1. ORTA ANADOLU MAKNE VE AKSAMLARI HRACATILARI BRL ADINA SAHB
zkan AYDIN YAYIN KURULU BAKANI Adnan DALGAKIRAN YAYIN KURULU Adnan
DALGAKIRAN, Kutlu KARAVELOLU, Sevda Kayhan YILMAZ, Serol ACARKAN,
Hasan BYKDEDE, Hseyin DURMAZ, Ali EREN, Tamer GVEN, Ferdi Murat GL,
zkan AYDIN, Esra ARPINAR, Mehtap NAL, Erin TARHAN, Y. Cansu BARAN,
Berna BLGN YAYINA HAZIRLAYANLAR Origami Medya SORUMLU YAZI LER MDR
Tugay SOYKAN ([email protected]) EDTR Simge SOYEL
([email protected]) MUHABR Volkan KN ([email protected])
GRSEL YNETMEN Murat CERT YAYIN ADRES Katip elebi Mahallesi,
Sraselviler Caddesi, Gney Han, No: 30/504 Beyolu STANBUL T: +90 212
252 87 76 - 77 F: +90 212 252 87 77 Katkda Bulunanlar Cenk Sarolu,
Fatih Toptan, Abdullah Parlar, Bahattin Adgzel, Burhan Ouz, Nadir
Avarolu, Mahmut Kiper, Bilge mamolu, Dr. Baha Kuban, Alkan Soyak,
Prof Dr. Nuri Saryal, Hakan Altnay OAB GENEL SEKRETERL Ceyhun Atf
Kansu Cad. No: 120 Balgat - ankaya Tel: 0312 447 27 40 Faks: 0312
446 96 05 BASKI VE CLT Matsis Matbaa Sistemleri Tevfikbey Mahallesi
Dr. Ali Demir Caddesi No: 51 34290 Sefaky / STANBUL Tel: 0212 624
21 11 Faks: 0212 624 21 17 www.matbaasistemleri.com MAYIS 2012
2. lkelerin bilim ve endstri alann- daki geliimleri sosyal
yaantlarn ve tarihsel srelerini direkt olarak etkilemitir. Kendi
tarihimizde de bu- nun rneklerini bulabiliriz. rnein; Osmanl
mparatorluu dnyann s- per gc iken zaman ierisinde gelien bat dnyas-
na kar gcn yitirmitir. Bu durumun nedenlerinin banda dnyadaki dnm
fark edememi olmalar yatmaktadr. nk kendisini imparatorluk dzeyine
getiren stratejiler gn gelmi ie yaramamaya bala- mtr. Osmanlnn yeni
stratejiler gelitirmesi ve dn- yadaki dnmde aktif bir aktr olmas
gerekirken bu baarlamamtr. Ancak Osmanlnn son dnemlerinde ve gen
Cumhuriyette bilim ve endstri alanndaki dnm fark edenler olmutur.
Hatta ok daha eski tarihlerde El-Ceziri gibi bilim insanlar robotik
sistemleri bu top- raklar zerinde dnmler, izimler yapmlardr. te
Makine Hikayeleri kitab bu servenleri grsel ve yaznsal bir
zenginlikle anlatmaktadr. Bu hikayelerin bazlar hsranla sonulanm;
bazlar ise byk baarlarla devam etmitir. Ancak hikayeler- deki tm
servencilerin ortak noktas azimli ve yenilik- i izgide olmalardr.
Nuri Demiran uaklar, devrim otomobili, karakurt lokomotifi, alamet
robotu, ilk yerli traktr HSGnin douu, Trkiye eker fabrikalar ve
daha bir ok rnei olan lkemizin gelimesi iin alan insanlarn
hikayelerini keyifle okuyacanz umuyorum. Trkiye makine tarihinden
servenler Adnan Dalgakran Makine ve Aksamlar hracatlar Birlii
Ynetim Kurulu Bakan
3. 6......1936da uak reten bir i adam 12....129 gnde otomobil
yapmak 16....Istma sanayisinin efsane markas 20....Trkiyenin ilk
lokomotifi: Karakurt 24....Osmanldan Cumhuriyetin ilk yllarna
Anadolu tersaneleri 28....eltikten elie: Kardemir 32....Trkiyenin
prlanta ta: Erdemir 36....1909dan 2009a sanayinin 100 yllk tevik
maceras 40....Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine uzanan makineler
44....Makinelerin gururu Trkiye eker Fabrikalar 48....Milli geliri
len makine 50....Trkiyenin ilk yerli silahn reten komutan 52....lk
yerli traktr HSGnin douu 56....Cumhuriyet dneminde ina edilen
gemiler 60....Yerli otomobil: Anadol 64....Trk havaclk tarihinin
dnm noktas: Vecihi Hrku 68....Trkiyede hidrolik ve pnmatik sektrnn
kkleri 72....Osmanldan gnmze matbaa tarihi 76....Cumhuriyetin ilk
