1. TRKYENN JEOMORFOLOJS

2. TRKYENN DALARI 3. Orojenez Dalar Kvrm Dalar : Trkiyedeki kvrm dalarn temelini Tethis Denizinin tabannda biriken tortul malzemeler oluturur. Bu malzemeler zellikle 3. zamanda evresindeki ktalarn yanal basnlarna maruz kalarak ykselmi ve gnmzdeki kvrm dalar meydana getirmitir. 4. Dou Anadolu Blgesinde - Mercan (Munzur) Dalar - Malatya Dalar - Maden Dalar - Mengene Dalar - Karasu Aras Dalar - Palandken - Allahekber Dalar - Hakkari Dalar - Cilo Dalar 5. Karadeniz Blgesinde - Kre Dalar - Krolu Dalar - Bolu Ilgaz Dalar - Canik Dalar - Rize Dalar - Kakar Dalar - Kop - Mescit Dalar 6. Akdeniz Blgesinde - Sultan Dalar - Geyik Dalar - Barla Dalar - Aladalar - Bolkar Dalar 7. Anadolu Blgesinde - Sndiken Dalar - Sivrihisar Dalar - Tecer Dalar - Akda - Hnzr Dalar 8. Marmara Blgesinde - Yldz Dalar - Samanl Dalar - Koru Dalar 9. Ege Blgesinde - Simav Dalar - Erigz Dalar - Murat Dalar - Emir Dalar Gney Dou Anadolu Blgesinde - Mardin Dalar 10. Krkl Dalar : Orojenez sonucunda kvrlma zelliini kaybetmi sert tabakalar krlmaya urar. Bylece fay (krk) alanlar oluur. Krklar boyunca ykselen alanlara Horst, alalan alanlara ise Graben ad verilir. Ege blgesinde yer alan ve zerine akarsularn yerletii ky ovalar graben, onlar birbirinden ayran dalar ise horst zelliine sahiptir. 11. Volkanizma Sonucu Oluan Dalar Trkiyede 3. zaman sonlar ile 4. zaman balarnda volkanik faaliyetler etkili olmutur. Yer kabuunun zayf noktalarndan yzeye yol bulan magmatik malzemeler yeryznde souyarak evresine gre tek ykselti grnmnde volkanik dalar oluturur. kan malzemenin akkanl dan grnmn etkiler. Malzeme ne kadar younsa da da o kadar yksek olur. kan malzeme az youn (ok akkan) ise etrafna yaylarak kalkan biimli yksek olmayan yanardalar oluturur. (GDAB Karacada gibi) 12. Dou Anadolu Blgesinde - Nemrut - Sphan - Tendrek - Ar (Kk + Byk) Anadolu Blgesinde - Erciyes - Melendiz - Hasan - Karada - Karacada 13. Akdeniz Blgesinde - Hatay Hassa konileri Marmara Blgesinde - Uluda ( pskrk) Ege Blgesinde - Manisa Kula Konileri Gney Dou Anadolu Blgesinde - Karacada 14. Trkiye Fiziki Haritas dalar gerek haliyle grmek isteyenlere, 15. TRKYENN OVALARI Akarsular tarafndan paralanmam, evresine gre ukurda kalan geni dzlklere ova denir. A-) Ky Ovalar Delta Ovalar Bask Ky Ovalar B-) Ovalar Tektonik Ovalar Karstik Ovalar 16. OLUUMLARINA GRE OVALARIMIZ 1. Tektonik Kkenli Ovalar: knt ovalar (graben ve senklinal) da denir. Trkiye ovalarnn byk blm bu gruba girer. Bu tr ovalar, Trkiye'nin geirdii birok orojenik hareketlerden sonra, epirosjenik hareketlerin etkisi altnda kalmas sonucunda olumutur. evresine gre ukurda kalan bu yerler, akarsularn getirdii alvyonlu topraklarla rtlerek ova halini almtr. (Bursa, Mu, Erzincan ovalar gibi) 17. Tektonik Ovalar Kuzey Anadolu Fay zerinde oluan Ovalar: Erzincan, Suehri, Erbaa, Niksar, Taova, Ladik, Bolu, Dzce, Adapazar vs. Bat Anadolu Fay zerinde Oluan Ovalar: Soma, Bergama, Manisa, Akhisar, Turgutlu, Aydn, Ske vs. Dou ve Gneydou Fay zerinde Oluan Ovalar: Elaz, Malatya, Bingl, Mu, Elbistan, Karlova Vs. 18. Tektonik Ovalar 19. 2. Delta Ovalar: Deniz kysnda olumu, alak ovalardr.Alvyonlarla kapldr. Akarsularn tadklar alvyonlar, denizde biriktirmesiyle olumu, ok verimli tarm alanlardr. (ukurova, Bafra ve aramba Ovalar gibi) 20. ukurova 21. 3. Gl Yeri Ovalar: nc zaman sonlarnda (Neojen- Tersiyer) Anadolu'da yer alan ok saydaki gln, sularnn kurumas veya bu gllerin ekilerek iyice klmesi sonucu, ortaya kan dzlklerin, akarsular ve sellerin tad alvyonlarla rtlmesi sonucu olumulardr. (Konya ovas, Ereli ovas, Aksaray ovas, Akehir Ovas) 22. 4. Karstik Ovalar: Kalkerin eriyerek zlmesiyle oluan dolinlerin birlemesi ile meydana gelen uvala ve polye adm alan ovalardr. Bu ovalarda kalkerin zlmesi ile oluan terra rossa (krmz) topraklar bulunur. Akdeniz ve Ege blgelerinde oktur. (Mula, Elmal, Kestel ovalar) 5. Da Etei Ovas: Eimin azald da eteklerinde, akarsu ve sellerin tad alvyonlarn araziye yaylmas sonucu oluan, az eimli dzlklerdir. Hatay'da Nur da (Amanoslar) eteklerinde bir erit halinde bu tip dzlklere rastlanr. 