل _

.ئوزگىگه قالىدۇ

ئۇنىڭ ۇغ ئۇستازى يۇسۇپ ھاس ھاجىپ ۋهئۇيغۇر كالسسىك مائارىپىنىڭ ئۇل. 3 مائارىپ ئىدىيىسى

" - ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدا ئۇلۇغ مۇتهپهككۇر يۇسۇپ ھاس ھاجىپ ۋه ئۇنىڭ مهشھۇر ئهسىرى

س ھاجىپ قاراخانىالر مائارىپىنڭ يۇسۇپ ھا. داستانى ئىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ" قۇتادغۇبىلىك




20

ۋهزىپىسىگه تىخى قويۇلمىغان ) ئوردا ۋهزىرلىك(تازا گۇللهنگهن ۋه ئوزى ئوردىدا خاس ھاجىپلىق

داستانىنى يازغان ۋه ئۇنى بۇغرا " قۇتادغۇبىلىك " دا مهشھۇر ) يىلالر- 1070 - 1609(مهزگىللهر

بۇ كاتتا ئهسهرنى يازغان چاغدا يۇسۇپ . لغانقاراخان ئهبۇئهلى ھهسهن بىننى سۇاليمانغا تهقدىم قى

داستانغا قىستۇرۇپ كهتكهن توۋهندىكى ئىزاھالردىن بۇ نۇقتا . خاس ھاجىپ خىلى ياشىنىپ قالغانىدى

:مهلۇم بولۇپ تۇرىدۇ

قېيىندهك . ھهممه قۇرۇدى، غازاڭالرمۇ چۇشتى، نۇرلۇق باھار پهسلىدهك چىچهكلىك ئىدىم"...

...".مۇكچىيىپ قالدى، يادهك ئهگرى بولۇپ، ئىدىمئوقتهك تۇز ، مۇستهھكهم

مىسرادىن قۇرۇلغان چوڭ ھهجىملىك دىداكتىك 288 مىڭ 13، بهيىت6444، باب82قۇتادغۇبىلىك

، )ھوقۇقشۇناسلىق(، قانۇن-دۆلهت ، تارىخشۇناسلىق، بۇ كاتتا ئهسهر پهلسهپه. داستان

، دىپلوماتىيه، ئاسترونومىيه، ماتىماتىكا، تهبىئهت، جۇغراپىيه، تىبابهت، مائارىپ، جهمئىيهتشۇناسلىق

ئهسهرنىڭ . ئهدهبىيات ۋه ھهربىي ئىلىم قاتارلىق ئۇنىۋېرسال مهزمۇنالرنى ئوز ئىچىگه ئالىدۇ-تىل

بۇ نۇقتا ئهسهرنىڭ نامىدىنال ئىنىق . مهرىپهت مهدھىيىسى سىڭدۇرۇلگهن-پۇتۇن مهزمۇنىغا ئىلىم

سائادهتكه ئىرىشتۇرگۇچى بىلىم دىگهن مهنىنى - بهخت -" بىلىك قۇتادغۇ. " مهلۇم بولۇپ تۇرىدۇ

.بىلدۇرىدۇ

ھهرقايسى ئهل كىشىلىرى . نىڭ شۆھرىتى ئوز زامانىسىدا ھهر تهرهپكه داڭ كهتكهن" قۇتادغۇبىلىك "

ئهمىرلهر " (زىننهتۇل ئۇمىرا " بهزى شهرق ئهللىرى ئۇنىڭغا . ئۇنى ئۇلۇغالپ ھهرخىل نامالرنى بهرگهن

" ياكى بهزىلهر ) تۇركلهر شاھنامىسى" (شاھنامهئى تۇرك " ئىرانلىقالر ، دهپ نام بهرسه) ىتىزىنن

.دهپ نام بهرگهن) تۇركلهر نهسىھهتنامىسى" (پهندىنامهئى تۇرك

ئۇنىڭ . نىڭ پۇتۇن مهزمۇنى تۆت مۇھىم شهخسنىڭ ئوبرازى ئارقىلىق بايان قىلىنىدۇ" قۇتادغۇبىلىك "

بهخت - ۋهزىر (ئىككىنچىسى ئايتولدى ؛ ) ئادالهت ۋه قانۇن سىمۋولى-پادىشاھ (بىرىنچىسى كۇنتۇغدى

؛ ) ئىدراك سىمۋولى- ئهقىل - ۋهزىرنىڭ ئوغلى (ئۇچنچىسى ئۈگدۇلمىش ، ) سائادهت سىمۋولى-

ئهسهرنىڭ پۇتۇن ، بولۇپ) قانائهتنىڭ سىمۋولى- ۋهزىرنىڭ قېرىندىشى (توتىنچىسى ئودغۇرمىش

، ئادالهت، بىلىم. هخسنىڭ مۇنازىره كۇرهشلىرى ئارقىلىق ئېچىپ بىرىلىدۇماھىيىتى مۇشۇ توت ش

-تهلىم . غهيرهت خىسلهتلىرى ئىنسانالرنىڭ ئهڭ گۇزهل غايىسى ھىسابلىنىدۇ-پهزىلهت ۋه چىدام

سائادهتكه ئىرىشتۇرۇشنى -تهربىيىنىڭ تۇپ مهقسىتى ئادهملهرنى ئاشۇ غايه بىلهن يىتىلدۇرۇپ بهخت

.ۇنىشان قىلىد

:نىڭ مائارىپ ئىدىيىسى توغرىسىدا بىر قانچه مىسال كورسىتىپ ئۆتىمىز" قۇتادغۇبىلىك " تۆۋهنده بىز

.بۇ ئىككىسى ئىنسان مهرتىۋىسىنى يۇقىرى كۆتۇرىدۇ، ئىدراكنى بۇيۇك بىل-ئهقىل ، بىلىمنى ئۇلۇغ_




21

؛ سىدىن كىسهل يىراقلىشىدۇبىلىم ئىگى، چۇنكى. بىلىمنى نكمىشقا بىلىم دىگهنلىكنىڭ مهنىسىنى بىل_

.مهشئهل يورۇسا كىشى كىچىدىمۇ يولدىن ئازمايدۇ، مهشئهلدۇر-بىلىم

.زامانهڭنى بىلىم بىلهن مۇستهھكهمله؛ ئىشىڭنى ئۇقۇمۇشلۇق كىشىلهر بىلهن ئىشله_

؛ يهنه ئىزدهن، ھهرقانچه بىلسهڭمۇ يهنه ئۈگهن، ئۆزۇڭگه تۆردىن ئورۇن ھازىرال، بىلىم ئال_

.ئوز تىلهكلىرىگه يىتىشكهن، سورا، بىلىملىك كىشىلهر سورا، ىنكىقارىغ

.بىلىم ئىگىلىرىنىڭ سۆزى ئۆلمهيدۇ؛ ئادهم بهرىبىر ئۆلىدۇ_

.بىرى پهزىلهتلىك سوز، بىرى بىلىم: ئىككى نهرسه بىلهن ئادهم قىرىمايدۇ_

قالغان مهرىپهتكه سهن ئۇنى مهندىن ساڭا، كۇمۇش قالسىمۇ، مهندىن ساڭا ئالتۇن، ئهي ئوغۇل_

.تهڭ كۆرمه

.ئهڭ چوڭ پهرق بىلىمده، كىشى بىلهن كىشى ئوتتۇرىسىدا پهرق كۆپ_

.بىلىم بىلهن كىشىلهر ئاسمانغا يول ئاچااليدۇ، ئالهمدىكى ھهممه ياخشىلىق بىلىمدىن كىلىدۇ_

.قالىدۇئۇنىڭ بىلىمى نۇرسىز ، بىلىم ئهھلى ئۆز بىلىمى بىلهن كىشىلهرگه مهرىپهت چاچمىسا_

مهملىكىتى ، بىلىملىك بولسا؛ جاھان تۇتقۇچى ئهر پاراسهتلىك بولسا جاھان مۇستهھكهم بولىدۇ_

كامىل كىشى ھهممه نىئمهتكه ئىگه . مۇشۇ ئىككىسى بىرلهشكهن كىشى كامالهت تاپىدۇ. كۇچلۇك بولىدۇ

.بولىدۇ

:پهزىلهت توغرىسىدا

.ناۋىتىنى يۇقىرى كۆتىرىدۇئىنسان ئى، سهمىمىيهت ئىنساننى يۇكسهلدۇرىدۇ_

.ئادىل كىشىنىڭ ھهر بىر پهيتى بهختلىك بوالاليدۇ، كىشىگه ئادىل بول_

. ھهۋهستىن بۇلغانما- ھاۋايى ، نهپسانىيهت ئۇچۇن ئۆزۇڭنى ئوتقا ئاتما_

. تاماق بهرمه-ۋاپاسىز كىشىلهرگه ئاش ، ئاچكۆز كىشىلهرگه ئىش تاپشۇرما_

.ھايان ئۇرۇغى ئالىسهن، ئهمگهك بىلهن دان تىرىساڭ. ردۇنيا بىر تىرىلغۇ ئېتىزدۇ_

.قوپال تىل يالقۇنجىغان ئوت، قوپال سوزنى تىلىڭدىن چىقارما_

.ئۆچ ئالما، ئۆكتهم بولما، ھارامغا ئارىالشما_

! پاساتتىن نىرى قاچ-پىتنه ، ھاراق ئىچمه_

.ولۇشى الزىمكۆڭلى كۆكسى كهڭ ب، كۆزى توق، دانا، مهنسهپ ئىگىسى بىلىملىك_

. تامىقى يىتىشمهيدۇ- ئۇنىڭ نهپسىگه دۇنيانىڭ ئاش ، ئاچكۆز تويمايدۇ_

.ۋاپاسىز كىشى خهلققه بهخت كهلتۇرمهيدۇ، يالغانچى ۋاپاسىز كىلىدۇ_

.خوشاللىقى قايغۇغا ئايلىنىدۇ، ئىش تهتۇرگه ماڭىدۇ، مهنسهپدارنىڭ مىجهزى تهرسا بولسا_




22

- پهزىلهتنىڭ ئهشهددىي دۇشمىنىدىن بىرى بولغان ھاراق -هخالق داستانىدا ئ" قۇتادغۇبىلىك "

:شاراپنىڭ زىيىنى توغرۇلۇق توۋهندىكىدهك ئاگاھالندۇرىدۇ

،ھاراققا بولۇش مۇپتىال، ئۇچىنچى...

.بۇ ئهر ئومرى شهكسىز كىتهر بوشقىال

،ھاراق ئىچسه ئالىم ئىلىمسىز بولۇر

؟ئىلىملىك مهست بولسا نېمىلهر قىلۇر

ئاياغ ئىزچىل -ئىچىده باشتىن " قۇتادغۇبىلىك " ، يهرده ئىپتىخارلىق بىلهن تىلغا ئالىمىزكىبىز بۇ

دىن ..." قىممىتىنىڭ ئۇلى- ئىنسان قهدىر -بىلىم ؛ بهخت قورالى-بىلىم ؛ كۇچ-بىلىم " سىڭدۇرۇلگهن

الىلىق مهزگىلىدىن مۇئهللىپ ئوز ئهسىرىده كىشىلهرگه ب. ئىبارهت خىتابالر مهڭگۇ ئۆلمهس ھهقىقهتتۇر

گۇزهللىك ، ماھارهت تهربىيىسى-ھۇنهر ، جىسمانىي تهربىيه، ئهخالقىي تهربىيه، باشالپ ئهقلىي تهربىيه

مانا بۇالر . تهربىيه بىرىشنىڭ زۆرۇرلۇكىنى تهكرار تهۋسىيه قىلىدۇ-تهربىيىسى قاتارلىق ئهتراپلىق تهلىم

پهن -ئهسهرده يهنه دولهتنى ئىلىم . رالق ئىدىيىدۇر ئاخىرغىچه چاقناپ تۇرىدىغان پا-ئهسهرده باشتىن

، بىلىملىك ۋه ئىقتىدارلىق كىشىلهرنى قويۇش، دولهت ۋه جامائهت ئىشلىرىغا قابىل، بىلهن باشقۇرۇش

، ئىلمىي ئىجادىيهتكه كهڭ مهدهت بىرىشنى تهكرار جىكىلهيدۇ، بىلىم ئهھلىنى سويۇش

" قۇتادغۇبىلىك . " بۇسالر ھازىرمۇ رهئال قىممهتكه ئىگهمهرىپهتشۇناسلىققا ئائىت بۇ ئۇلۇغۋار تهشهب

، خارجى ئىشالر، ئىقتىساد- مالىيه ، ئىجتىمائىي ھايات، داستانىدا مۇئهللىپ يهنه ئىجتىمائىي تهبىقىلهر

ھهمده " مۇكاپات ۋه جازا " ، قهھرىمانلىق جاسارىتى، سىياسىي خىزمهت، ھهربىي ئىشالر

ئهسهرنىڭ نهزمه . ىلىلهر ئۇستىدىمۇ چوڭقۇر تهھلىل ئېلىپ بارىدۇقانۇنشۇناسلىق قاتارلىق كهڭ مهس

:يهشمىسى ئاساسىدا يۇقىرىقى مهزمۇنالرغا ئاالقىدار بىر قىسىم مىسالالرنى كۆرۇپ باقايلى

: ھهۋهسكه بېرىلمهسلىك توغرىسىدا-ھاۋايى

،ھهۋهسنى ئهقىل بىرله باسقىن ئۇتۇپ

.بىلىم بىرله يانچىغىن نهپسىڭنى تۇتۇپ

،ھهۋهس بوينىن كهس، ۇلمهس تىلهسهكتۇز

.تۇزۇلۇر ئهگرىلىك گهر ئولسه ھهۋهس

: مهنمهنچىلىكنىڭ ئاقىۋىتى ۋه ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇش توغرىسىدا-ئۆزۇمچىلىك




23

،ئهغىر يۇك كىشىگه ئوزهمچىل قىلىق

.قارشى چىق، ئوزهمچىل قىلىققا ئوق ئات

،ياغى قىلمىغاننى شۇ قىلىق قىالر

؟ نهچۇك پهرقلىقياغىدىن بۇ ياغى

:پاراسهت ۋه بىلىمنىڭ ئۇلۇغلۇقى توغرىسىدا، ئىدراك- ئهقىل

،گادايالشمايدىغان، بىلىم بايلىق ئول

.قاراقچى ۋه ئوغرى ئااللمايدىغان

،ئهقىلدىن بۆلهككه ھورمهت بولمىغاي

.بىر ئوچۇمال الي، ئهقىلسىز ئادهم ئۇ

،ئهقىل كىمده بولسا بولۇر ئۇ ئېسىل

.بىل، ولسا بولۇر خان ئۇبىلىم كىمده ب

،كوزى يوققا كوز، ئهقىل بىر چىراغدۇر

.گاچا تىلغا سوز، ئۆلۇك تهنگه جان ئول

:كىچىك پېئىللىقنىڭ ئۇلۇغلۇقى ۋه تهكهببۇرلۇقنىڭ يامانلىقى توغرىسىدا

، سۇرهر كۆپ زامان-كىچىك پېئىل ئۇلۇغلۇق

.تهكهببۇرغا تهگمهس ئۇلۇغلۇق ھامان

،كىچىك دىل كىشىسۆيۇك ئهل ئىچره

.يىرىك دىل كىشى، سۆيۇلمهس تهكهببۇر

مهنسهپدارالرنىڭ پهزىلهتلىرى توغرىسىدا

،نازۇكلۇق كهرهك، ھايالىق، كۆزى توق

.تۇمهن ھىل بىلىم ۋه زهرهكلىك كىرهك

،دىلى بولسۇن ھهممه كىشىگه كىچىك

.شهكهردهك چۇچىك، تىلى بولسۇن يۇمشاق

،امانئهگهر بولسا بهگلهر زالىم ھهم ي




24

.چىقار ئىشالر تۇز يولدىن ھامان

:بىلىمنى ۋه بىلىم ئهھلىنى قهدىرلهش توغرىسىدا

، ئىلىملىك- يوق بولسا جاھاندا ھهكىم

.ئۇنمهس ئهردى يهرده يىگۇلۇك، تىرىپ

،ئۇالر ئىلمى بولسا جاھاندا چىراغ

.يول ئازماس كىچىده يورۇسا چىراغ

،قاتتىق سۆي ئۇالرنى قهدىرله سوزىن

.اكى ئازدۇر ئۆگهن ئۇالر بىلگىنىنتوال ي

،ئۇالر قوي پادىسى ئىچره سهركىدۇر

.ئۇ باشالپ ماڭسا قوي تۇز يولغا يۇرۇر

: تهربىيه بىرىشته ئاتا ئانىنىڭ مهجبۇرىيهتلىرى توغرىسىدا- پهرزهنتلهرگه تهلىم

، ئوغۇل-تۇغۇلسا ساڭا ئاي كهبى قىز

.ئاڭا تهربىيىچى سهن ئوزۇڭال بول

، پهيلى بولسا يامان-خۇي قىز -ئوغۇل

. ئانا ئۇالرنى ھامان-يامان قىلغان ئاتا

ئۇياتلىق ۋه نومۇس پهزىلهتلىرى توغرىسىدا

،كىشىنىڭ سهرخىلى ئۇياتلىق كىشى

.ئۇياتلىق كىشىدۇر كىشىلهر بهشى

،ئۇياتلىق كىشىگه پۇتۇن ئىشنى بهر

.ئۇياتلىق جاھالهت ئىشىگىن ئهتهر

:شىلهرنىڭ ماھىيىتى توغرىسىدا نومۇسسىز كى-ئۇياتسىز




25

،ئۇياتسىز كىشىدۇر كىشى رهزلى

.دۇرۇست سۆز سۆزلىمهس ئۇياتسىز تىلى

،بىر گۆشسىز سۆڭهكتۇر ئۇياتسىز يۇزى

.ئهتىلمهس توشۇكتۇر ئۇياتىسىز كۆزى

سۆزنىڭ پهزىلهتلىرى توغرىسىدا- تىل

،ياخشى سۆزلىگىل، ئۆزۇڭنى كۈزهت بهك

.ه قىسقا قىليهن، سورالغاندا سۆزله

،كۆپ ئاڭال بۇ سۆزنى توال سۆزلىمه

.ئىشلهتكىن ئهقىل، بىلىم بىرله سۆز تۇز

.كۆيهر ئوتقا ئوخشار كىرهكسىز سۆزۇڭ

.ئېغىزدىن چىقارما كۆيهرسهن ئوزۇڭ

ھىيانهتچىلهر توغرىسىدا-ئاچكوز

،خىيانهت قهيهرگه گهر باسسا ئاياغ

.قاچار پايدىلىق ئىش ھهممىسى يىراق

،هتچى نهگه قول سۇنسا ئهگهرخىيان

.قۇرۇپ كهتهر يهر، دېڭىزمۇ سۇسىزالر

: پاساتچىالرنىڭ ماھىيىتى توغرىسىدا-چېقىمچى ۋه پىتنه ، شهخسىيهتچى

،يىراق تۇر، قېتىلما ئىككى خىل ئهرگه

.قېتىلساڭ كۆرهرسهن چاتاق چىقىرۇر

، پاساتچى-پىتنه ، بىرىدۇ چىقىمچى

.ىبىرى ئىككى يۇزلۇك شهخسىيهتچ




26

ئادىل قانۇن ۋه قانۇننىڭ ئادالهتلىكى توغرىسىدا

، بىر تۇۋرۇك ئىرۇر- ئادىل قانۇن كۆكته

.ئاسمان يىقىلۇر، ئۇ قانۇن بۇزۇلسا

،يوق ئهرسه قانۇنلۇق بهگلهر مۇبادا

.يهتته قات ئاسماننى بۇزاتتى خۇدا

،قىلىپ ئادالهت بىلهن ھهر ئىشتىن

.ئايرىماي بهگ يا قۇل دهپ ھىچكىشىن

،ماڭا تهڭ ئىككىسى قانۇن ئالدىدا

.بۆلهكچه بولماسمهن ھوكۇم ۋاقتىدا

،زالىم بهگ سۇرهلمهس بهگلىك دهۋرىنى

.كۆتۇرمهيدۇ خهلق ئۇنىڭ زۇلمىنى

،قانۇن بىرله تۇزۇلۇر جاھان، ئهل ئارتار

.بۇزۇلۇر زامان، زۇلۇم بىرله خوراپ ئهل

ئهدىب ئهھمهتنىڭ مائارىپ ئىدىيىسى. 4

شائىر ۋه زامانىسىنىڭ ، هت قاراخانىالرنىڭ ئاخىرقى دهۋرىده ياشىغان ئاتاقلىق ئوقۇتقۇچىئهدىب ئهھم

ناملىق دېداكتىك ) ھهقىقهتلهر بوسۇغۇسى" (ئهتهبهتۇل ھهقايىق " ئۇنىڭ . مهشھۇر مۇتهپهككۇرى ئىدى

.ئهسىرى ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ

باي پېداگوگىكىلىق ، مىسرادىن تهركىب تاپقان484، باب14 جهمئىي -" ئهتهبهتۇل ھهقايىق "

ئهسهرنىڭ مائارىپ ئىدىيىسىنى تۆۋهندىكى قىسقا مىسالالر بىلهن كورسىتىپ ، مهزمۇنغا ئىگه داستان

:ئوتىمىز

: مهرىپهت توغرىسدا-بىلىم

.پاخال، اماق قىممىتى يوق ي- بىلىمسىز نادان ؛ ) تىلال-ئالتۇن (بىلىملىك كىشى قىممهتلىك دىنار _

. ئهقىل- ئىنساننىڭ زىننىتى _

.بىر بىلىملىك مىڭ نادانغا تهڭ_




27

ئۇنىڭغا پۇشايماندىن ئۆزگه قىسمهت ؛ تۇمهن ئىشالردا ناداننىڭ كۆرگۇلۇكى پۇشايمان-تۇرلۇك _