uaklar 80....Yldzlar tanmak 82....Trk savunma sanayi alannda ilk
Trk giriimcisi akir Zmre 6 60 72 28
4. Bu ite bir Alamet var..... 86 Bir demir yolu neferi Behi
Erkin..... 88 Cumhuriyetin ilk dnemlerinde Yksek Mhendis Mektebi ve
dkmclk anlarm..... 92 Bir Ar-Ge yks; ORDOT Projesi..... 96 Demir
alarla rdk anayurdu drt batan... 102 Cumhuriyetin ilk yllarnda
sanayi politikalar ve Smerbank... 108 Aydn Kksal: Biliime ve bilim
dilinin Trkelemesine adanan bir yaam... 122 Cumhuriyet dnemi
endstri miras havaclk sanayi yaplar... 132 Tekstil mhendisliinin
niversitesi: Bursa Merinos Dokuma Fabrikas... 136 Cumhuriyetin
kuruluundan bir mhendislik yks: Cam sanayii... 140 Trkiyede
telekomnikasyonun geliimi... 144 Demir-elikten beyaz eyaya metal i
kolu... 150 Bitirme devinden doan robot: Altnay 1... 154
Mhendisliin, mimarln en nemli simgesi: T cetveli ve hesap
makinesi... 160 Tnn efsane hocas: Prof. Dr. Hasan Fehmi Yazc... 164
ODTnn sra d profesr Muhan Hoca... 166 Ali Ulvi z, gelecee izini
brakt... 168 Makinecilerin Kemal Hocas... 170 MKEKlilerin Akn
Aabeyi... 172 Prof. Dr. Osman Cahit Eralp... 174 Prof. Dr. Cahit
zgrn ardndan...... 176 40 12 68 144 96
5. T rkiyenin giriimcilik tarihinin nemli isimlerinden biri
olan Nuri De- mira, 1886 ylnda Sivasn Divrii ka- zasnda dodu.
Divriinin kkl ailele- rinden Mhrdarzade mer Beyin olu Nuri, baarl
rtiye eitiminin ardn- dan bir sre ayn okulda muallimlik yapt,
ardndan 1906 ylnda Ziraat Bankasnn at snav kazanarak Kangal ve
Kokiri ubelerinde alt. 1908 ylnda Merutiyetin ilanyla birok kurumla
bir- likte Maliye Nezaretinde de yeniden yaplanma ba- lad. Yetimi
eleman skntsnn hat safhada olduu o dnemde, Ziraat Bankasndan
yetienler, zellikle tercih ediliyordu. Bylece Mhrdarzade Nuri Bey,
1911 ylnn balarnda Maliye Tekilatna katlmak iin stanbula gitti.
Drstl ve alkanl nedeniyle en zor grevler ona veriliyor, idaresi
bozuk yerlerin sla- hna o gnderiliyordu. Nuri Bey bir yandan da
eitimi- ni srdrd. Hem yeni alan Maliye Mekteb-i Aliye hem de
Franszcasn ilerletmek iin Darlfnun Edebiyat Fakltesine devam etti.
1918 ylnda maliye mfettiliine getirilen Nuri Beyin memuriyette n
1936da uak reten bir i adam Nuri Demira kendi rettii uaklarla
seyahat ediyordu 6
6. akt; ancak Birinci Dnya Savann Osmanlnn yenilgisiyle
sonulanmas, memuriyet hayatnn so- nunu hazrlad. Yenilginin verdii
zntsne, igal kuvvetlerinden destek alan aznlklarn yaptklar da
eklenmiti. Artk bu olaylara seyirci kalan hkme- te memurluk yapmak
istemiyordu. Tatavla semtinde birka aznlk mensubunun kendisini
tartaklamas ve fesini yere frlatmas zerine derhal daireye giderek
istifasn verdi. Nuri Bey ticarete atlyor 1919 ylnda memuriyetten
ayrlan Nuri Beyin geimini temin edecek bir i yapmas lazmd. O zaman
aklna sigara kad iine girmek geldi. Bu i elindeki kstl sermaye ile
yaplabilirdi. Ayrca sigara kad tekeli aznlklarn elindeydi. Kararn
tez elden verdi ve b- tn sermayesi olan 56 sar liray kat paraya
evirdi. 250 lirayla sigara kad ticaretine balad. Mehmet Nurinin Trk
Zaferi adn verdii sigara kad hem insanlara mit vaat eden bir giriim
oldu, hem de ken- disine ok iyi para kazandrd. Nuri Bey bir yandan
da Milli Mcadeleye destek veri- yor ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin
Beikta ubesi Bakanln yrtyordu. Milli Mcadele zaferle so- nulandnda
Nuri Beyin bu ilk giriiminden edindii servet 84 bin liraya ulamt.