23. Ovalarmzn bir ksm dalar arasna gmlmtr. Dou Anadolu ovalar ve Karadeniz i ovalar bu tip ovalardr. Ovalarmzn bir blm platolarn iine gmlmtr. Anadolu'daki Konya, Ereli, Aksaray, Yukar Sakarya ovalar bu tip ovalardr. Ovalarmzn nemli bir blm kylarda yer alr. Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz kylarndaki ovalarn ykseklikleri ok azdr. Ovalarmzn bir ksm, gnmzde de yava yava kmektedir. Ergene havzas, ukurova ve Tuz Gl evresindeki ovalar bunlardr. Trkiye ovalar, oluumlar, byklkleri ve ykseklikleri bakmndan ok farkldr. Bu ovalar bulunduklar yere gre iki byk gruba ayrmak mmkndr. Not: 24. A. KIYI OVALARI Akarsular ve denizlerin karlkl etkileimi sonucu olumulardr. Denizin derinlii, akntlar ve dalgalar ile akarsuyun bykl ky ovalarnn eitli olmasna yol amtr. Akarsu havzasndaki jeolojik yap ve bitki rts, akarsuyun andrma yapmasnda (erozyon) etkili olduundan, ky ovasnn byklnde etkili olmutur. Ky ovalarnn nemli bir blm delta ovasdr. 25. Uyar: Bir akarsuyun denize dkld yerde, delta ovas oluturabilmesi u koullara baldr: Deniz s olmal. Aknt ve dalgalarn etkisi zayf olmal. Gel-git etkisi fazla olmamal. Akarsu bol alvyon tamal. 26. Trkiye'nin balca delta ovalar unlardr: a) aramba Ovas: Yeilrmak tarafndan oluturulmutur. Karadeniz'deki en geni deltadr. (600 km2) ovann kuzeyinde (deniz kys) bataklklar ve lagnler (deniz kula) yer alr. Delta zerinde eski akarsu yataklar grlr. Yeilrmak, deltann zerinde menderesler (bklm) yaparak akar. b) Bafra Ovas: Kzlrmak tarafndan Karadeniz'de oluturulan delta ovasdr (550 km2). Deltada kumullar yer alr. Dousunda gller ve bataklklar bulunur. Bunlar denizden kum setleri veya ky kordonlar ile ayrlmtr. Kzlrmak menderesler izerek Bafra burnundan denize ular. Deltada yer alan en byk gl (lagn) Balk Gl'dr. 27. c) Sakarya Deltas: Sakarya nehri tarafndan oluturulmutur. Denize knts az olan dou-bat ynnde geni olan bir ovadr. Oluum yenidir. Kyda kumullar yer alr. Not: Sakarya ovas, tam olarak bir delta ovas deildir. Karadeniz'den stanbul Boaz'na doru olan gl aknt ve denizin biraz derin oluu, burada tipik bir deltann olumunu engellemitir. d) Meri Deltas: Meri nehrinin Ege denizine dkld yerde, Trkiye - Yunanistan snrnda olumutur. Ky kesimi bataklktr. 28. e) Bakray (Dikili) Deltas: Bakray'n Ege denizine dkld az kesiminde olumu kk bir deltadr. f) Gediz Deltas (Menemen Ovas): Gediz nehrinin denize dkld yer de olumutur. g) Kk Menderes Deltas (Seluk Ovas): Kk Menderes nehrinin Ege Denizi'ne dkld yerde olumutur. Efes antik kentinin denizle balantsn kesmitir. 29. Not: Delta ovalar dnda kk bask ky ovalar da bulunur. Dalaman, Kyceiz, Een (Mula'da), Finike, Manavgat, Samanda (Hatay'da) balcalardr. Not: Denizlerin alalmas (Transgresyon) sonucu yzeye kan deniz tabanlarnda alvyonlarn birikmesiyle ky boyu dzlkleri oluur. Mersin - Erdemli evresi ve Manavgat evresi bu ekilde olumu ky dzlkleridir. Not: Hatay'daki Amik ovas ile, Gller Yresi'ndeki Burdur, Tefenni, Gelendost ve Genali ovalar da Akdeniz blgesindeki dier tektonik ovalardr. 30. h. Byk Menderes Deltas (Balat Ovas): Byk Menderes nehrinin Ege Denizi'ne dkld yerde olumu, Ege blgesindeki en geni deltadr. Milet ehrinin denizle balantsn kesmitir. . Gksu Deltas (Silifke Ovas): Gksu nehrinin Akdeniz'e dkld yerde olumu kk bir deltadr. Kyda lagnler, gller, bataklklar, ky oklar, ky kordonlar ve kopmu menderesler grlr. 31. i. Seyhan ve Ceyhan Deltalar (Adana ovas ukurova): Trkiye'nin en geni ve en verimli delta ovasdr. Dou ksmn Ceyhan, bat ksmn ise Seyhan nehirleri oluturmutur. Ceyhan'n tad alvyon daha fazla olduu iin delta ovas douya doru daha fazla genilemitir. Kyda Yumurtalk ve Karata evresinde lagnler (Akyatan), ky kordonlar ve bataklklar grlr. Ova denizden ieriye doru basamak eklinde uzanr. Bu durum deniz seviyesindeki deiikliklerin sonucudur. 