.يوق

:پهزىلهت توغرىسىدا

. تىل- ئهخالقنىڭ بېشى -ئهدهب _

.تىل يارىسى ساقايمايدۇ، تىغ يارىسى ساقىيىدۇ، بىلگىنكى، كىشىنى تىل بىلهن ئازابلىما_

.يامانلىقمۇ تىلدىن ئايان بولىدۇ، ياخشىلىقمۇ، كىشىگه ھهر ئىش كهلسه تىلدىن كىلىدۇ_

ۋه ئىمامدىن قهشقهرى ) يىلى ۋاپات بولغان- 1083(قاراخانىالر دهۋرىده يهنه رهشىد بىننى قهشقهرى

" ئىمامىدىن قهشقهرى يازغان . تازالر ئاالھىده ئورۇن تۇتىدۇقاتارلىق مهشھۇر تىببىي ئۇس) ئهسىر- 11(

.ئۇيغۇر تىبابهتچىلىكىنىڭ نوپۇزلۇق دهستۇرى ئىدى" شهرھى ئهلقانۇن

يىلللىرى چىڭگىزخاننىڭ بېسىمىدىن غهربكه قاچقان قىتانالرنىڭ سهركهردىسى كۇچلۇك نۇرغۇن - 1216

نۇرغۇن . ۋهھشىيلهرچه قىرغىنچىلىق يۇرگۇزدىلهشكهرلىرى بىلهن قاراخانىالر زىمىنىغا بېسىپ كىرىپ

كىتاب ۋه قوليازمىالرنى يىغىپ گۇلخان . مهدرسلهر كويدۇرۇۋىتىلدى، مهكتهپ. ئالىمالر دارغا ئېسىلدى

ئوقۇغۇچىسى بىلهن 3000داڭلىق ئالىم ۋه مهرىپهتچى ئهلالمه ئاالئىدىن مۇھهممهت خوتهنى . ياقتى

دهپ " شهھىدانى خوتهن " خوتهننى ، ىرىك كۆمۇۋهتىلگهنىدىده ت) 6(بىلله ھازىرقى يۇرتخان كهنتى

.ئاتاش ئهنه شۇ قانلىق تارىخنىڭ بىۋاسته يادنامىسى


. بهت- 7 كۇنىدىكى سانى - 25 ئاينىڭ - 7 يىل - 1983" خهلق گهزىتى ) " 1(

.ئهينى زاماندا ئهرهب ئىسالمىيهت دۇنياسىنىڭ ئورتاق تىلى ھىسابلىناتتى) 2(

كىلومهتر كىلىدىغان يهرگه جايالشقان ۋه پامىر 45ئوپال قهشقهر شهھىرىنىڭ غهربىي جهنۇبىغا ) 3(

.تهبىئىي مهنزىرىسى گۇزهل بىر جاي، ھاۋاسى ساپ، ئىتىكىدىن ئورۇن ئالغان

مهھمۇت قهشقهرىنىڭ . ئالىمنىڭ ئانىسى بۇبى رابىيه ئۆز زامانىسىدا ئوقۇمۇشلۇق ئايال ئىدى) 4(

مهخمۇت قهشقهرىنىڭ ئاتىسى ھۇسهيىن بىننى مۇھهممهت ۋه . وڭ تهسىر كورسهتكهنيىتىلىشىگه چ

ئانا تهرهپ بوۋىسى سهيپىدىن . بوۋىسى مۇھهممهت بىننى يۇسۇپمۇ زامانىسىدا ئاتاقلىق كىشىلهر ئىدى

.تىخىمۇ بىلىملىك كىشى ئىدى

ناملىق يۇقىرى " يه مهدرىسهئى مهھمۇدى" يىلى ئوپالدا - 1118مهخمۇت قهشقهرى مىالدىنىڭ ) 5(

ئۇ ئوقۇتقۇچىلىق . ئۆزى سهككىز يىل ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان، دهرىجىلىك مهكتهپ تهشكىل قىلىپ

يېشىدا ئانا 97 يىلى - 1126مهھمۇت قهشقهرى . خىزمىتىنى تاكى ۋاپات بولغۇچه داۋامالشتۇرغان

.يۇرتى ئوپالدا ۋاپات بولغان




28

يۇرتخان " ئۇ قهدىمقى شهھهر خارابىسى . دىگهن مازار بار " ئهلالمه شهھىتلىكى" بۇ جايدا ھازىرمۇ ) 6(

.بىلهن تۇتىشىپ تۇرىدۇ"

ئوتتۇرا ئهسىرده قهشقهر مهركهز قىلىنغان ئۇيغۇر مائارىپى باب - 5

شامان ۋه مانى دهۋرى ، ئۇيغۇر كالسسىك مائارىپى ئۇرخۇن، يۇقىرىدا بايان قىلىپ ئۆتكىنىمىزدهك

ۋه بۇددىزم مائارىپى دهۋرى ) يىلالر- 1250 - 850(قۇت مائارىپى دهۋرى ئىدى، ) يىلالر- 844 - 552(

كىيىن قهشقهر مهركهز قىلىنغان قاراخانىالرنىڭ ئىسالمىيهت ، جهريانلىرىدىن ئۆتۇپ) يىلالر- 992 - 75(

بۇ دهۋردىكى مائارىپ ئۇيغۇر كالسسىك . غا قهدهم قويدى) يىلالر- 1211 - 870(مائارىپى دهۋرى

.پۇتۇن ئوتتۇرا ئاسىيادا زور شۆھرهت قازانغانىدى، يۇقىرى پهللىسى بولۇپمائارىپىنىڭ

يىڭىدىن باش كۆتۇرۇپ چىققان ئىسالم دىنى ۋه ئىسالم مائارىپىنىڭ كۇچلۇك تهسىرى بىلهن باشقا دىنىي

ئىسالمىيهت مائارىپى ئۇستۇنلۇككه ئىگه بولدى ۋه ، ئېتىقادالر تارىم ۋادىسىدىن سىقىپ چىقىرىلىپ

.ن تىز راۋاجالندىئىنتايى

مهرىپهت ئىشلىرى تازا گۇللهنگهن مهزگىللىرىده بىرال باغدات شهھىرىده - ئىسالمىيهت دۇنياسىنىڭ بىلىم

يىلى بۇ يهرده چوڭ - 830مىالدىنىڭ . ھوكۇمهت كۇتۇپخانىسى بار ئىدى36، ئالىي بىلىم يۇرتى30

ئۇ ئهينى زاماندىكى ئهڭ . ىندىتهسىس قىل) بهيت ئال ھىكمه(كولهمدىكى ئىلمىي ھېكمهت مۇزېيى

837 - 809(بۇ ئاكادىمىيىنىڭ بىرىنچى باشلىقى ھۇنهيبى ئىشاق . ئاتاقلىق پهنلهر ئاكادىمىيىسى ئىدى

ۋه ئۇنىڭ ئىككى ئوغلى بىرلىكته يۇناننىڭ ) يىللىرى باغدات ئاكادىمىيىسىگه رهئىسلىك قىلغان-

ئۇالرنىڭ ئايلىق ئىش . هرجىمه قىلىپ چىققانقهدىمقى كالسسىك پهلسهپه ئهسهرلىرىنى ئهرهبچىگه ت

كىيىن ئۇالرغا يهنه تهرجىمه ئورىگىنالى قېلىنلىقىدا ساپ ؛ دىناردىن ئالتۇن بىرىلگهن500ھهققىگه

بۇ دهۋر ئىسالمىيهت مائارىپىنىڭ ئالهمشۇمۇل شوھرهت قازانغان ئالتۇن . ئالتۇن مۇكاپات قىلىنغان

ق مۇتهپهككۇر ۋه داڭلىق ئالىمالردىن مهدر ئىمىن مۇسا خارهزمى ئوتتۇرا ئاسىيالى. دهۋرى ھىسابلىناتتى

ۋه ئهبۇرهيھان ) 1037 - 980(ئهبۇئهلى ئىبنى سىنا ، )950 - 870(ئهبۇنهسىر فارابى ، )847 - 750(

.قاتارلىق ئالىمالر ئهنه شۇ دهۋر مائارىپىنىڭ مهھسۇلى ئىدى) 1049 - 972(بىرونى

سهيىد جااللىدىن باغدادى ئىسىملىك ئىككى چوڭ ، هيىد ھاتهم يىلى ئۇبۇلھهسهن س- 950مىالدىنىڭ

مهزكۇر . ئىسالم دىنى ۋه ئىسالم مائارىپىغا ئاساس سالدى، كه كىلىپ) قهشقهر(ئالىم ئوردۇكهنت

يىلى سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان بىرىنچى بولۇپ - 953ئىككى ئولىمانىڭ دااللىتى بىلهن مىالدىنىڭ

كهينىدىن ئىسالم - شۇنىڭدىن كىيىن قهشقهر ئاھالىسىمۇ كهينى .ئېسىالم ئىتىقادىنى قوبۇل قىلدى




29

نهتىجىسىده بۇددىزمنىڭ جاھىل ) يىلالر- 1021 - 997( يىللىق سوقۇش 24. ئىديىسىنى قوبۇل قىلدى

پۇتۇن خوتهن خهلقى ئىسالم دىنىنى قوبۇل قىلدى ۋه بۇ ، قورغىنى بولغان خوتهن خانى ياغلىقار يهڭىلىپ

.ىپبهسى ئاساس قىلىنغان يىڭى يېزىق يۇرگۇزۇلدىيهرلهرده ئهرهب ئهل

)1..."( ئىنسانالرنىڭ دۇنيانى تونۇش جهريانىدىكى مۇھىم ئىپادىلىرىنىڭ بىرى-دىن "

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ دىني ئهتىقادى ۋه مائارىپ ئىدېئولوگىيىسىده يۇز بهرگهن تارىخىي بۇرۇلۇشالرمۇ دهل

. پائالىيهت جهريانى بولدىدۇنيانى تونۇش ۋه ھهقىقهت ئۇستىده ئىزدىنىش

بىز كۇڭفۇزىدىن تا سۇن جۇڭشهنگىچه بولغان پۇتۇن ، بىز تارىخنى ئۇزۇۋىتهلمهيمىز: "... ماۋزېدۇڭ

.دىگهنىدى..." قىممهتلىك مىراسلىرىمىزغا ۋارىسلىق قىلىشىمىز كىرهك، ئۆتمۇشنى يهكۇنلهپ

ك مائارىپ مىراسلىرىغىمۇ ئهنه شۇ جۇڭخۇئا مىللهتلىرىنىڭ بىر ئهزاسى بولغان ئۇيغۇرالرنىڭ كالسسى

قاراخانىالر دهۋرىده قهشقهر مهركهز قىلىنغان مائارىپ ئهنه شۇ پارالق . كاتهگورىيىگه كىرىدۇ

.مىراسلىرىمىزنىڭ مۇھىم نامهيهندىلىرىدىن ھىسابلىنىدۇ

. رۇلغانناھىيىلهرده باشالنغۇچ ۋه ئوتتۇرا دهرىجىلىك مهكتهپلهر قۇ، قاراخانىالر دهۋرىده ھهممه ۋىاليهت

بۇ ئالىي ، تهسىس قىلىنغانىدى" مهدرىسهئى ساجىئه "-بولۇپمۇ قهشقهرده مهشھۇر ئالىي بىلىم يۇرتى

خوجا ياقۇپ ، سهيىد جااللىدىن باغدادى، بىلىم يۇرتىدا داڭلىق ئالىمالردىن ھۇسهيىن ئىبىن خهلهپ

ئىمادىدىن قهشقهرى ، رهشىده ئىبىن ئهلى قهشقهرى، جامالىدىن قهشقهرى، ھۇسهيىن پهيزۇلال، سۇزۇكى

بىلىم يۇرتىغا ئۇنىڭدىن باشقا يهنه " ساجىئه. "قاتارلىق نۇرغۇن نوپۇزلۇق ئالىمالر مۇئهللىملىك قىلدى

يازغۇچىالر توپلېنىپ ئىلمىي مۇنازىرلهر ئېلىپ -شائىر ، تارىخچىالر، پهيالسوپالر، نۇرغۇنلىغان ئالىمالر

.باراتتى

ئاسترونومىيه ، تىلشۇناسلىق، يۇنان پهلسهپىسى، اتىكابىلىم يۇرتىنىڭ دهرسلىكى ماتېم" ساجىئه"

تۇرلۇك . ئىلمىي روھ ساھهلىرىگىچه كىڭهيدى، جۇغراپىيه، تارىخ، لوگىكا، تىبابهتچىلىك ئىلمى

بۇ ئهسهرلهر ئهرهب ئهلىپبهسى . كاتهگورىيىلهر بويىچه نۇرغۇن ئىلمىي تهتقىقات ئهسهرلىرى يېزىلدى

). جهدۋهلگه قاراڭ- 3( بىلهن يېزىالتتى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يىڭى يېزىقى

بىز توۋهنده قاراخانىالر مائارىپىنىڭ ئهڭ بۇيۇك نامايهندىلىرىدىن بولغان بىر قانچه ئالىمالرنىڭ

:پىداگوگىكىلىق ئىدىيىسىنى قىسقىچه تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز

ئهبۇنهسىر فارابى- ئېنسىكلوپىدىست ئالىم . 1

هلدىن كىيىن ئىككىنچى ئۇستاز دهپ شوھرهت قازانغان ئۇلۇغ پهن دۇنياسىدا ئارىستوت- ئىلىم




30

قاراخانىالرنىڭ يازلىق ) يىلى- 870مىالدى ( يىلى - 295مۇتهپپهككۇر ئهبۇنهسىر فارابى ھىجرىيىنىڭ

ئۇنىڭ دادىسى . دا دۇنياغا كهلگهن) ئوترار(پهيتهختى باالساغۇن رايونىنىڭ گۇزهل شهھىرى فاراب

ئالىمنىڭ ئوسمۇرلۇك ۋه ياشلىق دهۋرى . يلۇق ۋه مهرىپهتپهرۋهر زات ئىدىمهدر شۇ جايدا ئهڭ ئابرو

، كىچىكىدىنال بىلىم خۇمار. ئوتتۇرا مهكتهپنى تۇگهتتى، فاراب شهھىرىده ئوتتى ۋه بۇ يهرده باشالنغۇچ

لىكىن ئۇ چاغدا فاراب . پهننىڭ يۇقىرى چوققىسىغا چىقىشقا ئىنتىلهتتى-تاالنتلىق فارابى ئىلىم

ه ھهتتا باالساغۇن رايونىدا ئۇنىڭ ئارزۇسىنى قاندۇرااليدىغان ئالىي بىلىم يۇرتى ۋه بىلىملىك شهھىرىد

ئالىي مهكتىپى يىڭىدىن " مهدرىسهئى ساجىئه"قهشقهردىكى . ئوقۇتقۇچىالر يىتهرلىك ئهمهس ئىدى

غدات با-شۇڭا ئۇ ئاشۇ دهۋردىكى ئىسالمىيهت مائارىپىنىڭ ئاتاقلىق مهركىزى . تهسىس قىلىنغانىدى

باغداتتىكى ئالىي مهرىپهت . شهھىرىگه بېرىپ بىلىم ئاشۇردى ۋه ئىلمىي تهتقىقات ئىشلىرىغا كىرىشتى

. مۇھىتى بۇ تاالنتلىق ياش ئالىمنىڭ بىلىم چوققىسىغا چىقىش ئارزۇسىغا كهڭ ئىشىك ئېچىپ بهردى

ېرك ۋه التىن تىللىرىنى گ، ئهرهب تىلى، تىرمىشىپ پارس تىلى-ئهبۇنهسىر فارابى ئالدى بىلهن تىرىشىپ

گېرك تىلىدىكى پهلسهپه ۋه ، ئۇزۇن ئۆتمهي ئهرهب تىلىدا ئهسهر يازااليدىغان، پىششىق ئىگىلىدى

- يىلچه ئىلىم 40فارابى باغداتتا . باشقا ئىلمىي ئهسهرلهرنى بىماالل چۇشىنهلهيدىغان سهۋىيىگه يهتتى

ى ئۇستاز دهپ شۆھرهت قازانغان يۇنان بۇ جهرياندا ئۇ بىرىنچ. پهن تهتقىقاتى بىلهن شۇغۇلالندى

پهيالسوپى ئارىستوتېنىڭ نۇرغۇن ئهسهرلىرىنى ئهرهبچىگه تهرجىمه قىلدى ۋه بۇ ئهسهرلهرگه قارىتا

.يازدى) ئىزاھ(ئىجادىي تهپسىر

مىسىر ۋه شام شهھهرلىرىدىكى ھىسابسىز مۇنبهرلهرده ئىلمىي لىكسىيه ، ھهرران، ھىرات، فارابى باغدات

ئهرهب ئالىمى ئهبۇبهكرى . كۆپ ئۇستۇنلۇككه ئىرىشتى، ئىلمىي مۇنازىرىلهرگه قاتنىشىپئوقۇدى ۋه

فارابى ئىلىم . دهپ يازغانىدى، خىلدىن ئارتۇق تىل بىلهتتى20فارابى ) يىلالر- 1065 - 994(بهيھاق

، لسهپهبۇ ئهسهرلهر په. پارچىغا يېقىن ئهسهر يازدى200 پهننىڭ تۇرلۇك كاتهگورىيىلىرى بويىچه -

پهزىلهت ۋه بهدىئىي ، سىياسىي تۇزۇم، مۇزىكا، تىبابهتچىلىك، ئاسترونومىيه، خىمىيه، ماتېماتىكا، لوگىكا

ھازىر مهلۇم بولغان فارابى . ئهسهر نهزهرىيىلىرى قاتارلىق كهڭ ساھهنى ئوز ئىچىگه ئالىدۇ

سىكلوپېدىست ئۇلۇغ ئالىم ئۇنىڭ ھهقىقهتهن ئېن) ئىسىملىكى( خىل بېبلوگرافىيىسى 119ئهسهرلىرىنىڭ

.ئىكهنلىكىنى ئىسپاتالپ بىرىدۇ

تهخهللۇسىدا گېرك ۋه التىن " ئهل فارابۇس"كىيىنكى زامانالردا ياۋروپالىقالر فارابى ئهسهرلىرىنى

ئهرهب تارىخچىسى . تىللىرىغا تهرجىمه قىلىپ نهشر قىلدى ۋه فارابىشۇناسلىق تهتقىقاتىنى ئېلىپ باردى

دهپ " ئىسالمىيهت دۇنياسىدا ئۇنىڭغا تهڭلىشهلهيدىغان ھىچكىم يوق"ىنى ئىبنى ھهللىكان فاراب

) ئارىستوتېلدىن كىيىن" (ئىككىنچى ئۇستاز"سامانىالر شاھى ناسىر سامانى فارابىنى . باھالىغانىدى




31

.دىگهن ئۇنۋان بىلهن ئاتىدى ۋه فارابى ئهسهرلىرىنى ئاشۇ تهخهللۇس بىلهن نهشر قىلدۇردى

فارابىغا باھا بىرىپ مۇنداق ) 1233 - 1156(ۋه مهنتىقشۇناس ئهل ئامادى مهشھۇر قانۇنشۇناس

دۇنيانى خىيالىغىمۇ -مهنسهپ ۋه مال . فارابى ئهڭ كهمتهر ۋه كىچىك پېئىل زات ئىدى: "يازغان

كىچىلىرى قاراۋۇل . ئۇ دهمهشىقته بىر چوڭ باغقا قاراۋۇلچى بولۇپمۇ ئىشلىگهن. كهلتۇرمهيتتى

ئهنه شۇنداق ئىجتىھات قىلىپ ئوگىنىپ . ىدىن پايدىلىنىپ كىتاب كورهتتى ۋه يازاتتىپانۇسلىرىنىڭ نۇر

فارابى پهلسهپه ئىلمى توغرىسىدا ئهڭ . ئاخىرى ئوز زامانىسىنىڭ كاتتا ئهلالمهسى مۇقامىغا يهتكهن

ئۇ شۇنچه تولغان ئىلمىي ھېكمهت ئىگىسى بولسىمۇ يهنىال مهغرۇرلۇقتىن . مۇكهممهل تهرىپ بهرگهن

.لى ئىدىخا

چاغاتاي دهۋرىده ئۇيغۇر مائارىپى باب - 6

- 1179(كىيىنرهك چىڭگىزخان ئېستىالسى نهتىجىسىده چىڭگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى چاغاتاي

چاغاتاي . ئۆزىگه تهقسىم قىلىنغان زىمىنغا ئۇيغۇرالر رايونىنى قوشۇپ ئىداره قىلدى) يىلالر- 1242

دهپ " چاغاتاي دهۋرى"هۋرنى تارىخچىالر ئۇنىڭ نامى بىلهن ئولۇسى ھۆكۇمرانلىق قىلغان ئاشۇ د

.ئاتىدى

مهشھۇر ئۇيغۇر ئالىمى ۋه داڭلىق پېداگوگ ، بولۇپ) ھازىرقى ئىلى(چاغاتاينىڭ پايتهختى ئالمىلىق

چاغاتاينىڭ ئىلمىي ) يىلالر- 1128 - 1160(سىراجىدىن ئهبۇ ياقۇپ ئىبنى ئهبۇ يۇسۇپ سهككاكى

، مهشھۇر دىپلومات ۋه سىياسهتچى قۇتبىدىن بولسا چاغاتاينىڭ باش دوختۇرى. مهسلىھهتچىسى ئىدى

مهسئۇتبهگ چاغاتاينىڭ ئۇيغۇرالر رايونىدىكى باش ، تاالنتلىق مائارىپچى ۋه يىزا ئىگىلىك ئىنژېنىرى

.ۋالىسى ئىدى

سىك ئۇيغۇرالرنىڭ كالس، ئۇيغۇر ئالىمى سهككاكى ۋه مهسئۇتبهگنىڭ ئىجتىھات كورسىتىشى ئارقىسىدا

، بۇ چاغدا ئالمىلىق. ئىنتايىن زور تهرهققىي قىلدى، مائارىپى مۇشۇ دهۋرده يهنه قايتىدىن گۇللهپ

بولۇپمۇ مهسئۇتبهگ . پهن مهركهزلىرىگه ئايالندى- بۇخارا ۋه قهشقهر ئوتتۇرا ئاسىيا بويىچه ئىلىم

.هك سىڭدۇردى مائارىپىنى راۋاجالندۇرۇش يولىدا ئىنتايىن زور ئهمگ- ئۇيغۇرالرنىڭ مهدهنىي

كىدانالر تهرىپىدىن ۋهيران قىلىۋېتىلگهن قهشقهردىكى مهشھۇر ئالىي بىلىم يۇرتى - مهسئۇتبهگ نايمان

ناملىق نوپۇزلۇق " مهسئۇدىيه" يىلى - 1260نىڭ خارابىسى ئورنىدا مىالدىنىڭ " مهدرىسهئى ساجىئه"

شۇنىڭ بىلهن . تهسىس قىلدىناملىق داڭلىق كۇتۇپخانا" سائادهت"بىلىم يۇرتى ۋه ئۇنىڭ يېنىدا

" سانى بۇخارا"قهشقهر پۇتۇن ئوتتۇرا ئاسىيا بويىچه ، ئۇيغۇر كالسسىك مائارىپى قايتىدىن راۋاجلىنىپ




32

.دىگهن شهرهپلىك نامغا ئىگه بولدى) ئىككىنچى بۇخارا(

غا يىلالرغىچه ئۆزىنىڭ نامىدا ئاتالغان بۇ ئالىي بىلىم يۇرتى- 1289 يىلىدىن - 1254مهسئۇتبهگ

مهشھۇر ئالىم جامال -مهسئۇتبهگنىڭ يېقىن دوستى . شهخسهن ئۆزى بىۋاسىته رىياسهتچىلىك قىلدى

بىلىم " مهسئۇدىيه) "ناملىق يىرىك قامۇسنىڭ ئاپتورى" سۇرراھ"، يىلى تۇغۇلغان- 1230(قهرشى

هرىپلهپ بىلىم يۇرتىنى ت" مهسئۇدىيه"، ئۇ. ئىدى) پروفېسسورى(يۇرتىنىڭ نوپۇزلۇق مۇددهررىسى

:مۇنداق يازىدۇ

بۇ يهرده يالغۇز ئىالھىي . بۇ مهكتهپكه ھهممه ئىقلىمدىن ھهر يىلى مىڭالپ ئوقۇغۇچى كىلىپ تۇرىدۇ"...