Demir alarla rdk... Cumhuriyet ilan edildiinde Nuri Bey gen
cumhuriye- tin yeniden inasnda yer almak istedi. Demir yolu
yapmndaki yabanc tekelini krmak ve pa- rann yurt iinde kalmasn
salamak isteyen Ankara, daha nce Reji Jeneral adl Fransz irketine
ihale edi- len Samsun-Sivas demir yolu hattnn inasnn Trk Cumhuriyet
ilan edildiinde Nuri Bey gen Cumhuriyetin yeniden inasnda yer almak
istedi. 7
7. mteahhitlerine verilmesi kararlatrlmt. Nuri Bey, ihaleye
girerek en dk teklifi verdi ve ihaleyi ald. Ardndan baka ihaleler
de gelince, kardei mhendis Naci Beyi memuriyetinden istifa ettirdi
ve kurduklar irketle kpr ve tneller hari toplam bin 250 kilo- metre
demir yolu ina etti. Karabk Demir elik, zmit Kat Fabrikas, Sivas
imento ve Bursa Merinos gibi Cumhuriyetin ilk sanayi tesislerinin
de yapmn st- lendi. Nuri Bey, yapt her eser iin de bir eme yap-
trd. Saylar elliyi gemi olan bu emelerin birou hala kullanlmaktadr.
1934 ylnda Soyad Kanununun kmasyla Mustafa Kemal, Trkiyenin birok
yerini demir alarla ren Nuri Beye Demira soyadnn verilmesini uygun
bul- du. Nuri Demira, 1936da 11 milyon liraya ulaan ser- vetiyle
Trkiyenin en zengin i adamyd artk. stikbal gklerdedir Cumhuriyetin
ilk yllarnda Silahl Kuvvetlerin uak ihtiyac iin ehirler kampanya
dzenleyerek para top- luyor ve bir uak satn alp orduya hediye
ediyordu. Bu uaklara da hediye eden ehrin ad veriliyordu. Bir ba-
ka yntem de lkenin zenginlerine gitmekti. Vehbi Ko 5 bin, yine
dnemin zenginlerinden Abdurrahman Naci Bey 120 bin liray karp
vermiti. lkenin en zengini Nuri Demiran da kaps alnd. Ancak Nuri
Beyin cevab ok farklyd: Siz ne diyorsunuz? Benden bu millet iin bir
ey isti- yorsanz, en mkemmelini istemelisiniz. Madem ki bir millet
tayyaresiz yaayamaz, yle ise bu yaama vas- tasn bakalarnn ltfundan
beklememeliyiz. Ben bu uaklarn fabrikasn yapmaya talibim. Nuri
Demira 1936 ylnda on yllk bir program hazr- latt. lk i olarak da
Beiktata Barbaros iskelesinin nnde, Deniz Mzesinin solunda bulunan
byk sar binay ett merkezi olarak ina ettirdi. Ayrca pist ve uu
sahas olarak kullanmak zere Yeilkyde Elmas Paa iftliini satn ald.
Uaklarn tasarm ve Ar-Ge almalar Beiktata, deneme uular Yeilkyde
yaplacakt; ancak asl retim yeri Divrii olacakt. THK ile yaanan
sorun Trkiyenin ilk uak mhendislerinden Selahattin Alan ile anlaan
Nuri Demira, Beiktata retime bala- d. Bu arada Trk Hava Kurumu 10
tane eitim ua ve 65 tane de planr siparii verdi. Uak ve planrle-
rin plann izen Selahattin Alan; ilk uak yapldnda yerinde duramam,
hemen deneme uuuna km- t. Deneme uuu Selahattin Alan tarafndan baar
ile tamamland. Ancak Trk Hava Kurumu ilgilileri, uaklarn deneme
uuunun bir de Eskiehirde yapl- masn istedi. Alan ok iyi bir
mhendisti; ancak uu bilgisi zayft. Eskiehirdeki nn Kampnn alna ua
ile inerken pistin kenarndaki hendee derek hayatn kaybetti. Bu olay
Nuri Demira iin bir dnm noktas oldu. Zira Trk Hava Kurumu, artlara
uygun deil gerekesiyle siparilerini iptal etti. Nuri Demira ile THK
arasnda yllar sren mahkeme sreci yaan- d. Ankara Ticaret Mahkemesi,
THKy hakl buldu. De- mira, Cumhurbakan nn ve dier ileri gelenlere
mektuplar yazarak yanlln dzeltilmesini istediyse de sesini duyan
olmad. 70 yl nce uak ihracat Nuri Demira, THKya uak satamaynca,
yurt dn- da pazar arayna giriti ve bunda da baarl oldu. spanya,
ran, Irak ve Suriyeye uak satt. Bu arada, Demiran uaklarn beenmeyen
THK retimden kalkm olan Fransz Henrio uaklarnda karar kld. Demira
bir yandan ihracat yaparken, rettii uaklar kendi kurduu Gk Okulunda
ve hava yollarnda kul- land. Yeilkyde kurulan Gk Okulunda pilot
eitimi veren Nuri Demira, Divriide de bir havaclk ortao- kulu
kurdu. Okullarda okuyan rencilerin her trl ihtiyacn stlenen Demiran
Gk Okulunda ksa bir dnem nnnn oullar da eitim grmt. Cumhuriyetin
ilk yllarnda Silahl Kuvvetlerin uak ihtiyac iin ehirler kampanya
dzenleyerek para topluyor ve bir uak satn alp orduya hediye
ediyordu. Bu uaklara da hediye eden ehrin ad veriliyordu. 8
8. 150 yatakl bir yurdu da bulunan Gk 0kuluna, ni- versitede
okuyan veya mezun olmu renciler alnyor ve uu eitiminin yan sra uan
teknik yapsyla ilgili eitimler de verilerek pilot yetitiriliyordu.