32. B. BLGELERDEK OVALAR Ykseltileri batdan douya doru artar. Oluumlar genellikle tektonik kkenlidir. Bir graben iine yerlemi olanlar dar ve uzun ovalardr. knt (graben) ovalar boyunca fay hatt getiinden depremler ska grlr. 33. 1. Ege Blgesindeki Tektonik (knt) Ovalar: Bu ovalar grabenler iinde bulunur. Dou - bat ynnde uzanrlar. Kuzeyden gneye doru u ekilde sralanrlar. Bakray vadisinde; Bergama,Soma, Krkaa ovalar Gediz vadisinde; Manisa, Akhisar, Turgutlu, Salihli ve Alaehir ovalar Kk Menderes vadisinde; Torbal, Tire, Bayndr ve demi ovalar Byk Menderes vadisinde; Ske, Koarl, Aydn,Yenipazar, Nazilli ve Sarayky ovalardr. Not: bat Anadolu'da graben ierisinde yer almayan Ktahya, Simav, Afyon ve Sandkl ovalar bulunur. 34. 2. Marmara Blgesindeki Tektonik Ovalar Adapazar (Sakarya) ovas: Kuzey Anadolu fay hattnda yer alr. Sakarya nehrinin getirdii alvyonlarla kapldr. nemli bir tarm alandr. Olutuu yer eski bir deniz tabandr. (30 m) Bursa ovas: knt (graben) ovasdr. (150 m) Gneyinde Uluda bulunur. Verimli bir tarm alandr. Nilfer ay ovadan geer. Not: Gney Marmara'da tektonik kkenli M. Kemal Paa, Karacebey (Bursa) ve Balkesir ovalar bulunur. 35. 3. Akdeniz Blgesindeki Tektonik Ovalar Isparta (Atabey) Ovas: Eirdir ve Burdur glleri arasnda yer alr. Kuzeyi ve Gneyi dalarla evrilidir. Bir graben iinde uzanr. Ovann evresindeki arazide karstik ekillere de rastlanr. 36. 4. Kuzey Anadolu Fay Hattndaki knt Ovalar Bunlar batdan douya doru ykseklikleri artan; Sakarya, Sapanca (Marmara'da), Dzce, Bolu, erke (ankr), Tosya (Kastamonu), Suluova, Merzifon (Amasya), Havza, Ladik (Samsun), Taova, Erbaa, Niksar, Turhal (Tokat), Suehri (Sivas), Erzincan, Erzurum ve Pasinler (Hasankale) ovalardr. Erzurum Ovas: 1800 m. ykseklikte, etraf volkanik dalarla evrili bir ovadr. Karasu (Frat'n kolu) ovann sularn boaltmaktadr. Eski bir gl tabannn alvyonlarla dolmas sonucu olumutur. Etraf faylarla evrilidir. 37. 5. Dou Anadolu Blgesindeki Tektonik Ovalar Kuzey Anadolu Fay hattnda yer alan Erzincan, Erzurum ve Pasinler ovalar dnda, Ardahan ovas ile, blgenin gneyinde Mu, Bulank, Uluova, Bingl, Afin- Elbistan ovalar da yer almaktadr. Idr Ovas: Gneyden Ar da ile evrili, tektonik bir ovadr. Dou Anadolu'daki en ukur (850 m) ovadr. Ova volkanik kkenli alvyonlarla kapldr. Ovada kmeler devam etmektedir. Sahip olduu mikroklima zellii nedeniyle, Pamuk gibi nemli tarm rnleri yetiebilmektedir. 38. 6. Anadolu'daki Tektonik Ovalar Konya, Ereli, Eskiehir, Kayseri, Develi ve Ankara ovalardr. Konya Ovas: Anadolu'nun gneyinde yer alan ok geni bir ovadr. (10.000 km2) erisinde yer yer gller ve bataklklar yer alr. Gen oluundu volkanik ekillere de rastlanr. Trkiye'nin en nemli tahl ekim alandr. 39. 7. Trkiye'nin Karstik Ovalar Kalker arazide erimeyle oluan (dolinlerin) birlemesiyle daha geni olan uvalalar ve polyeler oluur. Bunlar karstik ovalan olutururlar. Dier ovalara gre daha kktrler. Tabanlarnda terra rossa topraklar bulunur. Bat ve Orta Toroslar da rastlanan bu ovalarn oluumunda tektonik hareketlerde etkili olmutur. lerinde geici gllerde yer alr. Not: Polye (karstik) ovalarn balcalar; Korkuteli, Elmal, Kestel, Gembos, Yellice, uhut, Gngrmez, Karabekir ve ukurkaya polyeleridir. Mula ve Milas ovalar da karstik oluumludur. 40. Karstik Ovalarmz Akdenizde Tefenni Acpayam (Denizli) Kestel Korkuteli (Antalya) Elmal (Antalya) Egede Tavas (Denizli) ivril (Denizli) Mula 41. 8. Trkiye'nin Havzalar Tektonik oluumlu baz ovalarmza havza ad verilir. evresine gre ukurda kalan bu yerlerde, akarsular tarafndan derince yarlm platolara da rastlanr. Ovalarla - platolar arasndaki gei alanlardr. Balcalar; Ergene havzas, Diyarbakr havzas ve Malatya havzasdr. 42. Ergene Havzas: Meri nehrinin kolu olan Ergene nehri ve kollar tarafndan yarlm, paralanmtr. Kuzeyde Yldz, gneyde Koru ve Ik dalar arasnda yer alr. Ergene vadisi boyunca kaln alvyonlarla doludur. Havza giderek kmektedir. Malatya Havzas: Dalarla evrilidir. Sularn Frat ve kollar tarafndan boaltr. Akarsular havzada 150 - 200 m derine gml akar. Ovann bats ve gneyi faylarla evrilidir. 