... ئىبنى سىنا پهلسهپىلىرى، فارابى، خارهزمى، سوقرات، بهلكى مۇھىمى ئارىستوتېل. تهلىماتال ئهمهس

" ساياھهت خاتىرىسى" ("هت ئهل تىللىرى ئوقۇلىدۇپارس ۋه ئوردۇ قاتارلىق چ، ئهرب، تهتقىق قىلىنىدۇ

). يىلالر- 1274 - 1273، جامال قهرشى-

ئوقۇش پۇتتۇرگۇچىلىك . بىلىم يۇرتىدا ئۇنۋان ۋه مۇنتىزم ئىمتىھان تۇزۇمى يولغا قويۇلغان" مهسئۇدىيه"

ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدىغانالر مۇدهررىس ، )دوكتور، ئاكادهمىك(ئهسهر يازغانالرغا ئهلالمه

.ئۇچىنچى دهرىجىلىكلهرگه بولسا مولال ياكى خهلپهت ئۇنۋانى بىرىلهتتى، )پروفېسسور(

بىلىم يۇرتىدا ئوقۇش پۇتتۇرگهنلهر ئىچىده نۇرغۇن زىيالىيالر چاغاتاي ئۇلۇسىنىڭ مهمۇرىي " مهسئۇدىيه"

لىقتا ھوكۇمران بولۇپ تۇرغان چىڭگىزخاننىڭ نهۋرىسى قۇبالي ھهتتا خانبا. باشلىقى بولۇپ ئىشلىدى

لىكىدىكى بهزى خادىمالرمۇ ئهنه شۇ مهكتهپته ) باشبۇغ(نىڭ باش مىنىستىرى ) يىلالر- 1294 - 1215(

.ئوقۇغان

مهشھۇر پىداگوگ ۋه ، بۇيۇك ئۇيغۇر ئالىمى، بۇ يهرده شۇنىمۇ ئاالھىده قهيت قىلىپ ئۆتۇش زۆرۇركى

قىزلىرىنىڭ -رىيهت باشقۇرغۇچى تاتا تۇڭا ئهينى زاماندا چىڭگىزخاننىڭ ھهممه ئوغۇل تاالنتلىق مهمۇ

تاتا . چاغاتاينىڭ ئۆزىمۇ ئهنه شۇ ئۇيغۇر ئوقۇتقۇچىدا ئوقۇپ ساۋات چىقارغان. ئوقۇتقۇچىسى ئىدى

قۇچى ئوردىسىدا باش ئىلمىي مهسلىھهتچى ۋه ئوقۇت) كۇنخان(تۇڭا دهسلهپته نايمان ئېلىنىڭ تايانخان

كىيىن چىڭگىزخان ئېمپىرىيىسى قۇرۇلغان چاغدا چىڭگىزخان بۇ ئۇيغۇر ئالىمىنى ئوز ھۇزۇرىغا . بولغان

تاتا تۇڭا ئهنه شۇ چاغدا كىدان ۋه موڭغۇل ئهلىپبهسىنى ۋه . ئوردا ئوقۇتقۇچىسى قىلغان، تهكلىپ قىلىپ

بۇ يېزىق . قىلىپ بهرگهنىدىگرامماتىكا قائىدىسىنى يهنى تۇنجى كىدان ۋه موڭغۇل يېزىقىنى كهشىپ

تاتا تۇڭا ئىجاد قىلغان . كىيىن جۇرجان ۋه چىڭ سۇاللىسىنىڭ ئوردا يېزىقىنىڭ نهمۇنىسى بولۇپ قالدى

.موڭغۇل ۋه مانجۇ يېزىقى قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئۇرخۇن ئهلىپبهسى ئاساسىدا تۇزۇلگهن، كىدان

ئاسىيا ۋه ئۇيغۇرالر رايونىنى ئىداره قىلىشقا تاتا تۇڭانىڭ تهربىيىسى خىلى سىڭگهن چاغاتاي ئوتتۇرا

بولۇپمۇ ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ مهسلىھهتى بىلهن . باشلىغاندىن كىيىن بىرقهدهر كهڭ سىياسهت يۇرگۇزدى




33

ئۇنىڭ كهڭ ئىمپهرىيىسىده ئۇيغۇر تىلى بىردىنبىر ھوكۇمهت تىلى ۋه . ئىش قىلىشنى يولغا قويدى

.ر ئهنه شۇ تىل بىلهن يۇرگۇزۇلدىمهمۇرىي ئىشال؛ ئاالقهت تىلى بولدى

بۇ يهرده : " ... مۇنداق يازىدۇ) يىلالر- 1450 - 1388(مهشھۇر ئهرهب تارىخچىسى ئىبنى ئهل بهشىر

پهقهت ، يازما ئهسهرلهر ئۇيغۇر تىلى بىلهن بولىدىكهن، پهرمانالر-بۇيرۇق ، مهنسهپ بهلگه ناملىرى

، كىرىپورت" (ھۆرمهتكه ئامهتكه سازاۋهر بوالاليدىكهن، مۇشۇ تىلنى بىلگهن كىشى روناق تاپااليدىكهن

). بهت- 56" ئۇيغۇر تىلى تهتقىقاتى"

كىيىنكى تارىخچىالر ۋه تىلشۇناسالر بۇ تىلنى مۇشۇ چوڭ رايوننىڭ سۇيۇرغال ئىگىسى چاغاتاينىڭ نامى

.دهپ ئاتىدى" چاغاتاي تىلى"بىلهن باغالپ

خوجا ئهھمهت يهسىۋى ، ئاساسىنى تىكلىگهن بولسا"خاقانىيه تىلى" قاراخانىالر - " قۇتادغۇبىلىك"

ۋه قهشقهرلىك چوڭ مۇدهررس نهسىردىن ئىبنى " دىۋان ھىكمهت" يىلى يېزىلغان - 1145تهرىپدىن

ناملىق رومان " ئهۋلىياالر قىسسهسى" يىلى يېزىلغان - 1310بۇرھانىدىن رابغۇزى تهرىپىدىن

بۇ ئىككى ئهسهر شۇ زاماندا ئۆيمۇ ئۆي چۇنكى . ئاساسىنى تىكلىگهنىدى" چاغاتاي تىلى"

بۇ . تهسىرى پۇتۇن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىغا كهڭ تارالغان ئهدهبىي كىتابالر ئىدى، ئوقۇلىدىغان

. كۇنگه مۇستهھكهملهندى- ئهسهرلهرنىڭ تهسىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئورنى كۇندىن

. ه قهدهر ئوز رولىنى يوقاتماي كهلدىچاغاتاي مائارىپىنىڭ مىراسلىرى تاكى كىيىنكى ئهسىرلهرگ

نهتىجىده ئۇيغۇرالر ئۇزاق تارىختىن بۇيان ئوتتۇرا ئاسىيادا ئهڭ ئۇقۇمۇشلۇق خهلق بولۇپ كىلىۋاتقان

.ساالھىيىتىنى ئوچۇق كورسهتتى

ئۇالرغا ئۇستاز ، موڭغۇلالر ئارىسىغا مهدهنىيهت تارقاتقان: "پروفېسسور مالوف مۇنداق دهپ يازىدۇ

."ۇالرنىڭ ھاكىمىيهت ئوردىسىدا ئىش يۇرگۇزگهنلهر ئۇيغۇرالر ئىدىبولغان ۋه ئ

ھهتتا قۇباليخان تهسىس قىلغان يۇئهن ، بۇ ئهھۋال يالغۇز چاغاتاينىڭ سۇيۇرغال زىمىنىدىال ئهمهس

چهت ، قۇباليخاننىڭ ۋهزىرى ھهسهن ئهييار، بۇنىڭ مىسالى قىلىپ. سۇاللىسى ھاكىمىيىتىدىمۇ شۇنداق

جۇملىدىن گېرك ۋه التىن تىلىنى بىلىدىغان ئالىم ، كوپ تىل، باغالش ۋهزىرى ساقىئهللهر بىلهن ئاالقهت

باش ئادۋوكات ۋهزىرى بورۇل ، جهنۇبىي جۇڭگو ۋهزىرى ئۆمهر، ۋه خېرستىئان دىنىي ۋهزىرى رهببانى

ئاتاقلىق ، ئاسترونومىيه ئالىمى جامالىدىن، ھهربىي سهركهرده چاغان تۆمۇر بىلهن كۆك تۆمۇر، ئهييار

جۇرجىت "، يېزا ئىگىلىك ئالىمى تۆمۇر تۇۋرۇك، ئاتاقلىق دوختۇر يهھيا، هدىب يۇنۇس ھهييامئ

نىڭ ئاپتورى " سۇڭ سۇاللىسى تارىخى"، ناملىق ئهسهرنى يازغان تارىخچى سارابان" تارىخى

كۆپ تىل بىلىدىغان تىلشۇناس ئهلسارىالرنى ، مهشھۇر كومپوزىتور مۇھهممهت چولپان، يانسارى

زىرائهت ئوسۇملۇكلىرىنى "بولۇپمۇ ئاتاقلىق ئالىم تۆمۇر تۇۋرۇك يازغان . ئۆتۇش كۇپايهكورسىتىپ




34

ناملىق ئىلمىي ئهسهر تاكى يېقىنقى چاغالرغىچه ئىلىمىز مهكتهپلىرىده " يىتىلدۇرۇش پرىنسىپلىرى

.ئوقۇلىدىغان مۇھىم دهرسلىك كىتاب بولۇپ كهلدى

بالينىڭ باش دوختۇرى يهھيانىڭ ئالمىلىق ۋه چاغاتاي ئوردىسىنىڭ باش دوختۇرى مىجىت ۋه قۇ

خانبالىقتا ئاچقان سۇنۇق كهسهللىكىنى داۋاالش مهكتىپى ۋه مال دوختۇرلۇق مهكتهپلىرى نۇرغۇن

بۇ دوختۇرالر سىر دهريا ۋادىسىدىن تارتىپ تاكى خۇئاڭخې ۋادىسىغىچه ئات . شاگىرتالرنى يىتىشتۇرگهن

- بۇ ھهقته ئىلىمىزنىڭ مېدىتسىنا كىتابى . ىلىق قىالتتىئۇستىده يۇرۇپ بىماالل ۋاراچلىق ۋه تېڭىقچ

ناملىق كالسسىك قامۇستا يېزىلغان تۆۋهندىكى پاكىتالرنى كۆرسىتىپ ئۆتۇشكه " نهيجىڭ"مهشھۇر

:بولىدۇ

ماي ، گۆش، ئۇ يهردىكى خهلقنىڭ ئوزۇقلىنىشى ياخشى، ئالتۇن ۋه قاشتېشى ماكانى-غهربىي رايون "

كىسهللهر ئۇ يهردىكى كىشىلهرنىڭ تىنىنى ، ملىرى قۇۋۋهتلىك بولغاچقاتائا، بىلهن ئوزۇقلىنىدۇ

."زهھهرلىيهلمهيدۇ

زاراڭزا چىچىكى ، سامساق، پىياز، يۇمغاقسۇت، پۇرچاق، ياڭاق، زىغىر، ئانار، بهده، ئۇيغۇرالر ئۇزۇم"

ىنى ئانارنىڭ پوستى مهدده قۇرت. قاتارلىق ئۆسۇملۇك ۋه گىياھالردىن ياخشى دورىالرنى ياسايدۇ

زىغىرنىڭ تهبىئىتى . ئانار گۇلى كىشىنىڭ روھىنى زوقالندۇرۇش خۇسۇسىيىتىگه ئىگه ئىكهن. يوقىتىدىكهن

."ئۇزۇم پهي بىلهن سوڭهككه قۇۋۋهت بىرىدىكهن، مىجهزنى تهڭشهيدىكهن، مۆتىدىل بولۇپ

رىسىنى ناملىق تىببىي ئهسهرده قۇباليخاننىڭ باش دوختۇرى يهھيانىڭ ئىچىتقۇ دو" جۇگىڭلۇ"يهنه

سىچۇئهن ئۆلكىسىده پهيدا بولغان قورقۇنچلۇق ۋابا كىسىلىنى ساقايتقانلىقى بايان ، كهشىپ قىلىپ

: تومىدا يهنه مۇنداق تهسۋىرىي پاكىتالر يېزىلغان- 22شۇ كىتابنىڭ . قىلىنغان

-له نا، ئۆيگه قايتىۋاتسام قوشنامنىڭ ئوغلى بهشى قاتتىق ئاغرىپ: "رىن زىجاۋ دىگهن كىشى ئىيتىدۇ

يېنىدىكى ئۇستىرا بىلهن بالىنىڭ پىشانىسىنى ، بىر ئۇيغۇر تېۋىپ كىلىپ، پهرياد ئىچىده يېتىپ قاپتۇ

قۇرت بىرئاز ھهرىكهت قىلىپ . ھىلىقى قۇرت قاتتىق تاشتهك ئىدى. بىر كىچىك قۇرتنى ئېلىۋهتتى، يېرىپ

."بالىمۇ دهرھال ساقايدى. ئۇزۇن ئوتمهي ئۆلۇپ قالدى، تۇرۇپ

پىڭچياڭ ئهگمىسى يېنىدا بىر كىشىنىڭ ئېتى قورسىقى كۆپۇپ : "شۇسۇ دىگهن كىشى ئىيتىدۇيهنه شيا

ھايال ، ئاتنىڭ پۇتىدىن بىر نىمىنى كىسىۋهتتى، ده-بىر ئۇيغۇر دوختۇر كهلدى . يېتىپ قالغانىكهن

..."بولماي ئات ئورنىدىن تۇرۇپ كهتتى

:اكىتالر نهقىل كهلتۇرۇلگهنيۇئهن سۇاللىسى تهزكىرىلىرىده يهنه مۇنداق تارىخىي پ

ئىچكىرىگه كىلىپ تىجارهت قىلىدىغان بىرنهچچه مىڭ سودىگهرلهر قاتارىدا ئۇيغۇر تېۋىپلىرىمۇ كۆپ ...

ئۇالر بېيجىڭ قاتارلىق جايالردا نۇرغۇن دورىخانىالرنى ئاچقان ۋه داۋاالش ئورگانلىرىنىمۇ . ئىدى




35

ئهزالىرىدىن ياسالغان قىممهتلىك دورىالر بار بۇ دورىخانىالردا سېرىق قۇيرۇقلۇق جهرهننىڭ . قۇرغان

ياز كۇنلىرى . سوغۇق يهلنى ھهيدهش خۇسۇسىيىتىگه ئىگه ئىدى، بۇ دورىالر ئادهمنى سهمرىتىش. ئىدى

بولۇپمۇ ئۆپكه ، ئادهم ئورگانىزمىنى، قىمىز بولسا قىرىلىقنى كهتكۇزۇپ، دورىخانىالردا قىمىزمۇ سېتىالتتى

يۇقىرىدىكى پاكىتالر چاغاتاي زامانىسىدىكى .سىيىتىگه ئىگه ئىدىبىلهن يۇرهكنى ياشارتىش خۇسۇ

ئۇيغۇر مائارىپىنىڭ ئهينى زامان شارائىتىدا ئىختىساسلىق كىشىلهرنى قانچىلىك يىتىشتۇرگهنلىكىنىڭ

.بىر تهرىپى

ڭ بىلىم يۇرتىنى" مهسئۇدىيه"شۇنىڭ بىلهن بىلله بىز چاغاتاي مائارىپىنىڭ يادروسى بولغان قهشقهردىكى

كىيىنكى ئهۋالدالر ئۇچۇن يهتكۇزگهن مىراس مېۋىلىرىنى يهنىمۇ ئىچكىرىلهپ ئۈگىنىپ كۆرىدىغان

.ئۇنىڭ پارالق نهمۇنىلىرى كۆز ئالدىمىزدا تىخىمۇ جانلىق نامايهن بولىدۇ، بولساق

ىغا بىلىم يۇرت" مهسئۇدىيه"بىز يۇقىرىدا قهيت قىلىپ ئۆتكىنىمىزدهك تۇرلۇك جايالردىن مىڭلىغان تالىپالر

بهزىلىرى باالساغۇن ۋه قىپچاق ، بۇالرنىڭ بهزىلىرى كهشمىر ۋه الھۇردىن. كىلىپ بىلىم ئاالتتى

يېزىالردىن ۋه ئىلى دهريا -بهزىلىرى خۇراساندىن ھهم تارىم بويلىرىدىكى تۇرلۇك شهھهر ، دالىلىرىدىن

كىشىلهر ئاتاقلىق ئوقۇش پۇتتۇرگهنلهر ئىچىده نۇرغۇن . ۋادىسىدىن كىلىپ مهكتهپته قونۇپ ئوقۇيتتى

ئۇالرنىڭ ئىچىده . تۇرلۇك جايالردا ئوقۇتقۇچىلىق قىالتتى، شائىر ۋه ئالىمالردىن بولۇپ تونۇلۇپ

خۇراساندا ئوقۇتقۇچى بولۇپ ئىشلىگهن ۋه پۇتۇن ئۆمرىنى مائارىپ ئۇچۇن بېغىشالپ چوڭ نهتىجه

سهئىد قهشقهرى . الر بارمهۋالنا ئهبهيدۇلال لۇتفى قاتارلىق، بىلهن ئابروي قازانغان سهئىد قهشقهرى

مهشھۇر پارس شائىرى . كۆپ ئالىمالرنى يىتىشتۇرگهن، خۇراساندا ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچه ئىشلهپ

.مۇ سهئىد قهشقهرىنىڭ شاگىرتلىرىدىن بىرى ئىدى) 1492 - 1414(ئابدۇراھمان جامى

وڭ تهسىر چاغاتاي ئهۋالدلىرىنىڭ ئاخىرقى مهزگىللىرىده ئۇيغۇر مائارىپى ئۇچۇن ئىنتايىن چ

بىلهن ئهلىشىر ) يىلالر- 1465 - 1366(كورسهتكهن مهرىپهتپهرۋهر يازغۇچى مهۋالنا ئهبهيدۇلال لۇتفى

.مائارىپ تارىخىمىزدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ) يىلالر- 1501 - 1441(ناۋايى

ى شۇڭا كىشىلهر ئۇن. يهنه نوپۇزلۇق مائارىپچى ئىدى، لۇتفى ئىستىداتلىق يازغۇچى بولۇپال قالماي

ئهلىشىر . دهپ قوش ئۇنۋان بىلهن ھۆرمهتلهيتتى" تهۋهرۇك زات، ئهزىز"ھهم " پاساھهتلىك ئهدىپ"

.دهپ مهدھىيلىگهن" تهۋهرۇك ئۇستاز"ۋه ) سۆز پادىشاھى" (مهلىكۇل كاالم"ناۋايى ئۇنى

يات ئهدهبى؛ چوڭ مهكتهپلهرده لىكسىيه سۆزلىگهن، لۇتفى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ نۇرغۇن جايلىرىغا بېرىپ

. دىن ئارتۇق ئهسهر يازغان20ئۇ . ئهرهب تىل گرامماتىكىسىدىن دهرس ئۆتكهن، پارس، نهزهرىيىسى

ناملىق داستانى ئۇيغۇر ئهدهبىي تىلىغا " گۇل ۋه نورۇز" مىسرادىن ئارتۇق كىلىدىغان 2400ئۇنىڭ