Kebana baraj, Boaza kpr Nuri Demiran uaklarna yurt dndan talep
gelse de ihracat zorlatrld iin fabrikasn kapatt. Yeilky zaten
istimlak edilmiti. Tekrar taahht ve inaat ile- rine dnen Demira,
1942 ylnda Kebana baraj yapl- mas dncesini ortaya att. Bir baka
nemli projesi de Boaza kpr yapmakt. Demira, 1931 ylnda San
Francisco ehrindeki mehur Golden Gate kprsn yapanlarla anlat.
Ahrkap-Salacak arasnda 8 aya karada, 10 aya denizde 2 bin 560 metre
uzunluun- da, 701 metresi asma, kprnn projesi tamamland. inden tren
de geecek olan kpr 11 milyona liraya mal olacak, buuk ylda
tamamlanacakt. Projeler 1933 ylnda Atatrkn yaknnda bulunanlardan
Salih Bozokla birlikte Atatrke gnderildi. Atatrk projeleri ok
beendi ve hkmete havale etti. Ancak Bayndrlk Bakan Ali etinkaya ile
Nuri Demiran aras ezelden Trkiyenin ilk uak mhendislerinden
Selahattin Alan ile anlaan Nuri Demira, Beiktata retime balad. Bu
arada Trk Hava Kurumu 10 tane eitim ua ve 65 tane de planr siparii
verdi. 9
9. beri akt. Babakan nn de keza Nuri Beyin proje- lerine scak
bakmyordu. Bylece stanbul 40 yl erken kprye kavuma frsatn siyasi
nedenlerle karm oldu. Nuri Demira kendisine yaplan bu hakszlklardan
artk bunalmt. Siyasilerle ancak siyasetin iinde mcadele edebilecein
anlaynca, politikaya atlmaya karar verdi. 1945 ylnn Temmuz aynda
Trkiyenin ilk muhalefet partisi olan Milli Kalknma Partisini kurdu.
Verdii davetlerde kuzu evirip ikram ettii iin poli- tik evreler ve
basn tarafndan alaya alnyor, kurduu partiye kuzu partisi deniyordu.
Demira, Milli Kalknma Partisiyle seimlerde yeteri kadar baar
gstereme- di. 1954 ylnda Demokrat Partiden adayln koyarak Sivas
bamsz milletvekilliine seildi. Ancak geli- meleri beenmeyince parti
iinde ve TBMMde en ar eletirileri yine ilk o balatt. 1957 ylnda
eker hasta- l sebebiyle hayatn kaybetti. Demira bir yandan ihracat
yaparken, rettii uaklar kendi kurduu Gk Okulunda ve hava yollarnda
kulland. Yeilkyde kurulan Gk Okulunda pilot eitimi veren Nuri
Demira, Divriide de bir havaclk ortaokulu kurdu. 10
10. 11
11. 129 gnde otomobil yapmak 23 mhendis 1961 ylnn Haziran aynda
Eskiehir Cer Atlyesine kapanarak tamamen yerli bir otomobil retmek
iin almalara balad. Otomobilin 29 Ekim 1961e yetitirilmesi
gerekiyordu. Kapnn zerine, kocaman rakamlarla ka gn kaldn gsteren
bir levha asld. 129. gn sonunda bakn neler oldu. 12
12. T rkiyede otomobil retmeye yne- lik ilk admlar daha 1929
ylnda atld. Trk hkmetiyle Amerikan Ford ir- keti arasnda imzalanan
25 yllk bir im- tiyaz anlamas uyarnca Amerikallar otomobil, kamyon,
traktr hatta uak paralar iin retim izni ald. Birok aleyhte gre
ramen, Salpazarndaki gmrk alannda montaj fab- rikas kuruldu ve 450
iiyle retim balad. Dnemin ileri saylabilecek teknolojisine sahip
fabrikada gnde 50ye yakn otomobil ve kamyonun montaj tamamlan-
yordu. Bugn olduu gibi Trkiyeyi retim ss olarak gren Ford firmas,
retilen aralar Orta Dou, Bal- kanlar ve Sovyetler Birliine de ihra
ediyordu. Ancak ayn yl balayan Byk Buhran nedeniyle retim geri-
lemeye balad ve 1934 ylnda tamamen durdu. Otomotiv retiminde ikinci
deneme iin 20 yl bekle- mek gerekti. Nejat ve Ferruh Verdi
kardelerin orta olduu Trk-Willys Owerland fabrikas, 1955 ylnda o
dnemin bozuk yollar iin en iyi ara kabul edilen cip retimine balad.