43. Ovalarn Ekonomiye Etkileri Yzlmne gre az yer kaplamasna karn, tarmsal retimle ekonomiye byk katklar salar. Hayvanclk faaliyetlerinin bir blm de ovalarda yaplr. Dz ve alak yerler olduklarndan, yol yapm maliyeti ovalarda azdr. Bu nedenle kara ve demiryollarmz ovalardan geer. Yerleim merkezleri su kaynaklar evresinde ve tarm alanlarnn yaknnda kurulduu iin, byk kentler ve kasabalar ovalarda yer alr. Yzey sular ve yer alt sular bakmndan zengin yerlerdir 44. Ovalarn Sorunlar Verimli tarm alan olan ovalar, yerleim yerleri ve endstri tesislerinin yaplmasyla ama d kullanlmaktadr. Tula - kiremit fabrikalar, retim iin ovalardan toprak almaktadr. Taban suyu seviyesi yksek olduu iin, topraklar giderek oraklamaktadr. Bu nedenle fazla su drenaj kanallaryla boaltlmal ve bataklklar kurutulmaldr. Sanayi atklaryla tarm topraklar kirlenmektedir. 45. TRKYE'NN PLATOLARI Plato; akarsular tarafndan derin vadilerle paralanm, evresine gre yksekte kalan dzlklerdir. Trkiye'de ok yaygn olarak rastlanan yer ekillerindendir. Not: Anadolu'da platolarn yaygn olmas, arazinin 3. zaman sonlarna kadar anarak dzlemesi (peneplen), bu nedenle 4. zaman balarnda Anadolu'nun epirojenezle ykselmi olmasdr. 46. Uzun Yayla P. Bozok Hayman a Cihanbeyl i Obruk p. Ardahan p. Erzurum- Kars p. Gaziante p anlurfa p. Yazlkaya atalca- Kocaeli Taeli p. Teke p. Perebe 47. OLUUMLARINA GRE PLATOLAR 1. Andrma Platolar: Yer ekilleri akarsular ve sel sular; rzgarlar, buzullar gibi d kuvvetlerce srekli olarak andrlr. Anan arazi paralar tektonik olaylarla alalr veya ykselir. Ykselen ve eimli hale dnen yer ekilleri, akarsular tarafndan yarlarak, andrma platolar oluur. Not: Andrma platolar kvrml, krkl bir yapda olaca gibi volkanik yapda da olabilir. Sert ktleler olan masiflerin anmasyla Kocaeli platosu olumutur. 48. 2. Tabaka Dzl Platolar: Sert tabakalarn varlna bal olarak olumulardr. Yatay veya az eimli olan kaln ve sert tabakalar zerindeki dzlklerin, evrelerine gre daha yksekte olmalar ile, akarsular tarafndan vadilerle paralanmas sonucu oluurlar. Not: Anadolu'daki Uzunyayla (Kayseri - Sivas aras), Obruk (Tuz Gl gneyinde) Cihanbeyli (Tuz Gl batsnda) ve Haymana(Tuz Gl'nn kuzeybatsnda) platolar tabaka dzl platolardr. 49. 3. Lv Platolar: Volkanik faaliyetlerle yeryzne kan akc lavlarn,geni alanlar kaplamasyla oluan,yksekte kalm dzlklerin akarsular tarafndan yarlarak paralanmas sonucunda olumulardr. Not: Erzurum, Kars, Ardahan platolar lav platolardr. Nevehir - rgp yresinde de kk lav platolar yer almaktadr. 50. 4. Karstik Platolar: Zemindeki kayalarn kalker (kireta), jips (alta) veya kaya tuzu gibi kolay eriyebilen kayalardan olutuu blgelerde, yzeydeki sular bu kayalar eriterek dzletirmektedir. evresine gre yksekte kalm bu tr karstik araziler, akarsular tarafndan yarlarak, karstik platolar oluturmaktadr. Not: Akdeniz blgesinde kalker kayalar yaygn olduundan, karstik arazi genitir. Taeli platosu, Gksu nehri ve kollar tarafndan paralanarak olumu karstik bir paradr. 51. PLATOLARIN CORAF DAILILARI 1. Anadolu Blgesi: En ok plato olan blgedir. Platolar genellikle Tuz glnn evresinde toplanmlardr. Ortalama ykseltileri 1000 - 1500 m. arasndadr. Obruk Platosu: Tuz gl ile Konya ve Ereli ovalar arasnda yer alr. Yaps genellikle kalkerlidir. Bu nedenle zerinde ii su dolu karstik erime ukurlar olan obruklar yer alr. Cihanbeyli Platosu: Tuz glnn batsndadr. Yaps, kalker, kum ta ve marnl tabakalardan oluur. 52. Haymana Platosu: Tuz glnn kuzeybatsndadr. Doudan Kzlrmak, batdan ise Sakarya nehrinin kollar tarafndan vadilerle paralanmtr. Bozok platosu: Yozgat'la Sivas arasnda uzanr. Kzlrmak'n kolu olan Delice ay ile, Yeilrmak'n kolu olan ekerek ay tarafndan paralanmtr. Uzunyayla Platosu: Kayseri ve Sivas arasnda uzanr. Seyhan nehrinin kolu olan Zamant ay tarafndan paralanmtr. 53. 