لى سىستېمىسىدىكى لۇتفىنىڭ پارس تىلىدا يازغان شېئىرىي ئهسهرلىرى ئىران تى. ئاساس تىكلهپ بهرگهن




36

ھهققىده ) ئاقساق تومۇر(لۇتفى يهنه مهشھۇر تومۇرلهڭ . خهلقلهر ئىچىدىمۇ چوڭ شوھرهت قازانغان

.ناملىق ئهسهرنى پارسچىدىن ئۇيغۇرچىغا تهرجىمه قىلغان" زهپهرنامه"يېزىلغان

ىر كورسهتكهن ئاتاقلىق شائىر ئهلىشىر ناۋايى بولسا ئۇيغۇر مائارىپى ۋه شېئىرىيىتىگه چوڭقۇر تهس

مۇقامنىڭ مۇتلهق 12 - ئۇيغۇر خهلقىنىڭ كالسسىك مۇزىكىسى ، مۇتهپهككۇر ۋه كالسسىك يازغۇچى

.كۆپ ساندىكى مۇقام كۇيلىرى ئهلىشىر ناۋايىنىڭ شېئىر تېكستلىرىگه سېلىنغان

هسمىي ناملىق دهرسلىك كىتاب ئۇيغۇر مهكتهپلىرىده ر" ناۋايى "- ناۋايىنىڭ تالالنغان شېئىرالر توپلىمى

قاتارلىق يىرىك " چاھار دىۋان"ھهم " خهمىسه ناۋايى"ناۋايىنىڭ . ئوقۇشلۇق بولۇپ كهلگهنىدى

ئۇ بۇ . شۇنىڭدهك يهنه بىر قانچه پهلسهپىۋى ئهسهرلىرى بار، داستان ھهم شېئىىرىي ئهسهرلىرى

كنى ۋه ئهمگه، ئادالهتپهرۋهرلىكنى كۇيلىگهن، ھهققانىيهتنى، مهرىپهتنى- ئهسهرلىرىده ئىلىم

.ئهمگهكچى خهلقنى مهدھىيىلىگهنىدى

مىھنىتىنى - ناملىق ئهسىرىده ئوقۇتقۇچىالرنىڭ ئهجىر " مهھبۇبۇل قۇلۇپ"ئهلىشىر ناۋايى ئۆزىنىڭ

:يۇقىرى باھاالپ مۇنداق يازىدۇ

بالىالرغا تهربىيه . ئوقۇتقۇچى يۇمران بالىالرنى جاپالىق ئهمگىكى ئارقىلىق ئۆزىگه رام قىلىدۇ"

ئهدهب ، ئۇالر بهڭباش بالىالرنى تۇزهشته. ئۇالرنىڭ تىلى ئېرىگهن قوغۇشۇنغا ئوخشايدۇسىڭدۇرۇشته

. شۇڭا ئوقۇتقۇچىالرنىڭ ئوقۇغۇچىالردا ھهققى ئىنتايىن كۆپ. ئهجىر چىكىدۇ، ئوگىتىشته نۇرغۇن جاپا

غىنى ئوقۇتقۇچىسىغا قۇللۇق قىل، ئۇ، شهيخۇلئىسالم ياكى قازى بولسۇن، ئهگهر ئوقۇغۇچى كىيىن پادىشاھ

..."چۇنكى ئۇنىڭدىن ئۇستازى رازى بولسا تهڭرى رازى بولىدۇ. خوپ

،ھهق يولىدا كىم ساڭا بىر ھهرپ ئوقۇتمىش رهنج ئىله

.ئهيلىمهك بولماس ئۇنىڭ ھهققىن ئادا يۇزگهنچ ئىله

ئهلشىر ناۋايى ) (ساڭا بىر ھهرپ ئۆگهتكهن ئۇستازنىڭ ھهققىنى يۇز تىلال بهرىپمۇ ئادا قىاللمايسهن(

) بهت- 113" مهھبۇبۇل قۇلۇپ"

: مهرىپهت توغرىسىدا يهنه مۇنداق دىگهنىدى- ناۋايى ئىلىم

،ئىلىمدىن ئارى ئۇلۇسنىڭ ھۇدكامهسى

. جهھىد ئۆتكهن جاھان ئهلالمىسى-ئورگۇنۇرگه جىد

:ناۋايى خهلقپهرۋهرلىك توغرىسىدا مۇنداق يازىدۇ

،يۇز جاپا قىلسا ماڭا بىر قهتله پهرياد ئهيلهرهم

.هلگه قىلسا بىر جاپا يۇز قهتله پهرياد ئهيلهرهمئ




37

كىشىلهر ، ئهلىشىر ناۋايىنىڭ دېداكتىك مهزمۇنىدىكى ھېكمهتلىك شېئىرلىرى ئىنتايىن كۆپ بولۇپ

:قهلبىگه چوڭقۇر تهسىر كۆرسهتكهن

،توقلۇق ھىرسىن كوڭۇلدىن يوق قىل

.بىر ئاچنى توق قىل، ئۆزۇڭ ئاچ بولۇپ

.ىبادۇرلىباس ھهر نهچچىكىم ز

.كىيگىنىڭدىن كهيدۇرگىنىڭ ئهالدۇر

،كۆيدى، چىراغىنى ھهق ياندۇردى

.ساقىلى كۆيدى، ئۇنى كىم پۇپ دهدى

) مهنىلهر خهزىنىسى" (خازانىئۇل مهئانى" خىل لىرىك ژانىردىن تهركىب تاپقان 16ئهلىشىر ناۋايىنىڭ

رچه شېئىرنى ئۆز ئىچىگه ئالغان پا3130 مىسرالىق 803 مىڭ 48ناملىق شېىئىرىي ئهسهرلهر توپلىمى

يهنه بهش . دىن ئىبارهت غايهت چوڭ ھهجىملىك يىرىك ئهسهردۇر") چاھار دىۋان("تۆت چوڭ دىۋان

ناملىق ئهسىرى ئارقىلىق ئهلىشىر ناۋايى مول " خهمسه ناۋايى"چوڭ داستاندىن تهركىب تاپقان

هسهرلىرى ئهسىرلهردىن بۇيان ئۇيغۇر ئۇنىڭ بۇ ئ. ھوسۇللۇق ئىجادىيهت نهمۇنىسى بولۇپ قالغانىدى

تهربىيه دهرسلىكى بولۇپ -بهلكى ئىجتىمائىي ئهخالق ۋه تهلىم ، ئهدهبىيات دهرسلىكى بولۇپال قالماي

.كهلدى

سهئىدىيه خانلىقى دهۋرىده ئۇيغۇر مائارىپىباب - 7

بىر قىسمى تۇغلۇق . ئهسىرنىڭ باشلىرىدا چاغاتاي ئۇرۇقى ئىچىده جىددىي پارچىلىنىش يۇز بهردى- 14

بۇالرنى ئىقرابانچۇق ياكى ). 1(ئىسالم دىنىغا كىردى ) مىڭ كىشى300(تۆمۇرخان يىتهكچىلىكىده

سوزى ئهنه شۇ " قالماق. "دهپ ئاتاشتى" قالغانالر"ئىسالم دىنىغا كىرمىگهنلهرنى ، "يانغانالر"

.كىيىنكى سۆزنىڭ ئۆزگهرگهن ۋارىيانتى

كورسىتىشى ئارقىسىدا چاغاتاي ئهۋالدىنىڭ كۆپ قىسمى ئۇيغۇر مائارىپىنىڭ كۇچلۇك تهسىر

ئارىدىكى ئۇزۇنغىچه داۋام قىلغان ۋهيرانچىلىقتا خاراپ بولغان مائارىپ ۋه . ئۇيغۇرلىشىپ كهتكهنىدى




38

. دهۋرىده قايتا گۇللهندى) يىلالر- 1678 - 1514(سهنئهت يهكهن مهركهز قىلىنغان سهئىدىيه ھانلىقى

مائارىپ ۋه سهنئهتنىڭ گۇللىنىشى ئۇچۇن بىرقهدهر تىنچ مۇھىت -ي چۇنكى بۇ دهۋرده مهدهنى

سهئىدىيه خانلىقىنىڭ تهسىس قىلغۇچىسى خوجا باتۇر سۇلتان سهئىد ۋه ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى . يارىتىلدى

ئوتتۇرا ۋه ، شۇڭا بۇ دهۋرده يۇقىرى دهرىجىلىك مهدرىسه. مهرىپهتپهرۋهر ئالىم ۋه ئهدىبلهردىن ئىدى

بۇ چاغدا ، بهزى مهنبهلهرگه ئاساسالنغاندا(مۇزىكا مهكتهپلىرى ، ىجىلىك مهكتهپلهرباشالنغۇچ دهر

، مهدرىسى" مىرزا ھهيدهر" يىلى قۇرۇلغان - 1522. كه يهتكهن2263قۇرۇلغان مهكتهپلهر جهمئىي

ناملىق مهدرىسه شۇ چاغدىكى ئالىي بىلىم يۇرتلىرى " ساقىيه" يىلى قۇرۇلغان مهشھۇر - 1630

-ئهدىب ، تارىخشۇناسالر، مۇزىكاشۇناسالر، ئوقۇتقۇچىالر، قۇرۇلۇپ نۇرغۇن ئالىمالر) تتىھىسابلىنا

ھهربىي " (سىپاھىيه"بۇ دهۋرده ، بۇنىڭدىن باشقا. بىناكارلىق ماھىرلىرى تىز يىتىشىپ چىقتى، يازغۇچىالر

" اتئايىنهئى ساپار"ۋه ) چېگرا ساۋاتى" (ھودۇدىيه"، )تىببىي مهكتهپ" (شىپاھىيه"، )مهكتهپ

ئۇيغۇر كالسسىك مۇزىكىسىنىڭ . قاتارلىق كهسپىي مهكتهپلهرمۇ تهسىس قىلىندى) ئهلچىلهر ئهينىكى(

بولۇپمۇ بۇ دهۋردىكى مائارىپنىڭ ئهڭ چوڭ ۋه مهشھۇر ۋهكىلى . ئاساسى مۇشۇ چاغدا مهيدانغا كهلدى

ىق شۇ چاغدىكى قهشقهر ۋه يهكهن خانل) يىلالر- 1570 - 1510(سۇلتان ئابدۇرهشىدخان

ئاتاقلىق تارىخچى مولال . مهدرىسلىرىده ياخشى تهلىم ئالغان ئىقتىدارلىق ئالىم ۋه سىياسهتچى ئىدى

پارسچه بىلىدىغان تىلشۇناس ۋه ماھىر ، ئهرهب، پازىل شائىر، ئالىم"موسا سايرامى ئۇنى

ئۇ ئالىمالرنىڭ : "ناملىق ئهسهرده" تارىخىي رهشىدى. "دهپ تهرىپلىگهن..." مۇزىكاشۇناس

، ئۇد، راۋاب، تهمبۇر، قالۇن، ساتا، دۇتار، چارتار، ئۇ. مۇزىكا ئىلمىنىڭ مۇسهننىفى، ىمايىچىسىھ

تۇركچه شېئىر يازااليدىغان كامىل شائىر ، ئۇ ماھىر خهتتات ۋه پارسچه. غىجهكلهرنى ياخشى چاالتتى

ىرخان قهد، مىرزا ھهيدهر قهشقهرى، شۇڭا بۇ دهۋرده ئاماننىساخان. دهپ تهرىپلهنگهن" ئىدى

ئايازى قاتارلىق نۇرغۇن تاالنتلىق مهرىپهتپهرۋهر ، مىرزا مىرهك چالىش، مهۋالنا خۇلقى، يهركهندى

.كىشىلهر يىتىلىپ چىققانىدى

سهئىدىيه دهۋرى مائارىپىنىڭ يهنه بىر ئاالھىدىلىكى ھۆسنخهتشۇناسلىقنىڭ كۆپ دهرىجىده تهرهققىي

ئۇالر . هرنى ھوسنخهت بىلهن يېزىش تهلهپ قىلىناتتىنادىر ئهسهرل، دهرسلىك كىتاب. قىلغانلىقى بولدى

مۇنار تاملىرى كۆزنى ، گۇمبهز، مهدرىسه، قهبره تاشلىرى، تامغا، مۇھۇر. دهپ ئاتىالتتى" خهتتات"

ئىچىگه نهقىش ، گۇل چىقىرىپ. چاقنىتىپ تۇرىدىغان ھۆسنخهتلهر بىلهن بىزىلهتتى ۋه نهقىشلىنهتتى

.كوركهملىكىنى ئاشۇراتتى، لهر ئىمارهتكه سىن كىرگۇزۇپشهكلى بىلهن قوندۇرۇلغان ھۆسنخهت

شۇنىڭ ئۇچۇن . ئهينى زاماندا خهتتاتلىق سهنئىتىنى بىلمىگهن كىشىلهر تولۇق بىلىملىك ھىسابالنمايتتى

.ھوسنخهت ئىلمى خانلىق مهدرىسلهرنىڭ ئاساسىي دهرسلىرى قاتارىدا ئۈگىتىلهتتى




39

مۇشۇ ئهنئهنىۋى پائالىيهتلهر ، تلىرى ئهڭ گۇللهنگهن بولۇپپائالىيه" نورۇز"سهئىدىيه دهۋرىده يهنه

نورۇز پائالىيهتلىرى . تهربىيه كهڭ يۇرگۇزۇلهتتى-ئارقىلىق ئىجتىمائىي تهنتهربىيه ۋه ئىجتىمائىي تهلىم

، "مۇشائىره كهچىلىكى"، "ھهپته ساالم"، "نورۇز چېيى: "رهڭگارهڭ تۇرلهرنى ئوز ئىچىگه ئاالتتى

چهۋاندازالرنىڭ ئات "، "نورۇزلۇق مۇنبىرى"، "نورۇز مهشرىپى"، "وشاقلىرى ق-نورۇز ناخشا "

ۋه " چاقپهلهك ئويناش"، "ئهلنهغمه مۇنبىرى"، "چېلىشىش"، "ئوغالق تارتىشىش"، "بهيگىسى

.باشقىالر

-ئاتا . يىڭى ئوقۇش مهۋسۇمىنىڭ دهرسىنى باشاليتتى، دىن كىيىن" نورۇز بايرىمى"سهئىدىيه مائارىپى

ئهردهم بىلهن تۆۋهندىكى سۆزنى - الىلىرىنى يىتلهپ مۇئهللىملهرنىڭ ئالدىغا بىرىپ ئهدهب ئانىالر ب

:بهجا كهلتۇرهتتى

ئىقبالى - بهختى ؛ دىن) بىز( ئانا - ئۇستىخىنى ئاتا ، پهرزهنتىمىزنىڭ جېنى تهڭرىمىزدىن"

..."ئۇستازىدىن

مۇئهللىم جاۋابهن . تاپشۇراتتى ئانىالر مۇشۇ تهرىزده ئۆزىنىڭ پهرزهنتىلىرىنى مهكتهپكه-ئاتا

:تۆۋهندىكى مۇشائىرهنى بايان قىلىپ بالىنى قوبۇل قىلىپ ئاالتتى

،مهرىپهت چىرىغى دىلىنى ئاچقاي"

..."مهرىپهت ئاچقۇچى تىلىنى ئاچقاي

- مۇشۇنداق رهسمىيهت ئارقىلىق ئوقۇغۇچى قوبۇل قىلىش سهئىدىيه مهكتهپلىرىنىڭ مائارىپ نىزام

.قائىدىسى ئىدى

الر ۋه نوپۇزلۇق جامائهت ئهربابلىرى سۆزگه چىقىپ ) ناتىق(ده مهلۇماتلىق ۋائىز " نورۇزلۇق مۇنبىرى"

پات -بۇنداق ئۇسۇل مهكتهپلهردىمۇ پات . تهربىيه ئېلىپ باراتتى- نهسىھهتلهر ئارقىلىق تهلىم -پهندى

:ئۇنىڭ مهزمۇنىنىڭ مۇھىم نۇقتىلىرى تۆۋهندىكىچه. بولۇپ تۇراتتى

.ئىلىم ۋه ساداقهت سۇپهتلىرى يىتىشكهن كىشى مهرت بوالاليدۇ، ده سهخىيلىقئوزى

. قازانى راھهت بىل- ھهققانىيهت ئۇچۇن كهلگهن باال

.خهلق پايدىسى ئۇچۇن ئۆزۇڭنىڭ زىيىنىغا رازى بول

.زىياده مۇبالىغه ۋه مهدھىيىچىلىك شائىرنى يالغانچىلىققا باشاليدۇ

.ى ئۆزۇڭ شۇنچه قۇللۇق ئورنىغا چۇشۇپ خورلىنىسهن مۇبالىغه ئۆرلىگهنسىر-مهدھىيه

.ئالمىنىڭ قىزارغىنى ياخشى، ئادهمنىڭ سىنالغىنى

.قازى خاپا بولغان كۇنى ئىشىكى ئالدىغا بارما




40

.خالىمىغان ئىشىڭنى كىشىگه تاڭما

.ئاچچىقىڭنى ئاشكارىلىماسلىققا ئادهت قىل

.نى ئىسراپ قىلمانادان ۋه جاھىل بىلهن مۇنازىرىلىشىمهن دهپ ۋاقتىڭ

.مۇناپىققا ياخشىلىق قىلىش ياخشىلىقنى زايه قىلىشتۇر

.قورقما، كىشى دۇشمهن بولىمهن دىسه، كىشىگه دۇشمهن بولما

.چۇنكى ئۇنىڭ قهلبىده ساختا دوستلۇق ئورۇن ئالغان، سهۋهبسىز تهتۇر قارىغان دوستۇڭغا ئۆزره ئىيتما

.شىمهنىسىز سوھبهتداشلىقتىن تهنھا خىيال ياخ

.يېرىم دوستۇڭغا سىر بهرمه

.بۇگۇنكى مىھنهت ئهتىنىڭ راھىتى

. بهختسىزلىكنىڭ ئاالمىتى- ھورۇنلۇق

. مىقدارىنى خهلق ئۆلچهيدۇ- ئۇنىڭ ۋهزنى ، كىشى ئۆزى ئۇچۇن گۇۋاھچىلىقتىن ئۆتهلمهيدۇ

.كۇچۇڭ يهتمهس ئىشقا ئېسىلما، ئهقلىڭ يهتمهس سۆزنى قىلما

.كىشى بىچارىلىككه رازى بولغانلىقتۇر ھۇنهر ئوگهنمىگهن -ئىلىم

. سۇكۇت- تهلۋىگه بېرىلىدىغان ياخشى جاۋاب

ئانىسىغا قانداق قىلغانلىقىنى - ئۆز پهرزهنتىدىن ھۆرمهت تهلهپ قىلغۇچى كىشى ئاۋۋال ئۆزىمۇ ئاتا

.كۆز ئالدىغا كهلتۇرسۇن

ھۇنهرگه ماھىر -بىلىم ، مهس دۇنيالىق قىلىپ قويۇش ئه- ئانىنىڭ قهرزى پهرزهنتلىرىنى مال -ئاتا

.قىلىپ قويۇشتا


" ۋهلىيه"تۇغلۇق تۆمۇرخان ئۆزىنىڭ پىر ئۇستازى مهۋالنا ئهرشىدىننىڭ كۇچادا تهسىس قىلغان ) 1(

بۇ مهدرىسه ئۆز زامانىسىدا كاتتا مهكتهپ بولۇپ . مهدرىسىگه نۇرغۇن ئىقتىساد ئاجرىتىپ بهرگهن

.شۆھرهت تاپقانىدى

ده تۇنجۇقتۇرۇۋىتىلگهن مائارىپ" چىراغسىز جاھالهت ئهسىرى"باب - 8

- 1626(سهئىدىيه خانلىقى دهۋرىده پهيدا بولغان مۇتهئهسسىپ ئىشان ھىدايىتۇلال خوجا ، بىراق...