Ardndan birka yl iinde kamyon ve traktr retimine geildi. Artk her
yerde srann oto- mobile geldii konuuluyordu. Byk Buhran nedeniyle
Salpazarndaki montaj te- sisini kapatmak zorunda kalan Ford firmas,
pes et- memiti. Byyen bir pazar olan Trkiyenin ABD ile ilikileri
geliiyordu. Bakan Eisenhowern Trkiyeyi ziyaret ettii 1959 ylnda,
Ford irketi Ko grubuyla Otomobil Sanayiyi kurdu. 1960 ylnda retime
geen fabrika, gnde sekiz Thames model kamyon ve drt adet de Consul
binek otomobili retmeye balad. An- cak ayn yl beklenmeyen bir ey
oldu: 27 Maysta Trk ordusu ynetime el koydu. Yeni ynetim, Trkiyenin
sanayide baarl olduunu kantlamak istiyor, bunun iin eitli vesileler
yaratyordu. Bunlardan biri, belki de en nemlisi, Trk otomobilini
retmek olacakt. MEMLEKETE HAS OTOMOBL YAPIN! 22 Nisan 1961de
Ulatrma Bakanlna gelen ift ayl bir yaz, Memleketimize has bir binek
otomobil ve motorunun imal edilmesini istiyordu. O dnemde bylesi
bir projeyi ancak Devlet Demiryollar gerek- letirebilirdi. ok
gemeden 23 mhendis tmyle yer- li bir otomobil retmek iin Eskiehir
Cer Atlyesinde almalara balad. Otomobilin 29 Ekim Cumhuriyet Bayram
kutlamalarna yetitirilmesi isteniyordu ve 23 mhendis tmyle yerli
bir otomobil retmek iin Eskiehir Cer Atlyesinde almalara balad.
13
13. nlerinde sadece 129 gn vard. 16 Haziran 1961 gn yaplan
toplantda, almalar iin en uygun yerin, (bugnk TLOMSA) Eskiehir
Demiryolu Fabrikalarnda, dkmhane olarak yaplp kullanlmayan bir
bina, en uygun yntemin de elden geldiince eitli tipten otomobil
yapsn yakndan in- celeyerek fikir edindikten sonra, retilecek
otomobilin nasl tasarlanp imal edilecei zerinde durulmas ol- duu
sonucuna varld. yeri olarak seilen atlyenin hazrlanmas iin
Eskiehire talimat verildi ve otomo- bili olanlarn 19 Haziranda
Eskiehirde bulunmalar istendi. Dkmhane binas zemini, lokomotif
kazanla- rnda kullanlmak zere alnan sac levhalarla dendi. Kapnn
zerine, kocaman rakamlarla ka gn kald- n gsteren bir levha asld.
Projenin bitimine dek bu levha, her gn bir azalarak, sonuna kadar
orada kald. Atlyede bir ba st gezer vin, eitli bankolar ve bir
toplant masas vard. Yaknnda bir de ay oca bu- lunan bu masa drt ay
sreyle hem toplantlar, hem dinlenme, hem de gerektiinde alma masas
olarak kullanld. FARKLI MOTOR RETLD Atlyede yaplan ilk toplantda
Ynetim Grubu ak- land. Genel Mdr Yardmcs Emin Bozolu bakan- lnda,
Fabrikalar Dairesi Bakan Orhan Alp, Cer Dairesi Bakan Hakk Tomsu,
Cer Dairesi Bakan Yar- dmcs Nurettin Erguvanl, Eskiehir Demiryol
Fab- rikalar Mdr Mustafa Ersoy, Adapazar Demiryol Fabrikas Mdr
Celal Taner, Ankara Demiryol Fab- rikas Mdr Mehmet Nkerden oluan
grupta iki de emekli subay vard: Genel Mdrlk Maviri Hsn Kayaolu ve
Necati Pekz. Ardndan alma gruplar Motor drt zamanl, drt silindirli
ve 50-60 beygir gcnde olacakt. Karoseri iin hazrlanan 1:10 lekli
maketlerden seilen birinin 1:1 lekli al modeli yapld. Montaja
geildiinde karlalan en byk sorun, gvdemotor uyumunu salamak,
debriyaj, gaz ve fren kumanda mekanizmalarn yerletirmek ve
direksiyonun en uygun konumunu bulmakt. 14
14. belirlendi: Dizayn, motor-anzman, karoseri, sspan- siyon ve
fren, elektrik donanm, dkm ileri, satn alma ileri ve maliyet
hesaplar gruplar. nce otomobilin ana hatlar saptand. Drt ile be
kiilik, yaklak bin 100 kg arlnda, orta boy bir arata karar klnd.
Motor drt zamanl, drt silindirli ve 50-60 beygir gcnde olacakt.