2. Ege Blgesi: Blgenin Anadolu'ya doru sokulan bat Anadolu Blmnde platolar yer alr. Ykseklikleri 800 ile 1000 m. arasndadr. Yazhkaya Platosu: Afyon'un kuzeyindedir. Sakarya Nehri'nin kollar tarafndan paralanarak oluturulmutur. Bayat Platosu: Afyon'un kuzeybatsndadr. Sakarya Nehri'nin kollar tarafndan paralanarak oluturulmutur. Not: Bat Anadolu eiinin byk blm, Gediz, Sakarya ve Byk Menderes nehirleri tarafndan paralanm geni bir plato grnmndedir. 54. 3. Marmara Blgesi: Bu blgede stanbul boaznn her iki yakasn iine alan atalca ve Kocaeli yarmadalar, anmalarla dzlemi, peneplenlemi bir plato grnmndedir. 4. Akdeniz Blgesi: Orta Toroslarda yer alan Taeli Platosu, kalker (kireta) arazi zerinde olumutur. Tabakalar yatay duruludur. Platonun oluumunda karstik olaylar belirleyici olmutur. Yzeyde ok miktarda karstik erime ukurlar olan dolinler yer alr. Tabanlarnda terra-rossa (krmz toprak) topraklar bulunur. Bu plato Gksu Nehri ve kollar tarafndan paralanarak oluturulmutur. 55. Not: Karstik arazilerde yzeyde su bulunmaz. Nedeni kalkerdeki atlaklardan suyun yerin derinliklerine doru szmasdr. Bu nedenle yeralt sular bakmndan zengindir. Yzeyde su olmad iin bitki rts de yeterince gelimemitir. 56. 5. Karadeniz Blgesi: Platolarn en az olduu blgedir. Orta Karadeniz'deki Canik dalarnn zeri anmalarla dzlemitir. Plato grnmndedir. Kelkit ay ve kollar tarafndan paralanmtr. 6. Gneydou Anadolu Blgesi Gaziantep Platosu: Frat nehrinin batsnda yer alr. Ykseklii 800 m. civarndadr. Frat'n kollar tarafndan paralanmtr. anlurfa Platosu: Frat Nehri'nin dousunda yer alr. Frat Nehri ve kollar tarafndan paralanmtr. Mardin Eii ve Mazda: Dicle Nehri ve kollan tarafndan paralanmtr. 57. 7. Dou Anadolu Blgesi: Platolarn geni alan kaplad bir blgedir. Erzurum, Kars ve Ardahan Platolar: Bazalt lavlarn oluturduu 1500 - 2000 m arasndaki yksek platolardr. Ara ve Kura rmaklar tarafndan paralanmtr. Not: Blgede Van Gl evresinde ve Kars'n gney ve dousunda plato zelliindeki araziler bulunur. 58. Platolarn zellikleri Dalarla ovalar arasndaki gei alandrlar. Dalardan inen akarsular tarafndan derin vadilerle yarlmlardr. Eimli arazilerdir. Anmalar sonucu oluan yzeylerdir. Peneplen oluumunun, tektonik olaylarla kesintiye uramas ile oluan anma yzeyleridir. Arazi genellikle basamaklar eklindedir. 59. Platolarn Ekonomiye Etkileri Platolarn bir blm, geici yerleme yerleri olan yayla olarak deerlendirilir. Buralarda hayvancla dayal ekonomik faaliyet srdrlr. Alak platolarda tarm yaplr. Kuru tarm yntemiyle tahllar yetitirilir. Yerleim alam iin ok elverili yerler deildir. Bu nedenle tenha yerlerdir. 60. Ulam iin engelleyici bir zellik tamazlar. Yzey sular ve toprak rts bakmndan fakir yerlerdir. Snrl olarak baclk, meyvecilik yaplr. Yksek olduklarndan klarn genellikle souk ve uzun getii yerlerdir. 61. TRKYEDE KARSTK EKLLER Karstik ekiller, C02 li sularn etkisi ile kireta (kalker), jips (alta) kaya tuzu ve dolomit (tebeir kayas) gibi, kolay eriyebilen talarn zlmesi, znen maddelerin birikmesi ile oluurlar. 62. A. KARSTK ERME (AINDIRMA) EKLLER 1. Lapya (Prtk): Eimli yamalardan inen sel sularnn, kire tan kimyasal yolla eriterek andrmas ile olumu, kanalcklar, sivri kntlar ve kk erime ukurlarndan olumutur. Lapyalarn ok olduu arazilere "apr Arazi"de denir. 2. Dolin (Kokurdan, tava, koyak): Derinlii birka metre ile 200 metre arasnda deien karstik erime ukurlardr. 63. 3. Obruk: Dik yamal, derin erime ukurlardr. Maara tavanlarnn kmesiyle ortaya karlar. Baca ve kuyu ekillerindedir. Anadolu'nun gneyinde (Obruk platosu) ve Toroslar da grlr. Silifke'deki Cennet - Cehennem Obruklar, Obruk Platosu'ndaki Kzlren obruu en tannm olanlardr. 4. Uvala: Karstik blgelerde, dolinlerin birlemesiyle olumu, daha geni karstik erime ekilleridir. Orta Toroslar'da yaygndr. 64. 5. Polye (Glova): En geni karstik erime ukurlardr. Onlarca km2 genilikte olabilirler. lerinde yerleim merkezleri kurulabilir. Tabanlarnda terra rossa (krmz toprak) topraklar yer alr. Yal dnemlerde sularn toplanmas ile gl haline gelen polyelerde, sularn ekilmesi ile tarm yaplabilir. 