سهئىدىيه خانلىقىنىڭ تهرهققيپهرۋهر ، جاھالهتنى تهرغىب قىلىپ، قاتارلىقالر تهركىدۇنيالىقنى) 1694




41

داالي ، يىلى كهشمىر ئارقىلىق تىبهتكه ئۆتۇپ- 1677ئاخىر . قارشى چىقتىسىياسىتىگه ئاشكارا

، داالي الما جۇڭغار گېنىرالى غالدانغا خهت يېزىپ. شىكايهت ئوقۇدى- ئهرز ، المانىڭ ئالدىغا بېرىپ

. مىڭ كىشىلىك قوشۇننى قهشقهرگه ئهۋهتىشنى تاپشۇردى12ھىدايىتۇلال خوجىغا ياردهم بىرىش ئۇچۇن

ھهزرىتى "نهتىجىده ھىدايىتۇلال خوجا . ىدىكى جهڭده سهئىدىيه قوشۇنلىرى يىڭىلىپ قالدىتۇمهن بوي

، دىگهن ئۇنۋان بىلهن قورچاق ۋاڭ بولۇۋالدى ۋه سوپىزمنى كۇچىنىڭ بارىچه تهرغىپ قىلىپ" ئاپئاق

پى شۇنىڭ بىلهن ئۇيغۇر مائارى. ئىچىده قالدۇردى" چىراغسىز جاھالهت ئهسىرى"ئۇيغۇر جهمئىيىتىنى

، جۇغراپىيه پهنلىرىنى ئوگىنىشنى ئۇ، ماتهماتىكا، تارىخ، ئاسترونومىيه، پهلسهپه. تۇنجۇقتۇرۇۋىتىلدى

، پانىلىق ناساراغا مهنسۇپ"، دهپ جار سېلىپ مهنئى قىلدى" جهدىتلىق"، "پهرهڭلهرنىڭ سېھرىسى"

ى مائارىپى تىز دهل شۇ چاغدا دۇنيانىڭ يىڭ، ھالبۇكى. دهپ چۇقان كۆتۇردى" بىزگه قىيامهتلىك

بهس بىلهن ئالىي ئۇنىۋېرسىتېتالرنى قۇرۇشماقتا - بهس ) 1" (ناسارا پهرهڭلىرى. "راۋاجالنماقتا ئىدى

، كۇاللىرىنى كىيىشىۋېلىپ- ئهكسىچه جهندى ، ھىدايىتۇلال خوجىنىڭ سوپى دهرۋىشلىرى بولسا. ئىدى

، ھهرهم ئىچىده تۇتۇلۇپ قىزالر-خوتۇن . ھهممىال جايدا تهركىدۇنيالىقنى تهشهببۇس قىلىشاتتى

بۇ خىل روھىي كىشهنلهرگه قارشى خهلق ئىچىدىكى تهرهققىيپهرۋهر . ئهركىنلىكتىن مهھرۇم قىلىناتتى

خهلق ئىچىده جاھىل سوپىالر گۇرۇھىنى مهسخىره . كىشىلهر تۇرلۇك ئۇسۇلالر بىلهن نارازىلىق بىلدۇرهتتى

:مهسىلهن. شېئىرالر پهيدا بولغانىدى- قىلىدىغان قوشاق

،نىڭ نهمىشى" قۇ"، قولۇڭدا دالۋىيىڭ بولسا

.نىڭ نهمىشى" ھۇ"، دىلىڭدا ئىمانىڭ بولسا

ئىشانالرنىڭ جاھالهتته قالدۇرۇش ۋه نادانالشتۇرۇش ئاقىۋهتلىرىدىن پايدىالنغان چىڭ - سوپى

ئۆزلىرى ئۇچۇن پهقهت ، سۇاللىسىنىڭ ئهمهلدارلىرى كىيىنرهك شوتاڭ مهكتهپلىرىنى تهسىس قىلىپ

شوتاڭ مهكتهپلىرىگه مهجبۇرىي ئېلىنغان مىللىي . الرنى تهييارالشنى مهقسهت قىلدى) تۇڭچى(ماچ تىل

غورۇرى دهپسهنده ، ھۆرمىتى- ئۇالرنىڭ ئىززهت ، ئوقۇغۇچىالر ئىغىر جىسمانىي ئازاپ چىكهتتى

، تهقىئۇالرغا بېشىغا سهككىز قىرلىق. ئۇالرنىڭ مىللىي كىيىم كىيىشىگه يول قويۇلمىغانىدى، قىلىناتتى

تهقى ئۇستىده قۇببۇ شهكىللىك قىزىل مارجان پۆپۇك بىكىتىلگهن ھهمده ئۇچىسىغا سېرىق زهي تۇتۇلغان

قارا لهمبۇقتىن ئۇچىغا جۇال ئۆرۇپ ئۇالنغان بىر ئۇزۇن ، ۋه قارا ئىزمه تۇگۇلگهن قۇيازى كىيگۇزۇلهتتى

هپلىرىده ئوقۇيدىغان مىللىي مانا بۇ شوتاڭ مهكت. يالغان ئۆرۇمه چاچ قۇيرۇقىغىچه تىگىپ تۇراتتى

شۇنىڭ ئۇچۇن بۇ دهۋرى ئۇيغۇر مائارىپى تارىخىدا . ئوقۇغۇچىالرنىڭ مانجۇچه ئوبرازى ئىدى




42

.زۇلمهتلىك دهۋر ھىسابلىنىدۇ

ده ئۇيغۇر كالسسىك مائارىپى " چىراغسىز جاھالهت ئهسىرى"مۇشۇ زۇلمهتلىك ۋه ، دىمهك

پ تاشالنغىنى ئۇچۇن ئۇيغۇر جهمئىيىتىده مىسلى ئۇنىڭ نۇرلۇق شاملىرى ئۆچۇرۇ، تۇنجۇقتۇرۇلۇپ

چىڭ ، سوپىزم نادانالشتۇرۇشنىڭ قورالى بولسا. كۆرۇلمىگهن نادانلىق ۋه قۇللۇق ھۆكۇم سۇردى

.سۇاللىسىنىڭ ھۆكۇمرانلىرى قۇلالشتۇرۇشنىڭ ئامىلى بولدى


. ياۋروپا مهملىكهتلىرىنى كۆزده تۇتىدۇ- " ناسارا پهرهڭلىرى) "1(

يېڭى مهكتهپ مائارىپىنىڭ باشلىنىش تارىخى باب - 9

يۇقىرىدىكى سېلىشتۇرما ئارقىلىق بىزگه مهلۇم ، )لېنىن. ئى. ۋ" (ئۆتمۇشنى ئۇنتۇش جىنايهت"

يىللېرىدىمۇ تهڭرىتاغنىڭ شىمالى ۋه جهنۇبىدا يهنىال ئېغىر - 80 ئهسىرنىڭ - 19تاكى ، بولىدۇكى

تهكلىماكان ۋادىسىدا پارالق مهرىپهت شامى بولۇپ يانغان پۇتۇن، جاھالهت ھۆكۇم سۇرمهكته ئىدى

قهشقهردهك مهرىپهت مهركهزلىرىده ئهينى زاماندىكى ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مهھمۇت قهشقهرى ۋه

بىلىم يۇرتى ۋه كىيىنرهك " ساجىئه"يۇسۇپ خاس ھاجىپتهك مۇتهپهككۇر زاتالرنى يىتىشتۇرگهن مهشھۇر

مائارىپ -بىلىم يۇرتىنىڭ ئىلىم " مهسئۇدىيه"را ئاسىيادا داڭقى چىققان نۇرغۇن ئالىملىرى بىلهن ئوتتۇ

دهل شۇ چاغدا دۇنيانىڭ . شاملىرى ئاللىقاچان ئۆچۇپ پۇتۇن تارىم ۋادىسى زۇلمهت ئىچىده قالغانىدى

يىڭى تېخنىكا ۋه يىڭى مائارىپ جۇش ئۇرۇپ جاھاننى ، ياۋروپا ئهللىرىده بولسا-ئىككىنچى بىر چىتى

يىللىرى جىمىس ۋات تهرىپىدىن كهشىپ قىلىنغان پار - 1770. لىگه كهلتۇرۇشكه باشلىغانىدىزىلزى

يىلى - 1805، يىلى فولتۇن تهرىپىدىن ئىختىرا قىلىنغان ئوكيان پاراخوتى- 1804، ماشىنىسى

، ىئېنىرگىيىس) ئېلىكتىر(فارادى ئاساس سالغان توك ، سهتىۋىنىس كهشىپ قىلغان پويىز ۋه تۆمۇر يول

ئۇكا رهيت تهرىپىدىن كهشىپ قىلىنغان ئايروپىالن ۋه باشقىالر شهرقتىكى غاپىلالر - يىلى ئاكا - 1902

- ئهينى زاماندىكى يىڭى تىخنىكا كهشپىياتلىرىغا ئهگىشىپ تۇرلۇك . دۇنياسىنى ھهيران قالدۇردى

. فابرىكىالر ياۋروپا قۇرۇقلۇقىدا قهد كۆتۇرۇشكه باشلىدى-تۇمهن زاۋۇت

كى مۇشۇ تهرهققىياتنىڭ ئويغىتىشى ئارقىسىدا بهزى ئىسالم ئۆلىمالىرىنىڭ ۋه تهرهققىياتپهرۋهر غهربتى

ئۇالردىن بىرى ئويغىنىش توغرىسىدا . دۇنياغا نهزهر سېلىشقا مهجبۇر بولدى، كىشلهرنىڭ كۆزى ئېچىلىپ




43

:خىتاب قىلىپ مۇنداق يازغانىدى

،ئهتراپىڭغا باق... ئى ئاداش بىر! قوپ

! كورهرسهن ئويلىغىن ئۇزاقنه... باق

،سۇدا كهلۇرلهر، ھاۋادا، يهرده

!...ياۋروپالىقالردىن ئال ئهمدى ساۋاق

بۇ يىڭى . ئوتتۇرا ئاسىيادا يىڭى مهكتهپ مائارىپى مۇشۇنداق خىتاب ۋه ئىھتىياج ئاستىدا باشالندى

هڭ يىرىك نىڭ شهرقتىكى ئ" ئۇسۇلى جهدىت. "دهپ ئاتالدى" ئۇسۇلى جهدىت"مهكتهپ مائارىپى

ئۇ شهرق مۇسۇلمانلىرى ، بولۇپ) 1897 - 1838(ۋهكىلى ۋه تهشهببۇسكارى جامالىدىن ئاپغانى

جاھانگىرلىككه قارشى تۇرۇش ۋه ئىسالمىيهتنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئىسالھات ئېلىپ بېرىشنى ، بىرلىشىپ

لغا قويۇشنى يو) نى" ئۇسۇلى جهدىت("بۇ ئىسالھات يىڭى مهكتهپ مائارىپىنى . تهشهببۇس قىلغانىدى

نىڭ ئۇيغۇرالر ئىچىدىكى مۇھىم تهشهببۇسكارلىرى ۋه تهسىس " ئۇسۇلى جهدىت. "ئوز ئىچىگه ئاالتتى

، ئابدۇقادىر دامولال قهشقهرى، باھاۋىدىن مۇساباي، قىلغۇچىلىرى ئاتۇش ۋه ئىلىدا ھۇسهيىن مۇساباي

.ارلىقالر ئىدىكۇچادا ھامىت ھاجى قات، تۇرپان ئاستانىدا مهخسۇت مۇھىتى؛ تاش ئاخۇنۇم

شۇنداقال بهزىلىرى ، بۇالرنىڭ بهزىلىرى يىڭىدىن بىخ ئۇرۇپ چىققان مىللىي سانائهتنىڭ تىپىك ۋهكىلى

. جاھالهتكه قارشى كۆكرهك كىرىپ مهيدانغا چىقتى، يىڭى مائارىپنىڭ ئاساسلىق تهرغىباتچىسى بولۇپ

يهنه بهزىلىرى كىچىك ، ه پارژغىچهبهزىلىرى گېرمانىيه ۋ، فىنالندىيىگىچه، بهزىلىرى ھهتتا پېتىربۇرگ

ئاسىيا ۋه ئهرهب دۇنياسىغىچه ئارىالپ يۇرۇپ دۇنيانىڭ ئهينى زاماندىكى تهرهققىيات مهنزىرىسىنى

، ئۇالر ۋهتهنگه قايتىپ كهلگهندىن كىيىن بىر تهرهپتىن سانائهتنى تۇتسا. ئۆز كۆزلىرى بىلهن كۈزهتتى

.لىدا جىددىي كۇرهش قىلدىبىر تهرهپتىن يىڭى مائارىپقا ئاساس سېلىش يو

ماركىلىق سانائهت شىركىتى " دوالق" ئۇكا گېرمانىيىنىڭ - باۋۇدۇن ئاكا ، يىلى ھۇسهيىن- 1907

تاش ئاخۇن يهكهنده سهرهڭگه زاۋۇتى ۋه شاتۇۋا . ئىلىدا خۇرۇم زاۋۇتى قۇردى، بىلهن دېگىۋارلىشىپ

ۋاجىت ھاجىالرنىڭ پاختا زاۋۇتى ، جىتۇرپان ئاستانىدا مۇسۇل ھا. توقۇمچىلىق كارخانىسىنى قۇردى

يهكهن ۋه ئىلىدا ، يىلى ئاتۇش- 1916، مىللىي بۇرژۇئازىيىنىڭ ئېھتىياجىغا ماسلىشىپ. قۇرۇلدى

.سانائهت ۋه بوغالتىرلىق كهسپىي تىخنىكوملىرىمۇ قۇرۇلدى

.اسلىرى ئىدىمانا بۇ يۇقىرىقى پاكىتالر ئۇيغۇر يىڭى مهكتىپىنىڭ دهۋر ئارقا كۆرۇنۇشى ۋه ماددىي ئاس

ئۇيغۇر يىڭى مائارىپىنىڭ تۇنجى قىتىم ئاتۇشتا يىلتىز تارتىشىدا بۇ ناھىيىدىن چىققان بىر تۇركۇم




44

يهنه جۇغراپىيىۋى ئوزگىچه ، مهرىپهتپهرۋهر زاتالرنىڭ ۋهتهنپهرۋهرلىك روھى تۇرتكه بولغاننىڭ سىرتىدا

قۇرغاق ئىقلىم ، ھاۋاسى ساپ جاي، غاقئاتۇش ئىقلىمى قۇر. شارائىتنىڭمۇ بهلگىلىك رولى بار- مۇھىت

، شۇنداقال بۇ جايدا ئېقىن سۇنىڭ قىسلىقى. ئاتۇش خهلقىنى چىداملىق ۋه غهيرهتلىك قىلىپ يىتىشتۇرگهن

تىرىشچانلىق ۋه ئىزدىنىش روھىنى ، ئېكىنزارلىقنىڭ چهكلىمىگه ئۇچرىشى ئاتۇش خهلقىغه شىجائهت

ساياھهت قىلىش ۋه يۇقىرى ئۆرلهش ، شبۇنداق روھ ئۇالردا تىجارهت قىلى. سىڭدۇرگهن

.خۇسۇسىيهتلىرىنى يىتىلدۇرگهن

ئىكساقتا تهسىس قىلىنغان تۇنجى يىڭى مائارىپنىڭ ئاساسچىلىرىنىڭ ئۆزلىرىگه خاس ، بىراق

.ۋهتهنپهرۋهرلىك ۋه مهرىپهتپهرۋهرلىك پهزىلىتىنىمۇ نهزهرگه ئېلىش زۆرۇر

ئۆز زامانىسىدا قهشقهردىكى خانلىق مهدرىسته ئىلىم نىڭ ئاتىسى ئابدۇرۇسۇل ) مۇسا ھاجى(مۇساباي

جامائهتچىلىكنىڭ ھۆرمىتىگه سازاۋهر ، تهھسىل قىلغان ۋه ئانا مهكتىپىگه ئىزچىل ماددىي ياردهم قىلىپ

ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا زور مىقداردا - 19ئوغلى مۇسابايمۇ شۇ مهدرىسنى تۇگهتكهن ۋه . بولغان

ھازىرغىچه ساقلىنىپ . هدرىسنى بىر قىتىم چوڭ رېمونت قىلدۇرغانئىنايهت كۆرسىتىپ خانلىق م

زاكاتىنى مهكتهپ ۋه -بايلىقنىڭ بىر قىسمىنى ۋه ئوشره : "كىلىۋاتقان ئۇنىڭ مۇھىم بىر ۋهسىقىسىده

ئۇنىڭ ئىدىيىسىگه ۋارىسلىق قىلغان . لۇكىنى تهكىتلىگهن" مهدرىسكه تهسهررۇپ قىلىش زۆرۇر

- 1928 - 1851(ۋه باۋۇدۇن باي ) يىلالر- 1926 - 1844( ھۇسهن باي -ى مهرىپهتپهرۋهر ئوغۇللىر

ئاتىسى موسا ھاجىمنىڭ ۋهسىيىتى بويىچه مهكتهپ مائارىپىغا توھپه قوشۇشتا تىخىمۇ زور ) يىلالر

، ئهينى زاماندا تارىم ۋادىسىنى جاھالهتنىڭ قاپقارا پهردىسى قاپالپ تۇرغان. پىداكارلىق كۆرسهتكهن

نادان ، جاھىل ۋه مۇتهئهسسىپ كۇچلهر ھۆكۇم سۇرۇۋاتقان شارائىتتا ھهمده ئاچكوزشۇنداقال ئهڭ

ئوزىنىال سهمرىتىشنى ئهۋزهل كۆرىدىغان شارائىتتا بۇنداق ، بايالر خهلقنىڭ يىلىكىنى رهھىمسىز شوراپ

ئهينى، بىز تارىخقا لىلال باھا بىرىدىغانال بولساق. ئهلۋهتته، پىداكارلىق كۆرسىتىش ئاسان ئهمهس

، ئۇكىالرنىڭ قهلبىده ۋهتهنپهرۋهرلىك- زاماندىكى ھۇسهيىن باي ۋه باۋۇدۇن باي ئاكا

.مهرىپهتپهرۋهرلىك ۋىجدان ئوتىنىڭ نهقهدهر يالقۇنجىغانلىقىنى كۆرۇۋاالاليمىز

مائارىپ ئىنتايىن ، شۇ نۇقتىدىن ئالغاندا". مائارىپ مهڭگۇلۇك كاتىگورىيه "- ئىنسانىيهت تارىخىدا

تىن ئىبارهت چوڭ " يىڭىچه مائارىپ"ۋه " ئهنئهنىۋى مائارىپ"، بىراق ئۇ. ئىگهئۇزۇن تارىخقا

.ئىككى كاتىگورىيىگه بۆلۇنىدۇ

مهشھۇر چېخىسلوۋاك -نى تۇنجى قىتىم جارى قىلدۇرغان پىداگوگ ") ئۇسۇلى جهدىت("يىڭى مائارىپ

قۇرداش ئۆسمۇرلهرنى ئۇ . بولدى) يىلالر- 1670 - 1592(كومىنسكىي . ئامۇس. ئوقۇتقۇچىسى يان

ئۇ سىنىپالر . چوڭ مۇۋهپپهقىيهت قازانغان، بويىچه ئوقۇتۇش ئۇسۇلىنى يۇرگۇزۇپ) سىنىپ(كالس




45

تهربىيه ، ئىمتىھان تۇزۇمى بار، دهرس سهتكىسى بار، ئايرىمىسى بويىچه دهرس پروگراممىسى بار

پ بويىچه قۇرداش مۇشۇ تهله. نىشانىسى بار بىر يۇرۇش يىڭىچه ئۇسۇلنى قانات يايدۇرغانىدى

، ئۇستهل، ئىچى كهڭ ۋه يورۇق، كهڭ دهرىزىلىك، ئازاده سېلىنغان، ئوسمۇرلهر ئهتراپى باغۋارانلىق

. پهنلهردىن ساۋاق ئاالتتى- پارتىلىرى تهل سىنىپالردا ئولتۇرۇپ ھهر خىل بىلىم

ى يولغا قويۇش چهت ئهللهرنىڭ يىڭى مائارىپىدىن تهسىرلهنگهن باۋۇدۇن باي ئاكىسىنى يىڭى مائارىپن

، شۇنداق قىلىپ ئۇالر شهخسىي دارامىتىدىن ئىقتىساد ئاجرىتىپ. ئۇچۇن ھهمكارلىشىشقا كۆندۇردى

ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدا تۇنجى يىڭى مهكتهپكه ئاساس ، ئىكساقتا يىڭىچه مهكتهپ بىناسىنى قۇرۇپ

ولغا قويۇلغان بۇ تۇنجى ئىكساقتا ي. يىلى كۇزده رهسمىي ئوقۇش باشلىدى- 1885بۇ مهكتهپ . سالدى

دىگهن نام بىلهن ئۇيغۇر مائارىپ تارىخى )" 1(ھۇسهينىيه مهكتىپى"يىڭى مهكتهپ كىيىنرهك

.سهھىپىسىدىن ئورۇن ئالدى

پارتا قاتارلىق ، دوسكا، سىنىپلىرى كهڭ دهرىزىلىك. بۇ مهكتهپ دهسلهپ ئۇچ سىنىپتىن تهشكىل قىلىندى

، ئوقۇتقۇچىالر ئۇچۇن ئىشخانا. تېشى ئاقارتىلغان-رنىڭ ئىچى سىنىپال، سىنىپ جاھازىلىرى مۇكهممهل

. مهكتهپ ئهتراپى ئورمانالشتۇرۇلغان، بىنا قىلىنغان) تاش مۇنچا(ھاممام ، ئوقۇغۇچىالر ئۇچۇن ياتاق

كىيىنچه يىراق يىزىالردىن . ئۇنىڭ ئىسمىغا اليىق يىڭى مهكتهپلىك قىياپىتى نامايان بولۇپ تۇراتتى

-كىلىپ ، "لهيلى"قونۇپ ئوقۇيدىغان بالىالر . ئوقۇغۇچىالر قونۇپ ئوقۇيدىغان بولدىقوبۇل قىلىنىدىغان

.دهپ ئاتىالتتى" ناھارى"كىتىپ ئوقۇيدىغانالر بولسا

. مۇئهللىم مهسىلىسى ئىدى-دهسلهپكى مهزگىلده بۇ يىڭى مهكتهپ دۇچ كهلگهن جىددىي قىيىنچىلىق

ئۇكا مۇسابايالر چهتكه - اساسچىلىرى بولغان ئاكا بۇ مهسىلىنى ھهل قىلىش ئۇچۇن يىڭى مهكتهپنىڭ ئ

مۇشۇ قارار بويىچه تۇنجى قىتىم قازان . ئوقۇغۇچى چىقىرىپ تهربىيلهشنى مهردانىلىق بىلهن قارار قىلدى

كىيىن ئۇ بۇ . دارىلمۇئهللىمىنىده ئىككى يىل تهلىم ئېلىپ قايتىپ كهلگهن ئوقۇتقۇچى كهرىماخۇن بولدى

. قۇرۇلدى" بهش كىشىلىك مۇدىرىيهت ھهيئىتى"ۋه ئۇنىڭ يىتهكچىلىكىده مهكتهپكه مۇدىر بولدى

ھىسامىدىن ھاجىم قاتارلىق مۆتىۋهرلهر ، ئۇنىڭ تهركىبىگه باۋۇدۇن باينىڭ ئۆزى ھهم كهرىماخۇن

مۇ " ئانىالر ھهيئىتى-ئاتا "بۇنىڭ سىرتىدا توققۇز كىشىدىن تهركىب تاپقان . كىرگۇزۇلگهنىدى

مهكتهپنىڭ ئوقۇتۇش ھهم ، كى ھهيئهت ئايدا ئىككى قىتىم كىڭهش ئېچىپبۇ ئىك. قۇرۇلغانىدى