Karoseri iin hazrlanan 1:10 lekli maketlerden sei-
lenbirinin1:1leklialmodeliyapld.Karoserindam, kaput ve benzeri
salar, bu modelden alnan kalplarla yaplm beton bloklara ekilmek ve
ekile dzeltil- mek suretiyle tek tek imal edildi. Bir yandan da
Willys cip, Warswa, Chevrolet, Ford Consul, Fiat 1400 ve 1100
motorlarnn incelenmesinden sonra Warswa motoru rnek alnarak yandan
supapl drt silindirli motorun gvde ve bal Sivas Demiryolu
Fabrikasnda dk- lp, Ankara Demiryolu Fabrikasnda ilendi. Piston,
segman ve kollar Eskiehirde yapld. Motor Ankara Demiryolu
Fabrikasnda monte edildi. Frenlemede 40 BGden fazla g alnamayan bu
motora alternatif ola- rak Ankara Fabrikas ayn gvde ve krank
milinden yola karak baka bir tip gelitirdi. B- motoru ad verilen
stten supapl bir nc motor da Eskiehirde imal edildi. Sspansiyon
grubu n takmlar iin Mc Pear- son sistemini nerdi ve numuneye gre
Eskiehirde imal edildi. Eyll sonlarna doru n ve arka camlar
piyasada bulunabilenlere intibak ettirme zorunluluu nedeniyle
modele gre biraz deitirilmi, iki gvde a- klm ve biri A, teki B
tipinden iki ayr motor hazrlan- m bulunuyordu. anzmanlar, Ankara
Fabrikasnda tm yerli olarak yaplmt. AYARLI DREKSYON LK DEVRMDE
OLACAKTI Montaja geildiinde karlalan en byk sorun, gv- demotor
uyumunu salamak, debriyaj, gaz ve fren kumanda mekanizmalarn
yerletirmek ve direksiyo- nun en uygun konumunu bulmakt. Ayarl
direksiyon nerisi kabul edilmedi. ki yl sonra Cadillac bunu bir
yenilik olarak getiriyordu. Nihayet Ekim ortalarnda Devrim
otomobillerinden ilki tecrbeye hazr duruma gelebildi. Elektrik
donanm ile diferansiyel dilileri, kardan istavrozlar ve motor
yataklar ile cam ve las- tikleri dnda tm paralar yerli idi. Bir
yandan bu ilk otomobilin yol tecrbeleri srdrlrken bir yandan da
Cumhurbakanna sunulmak zere B- motoru ile do- natlan ikinci
otomobilin yetitirilmesine allyordu. Siyah renkteki bu iki numaral
Devrimin son kat bo- yas; ancak 28 Ekim akam vurulabildi. Pasta ve
cilas Ankaraya sevk edilirken gece trende yapld. 23 mhendis, geceyi
gndze katarak toplu inenin bile ithal edildii bir lkede 129 gnde
Devrim oto- mobilini yoktan var ettiler. DEVRM NASIL YOLDA KALDI?
Nihayet byk gn geldi. Biri bej, dieri siyah renkli iki Devrim,
Eskiehirden Ankaraya doru trenle yola karld. Buharl lokomotiften
srayabilecek kvlcm- lara kar nlem olarak da, arabalarn benzin
depolar boaltld. Bu nlem, Devrimin kaderini belirleyecek bir dizi
talihsizliin de balangcyd. Tren Ankaraya vardnda, depolarn yeniden
doldurulmas planlan- yordu. Ancak iler planland gibi yrmedi. Sabrsz
brokratlarn igzarl nedeniyle Shhiyedeki Mo- bil benzin
istasyonundan benzin almalar planlanan Devrimler, depolarndaki son
benzinle TBMMnin n- ne kadar getirildi. Cumhurbakan Cemal Grselin
bindii siyah Devrim, 200 metre ilerledikten sonra durdu; benzin
bitmiti. Aslnda bu aamada sorun yok gibi gzkyordu; Cumhurbakan her
ne kadar Bat kafasyla otomobil yaptnz, dou kafasyla benzin koy- may
unuttunuz dese de; hemen deposu doldurulan bej renkli Devrimle
Ankara caddelerinde dolam, Antkabire gitmi, Hipodromdaki geit
trenine katl- mt. Ancak ertesi gnn gazeteleri, az birlii et-
miesine sadece yolda kalan siyah Devrimi ve Cumhurbakannn tarihe
geen szn anlatyordu. Devrim yolda kald, Devrim yrmedi, Devrim 200
metre gidebildi manetlerinin altnda, milletin parasnn boa harcand
yorumlar yaplyordu. Kim- se geit trenine katlan, Antkabire kan bej
renkli Devrimden bahsetmiyordu. Motor Ankara Demiryolu Fabrikasnda
monte edildi. 15
15. kinci Dnya Savann en ateli dnemiydi. Trkiye savaa
girmemiti; ama her an saldr tehdidiyle yayordu. 1941 ylnn yaznda
koleji yeni bitirmi olan iki gen, byle bir ortamda tahsillerine
Amerikada devam etmenin yol- larn aryorlard. Ancak bir sorunlar
vard. Avrupa zerinden uak seferleri kalkmt. Atlantikte ise devriye
gezen Alman denizaltlar yakaladklar ge- mileri batryorlard. Haldun
Aktan ve Sabahattin Sungurolu adl bu iki gen, Avrupa zerinden
gidemeyeceklerini anlaynca hayli zorlu; ama daha az tehlikeli grnen
bir plan yap- tlar. Trenle Badata, oradan da uakla Bombaya ge-
ecekler, Bombaydan da vapurla Amerikaya ulamay deneyeceklerdi.