65. Balca polye ovalarmz unlardr: Beyehir'de; Gembos Glleryresinde; eltiki, Kestel, Sula, Bozova, Bademaac ve Kzlkaya, Teke yarmadasnda da; Elmal, Ka iftlii,Seki, Mentee yresinde: Mula polyeleridir. 66. 6. Kr Vadi (Kuru - kmaz vadi): Yzeyde, andrma yaparak akan bir akarsuyun, geirimli tabakada bir su yutan ddeni ile yeraltna inmesi ile, anmann sona ermesi sonucu oluan, k olmayan bir vadi trdr. 7. Kanyon Vadi: Kalkerli arazilerde akan akarsularn, yataklarn kimyasal yolla yanlara doru, mekanik yolla da derinlemesine andrmas ile oluan, basamak eklinde vadi yamalar olan, vadi tipidir. Gksu Nehri, Taeli Platosunu olutururken, bir ok yerde kanyon vadiler oluturur. Kpr ay da kanyon vadiler iinde akmaktadr. 67. 8. Maara: atlaklardan yeraltna inen sularn, kalker tabakalar eritmesi ile yer altnda oluturduklar doal boluklardr. Alanya (Damlata), Mersin (Narlkuyu), Alanya (Dim), Antalya (Karain), Burdur (nsuyu) maaralar en nlleridir. 9. Dden: Yzey sularnn yeraltna indii, yer alt sularnn ise yeryzne kt, erimeyle olumu karstik kuyulardr. 68. B. KARSTK BRKTRME EKLLER Karstik blgelerde, sularn eriterek tad kalsiyum bikarbonatlar, sularn buharlamas ile kelir ve katlaarak, karstik biriktirme ekillerini olutururlar. 69. 1. Traverten (Kalker Tf - Kefekita): lerinde erimi halde kalsiyum karbonat (CaCOs) bulunan sularn buharlamas ile, CaCO kelir.Bylece basamakl yapdaki travertenler oluur. Denizli - Pamukkale'de basamakl havuzlar eklinde, ilerinde scak su bulunan travertenler yer alr. Antalya ky dzlkleri de traverten basamaklardr. 70. 2. Sarkt ve Dikitler (Damlatalar): Karstik maaralarda oluan birikim ekilleridir. Sarktlar; maara tavanndan szan, ilerinde erimi kire bulunan sularn buharlamas, kirecin ise kelmesi ile oluur. Dikitler ise; maara tavanndan damlayan kireli sular iindeki kirecin dt yerde birikmesi sonucu oluur. 71. Not: Jipsli araziye bal olarak oluan karstik ekiller, kalkerli arazide oluan karstik ekillere gre daha ksa mrldr. nk jips, kalkere gre daha hzl zlr. Jipsli arazide oluan karstik ekillere en sk Sivas yresinde rastlanr. ankr, Krehir yrelerinde de jipsli arazide olumu karstik ekiller bulunur. 72. Trkiye'de Rzgarlarn Oluturduu Yer ekilleri Rzgrlar kurak blgelerde ve kylarda etkili olan d kuvvettir. Trkiye'de rzgrlarn oluturduu yer ekilleri ok azdr. Konya - Karapnar yresindeki volkan klleriyle kapl alanda oluan rzgr erozyonu, gnmzde kontrol altna alnmtr. Not: Rzgarlarn andrma yapt (korozyon=rzgar erozyonu) blgelerin zellikleri: iklimin kurak ya da yar kurak olmas, bitki rtsnn ok clz ya da hi olmamas, yzey eiminin fazla olmasdr. 73. Trkiye'de rzgrlarn ekillendirici etkisi kylarda grlr. Buralarda dar ky eritleri boyunca oluan kumullar, rzgrlarn etkisiyle i kesimlere doru hareket etmektedir. Not: Rzgarlarn havalandrma ve srkleme yoluyla tad maddeler, hznn kesildii yerlerde biriktirilir. Bylece ls denen topraklar ile, kum tepeleri oluur. Rzgar andrmas ile de mantarkayalar oluur. 74. Mantarkayalar 75. Trkiye'de Dalga ve Akntlarn Oluturduu Yer ekilleri Dalgalar ve akntlar, kylarda andrma ve biriktirme ekilleri olutururlar. Trkiye'deki denizler i deniz, olduu iin akntlar ok etkili deildir. Bu nedenle akntlarn oluturduu yer ekilleri yok gibidir. 76. 1. Andrma ekilleri: Dalgalar dik kylarda, kyya hzla arparak, arpt yzeyi andrrlar. Bu andrma ile dik kylarn alt oyulur, deniz maaralar oluur. Alt oyulan ky, denize doru kerek, uunumu, duvar gibi dz kylar haline dnr. Bu tip kylara falezli (yalyar) ky denir. 2. Dalga Biriktirme ekilleri: Dalgalar derin olmayan (s) denizlerde, kyya gelmeden, zemine dokunarak krlr, tabandaki kum ve akllar kyya doru srkleyerek ky nnde biriktirir. Bylece plajlar oluturur. 77. S deniz kylarnda dalgalarn srkleyip getirdii kum ve akllarn birikmesi ile u biriktirme ekilleri oluur: a) Ky Oku: Kum ve akllarn, karann denize doru knt yapt (burun) yerlerde birikmesi ile olumutur. b) Ky Kordonu (Set): Dalgalarn getirdii kum ve akllarn bir koyun nnde birikmesi ile olumutur. 