.ئىقتىسادىي خىراجىتى قاتارلىق ئهمهلىي مهسىلىلىرىنى ھهل قىالتتى

رهسمىي دهرس بىرىدىغان ئوقۇتقۇچىالر بهش نهپهر ، كهرىماخۇن مۇدىر بولۇپ تۇرغان مهزگىللهرده

رائىله بۇۋى ، ئىدىرىس ھاجى، سۇلتان مهھمۇت، چوڭ غوجىكام، )مۇدىر(كهرىماخۇن : ئۇالر، بولۇپ

نهپىرى 25ئۇنىڭدىن ، نهپهر ئۆسمۇر بولۇپ105بۇ چاغدا مهكتهپ بويىچه . مولالچام قاتارلىقالر ئىدى




46

ئوقۇش دهرسى ، ئىمال، تىل، ھېساب: ئوقۇلىدىغان دهرسلهرنىڭ تۇرى. قىز ئوقۇغۇچى ئىدى

تهنتهربىيه ، ئىلمىي تهجۋىد، ئىلمىي ھال، ىخ تار-جۇغراپىيه ، پارس تىلى، ئهرهب، )ئهدهبىيات(

ھهپتىلىك دهرس جهدىۋىلى بويىچه بىر كۇنده تۆت سائهتلىك . قاتارلىق دهرسلهردىن ئىبارهت ئىدى

ھهپتىده بىر قىتىم مهكتهپ مۇدىرى پۇتۇن ئوقۇغۇچىالرغا ئهخالق . دهرس ئۆتۇش تۇزۇمى يولغا قويۇلدى

شۇنىڭدهك شۇ چاغدىكى تۇزۇم بويىچه . تۇزۇمگه ئايالندىدهرسى لىكسىيىسى بىرىپ تۇرۇش مۇنتىزىم

ئوقۇغۇچىالرغا بهش سائهت قىلىپ ، ئوقۇتقۇچىالر ئۇچۇن كۇندىلىك مهشغۇالت ۋاقتى ئالته سائهت

ھهر بىر سىنىپقا ، بۇنىڭدىن باشقا ھهر كۇنى بىر ئوقۇتقۇچى نۆۋهت بىلهن دىجورنى بولۇش. بهلگىلهنگهن

ھهر كۇننىڭ ، دىجورنى مۇئهللىملهر خاتىره تۇتۇپ. يولغا قويۇلغانسىنىپ مهسئۇلى بولۇش تۇزۇمىمۇ

. يامان ئهھۋالالر ئۇستىده ئۇچۇر بىرهتتى-ئاخىرقى سائىتىده مهكتهپكه دوكالت قىلىپ ياخشى

ئىمتىھان ، بۇ يىڭى مهكتهپنىڭ دهسلهپكى باسقۇچلىرىدىن باشالپال ئىمتىھان تۇزۇمى يولغا قويۇلدى

ئىككىنچى (ئهال ، ) دهرىجىلىكلهر- 1(ئهلىيۇلئهال : مهسىلهن. ئايرىالتتىنهتىجىلىرى تۆت دهرىجىگه

).ئوتهلمهي قالغانالر(ئهدنا ، )ئوتتۇرا دهرىجىلىكلهر(ئهۋسات ، )دهرىجىلىك ئهال بولغانالر

ئوقۇش پۇتتۇرۇش مۇراسىملىرى پۇتۇن كهنت ئاھالىلىرى قاتناشقان ھالدا قىزغىن ۋه داغدۇغىلىق ھالدا

. وقۇش پۇتتۇرىدىغان ئوقۇغۇچىالر مهكتهپ مارشلىرىنى جاراڭلىتىپ كۆرهك قىالتتىئ. ئوتكۇزۇلهتتى

- 1: مهسىلهن. ئوقۇش تۇگهتكهن ئوقۇغۇچىالر توت دهرىجه مۇكاپات بىلهن تهغدىرلىنهتتى

دهرىجىلىكلىرىگه - 3، "ئاپىرىننامه" دهرىجىلىكلىرىگه - 2، "تهھسىننامه"دهرىجىلىكلىرىگه

.تارقىتىلىپ بىرىلهتتى" شاھادهتنامه"رىجىلىكلىرىگه ده- 4، "تهقدىرنامه"

ئايال ، "ئهپهندىم"ئهر ئوقۇتقۇچىالر ، ئوقۇتقۇچىالر جامائهت ئىچىده بهك ھۆرمهتكه سازاۋهر بولۇپ

ئوقۇتقۇچىالرنىڭ تهمىناتىنىڭ يۇقىرى بولغانلىقى ئاشۇ . دهپ ئاتىالتتى" مولالچام"ئوقۇتقۇچىالر

300 دهرىجىلىكلىرىگه - 2، چارهك400 دهرىجىلىكلهرگه - 1: لهنمهسى. ھۆرمهتنى كۇچهيتىپ باراتتى

بۇ مائاش تهمىناتىنىڭ . بىرىلهتتى) يىللىق( چارهك ئاشلىق مائاش 200 دهرىجىلىكلىرىگه - 3، چارهك

زاكات كىرىمىدىن -قالغان قىسمى ئوشره ، ئۇكا مۇسابايالرنىڭ ئىقتىسادىدىن- بىر قىسمىنى ئاكا

.چىقىرىالتتى

تۇزۇمى ) ئوقۇش ياردهم پۇلى" (خانهندىلىك"كهمبهغهل ۋه يىتىم ئوسمۇرلهر ئۇچۇن ، سىرتىدابۇنىڭ

- 1تاماق راسخوتى ئۇچۇن ، كىچهك بىلهن تهمىنلىگهندىن باشقا- ئۇالرنى كىيىم . يولغا قويۇلغانىدى

چارهك دهرىجىلىكلىرىگه سهككىز- 3، چارهك12 دهرىجىلىكلىرىگه - 2، چارهك15دهرىجىلىكلىرىگه

مهكتهپته ئوقۇغۇچىالرنىڭ تولۇق كىلىپ خاتىرجهم ئوقۇشىغا كاپالهتلىك . ئاشلىق تهمىنات بىرىلهتتى

.ئورۇنالشتۇرۇلغانىدى" پادىچى"قىلىش ئۇچۇن جامائهتنىڭ چارۋىلىرىنى توپالپ باقىدىغان مهخسۇس




47

بۇ ئهمدىال . تىدۇ يىلى يىڭى مهكتهپنىڭ تۇنجى مۇدىرى كهرىماخۇن ئهپهندى ۋاپات بولۇپ كى- 1888

بۇ . بىخ ئۇرۇپ مۇستهھكهملىنىشكه قهدهم تاشلىغان ئۇيغۇر يىڭى مائارىپى ئۇچۇن بىر يوقىتىش بولىدۇ

يىڭى مهكتهپ بۆشۇكىدىال تۇنجۇقۇپ كىتىش خهۋىپىنى جىددىي ھىس ، بوشلۇقنى تىز تولدۇرمىغاندا

ئىككى يىل پۇختا -بىر . قىلغان باۋۇدۇن باي چهت ئهلگه يهنه ئوقۇتقۇچى چىقىرىشقا ئالدىرىدى

يىلى بىر تۇركۇمدىال سهككىز نهپهر - 1902تالالش ۋه ئهتراپلىق تهييارلىق قىلىش ئارقىلىق

ھهسهن ، ئۇالرنىڭ تهركىبىده تۇرسۇن ئهپهندى. ئىقتىدارلىق ياشنى تۇركىيىگه ئوقۇشقا ئهۋهتتى

ۋه قادىر ئهپهندى ) غانبۇ ئىككىيلهن ئىلىدىن تالالن(جىرجىس ھاجىم ، مهسئۇت سهبىرى، ئهپهندى

بۇنىڭ سىرتىدا يهنه ئوتتۇرا ئاسىيا ۋه ئىدىل تهرهپلهرگىمۇ بىر قىسىم ياشالرنى . قاتارلىقالر بار ئىدى

.ئهۋهتىش تهييارلىقى كۆرۇلدى

چهت ئهلگه چىقىرىلغان ياشالر ئوقۇش تۇگىتىپ كهلگۇچه بولغان ئارىلىقتىكى بوشلۇقنى تولدۇرۇش

ركۇمده تۇركىيىدىن ئابابهكرى قاتارلىق زىيالىالرنى مۇئهللىملىككه تهكلىپ تۇ- 1باۋۇدۇن باي ، ئۇچۇن

- 1896 يىلىدىن - 1890ئابابهكرى ئهپهندى ئىكساقتىكى يىڭى مهكتهپنى . قىلىپ ئالدۇردى

.يىلىغىچه باشقۇردى

ئۇكىالر مۇشۇ چاغدا يىڭى مهكتهپنىڭ-باۋۇدۇن باي ئاكا ، ۋهتهنپهرۋهر مهرىپهتچى ھۇسهيىن ھاجى

دائىرىسىنى كىڭهيتىش ئارقىلىق سىنىپ سانى ۋه ئوقۇغۇچىالرنىڭ سانىنى كوپهيتىش پىالنلىرىنى

بۇ ئۇالرنىڭ چهت ئهللهرگه كۆپلهپ ئوقۇغۇچى چىقىرىشتىكى . كۆڭۈللىرىگه پۇكۇپ قويۇشقانىدى

يىلى مۇساباي ھاجى ۋاپات بولۇشنىڭ - 1895. مۇددىئاسىدىنمۇ ئوچۇق مهلۇم بولۇپ تۇراتتى

مازىرىنى ياساپ چىقىشنى ۋه يىنىغا كىڭهيتىپ ئازاده " ھهزرىتى ھهبىب ئهجهم: "ىمۇ ئوغۇللىرىغائالدىد

مازىرى بىلهن " ھهزرىتى ھهبىب ئهجهم"مۇشۇ ۋهسىيهت بويىچه . مهكتهپ بىنا قىلىشنى ۋهسىيهت قىلىدۇ

يىلى رهسمىي - 1896نىڭ چوڭ قۇرۇلۇشى " ھۇسهينىيه مهكتىپى"ئۇنىڭ يىنىغا كىڭهيتىپ سېلىنىدىغان

.باشالندى

يهتمهي گۇمبهز مۇنارى ئاسمانغا بوي تارتقان كۆركهم مازار بىلهن - يىلى ئىككى يىلغا يهتهر - 1898

.ئازاده سېلىنغان يىڭى مهكتهپ بىناسى ئىكساقتا قهد كۆتۇردى

پ زامانىسىدا ئاتاقلىق بىناكارلىق ماھىرى دهپ تونۇلغان قهشقهرلىك مهشۇق ھاجى اليىھلهپ ياسا

بولۇپمۇ يانداش سېلىنغان . چىققان بۇ كاتتا ۋه كۆركهم بىنانىڭ گۇمبىزى ھازىرمۇ قهد كۆتۇرۇپ تۇرماقتا

كىشىلهرنىڭ زوقىنى قوزغايدىغان كارىدورلۇق سهككىز سىنىپلىق ئوقۇتۇش بىناسىنى ئۆز ئىچىگه ئالغان

.زغايدۇكهڭ مهكتهپ قۇرۇلۇشى بارلىق مهرىپهتپهرۋهر كىشىلهرنىڭ ئىپتىخارىنى قو

ھۇجرىالرنىڭ شىمالىدا ، )ھۇجرا( ئېغىزلىق ئوقۇغۇچىالر ياتىقى 12بۇ مهكتهپته سىنىپتىن باشقا يهنه




48

ئىككى ، بىنا ئوتتۇرىسىدا رىشاتكىلىق زال، نهقىشلهنگهن پىشايۋانلىق مهسچىت، قويۇق بوستانلىق

شىمال تهرىپىده شهرقىي، ئوقۇغۇچىالر ئۇچۇن مهخسۇس مۇالزىمهت دۇكان ئۆيى، ئېغىزلىق ئاشخانا

-بهش ، باغنىڭ شهرقىده يهنه شۇ چوڭلۇقتا تهنتهربىيه مهيدانى، بهش مو دائىرىده مېۋىلىك چوڭ باغ

مهكتهپنىڭ ئىچىگه سوزۇلغان ، )ھاممام(تاش پارلىق مۇنچا ، پهشتاق، ئالته مو كهڭلىكته تىرهكلىك

يالپ ئۆستۇرۇلگهن تۆت قاتار تىرهك ئېرىق بو، مېتىر ئۇزۇنلۇقتىكى يولنىڭ ئىككى تهرىپىده ئېرىق200

غهربىي جهنۇپتا ، مهكتهپنىڭ دهل ئوتتۇرا قىسمىدا تىياتىر زالى، مۆتىۋهللى ئامبىرى، ئىسكىالت، بوستان

، بىر چهتته كاھىش پىشىرىدىغان چوڭ خۇمدان، ئۇجمه بىلهن قاپالنغان چوڭ كۆل، ئالما، ئهتراپى تال

.قاتارلىقالر پىالنلىق جايالشتۇرۇلغان . ..ئىككى جايدا تهرهتخانا، خۇمدان ئامبىرى

باب - 10 خهمىت ۋهكىلى. 4

- 1930ئۇ . يىل مائارىپ خىزمىتىنى ئىشلىدى50خهمىت ۋهكىلى ئىلى ۋه چۆچهك ۋىاليهتلىرىده

تاالنتلىق ۋه ئىجتىھاتلىق بۇ . تۇمهنلىگهن ئوقۇغۇچىالرنى تهربىيىلىدى، يىلدىن باشالپ ئوقۇتقۇچى بولۇپ

تۇركچه ۋه رۇسچه تىلالرنى پىششىق ، پارسچه، ئهرهبچه، قازاقچه، تاتارچه، غۇرچهمهرىپهتچى ئۇي

- 1934خهمىت ۋهكىلى . بىلهتتى ۋه شۇ تىلالردىكى دهرسلىك ماتىرىيالالردىن تولۇق پايدىلىناتتى

پۇتۇن ئىلى مائارىپىغا ، گه رهھبهرلىك قىلىپ" نهمۇنه مهكتىپى"يىلدىن باشالپ غۇلجىدىكى مهشھۇر

، "سايرامىيه"، "كهشپىيه"، "تائالىيه"ئۇنىڭ ئۇلگىسى بويىچه شۇ چاغدىكى . ياراتقانىدىنهمۇنه

.تىز راۋاجالندى، قاتارلىق مهكتهپلهر قايتا رهتكه سېلىنىپ" گۇلشهن"، "روشهن"، "ھۇسهينىيه"

جۇغراپىيه دهرسلىرىنى پىششىق بىلىش بىلهنال، تارىخ، ماتېماتىكا، ئهدهبىيات- خهمىت ۋهكىلى تىل

ئۇ چاغدا . بىئولوگىيه پهنلىرىنىمۇ پىششىق ئىگىلىگهن، ئاناتومىيه، ھىمىيه، بهلكى فىزىكا، قالماستىن

ئالگېبرا ۋه گىئومېترىيه قاتارلىق پهنلهردىن ئۆزى كونسپىك تۇزۇپ ، دهرسلىك ماتېرىيالالر كهم بولغاچقا

.چىققان

، ئوقۇتقۇچىلىق قىلدى ۋه فىزىكادا " غۇلجا بىلىم يۇرتى" يىلدىن باشالپ - 1947خهمىت ۋهكىلى

ئۇ ئازادلىقتىن . بهتتىن ئارتۇق دهرسلىك تهييارلىدى1000پهنلىرى ئۇچۇن ... تىرگىنومېترىيه، خىمىيه

بهتتىن ئارتۇق ئوقۇتۇش 800كىيىن ئالگېبرا ۋه ئانالىتىك گىئومېترىيه قاتارلىق دهرسلهر ئۇچۇن

.ۇنىلىك مائارىپچى دىگهن شهرهپكه ئىگه بولدىئۇ نۇرغۇن قېتىم نهم. قولالنمىسى ئىشلهپ چىقتى




49

مۇنهۋۋهر كومپارتىيه ئهزاسى ، مىللىي بىرلىك سهپ دهۋرىده مىللىي مائارىپنىڭ ئهڭ ئاساسىي رولچىسى

.ئىدى) 1943 - 1916(ۋه ئىنقىالبىي قۇربان لىن جىلۇ

، ستىگه ئالغان يىلنىڭ بېشىدا شىنجاڭ دائىلفۇنۇنىنىڭ ئىلمىي مۇدىرلىقنى ئۇ- 1938لىن جىلۇ

تهربىيه فاڭجىنىنى ئوتتۇرىغا قويغان - تىن ئىبارهت تهلىم " ئۈگىنىش بىلهن ئىشلىتىشنى بىرلهشتۇرۇش"

دىن ئىبارهت " روھلۇق بولۇش، ساددا بولۇش- ئاددىي ، جىددىي بولۇش، ئىتتىپاق بولۇش"ھهمده

دارىلفۇنۇن مهكتهپ "ى روھلۇق مهزمۇندىك-ئۇ كۆتۇرهڭگۇ . مهكتهپ نىزامنامىسىنى يۇرگۇزگهن

ئۇنىڭ رهھبهرلىكىده شىنجاڭ دارىلفۇنۇنى جۇشقۇن كهيپىياتلىق بىلىم . نى تۇزۇپ چىققان" ناخشىسى

.يۇرتىغا ئايالنغان

كۇچا ناھىيىلىرىگه ، لىن جىلۇ ئاقسۇ ۋىاليهتلىك مائارىپ ئىدارىسىگه مهسئۇل بولغان ۋه ئۇچتۇرپان

.پنى راۋاجالندۇرۇش يولىدا چوڭ ئىشالرنى قىلدىھاكىم بولغان چاغلىرىدىمۇ مىللىي مائارى

دىكى گۇللهنگهن مائارىپ قوينىدا يىتىشىپ چىققان تاالنتلىق ئۇيغۇر " مىللىي بىرلىك سهپ دهۋرى"

ئابدۇلال ، )1945 - 1922(لۇتپۇلال مۇتهللىپ ، )1949 - 1920(پهرزهنتلىرىدىن ئابدۇكېرىم ئابباسۇف

ئىنقىالبىي مهرىپهتپهرۋهر زىيالىيالرنىڭ يىتىلىشىده لىن قاتارلىق نۇرغۇن ) 1945 - 1919(روزى

.جىلۇنىڭ ئىنقىالبىي مائارىپ تهربىيىسىنىڭ بىۋاسىته كۇچلۇك تهسىرى بولدى

ئاتاقلىق مائارىپچى ۋه ئىنقىالبىي قۇربان ئابدۇلال روزى شۇ دهۋردىكى ئۇيغۇر مائارىپىنىڭ كۆزگه

.كورۇنگهن ناماياندىلىرىدىن بىرى

بوۋىسى ئاتۇش . يىلى ئۇچتۇرپاندا كىچىك تىجارهتچى ئائىلىسىده تۇغۇلغان- 1919ئابدۇلالر روزى

ئۇ چاغدا بۇ ( يىل باھاردا ئۇچتۇرپاندىكى تۇنجى دارىلمۇئهللىمىن - 1935ئۇ . مهشھهتلىك ئىدى

ھهممىدىن " (ئهلىيۇلئهال"، نى ئهال تۇگىتىپ) مهكتهپ ئىككى سىنىپلىق قىسقا مۇددهتلىك ئىدى

شۇ چاغدا ، ئهينى زاماندا ئۇنى ئوقۇتقان بۇ مۇئهللىمنىڭ ئهسلىشىچه. ۇپ مۇكاپاتالنغانبول) بىرىنچى

ئابدۇلال روزى ئۇچتۇرپان . ئىكهن" پاراسهتلىك ئۆسمۇرنى كۆرۇپ باقمىغان، ئۇنىڭدهك زىرهك"

ىتىغا دهل شۇ چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيا ئۇنىۋېرسىت. يېزىالردا مۇئهللىملىك قىلدى، دارىلمۇئهللىمىننى تۇگىتىپ

، ئۇچتۇرپاندىن ئىمتىھاندا ئهال ئۆتكۇنلهر ئابدۇلال روزى. ئوقۇغۇچى ئهۋهتىش ئۇقتۇرۇشى كهلگهنىدى

ئاقسۇ كونىشهھهردىن ياخشى نهتىجه بىلهن ئۆتكهنلهر مهۋالنجان . ئابدۇكىرىم ئابباسوف بولدى

ۇرۇمچىگه دهل بىراق كىيىنكىلهر ئ. ئهھمهت ھهسهنۇف قاتارلىقالر ئىدى، ھاشىمجان ئاخۇنجان، تۇردى

ئۇرۇمچىده قېلىپ ، ئالدىنقى ئىككىيلهن ۋاقتىدا ئۇلگۇرۇپ بارالماي، ۋاقتىدا يىتىپ بارغان بولسىمۇ

.ئوقۇشقا مهجبۇر بولدى

ئۇ ھهم . يىلنىڭ ئاخىرىدىن باشالپ ئابدۇلال روزى ئۆلكىلىك دارىلمۇئهللىمىنگه كىرىپ ئوقۇدى- 1936




50

يهنه كىلىپ ئۇ پهلسهپه . ال ئهڭ ئالدىنقى قاتارغا ئۆتتىتهبىئىي پهنده ھهم ئىجتىمائىي پهنده تىز

ئۇ ھهممه جهھهتته ياخشى . ساھهسىده ئهڭ ئۇستا ناتىق ئىدى) ماتېرىيالىستىك دۇنيا قاراش(

دهپ ) ئوقۇغۇچىالر داھىيسى" (داھىي ئوقۇغۇچى"پۇتۇن ساۋاقداشلىرى ئۇنى ھۆرمهتلهپ ، بولغاچقا

ئۇنىڭ . ده ئۇنىڭ قىسقا ماقالىلىرى بېسىلىشقا باشلىدى" ىشىنجاڭ گىزىت"شۇ چاغدىكى . ئاتىشاتتى

ئابدۇلال روزى بىر ماقالىسىده . پوچۇركىسى خۇددىي ئۆزىنىڭ كىلىشكهن قامىتىدهك چىرايلىق ئىدى