Kapal olan Suriye snrn ise kelek- lerden yaplm bir sal kiralayp
Dicleden aa inerek amay gze almlard. Sungurolu ve Aktan, planlarna
dahil ettikleri Gala- tasaray Lisesini yeni bitiren Sait Argeo ile
birlikte Haydarpaadan trenle yola koyuldular. Suriye snrna
yaklarken Haldun Aktan snrn aldn haber ald. Neredeyse bayram
yaptlar. Tehlikeli sal yolculuuna gerek kalmamt. Istma sanayisinin
efsane markas Sabahattin Sungurolu 1955 ylnda, Silahtaraadan
obanemeye giden yol zerinde Trkiyenin ilk elik kazan fabrikasnn
temellerini att. 2 bin 700 metrekare alan zerine oturan iki katl bu
ilk fabrika binas 1957 yl Mart aynda faaliyete geti. 16
16. Badatta hemen Cook Acentasn buldular. Bombaya ertesi gn bir
uak vard; ama iki kiilik yer kalm- t. Haldun ve Sabahattin, Saiti
Badatta brakp yola devam etti. Bombaya vardklarnda bu kez Haldun
ile Sabahattinin yollar ayrld. lk vapurda yer bulan Sa- bahattin
Sungurolu, ABDye doru yola kt. Kazan fabrikas fikri ABDde dodu
Tehlikeli bir yolculuun ardndan ABDye ulaan Sa- bahattin Sungurolu,
mhendislik eitimine balad. Daha okurken Trkiyeye dnnce ne yapmas
gerek- tiini dnm ve kararn vermiti: zellikle stma ve havalandrma
konular zerinde uzmanlaacakt. Bu alanda yksek lisans eitimini de
tamamlayarak, 1946 ylnda Trkiyeye dnd. Beraberinde getirdii geni
bilgi ve tecrbesi ile stma konusunda taahht ilerine balad. Gen bir
mteahhit olarak hayata atlan Sun- gurolu zerine ald taahht ilerinde
ithal rnler kullanlmasndan znt duyuyor; bu rnlerin yurt iinde imal
edilmesi gerektiini dnyordu. Nitekim meslek hayatnn ilk yllarnda
stanbulda kk atl- yelerle anlaarak kk apta kalorifer kazanlar imal
etmeye ve bunlar kendi taahht ilerinde kullanmaya balad. Bylece
tarihte nemli yer edinen Sungurlar Kazan Fabrikasnn temelleri atlm
oldu. Atlyeden fabrikaya gei elik, alev ve duman borulu olan bu
kazanlarn muh- telif atlyelerde imal edilmeleri batan baar gibi g-
rnse de, ksa zamanda artan talepler karsnda bu ekildeki retimin
ihtiyac karlamad gibi rantabl olmayaca da anlald. Artk bamsz bir
kazan fab- rikasnn kurulmas gerektiini fark eden Sunguro- lu, bu
yolda almalara balad. Bu almalar fazla uzun srmedi ve 1955 ylnda
Sabahattin Sungurolu, Silahtaraadan obanemeye giden yol zerinde
Trkiyenin ilk elik kazan fabrikasnn temellerini att. 2 bin 700
metrekare alan zerine oturan iki katl bu ilk fabrika binas 1957
ylnn Mart aynda faaliyete geti. Ksa zamanda kazan imalatna stma
teknii ile ilgili dier cihazlarn da imalat eklendi. Yabanc
reticilerin standartlarna ve zellikle Alman endstri normlarna uygun
olarak retilen bu kazan ve cihazlar ok abuk tannd ve byk bir rabet
grd. Yurdun her ke- Yabanc reticilerin standartlarna ve zellikle
Alman endstri normlarna uygun olarak retilen bu kazan ve cihazlar
ok abuk tannd ve byk bir rabet grd. 17
17. 18
18. sinden kazan siparii geliyordu. Daha iki yl dolmadan
fabrikann bytlmesi gerektii ortaya kt. Bunun zerine, 1958 yl
sonunda birincisinden daha byk bir alanda tek katl byk bir binann
temelleri atld. kinci bina tamamlandnda birinci binada yaplmakta
olan byk kazan ileri yeni binaya nakledilerek bunlardan boalan
yerler deiik teshin cihazlarnn retimine ayrld. Bu fabrikalarda alan
mhendis ve iile- rin tecrbeleri arttka iler geliti, daha ok say- da
ve teknie daha uygun eserler meydana geldike personel artrlarak
retim geniletildi. Sabahattin Sungurolu, fabrikay bir yandan modern
makine- lerle zenginletirirken ilerin teknie uygunluunu
garantilemek zere de bol miktarda l ve kontrol aletleriyle donatt.