78. c) Lagn (Deniz Kula): Ky kordonlarnn bir koyun nn ksmen kapatmas ile olumutur. (Fethiye- ldeniz) d) Balama Kordonu (Tombolo): Ky oklarnn, ky yaknnda bulunan bir adaya doru uzanp, bu aday karaya balamas ile olumutur. (Sinop - nceburun Yarmadas, Erdek - Kapda Yarmadas) 79. 3. Ky Tipleri a) Boyuna Kylar: Dalarn kyya paralel uzand yerlerde dalga andrmasyla dzle-mi, ada, yarmada, koy ve krfezlerin ok olmad, falez oluumlarnn ok olduu kylardr. Dou ve Bat Karadeniz kylar ile Akdeniz'de Taeli Platosu kylar bu zelliktedir. b) Enine Kylar: Dalarn kyya dik uzand, kyda ada, yarmada, koy ve krfezlerin ok olduu, girintili kntl kylardr. Edremit - Kuadas arasnda yer alan Ege kylar bu zelliktedir. 80. c) Ria (Rias) Kylar: Eski nehir yataklarnn epirojenezle kerek, deniz sular altnda kalmas ile olumulardr. stanbul Boaz, Hali, anakkale Boaz ve Gneybat Ege (Mentee) kylar bu zelliktedir. d) Dalmaya Kylar: Kyya paralel uzanan da sralar arasndaki vadilerin epirojenezle kmesi ve sular altnda kalmasyla oluan, kyya paralel uzanml adalarn bulunduu ky tipidir. Teke Yarmadasndaki Ka - Finike aras ky eridi bu gruba girer. 81. e) Limanl Kylar: Alak tepelerin bulunduu arazilerin, epirojenezle kmesi sonucu oluan koylarn (deniz girintisi) nlerinin, dalgalarn getirdii kum ve akllarla bir set oluturup, kapanmas sonucu oluurlar. Sinop, Kk ve Byk ekmece kylar, bu gruba girer. 82. Trkiye'de Buzullarn Oluturduu Yer ekilleri Drdnc zamann ilk dnemine buzul a denir. Dnya'daki buzullarn tamam bu dnemde olumutur. Trkiye'de buzullamaya uram yerler Bat Anadolu'da 2200 - 2400 m. ykseklie kadar olar yerlerde, Karadeniz'de denize dnk yamalarda 2500 m'ye, ve Dou Anadolu'da ise karasalla bal olarak 3000 - 3200 m ye kadar olan ykseltideki yerlerdir. 83. Buzul ekillerinin grld dalarmz unlardr: Toroslarda ; Bey Dalan, Bolkar, Alada ve Sultan Dalar Dou Karadeniz'de ;Kakar, Giresun, Kop, Mescit ve Yalnzam Dalar Anadolu'da; Erciyes Bat Anadolu'da ; Uluda 84. Buzullarn Oluturduklar Yer ekilleri unlardr: 1.Andrma ekilleri: a) Sirk (Buz yala): Buzullarn dou yerlerinde oluan anma ukurlardr. Bu ukurlarda eriyen kar ve buzul sular birikerek "sirk glleri" ni oluturur. b) Buzul Vadileri: Enine profilleri "U" eklindedir. Bunlara tekne vadi de denir. nili kl vadilerdir. 85. c) Hrg Kayalar: Buzullarn hareketi srasnda rendelenme, torpillenmeyle kubbemsi ekil alm kayalardr. d) Asl Vadi: Ana buzul vadisine gre daha yukarda kalan, kk buzullarn oluturduu vadilerdir. 86. 2. Biriktirme ekilleri: Buzullar andrdklar maddeleri, hareketlerine bal olarak srkleyerek tar ve biriktirirler. Bu biriktirme ile oluan ynlara moren (buzulta) denir. Not: Gnmzde zerinde buzul olan dalarmz; Kakar, Ar, Buzul (Cilo), Erciyes ve Bolkar dalardr. 87. Trkiye'de Akursularn Oluturduu Yer ekilleri Yeryzn ekillendirici etkisi en fazla olan d kuvvet akarsulardr. Trkiye'de akarsularn ekillendirici etkisi 3. zamandaki orojenik hareketlerin tamamlanmasyla balamtr. 4. zamandaki epirojenik hareketlerle Trkiye'de ykselme sonucu akarsu yataklarnda eim artm, akarsularn ak hznn artmasyla birlikte andrma gleri de artt iin, derin vadilere gmlmlerdir. 88. AKARSULARIN AINDIRMASI 1. Mekanik Andrma: Akarsularn yataklarnda daha ok derinlemesine yapt andrmadr. Bu andrma u koullara bal olarak hzl olur: Su miktarnn ok olmas Ak hznn fazla olmas Yatak eiminin fazla olmas Tad yk miktarnn (akl, kum, alvyon, mil vb.) fazla olmas Akarsu havzasndaki kayalarn direncinin az olmas Bitki rtsnn clz olmas 89. 2. Kimyasal andrma: Akarsularn getii zeminlerde, kayalar oluturan mineralleri eritmesiyle yapt andrmadr. Bu andrma daha ok yanlara doru yaplr. Kimyasal andrmada u koullar etkili olur; Suyun scakl Kayalarn eriyebilme zellii 90. Akarsular andrma faaliyetine az kesimlerinden balar ve yataklarn geriye (kaynaa) doru andrrlar. Bu andrma ilemi yatak eimi iyice azalncaya kadar devam eder. Bu andrma, ilemi sonucunda, akarsu yata ibkey bir profil alr. Buna "denge profili" denir. 