ساۋاقداشلىرى ئىچىده بۇ تهخهللۇس ، دىگهن تهخهللۇسنى قولالنغىنىدىن كىيىن" ئارزۇ"تۇنجى قېتىم

ىك دارىلمۇئهللىمىننىڭ بىر قىسىم مۇنهۋۋهر ئوقۇغۇچىلىرى ئۇيۇشتۇرغان بىر ئۆلكىل. كهڭ تارقىلىپ كهتتى

ئارىدىن . ئىجادىيهت گۇرۇپپىسىنىڭ ئىسمىمۇ كىيىنچه بېرىپ مۇشۇ تهخهللۇس بىلهن ئاتىلىدىغان بولدى

نىڭ يوشۇرۇن چارالپ بىكىتىشى ئارقىسىدا بۇ ئىجادىيهت " تهرتىپ بولۇمى"ئۇزۇن ئۆتمهي مهكتهپ

ئىجادىيهت گۇرۇپپىسىنىڭ تهسىس قىلغۇچىسى بولغان . دهپ قارىالندى" ئهكسىيهتچىل"ى گۇرۇپپىس

.ئابدۇلال روزى سىياسىي تۆھمهت بىلهن ماناسقا پالىۋېتىلدى

ئابدۇلال روزى ماناسقا پالىنىپ كىلىپ ئۇزۇن ئوتمهي كهڭ خهلق ئاممىسىنىڭ باشپاناھلىق قىلىشىغا

اشالپ ئابدۇلال روزى ناھىيىلىك مائارىپ ئىدارىسىنىڭ يىل كۇز مهۋسۇمىدىن ب- 1938. ئىرىشتى

ئابدۇلال روزى . قوشۇمچه ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسىنىڭ باش كاتىپى بولۇپ ئىشلىدى، مائارىپ مۇپهتتىشى

- بۇ ناھىيىنىڭ بۇلۇڭ ، ئۆزىگه يۇكلهنگهن قوش خىزمهت ئىمتىيازىدىن جىددىي پايدىلىنىپ

، چوڭالر مائارىپىغىمۇ كۆڭۇل بۆلۇپ. ىنى قۇرۇپ چىقتىپۇشقاقلىرىغىچه ئارىالپ بېرىپ مهكتهپ تۈرلىر

نادانلىققا ۋه جاھالهتكه قارشى ، غهپلهتكه. ساۋاتسىزلىقنى يۇيۇش ھهرىكىتىنى ئهۋج ئالدۇردى

بۇ دراما ، سهھنىلهشتۇرگهندىن كىيىن، ناملىق درامىنى يېزىپ چىقىپ" تۆمۇر ئاكا ئويغاندى"مهزمۇندا

توغرا يىرىم ئهسىر ئۆتۇپ كهتكهن مۇشۇ -ئارىدىن توپ . تۇرۇۋهتتىپۇتۇن ناھىيىنى زىلزىلىگه كهل

ئاالۋۇسۇن قاتارلىق جايالردا كىشىلهر ئابدۇلال روزى ۋه ئۇنىڭ ، قۇتۇبى، ماناس، كۇنلهردىمۇ ئۇرۇمچى

.نى ئېغىزىدىن چۇشۇرۇشمهيدۇ" تۆمۇر ئاكا ئويغاندى "- پىداگوگىكىلىق درامىسى

ئۇ ئاقسۇغا كىلىپال . ىرلىرىدا ئاقسۇ ۋىاليىتىگه قايتىپ كهلدى يىلىنىڭ ئاخ- 1940ئابدۇلال روزى

جۇملىدىن ، )مهكتهپ مۇپهتتىشى(ۋىاليهتلىك مائارىپ ئىدارىسىنىڭ باش مائارىپ ئىنسپهكتورى

ئۇ بىر يىل ۋاقىت سهرپ . ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسى قارمىقىدىكى مهكتهپلهرنىڭمۇ مۇپهتتىشى بولۇپ ئىشلىدى

يىلنىڭ ئاخىرلىرى ۋه - 1941، ى مهكتهپلهرنى ئهمهلىي تهكشۇرۇش چىقىپپۇتۇن ناھىيىلهردىك، قىلىپ

سهرلهۋھىلىك ئۇزۇن " تهربىيه ئوچرىكلىرى-تهلىم " يىلنىڭ باشلىرىدا ئاقسۇ گېزىتىده - 1942

بۇ ماقاله ئهتراپلىق مهسىلىلهرنى ئۆز ئىچىگه ئالغانلىقى ئۇچۇن يىرىم . ماقالىسىنى ئىالن قىلدى

ۇزۇلمهي بىسىلغان ۋه پۇتۇن ۋىاليهت ھهتتا چهت ۋىاليهتلهردىمۇ چوڭ تهسىر ئايغىچه ئايىغى ئ




51

ئابدۇلال روزى ئىنسپهكتورلۇق ھوقۇقىدىن توغرا پايدىلىنىپ يىرىم يىل ، بۇنىڭدىن باشقا. قوزغىغانىدى

ئۇ چاغالردا ئىنسپهكتورالردا شۇنداق ئىمتىياز بار . ئىچىده مهكتهپ تهشكىلىنى رهتكه سېلىپ چىقتى

ۇنىڭ بىلهن بىلله ئۇ يازلىق ۋه قىشلىق تهتىللىك بىلىم ئاشۇرۇش كۇرسلىرىنى تهشكىللىدى ۋه بۇ ش. ئىدى

ئۇ ئهمهلىي پائالىيهتلىرى ئارقىسىدا . ئهدهبىيات دهرسلىرىنى ئۆتتى-كۇرسالردا ماتېماتىكا ھهم تىل

.پۇتۇن ۋىاليهت بويىچه تىز شۆھرهت قازاندى

بىر بىلىم ، ئايدا رهسمىي ئۇچ سىنىپ- 9 يىل - 1943، چۇنئوقۇتقۇچىالر مهسىلىسىنى ھهل قىلىش ئۇ

ئاشۇرۇش كۇرسىدىن تهشكىل تاپقان ئاقسۇ دارىلمۇئهللىمىن مهكتىپى دوالن دهرياسى بويىدىكى يېڭى

.ئۇنىڭ تۇنجى ئىلمىي مۇدىرى ئابدۇلال روزى ئىدى. بىنادا تهنتهنه بىلهن قايتا ئهسلىگه كهلتۇرۇلدى

وت يۇرهك شائىر لۇتپۇلال مۇتهللىپنىڭ ئاقسۇغا كىلىشى بىلهن بۇ يهرده كۇچلۇك شۇ يىلنىڭ كهچ كۇزىده ئ

ئابدۇلال روزى ۋه لۇتپۇلال مۇتهللىپكه ئوخشاش جهڭگىۋار زىيالىيالرنىڭ . دولقۇن پهيدا قىلدى

جاھالهتكه قارشى كۇرهشلىرى ۋه ئىجادىيهتتىكى ھهمكارلىقى ئارقىسىدا پۇتۇن ئۆلكه خاراكتىرلىك چوڭ

ئۇچ يىل ئىچىده ئاقسۇدا چوڭ ھهجىملىك -قىسقىغىنا ئىككى . شۇ ئاقسۇدا مهيدانغا كهلدىئىشالر مۇ

" ئوپېرا شهھىرى- دراما "ئاقسۇ شىنجاڭ بويىچه ، نهچچىسى سهھنىلهشتۇرۇلۇپ10 درامىالردىن -ئوپېرا

. هلمهيتتىنه ئۇرۇمچى يىتىش، ئۇنىڭغا نه قهشقهر، بۇ جهھهتتىن ئاشۇ بىر مهزگىل ئىچىده. گه ئايالندى

مۇشۇ مۇۋهپپهقىيهتلهرنىڭ ھاسىل بولۇشىدا مهرھۇم ئابدۇلال روزى يىتهكچىلىكىدىكى ئاقسۇ

نى " سهنهم ئوپېراسى-غېرىپ "بۇ مهكتهپ چوڭ تىپتىكى . دارىلمۇئهللىمىن چوڭ ھهسسه قوشقان

شتۇرۇپ درامىسىنى سهھنىله" ئۆگهي ئانا"ئابدۇلال روزى يازغان مهشھۇر ، تهييارلىغاننىڭ سىرتىدا

.پۇتۇن ۋىاليهتنى زىلزىلىگه كهلتۇرگهن

سهنئهت -مۇتهللىپ بىلهن ئابدۇلال روزىنىڭ غايىسى دراما . ل، شۇنى مۇئهييهنلهشتۇرۇش كىرهككى

مهرىپهتنى ھهرگىز بوشاشتۇرۇپ -ئۇالر ئىلىم ، لىكىن. دولقۇنى ئارقىلىق خهلقنى ئويغىتىش ئىدى

بىر كۇنى بىر توپ ، مىسالنى كۆرسىتىپ ئۆتۇش كۇپايهبۇ جهھهتته مۇنداق بىر جانلىق. قويمايتتى

شائىرنىڭ ، ئوقۇغۇچىالر لۇتپۇلال مۇتهللىپنى دارىلمۇئهللىمىننىڭ يېڭى بىنا مهيدانىدا ئارىغا ئېلىۋېلىپ

ھىلىقى ، ده-لۇتپۇلال دهرھال ماقۇل بولىدۇ . رهسساملىق ماھارىتىنى سىناپ كۆرمهكچى بولۇشىدۇ

: قارا دوسكىغا رهسىم سىزىشقا باشاليدۇ، ىنىپقا كىرىدۇ ۋه قولىغا بور ئېلىپئوقۇغۇچىالرنى ئهگهشتۇرۇپ س

سول تهرهپكه مېۋىلىرى قىزىرىپ پىشقان ئالما ، ئوڭ تهرهپكه كىتاب كۆرۇۋاتقان ئىالھىي قىزنى

دىگهن " مۇزهيۇس"ئىالھىي قىزنىڭ ئۇستى تهرىپىگه . دهرىخىنى بهش مىنۇت روزىگادا سىزىپ چىقىدۇ

، تاڭ بولۇشۇپ-ئوقۇغۇچىالر ھاڭ . سىنىپتىن ئالدىراش چىقىپ كىتىدۇ، ده-ويىدۇ سۆزنى يېزىپ ق

ئابدۇلال روزى بۇ . ئابدۇلال روزىنىڭ شهرھىلهپ بىرىشىنى ئىلتىماس قىلىدۇ، رهسىمدىن مهنه تاپالماي




52

ناملىق ئىالھىي قىز " مۇزهيۇس" پهننىڭ پىرى -ھىلىقى سۇرهتتىكى ئىلىم : تېپىشماقنى يىشىپ بىرىدۇ

پهقهت كىتاب : رهسىمدىكى مهنه. ھازىرقى مۇزهي دىگهن ناممۇ شۇنىڭدىن كىلىپ چىققانىكهن. ىكهنئ

بۇ جاۋابتىن . دىگهن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدىكهن، ئوقۇغاندا ۋه بىلىم ئالغاندىال ئاندىن مېۋىگه ئىرىشهلهيدۇ

.هيران قېلىشقانبهھرىمهن بولغان ئوقۇغۇچىالر بۇ ئىككى ئۇستازنىڭ ئىقتىدارى ۋه مول بىلىمىگه ھ

تهخهللۇسى بىلهن ئاقسۇ گېزىتىده نۇرغۇن جهڭگىۋار شېئىرالرنى ئېالن " ئارزۇ"ئابدۇلال روزى يهنه

ناملىق " كهلپىن ۋه دوالن شىۋىلىرى"، "ئاپرېل ئۆزگىرىشىدىن كىيىنكى ئۇيغۇر شېئرىيىتى. "قىلدى

ئۇيغۇر "ارلىشىپ يازغان بولۇپمۇ ئۇنىڭ لۇتپۇلال مۇتهللىپ بىلهن ھهمك. ئىلمىي ئهسىرىنى يازدى

. ناملىق ئهسىرى دارىلمۇئهللىمىننىڭ ئهينى يىلالردىكى بىردىنبىر مۇھىم دهرسلىكى ئىدى" ئهدهبىياتى

. دهرسلىك ئىچىگه كىرگۇزۇلگهن شېئىرىي ژانىرالر ئۇچۇن كوپىنچه ل. بۇ دهرسنى ئۆزى بىرهتتى، ئۇ

رۇلغان شېئرلىرى مىسال قىلىپ مۇتهللىپ ۋه بىالل ئهزىزنىڭ ئىنقىالبىي مهزمۇن بىلهن يوغۇ

ناملىق شېئىرىمۇ " شائىر توغرىسىدا مۇۋهششهھ"ئۇنىڭ ئىچىده لۇتپۇلال مۇتهللىپنىڭ . كىرگۇزۇلگهنىدى

بۇ شېئىرنىڭ ھهر بىر كۇپلىتىنىڭ باش مىسراسىدىكى بىرىنچى ھهرپنى تىرىۋهلىپ قوشقاندا . بار ئىدى

ئۇنىڭ ئۆزى يازغان بىر مۇۋهششهھ . تىدىگهن ئىنقىالبىي شوئار چىق" ياشاش ئۇچۇن كۇرهش"

-" كۇچ ئۇالش"، "ياشاش ئۇچۇن كۇرهش. "دىگهن ياڭراق يهكۇن چىقاتتى" كۇچ ئۇالش"شېئىرىدىن

ئابدۇلال روزى مۇشۇ ئۇلۇغۋار غايىنى . دارۋىنىزم پرىنسىپىغىمۇ ئۇيغۇن كىلهتتى، ماركسىزم پرىنسىپىغىمۇ

زى دهل مۇشۇ جهڭگىۋار غايىنىڭ تۇرتكىسىده يېقىن ئۇنىڭ ئۆ. باش ئهۋالدالرغا مىراس قالدۇرغانىدى

ناملىق ئىنقىالبىي " ئۇچقۇنالر ئىتتىپاقى"دوستى ۋه سهپدىشى لۇتپۇلال مۇتهللىپ بىلهن بىرلىكته

ئۇالر ئۇچ ۋىاليهت ئىنقىالبىغا ماسلىشىپ قوراللىق قوزغىالڭ كۆتۇرۇش . تهشكىالتنى ئۇيۇشتۇرغانىدى

ئهكسىيهتچى ھوكۇمهت دائىرىلىرى تهرىپىدىن قولغا ، ان چاغدايولىدا مهخپىي ھهرىكهت ئېلىپ بېرىۋاتق

ياشتا 26ئابدۇلال روزى شۇ چاغدا . يىلى تېررورلۇق بىلهن ئۆلتۇرۇپ تاشالندى- 1945، ئېلىنىپ

...ئىدى

مۇنهۋۋهر كومپارتىيه ئهزالىرى ۋه ئىلغار ، يىلدىن كىيىن سىياسىي ۋهزىيهت كهسكىن ئۆزگىرىپ- 1942

. ئارقىدىن تۇتقۇن قىلىندى ۋه تۇرمىلهرگه تاشلىنىپ ئۆلتۇرۇۋىتىلدى- رقا ئوقۇتقۇچىالر ئا

ده بىر مهھهل گۇللهنگهن مائارىپ خاراب بولۇپ " مىللىي بىرلىك سهپ دهۋرى"، شۇنداق قىلىپ

نادانلىق ۋه جاھالهت قايتىدىن باش ، ئوقۇتقۇچىالر ئىشسىز قالدى، مهكتهپلهر تاقالدى، كهتتى

.كوتۇردى

مائارىپ ۋه . ئۇچ ۋىاليهت ئىنقىالبىي رايونىدا مىللىي مائارىپ گۇللهپ ياشنىدى، ىچهئۇنىڭ ئهكس

ئوقۇتقۇچىلىق ئهڭ شهرهپلىك خىزمهت دهپ تونۇلدى ۋه . ئوقۇتقۇچىالرنىڭ ئورنى كۇنسايىن ئۆستى




53

:مهرھۇم ئهخمهتجان قاسىمى مۇنداق دىگهنىدى. ھۆرمهت قىلىندى

ۇرهك قېنىنى سهرپ قىلىپ تىرىشىۋاتقان ئوقۇتقۇچى سىنىپتا قاالق ئوقۇغۇچى قالمىسۇن دهپ ي"

كىشىلىك جهمئىيىتىده . مىھنىتىنىڭ قانچىلىك قىيىن ۋه جاپالىق ئىكهنلىكىنى ياخشى بىلىمهن

، يازغۇچى، مۇتهخهسسىس، ئالىم، چۇنكى، مۇئهللىمنىڭ مىھنىتىدىن پهخىرلىكرهك مىھنهت يوقتۇر

."ىالرنىڭ ھهممىسى ئوقۇتقۇچى مىھنىتىنىڭ مهھسۇالتىدۇردۆلهت ئهربابى ۋه باشق، جهمئىيهت، قوماندان

295باشالنغۇچ مهكتهپلهرنىڭ سانى ، ئۇچ ۋىاليهت ئىنقىالبىنىڭ دهسلهپكى مهزگىللىرىده ئىلىدا ئوتتۇرا

كه يهتكهن 345 مىڭ 28ئوقۇغۇچىالر سانى ، گه1051ئوقۇتقۇچىالر سانى ، گه980سىنىپ سانى ، كه

، گه1321سىنىپ سانى ، گه342مهكتهپلهرنىڭ سانى ئايدا - 9 يىل - 1949، بولسا

- 1950. غا يىتىپ بارغانىدى269 مىڭ 39ئوقۇغۇچىالرنىڭ سانى ، كه1413ئوقۇتقۇچىالرنىڭ سانى

1134يىلى جهدۋهللهشتۇرۇلگهن سانلىق مهلۇماتتا ئىلى ۋىاليىتى بويىچه باشالنغۇچ مهكتهپلهرده

؛ ئوقۇغۇچى4938، سىنىپ180وتتۇرا مهكتهپلهرده تولۇقسىز ئ، ئوقۇغۇچى734 مىڭ 39، سىنىپ

كهسىپ مهكتىپى ۋه رۇس - ھۇنهر ، تىببىي مهكتهپ، ئهخمهتجان قاسىمى نامىدىكى بىلىم يۇرتى

كىشىلىك ئوقۇغۇچىالر 768 مىڭ 46جهمئىي ، ئوقۇغۇچى قوشۇلۇپ2096مهكتهپلىرىده ئوقۇيدىغان

ىكى ئاتاقلىق باشالنغۇچ مهكتهپلهرنىڭ بىرى بولغان ئۇ چاغدا غۇلجا شهھهر ئىچىد. قوشۇنى بولغانىدى

. سىنىپقا كۆپهيگهنىدى27" مۇراد مهكتىپى"

ئۇچ ۋىاليهت مائارىپىدا قىسقىال بىر ۋاقىت ئىچىده ئوتتۇرا مهلۇماتلىق تهبىئىي پهن ۋه ئىجتىمائىي پهن

ى كىىيىنكى ئۇالر تاك، پوچتاليونالر يىتىشىپ چىقتى، رادىست، ۋراچالر، دوختۇر، ئوقۇتقۇچىلىرى

.كۇنلهرگىچه ئۇيغۇر مائارىپىنىڭ يادرو كۇچلىرىدىن بولۇپ مۇھىم رول ئوينىدى

" بىلىم ئىشقىدا" مهرىپهتپهرۋهر شائىر نىمشېھىتنىڭ -ئۇچ ۋىاليهت ئىنقىالبىنىڭ قىزغىن قاتناشچىسى

سهرلهۋھىلىك تۆۋهندىكى شېئىرى ئهينى زاماندا

:ت خىتابى ئىدىئىنتايىن كۇچلۇك تهسىر قوزغىغان مهرىپه

،جاھان رهنالىرى ئىچىره بىلىمدهك بىر گۇزهل يار يوق

. يوق- بولۇر ئۇ گاھىدا يار ، بىلىمدىن ئۆزگه تۇتقان بار

،قارا قاشلىق تولۇن ئايالر ساڭا بىرنهچچه كۇن يولداش

.سىنى تاشاليدۇ ھىچ ئار يۇق، ئهگهر سهن پۇلدىن ئايرىلساڭ

،ن ئۆزگه يار تۇتساڭبىلىمدى، كىرىپ نهپسىڭنىڭ كهينىگه




54

.ئۇ چاغدا سهن كهبى خار يوق، بېشىڭغا چۇشسه بىر كۇنلهر

،ئوقۇش ئىشقىدا بۇلبۇل بول، بىلىمگه ئاشنا بولسا

.ئۈگهنمهككه مائارىپ باغچىسىدهك ئهسلى گۇلزار يوق

،ئۆزهڭنى نىمشېھىت ئۇشبۇ پىكىرگه ئهيلىگىن قۇربان

...ھكار يوقبىلىمدىن يۇز ئۆرىگهنلهر كهبى قاتتىق گۇنا


ياپون باسقۇنچىلىرىغا قارشى ئۇرۇش دهۋرىده قۇرۇلغان مىللىي بىرلىك سهپنى -مىللىي بىرلىك سهپ ) 1(

.كۆرسىتىدۇ

. بهت- 180، بهت- 176 سان - 5، يىل- 1982" شىنجاڭ تارىخ ماتېرىياللىرى) "3) (2(

سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىقباب - 11

. يىلغىچه بولغان ئۇيغۇر مائارىپ تارىخى ئۇستىدە قىسقىچه توختالدۇق- 1949 بىز يۇقىرىدا

.ئازادلىقتىن كهيىنكى مائارىپ تهرەققىياتى توغرىسىدا باشقا بىر كىتابىمىزدا تونۇشتۇرماقچىمىز

مائارىپ ئىلمىي تهتقىقاتى ۋە مائارىپ تارىخشۇناسلىقىدا ئهڭ مۇھىم ئىلمىي ئۇسۇل سىلىشتۇرما

. ھهربىر مائارىپچى بۇ ھهقته زۆرۇر ساۋاتقا ئىگه بولۇشى كىرەك. شۇناسلىق مېتودى ھىسابلىنىدۇمائارىپ

چۇنكى، سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق ئىلمى بىزگه مائارىپ تهرەققىياتىدىكى سان بىلهن سۇپهت

ائارىپى بىلهن ئوتتۇرىسىدىكى، جايالر بىلهن جايالر ئوتتۇرىسىدىكى، دەۋرلهر ئوتتۇرىسىدىكى، ئهلىمىز م

باشقا ئهللهر مائارىپى ئوتتۇرىسىدىكى پهرقلهرنى يورۇتۇپ بىرىدۇ

باشقىالرنى چۇشىنىش ئارقىلىق ئۆزىنى چۇشىنىۋالغىلى : "مهشھۇر سېلىشتۇرما مائارىپشۇناس بهرىداي

. دىگهنىدى" مۇشۇ مهنىدىن ئالغاندا، سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق ئىلمى بهكمۇ قىممهتلىك. بولىدۇ

سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق مائارىپ تارىخىنى : "يهنه بىر سىلىشتۇرما مائارىپشۇناس كاندەل

.دەيدۇ..." ئۈزۈلدۇرمهسلىكنى مهقسهت قىلىدۇ

قهدىمقى يۇناننىڭ مهشھۇر . سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق ئىلمى قهدىمقى يۇناندىن باشالنغان

: ناملىق ئهسىرىدە" ھ سهروسنىڭ تهرجىمھالىپادىشا"ئۆزىنىڭ ) سهنوپون(تارىخچىسى سهنوپون

پېرسىيه ياشلىرىنىڭ تهربىيه ئهھۋالى، ئۇ يهردىكى مائارىپ خىزمهتلىرى، پېرسىيه بىلهن يۇنان مائارىپى

قاتارلىق ئهھۋالالرنى ... ئوتتۇرىسىدىكى پهرق، ئىككى خىل مائارىپنىڭ مهقسىتى، تهشكىلىي تۇزۇملىرى




55

.پسىلىي بايان قىلغانسېلىشتۇرما مېتودى بويىچه ته

ئۆزىنىڭ ) يىلالر- 43 - 100مىالدىدىن ئىلگىرىكى (قهدىمقى رىمنىڭ ئاتاقلىق سىياسهتچىسى سىستىرۇن

ناملىق مهشھۇر ئهسىرىدە قهدىمكى يۇنان مائارىپى بىلهن رىم مائارىپىنى " جۇمھۇرىيهت تۇزۇلمىسى"

ىم كاردۇن شهرق مۇسۇلمان مائارىپى بىلهن ئوتتۇرا ئهسىردە تۇنىسلىق ئال. سىلىشتۇرۇپ تهسۋىرلىگهن

.غهرب مائارىپىنى سېلىشتۇرغان

لىكىن، سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىقنى بىرىنچى قىتىم سىستىمىلىق پهن قاتارىغا كوتۇرگهن فرانسىيىلىك

يىلى - 1817ئۇ . بولدى) ئانتونى جۇللىەئن5771 -- 8481(مهشھۇر پهداگوگ ئانتۇنى جۇللىيان

بۇ ئهسهرنىڭ تهسىرىدە . ناملىق مهشھۇر ئهسىرىنى ئىالن قىلدى" ۇرما مائارىپشۇناسلىقسىلىشت"

ھهرقايسى ئهللهر مائارىپچىلىرى ئۆزئارا نازارەت قىلىش، ئۆز ئهلىنىڭ مائارىپ سهۋىيىسىنى باشقا

.ئهللهرنىڭ مائارىپ سهۋىيىسىگه سىلىشتۇرۇش دولقۇنىنى ئهۋج ئالدۇرۇۋەتتى

" پروسسىيه مائارىپى) " يىلالر- 1867 - 1792(ىر فرانسۇز پېداگوگى ۋىكتۇر يىلى يهنه ب- 1831

بۇ كىتاب نۇرغۇن ئهللهرنىڭ مائارىپچىلىرى ئىچىدە تىخىمۇ زور تهسىر . ناملىق ئهسىرىنى ئىالن قىلدى

.قوزغىدى

نگلىز مهشھۇر ئى. باسقۇچقا كۆتۇرۇلدى- 2 ئهسىرنىڭ باشلىرىدا سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق - 20

توملۇق 28ناملىق " مائارىپ مهسىلىلىرى) " مىچائهل سهدلهر1681 -- 3491(پهداگوگى سادىرلىر

بۇ ئهسهردە ئۇ ھهرقايسى مهملىكهتلهرنىڭ مائارىپ ئهھۋالىنى تهپسىلىي . ئهسىرىنى ئىالن قىلدى

.سىلىشتۇرۇپ بايان قىلدى

ىكىدا ئالىي مهكتهپلهرنىڭ رەسمىي يىلدىن باشالپ سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق ئامېر- 1898

شۇنىڭدىن كىيىن ھهرقايسى ئهللهردە مهخسۇس سهلىشتۇرما . دەرسلىكىگه كىرگۇزۇلدى

مهھسۇس مهجمۇئهلهر . مائارىپشۇناسلىق تهتقىقات ئورگانلىرى تهستىق قىلىنىشقا باشلىدى

.چىقىرىلىدىغان بولدى

دىگهن نامدا كۆپ توملۇق " مائارىپ ئهھۋالىدۇنيانىڭ "بىرلهشكهن دۆلهتلهر تهشكىالتى تهرىپىدىن

.كىتاب نهشر قىلىندى

:سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىقنىڭ تهتقىقات مېتودى تۆۋەندىكى ئۈچ كاتهگورىيىگه بۆلۇنىدۇ

بۇ مېتودى بويىچه بىر دۆلهت ياكى بىر رايوننىڭ دەۋرىي : سىلىشتۇرۇش مېتودى) مهردىائن(ۋەرتىكال . 1

.ىلىشتۇرۇپ بايان قىلىش ئۇسۇلى يۈرگۇزۇلىدۇباسقۇچلىرى بويىچه س

بۇ مېتودى بويىچه رايونالر بىلهن رايونالر، دولهت : سىلىشتۇرۇش مېتودى) پاراللهل(گورىزۇنتال . 2

يىلالردىكى سانلىق مهلۇمات - 1982: مهسىلهن. بىلهن دولهت ئوتتۇرىسىدىكى پهرقلهر سىلىشتۇرۇلىدۇ




56

، 40 مىڭ كىشىگه تولۇق ئوتتۇرا مهكتهپ ئوقۇغۇچىلىرى 10دە ھهر بويىچه ئالغاندا، خوتهن ۋىاليىتى

ۋە ئۇرۇمچىدە 99، تۇرپاندا 75، قىزىلسۇدا 73، ئاقسۇدا 203، قۇمۇلدا 170، ئالتايدا 54قهشقهردە

. دىن توغرا كهلىدۇ224

دا ، قازاقىستان10 مىڭ كىشىگه ئالىي مهكتهپ ئوقۇغۇچىلىرى 10 يىلى شىنجاڭدا ھهر - 1980يهنه

شۇ يىلالردا ئاق ش دا ئالىي . دىن توغرا كىلىدۇ230، ئاۋسترالىيىدە 174، ئوزبهكىستاندا 157

، دېموكراتىك چاۋشيهندە 196، سوۋەت ئىتتىپاقىدا 269 مىڭ كىشىگه 10مهكتهپ ئوقۇغۇچىسى ھهر

. دىن توغرا كهلىدۇ68، تۇركىيىدە 10.5، جۇڭگودا 155

تهتقىقاتچى . ماتىرىيالالر توپلىنىدۇ- ېتودى بويىچه ئاخبارات بۇ م: تهھلىل يۇرگۇزۇش مېتودى. 3

ماتىرىيالالر سىلىشتۇرۇلۇپ سىستىمىغا -ئارىدا توپالنغان پاكىت . بىۋاسىته كۈزىتىش ئىلىپ بارىدۇ

.سىلىنىدۇ

مۇشۇ نۇقتىدىن ئالغاندىمۇ، مائارىپ ئىلمىي تهتقىقاتىدا سىلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق ئىنتايىن مۇھىم

پهن ۋە تىخنىكا كهشپىياتلىرى ھهمدە بىلىمنىڭ - چۇنكى ھازىر ئىلىم . ۋە چوڭقۇر ئهھمىيهتكه ئىگه

ئالىمالرنىڭ . كونىراش ۋە يىڭىلىنىش جهريانى كىشىنى ھهيران قالدۇرارلىق دەرىجىدە تىزلهشمهكته

- 17ن بولسا، خىل بولغا26 ئهسىردىكى تهبىئىي پهنلهر كهشپىياتى ئاران - 16ھىسابالپ كۆرۇشىچه،

ئهسىرنىڭ - 20 خىلغا، 546 ئهسىردە - 19 خىلغا، 156 ئهسىردە - 18 خىلغا، 106ئهسىردە

پهن ساھهسىدىكى يىڭىلىنىش ۋە - يىلالردىن كىيىن ئىلىم - 60. خىلغا يهتكهن961ئالدىنقى يىرىمىدا

يىلدا بىر 10ازىر ھهر پهننىڭ يىڭىلىنىش سۇرئىتى ھ. كهشپىياتالر ئاجايىپ تىز كۆپىيىپ بارماقتا

تۈنۇگۇن بىلگهن نهرسه بۇگۇن كونىراپ قېلىۋاتىدۇ، شۇڭا ھازىر نۇرغۇن ئهللهردە . قاتلىنىۋاتىدۇ

.يۇرگۇزۇلمهكته" ئۆمۇرۋايهتلىك مائارىپ"

بىراق سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىقنىڭ تهتقىقات دائىرىسى ئاددىي سانالرنى كۆرسىتىپ قويۇش بىلهن

تهربىيه نىشانىسى، ئوقۇتۇش تۇزۇمى، -، مائارىپنىڭ ئومۇمىي ئهھۋالى، تهلىم چهكلهنمهيدۇ، ئۇ

مائارىپ ئىقتىسادى، مائارىپ پسىخولوگىيىسى، مهكتهپ باشقۇرۇش ۋە ئوقۇتقۇچىالر قوشۇنى قاتارلىق

.كهڭ دائىرىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

الردا مائارىپ تارىخشۇناسلىقى سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىقنىڭ ۋېرتىكال تهتقىقات مىتودى كوپ ھال

. ئۇ، مائارىپ تهرەققىياتىنى تارىخىي دەۋرلهر بويىچه قاراپ چىقىدۇ. بىلهن يېقىن مۇناسىۋەتلىك

توم - 1 يىلالر بۇرۇن ئىروگىلىپ خېتى بىلهن يېزىلغان دۇنيانىڭ 3000مىالدىدىن : مهسىلهن

ۇيان دۇنيا مائارىپىدا بىرقانچه بۇرۇلۇش دۇنياغا كهلگهندىن ب) 1" (كهلكىمىش"قهھرىمانلىق داستانى

-3 كالسسىك مائارىپ دەۋرى؛ - 2 مهكتهپ ۋە مۇئهللىمنىڭ كىلىپ چىقىشى؛ - 1: دەۋرى بولۇپ ئۆتتى




57

سانائهت ئىنقىالبى تۇرتكىسىدە پهيدا - 4دەۋرى؛ ) مهرىپهت يۇكسىلىش- ئىلىم (ئهدەبىي ئويغىنىش

.ازىرقى زامان ئېلىكترلهشكهن مائارىپ دەۋرى ھ-5بولغان يېقىنقى زامان مائارىپى دەۋرى؛

ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىمۇ ئالدىدىكى بابالردا بايان قىلىپ ئۆتۇلگهندەك، خاراكتهرلىك تارىخىي

-3 مهكتهپ مائارىپى باسقۇچى؛ -2 ئىپتىدائىي مائارىپ باسقۇچى؛ - 1: مهسىلهن. دەۋرلهرگه بۆلۇنىدۇ

ھازىرقى زامان مائارىپى - 5كتهپ مائارىپى باسقۇچى؛ يېڭى مه- 4كالسسىك مائارىپ باسقۇچى؛

.باسقۇچىدا

بىرىنچىدىن، ئۇ : ئۇيغۇر كالسسىك مائارىپى ئۆزىگه خاس تۆۋەندىكى ئىككى ئاالھىدىلىككه ئىگه

قويۇق دىنىي تۇس ئالغانلىقى بىلهن مۇناسىۋەتلىك؛ ئىككىنچىدىن، ئۇيغۇر كالسسىك مائارىپچىلىرى ۋە

ئۇيغۇر مائارىپىنىڭ . ىلالرنى ماھارەت بىلهن ئىگىلىگهنلىكى بىلهن مۇناسىۋەتلىكئهدىبلىرى تۇرلۇك ت

نېمىس ئالىمى . يازما يادىكارلىقىنىڭ كۆپ قىسمى ئهنه شۇ دىنىي ئهسهرلهر ئىچىدە ساقلىنىپ كهلگهن

بارلىق تىل، ئېدىوئلوگىيه، پهلسهپه، سهنەئت پائالىيهتلىرى : "كاردىس مۇنداق دەپ يازىدۇ. ف

ئۇالر ۋەيران بولغان ئىبادەتخانىالردا قهدىمقى زامان . ىدە دىنىي مهقسهتلهر بار ئىدىكهين

جۇڭگودا مهتبهئهنىڭ كهشىپ قىلىنىشى ۋە ئۇنىڭ ..." ("ھوججهتلهرنىڭ كۆپ قىسمىنى تهشكىل قىالتتى

.")غهربكه تارقىلىشى

نىڭ ئهخالق، پهلسهپه ۋە بۇددىزم دەۋرىدە قالغان نۇرغۇن يادىكارلىق ئىچىدە ئۇيغۇرالر: مهسىلهن

سهنەئت كۆز قاراشلىرى ساقلىنىپ زامانىمىزغىچه يىتىپ كهلگهنلىكى ئۇيغۇر مائارىپ تهتقىقاتىمىز -بىلىم

.ئۇچۇن ئهلۋەتته زور پايدىلىق

مۇھىم ئاالھىدىلىكىگه كهلسهك، ئوتتۇرا ئهسىردىكى كالسسىك - 2ئۇيغۇر كالسسىك مائارىپىنىڭ

ئۇالرنىڭ . ۋە ئاتاقلىق ئۇيغۇر زىيالىيلىرى تاالنتلىق تىل ماھىرلىرى ئىدىمائارىپ نامايهندىلىرى

ئۇالرنىڭ بهزىلىرى سانسكرىت، خهنزۇ تىللىرىدا . بهزىلىرى ئهرەب، پارس تىللىرىدا يىرىك ئهسهر يازغان

هيران ئۇالرنىڭ بهزىلىرىنىڭ تاالنتى غهربنى ھهيران قالدۇرسا، بهزىلىرى شهرقنى ھ. يىرىك ئهسهر يازغان

ئۇيغۇر مائارىپى ۋە ئۇيغۇر ئهۋالدلىرى ئهنه شۇ مۇتهپهككۇرلىرى بىلهن پهخىرلىنهلهيدۇ . قالدۇرغانىدى

ۋە مۇشۇ پهخىرلىنىش روھى بىلهن ھازىر تهرەققىي قىلىۋاتقان ئۇيغۇر مائارىپى چوقۇم كهلگۇسىدە نۇرغۇن

ىدىن ئورۇن ئېلىشقا يىتهكلىشىگه ئىشهنچ ئالىمالرنى يىتىشتۇرۇپ، ئۇيغۇر خهلقىنى ئىلغار مىللهتلهر قاتار

شۇڭا مائارىپ ئىلمىي تهتقىقاتىدا سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق بىلهن بىلله مائارىپ . باغلىيااليدۇ

.كىلهچهكشۇناسلىقنىمۇ قىتىرقىنىپ تهتقىق قىلىشىمىز الزىم

مىس پېداگوگى يىلى تۇنجى قېتىم نې- 1943نى ) فۇتۇروئىوئگىيه(مائارىپ كىلهچهكشۇناسلىق

خهلقائرا كىلهچهكشۇناسلىق ئىلمىي " يىلى ئامېرىكىدا - 1960. پولئىستهمىر ئوتتۇرىغا قويغان




58

مىڭدىن ئارتۇق ئهزاسى 40 دىن ئارتۇق مهملىكهتته 80ھازىر بۇ جهمئىيهتنىڭ . قۇرۇلدى" جهمئىيىتى

ىرگۇزگهن ئوتتۇرا ۋە ئالىي مائارىپ كىلهچهكشۇناسلىقنى رەسمىي پهن سۇپىتىدە دەرسلىك ئىچىگه ك. بار

. دىن ئاشتى200مهكتهپلهرنىڭ سانى بىر ئامېرىكا قوشما شتاتلىرىنىڭ ئۆزىدىال

يېڭى جهمىيهت قۇرغۇچىالر يالغۇز ئۆتمۇشنى بىلىش بىلهنال قالماي، بهلكى : "لېنىن مۇنداق دىگهنىدى

توم، خهنزۇچه - 21" رلىرىلېنىن ئهسه." ("يۇرەكلىك ھالدا كىلهچهكنىمۇ تهسهۋۋۇر قىاللىشى كىرەك

.) بهت- 52نهشرى،

. پهن تهرەققىياتىدىمۇ كىلهچهكشۇناسلىق تهتقىقاتىغا ئېغىر مهجبۇرىيهتلهر يۇكلهنمهكته-ھازىرقى ئىلىم

كهڭ كائىنات ۋە چهكسىز شهيئىلهرنىڭ سىرى ئېچىلغانسىرى پهننىڭ تۇرلىرى، تهتقىقات ئوبيېكتلىرى

پهن تهرەققىياتى مائارىپنى ۋە ھهربىر كىشىنى ئۇچكه -ڭ ئۇستىگه ئىلىم ئۇنى. نهچچه مىڭ خىلغا يهتتى

ھهربىر ياش ئهۋالد ئۇچۇن ئىلىم . يۇزلىنىشكه تهقهززا قىلماقتا) زامانىۋىلىشىشقا، دۇنياغا، كهلهچهككه(

ىر شۇڭا چهكلىك ئۆمۇر ئىچىدە ھهر ب. پهن تهرەققىياتى بىلهن قهدەمداش بولۇش زۆرۇرىيىتى تۇغۇلماقتا-

كىشى ئۇچۇن يالغۇز بۇگۇننى كۆزلهپ ئۈگىنىش كۇپايه قىلمايدۇ، بهلكى ئۇ ئهتىنى كۆزلهپ ئۈگىنىش

.الزىم

تهربىيه نىشانىسى ئهزەلدىنال ئهته ئۇچۇن ئادەم تهييارالشتىن ئىبارەت بولۇپ -ئهمهلىيهتته تهلىم

-ۇچۇن تهبىئىي مهكتهپ، ئاتا مۇشۇ مهنىدىن ئالغاندا، ئالدى بىلهن ھهربىر ئائىله پهرزەنت ئ. كهلدى

مهكتهپ تهربىيىسى بولسا ئۇنىڭ داۋامى ۋە . ئۇستاز بولۇشى كىرەك" بىرىنچى"ئانىالر بولسا تهبىئىي

مۇشۇ مهجبۇرىيهتنى ئائىله بىلهن مهكتهپ تهڭ ئۇستىگه ئالغاندىال، پهرزەنتلىرىنىڭ . تولۇقلىمىسى بولىدۇ

.هك ئىستىقبالى پارالق بولىدۇئۇنىڭ كىلهچ. بىلىمگه ئىنتىلىشى كۇچىيىدۇ


مىسرالىق رېائلىزم 3000دىن تهپىلغان " نهۋى ئوردىسى" يىلى بابىلۇننىڭ قهدىمكى - 1872) 1(

. بىلهن رومانتىزم بىرلهشتۇرۇلگهن مهشھۇر داستان

تۈگىدى

نىڭ ئهسلى ماتىرىيالىنىڭ ھهۋەسكار تۈزگهن ھهرقانداق ئېلكىتاپ--- ئۇيغۇر ئوغلى : بايانات




59

بۇ ئېلكىتاپالر پهقهت ئىشتىن سىرتقى ! ئاپتۇرلۇق ھۇقۇقى توردىكى ئهسلى ئاپتۇرغا مهنسۇپ ئارا پىكىر ئالماشتۇرۇش ئۇچۇنال ئىشلىتىشكه بۇلىدۇ ، - قىزىققۇچىالرنىڭ ئوقۇپ پايدىلىنىشى ، ئۆز

ئهگهر باشقا ساھهلهردە . بولمايدۇ ئۇنىڭدىن سىرت سودا ئىشلىرى ياكى باشقا ساھهدە ئىشلىتىشكه !!!ئاقىۋەتكه ئىشلهتكۈچى ئۆزى مهسوئل قانۇنسىز ئىشلىتىپ بىرەر مهسىله كۆرۈلسه بارلىق

!!!! ھهۋەسكار بۇ جهھهتته ھېچقانداق مهسوئلىيهتنى ئۆز ئۈستىگه ئالمايدۇ --- ئۇيغۇر ئوغلى ھهۋەسكار --- ى يهتتى دېگۈچىلهر بولسا بىۋاسته ئۇيغۇر ئوغلى ئهگهر ئاپتۇرلۇق ھۇقۇقۇمغا دەخل

!!!!!ئېلكىتاپالر توردا تهمىنلهشتىن توختىتىلىدۇ . بىلهن ئاالقىالشسا بۇلىدۇ ھهۋەسكار تۈزگهن ئېلىكىتاپالرغا نىسبهتهن ھهرقانداق ---ئۇنىڭدىن باشقا ئهگهر ئۇيغۇر ئوغلى

. ھهۋەسكار بىلهن بىۋاسته ئاالقىالشسىڭىز بۇلىدۇ ---- يغۇر ئوغلى تهكلىپلىرىڭىز بولسا ، ئۇ- پىكىر

كۈنى -10 ئاينىڭ-2يىلى - 2008

جىنهن--- شهندۇڭ

Education

Uyghur maaripi tarixi