91. AKARSU AINDIRMA EKLLER 1- VADiLER: Akarsu andrmasyla oluan en yaygn yer eklidir. Devaml ini gsteren dar uzun oluklardr. Vadiler, akarsu andrmas sonucu derinlemesine ve yanlamasna geliirler. Yataklarn geriye doru andrarak boylarn uzatrlar. 92. Vadiler grnmlerine gre u isimleri alrlar: entik (Kertik veya Tabansz) vadi: Dik yamalardan inen akarsular tarafndan oluturulur. Zemin sert kayalardan olutuundan akarsu derinlemesine ve yanlamasna fazla andrma yapamaz. Dik yamal vadidir. Profili "V" eklindedir. Dou Karadeniz dalarnn, kuzey yamalarnda rastlanr. 93. Yatk Yamal Vadi: Akarsularn yataklarnda, bir yamac daha ok andrmasyla olumu asimetrik vadilerdir. 94. Boaz (Yarma) Vadi: Gl akarsularn dalk arazide sert ktleleri andrarak atklar dik yamal, derin vadilerdir. Kzlrmak, Yeilrmak vadileri ile Dou Anadolu'daki akarsu vadileri bu trdendir. 95. Kanyon Vadi: Yatay tabakalardan olumu kalkerli arazide, akarsularn derine ve yanlara.doru yapt andrmalar ile oluan basamak eklindeki vadilerdir. Gksu vadisi bu tr bir vadidir. 96. Tabanl Vadi: Akarsularn geni dzlklere ulatklar blgelerde, tadklar alvyonlar tabanlarnda ve yatak evrelerinde biriktirmesi ile olumu, geni bir yatak ierisinde aktklar vadilerdir. Bu vadilerin yamalar yatktr. Kzlrmak, Sakarya ve Ege blgesindeki akarsularn vadileri geni tabanldr. 97. 2. DEV KAZANI: Akarsu yataklar iinde, akarsuyun alayan ve cavlan yaptklar yerde, suyun dt yerde oluan ukurlardr. Akdeniz'de Dden ve Manavgat alayanlarnda tipik rnekleri grlr. 98. 3. MENDERES (BKLM): Akarsularn, yatak eiminin ok azald geni vadi tabanlarnda, yana doru yapt andrmalarla oluturduu bklmlerdir. Eer menderesler, vadi tabanna gmlm ise, gmk menderes olarak adlandrlr. 99. 4. PER BACASI: Akarsular ve sel sularnn andrmas sonucu oluan ilgin yer ekilleridir.Volkanik arazilerde, tf gibi kolay anabilen kayalardan oluan vadi ve plato yamalarnda sel sularnn andrmas sonucu oluurlar. Greme - Nevehir yresinde yaygndr. 100. 5. PENEPLEN (YONTUK DZ): Akarsu andrmasnn son eklidir. Bunda rzgar ve dier yzeysel erozyonlarda etkilidir. Arazinin anarak dzlemesiyle meydana gelen, hafif dalgal dzlklerdir. 101. 6. KIRGIBAYIR: Sel sularnn killi yamalardaki, andrmas sonucunda oluan sel yarklardr. Kurak blgelerde, saanak yalara bal olarak oluur. 102. AKARSU BRKTRME EKLLER Akarsularn biriktirme yapabilmesi iin, yatak eimlerinin azalarak, ak hz ve tama glerinin azalmas gerekir. Bylece yatanda srkleyerek, yzdrerek tad akl, kum, mil, alvyon (l) gibi malzemeleri (yk) yatann tabannda veya taknlarla, yatann evresinde biriktirebilirler. 103. Akarsularn biriktirme yoluyla oluturduu yer ekilleri unlardr: 1. BRKNT KONS: Dik yamalardan inen akarsularn ak hz fazla olduundan, andrma ve tama gleri de fazladr. Byle akarsular yama boyunca andrd malzemeleri tar ve eimin birden bire azald da eteklerinde, hzlar ve tama gc azald iin, tad alvyonlar biriktirir. Birikinti konisi olutururlar. 104. 2. BRKNT YELPAZES: Birikinti konilerinin sel sular tarafndan araziye yaylmas ile oluan daha yayvan yer ekilleridir. 3. DELTA OVALARI: Akarsularn alvyonlarn deniz ve gl tabannda biriktirmesi sonucunda oluan yer ekilleridir. Delta olumas iin, denizin derin olmamas, denizde gl akntlar, dalgalar ve gelgitlerin olmamas gereklidir. 105. 4. AKARSU BOYU OVALARI: Akarsu yataklarnn her iki yakasnda, akarsularn tad alvyonlar biriktirmesiyle olumu, verimli dzlklerdir. 5. IRMAK ADASI: Akarsu yataklarnda, tabanda kum ve akllarn birikmesiyle olumu geici yer ekilleridir. Akarsu seviyesinin alakl kurak mevsimlerde oluur. Yal dnemde ve sellerle kaybolur. 106. 6. AKARSU SEKS (TARAA): Akarsu yatanda ve kenarlarnda biriktirilen alvyonlarn, daha sonra andrlmas ile oluur. Sekiler, nceki akarsu vadisinin, akarsularla yeniden kazlmas sonucu, yksekte kalm dzlklerdir. Akarsu yataklarnn kenarlarnda basamaklar eklinde bulunurlar.