Sungurlar Kazan Fabrikas, dnemin benzer tesisle- rinde g rastlanan
bir oranda mhendis ve teknisyen altryordu. malat hesaplar tamamen
DIN esaslar- na gre yrtlyor ve yalnz DIN llerine gre mal- zeme
kullanlyordu. SO 500n gediklisiydi Sungurlar Kazan Fabrikas, uzun
yllar Trkiyeye hiz- met vermeyi srdrd. Gnmzde bata Petrol Ofisi,
Coca-Cola ve imento fabrikalar olmak zere birok tesiste halen
kullanlmakta olan kazanlarn yzde 80i Sungurlarda imal edildi.
Sungurlar Kazan Fab- rikas, 1979 ylnda SO 500 listesine 115inci
sradan girdi. 1980de 155, 1981de 153, 1982de 157nci olan
Sungurlarda 200 mhendis,2binkiialyordu.1989 ylnda gelien dnya
ekonomisine ayak uyduramayarak faaliyetlerine son veren Sungurlar,
gnmzde kazan iinde alan yneticilerin yzde 70inin alt bir te- sis
olarak adeta bir okul ilevi grd. 2008 yl, Sungurlar iin yeniden dou
yl oldu. Trkiyenin nde gelen kon- veyr reticilerinden olan Mimsan
Makina, Sungurlar hisseleri ve tm miras ile birlikte kendi bnyesine
katt. Mimsan Sungurlar devralarak halen kullanmda olan Sungurlarda
retilmi kazanlarn teknik bakm sorum- luluklarn stlendi. Mimsan,
Sungurlar markasn en- dstriyel rnlerimizde kullanmay planlyor.
Sungurlar Kazan Fabrikas, dnemin benzer tesislerinde g rastlanan
bir oranda mhendis ve teknisyen altryordu. 19
19. D nyada ilk kez 1825 ylnda ngilterede balayan ve 25 yl iin-
de tm Avrupaya yaylan demir yolu ulam, Osmanl mparatorluuna birok
teknolojik yenilie gre ol- duka erken girmi olsa da yaylmas kolay
olmad. Demir yolu inaat ve o yolun zerinde alacak lokomotif ve
vagonlarn retimi, dnemin en yksek teknolojisini gerektiriyordu. Bu
nedenle Ana- dolu topraklarndaki ilk demir yollar, eitli devletle-
re verilen imtiyazlarla ina edilebildi. ngilizlerin giri- imiyle
ina edilen ve 1866 ylnda hizmete giren 130 kilometrelik zmir-Aydn
hatt Anadolunun ilk demir yolu oldu. Bu hattn dnda Kstence-Tuna ile
Varna- Rusuk arasnda iki ayr hat daha almt. Birok yenilie pheyle
bakan Sultan Abdlhamit, demir yolu ulamn zellikle destekliyordu.
Hatta Os- manl Hkmeti, stanbulu Badata balamak, dola- ys ile
Hindistan Avrupa ile birletirecek olan hattn stanbuldan
geirilmesini planlyordu. 1871 ylnda Haydarpaa-zmit hattnn devlet
tarafn- dan yapmna baland ve 91 kmlik hat 1873 ylnda Trkiyenin ilk
lokomotifi: Karakurt Cer Atlyesi 1958 ylnda, Eskiehir Demiryolu
Fabrikas adyla yeni ve byk hedefler iin organize edildi. Bu hedef
ilk yerli lokomotifi imal etmekti. Yaklak yl sren almann ardndan
1961 ylnda, tasarmndan retimine tamamen Trk ii ve mhendislerinin
emeinin eseri olan Karakurt, yola kmaya hazrd. 20
20. bitirildi. Ancak zaten bor iindeki Osmanl Devletinin maddi
imkanlar bylesi bir projeyi hayata geirmeye yeterli deildi. Bu
nedenle Alman sermayesi devreye girdi. 8 Ekim 1888 tarihli fermanla
hattn zmit-Ankara ks- mnn inaat ve iletme imtiyaz Alman sermayesi
ile Anadolu Osmanl imendifer Kumpanyasna verildi. Ayn kumpanya
Eskiehir-Konya, Alayunt-Ktahya ksmlarn da ina ederek iletmeye ald.
Demir yolu hatt, 29 Temmuz 1896 ylnda Konyaya ulat. 1894 ylnda
demir yolu inaat hzla devam ederken, Almanlar hatta ileyen buharl
lokomotif ve vagonlarn tamiri iin Eskiehirde Anadolu-Osmanl
Kumpanyas ad verilen kk bir atlye kurdu. Aslnda bu atlyede kk apl
tamiratlar yaplyor, lokomotiflerin kazan- lar, onarlmak iin
Almanyaya gnderiliyordu. 1919da Anadolunun igali srasnda
ngilizlerin eline geen Anadolu-Osmanl Kumpanyas 20 Mart 1920de
KuvayMilliye tarafndan geri alnd ve ad Eskiehir Cer Atlyesi olarak
deitirildi. Bu kk atlye, ulusal glerin elinde igal ordularna kar
byk bir koz ha- line gelmiti. smet Paa anlarnda; lk esasl vazifem
orduyu hazrlamakt. Muhtelif depolarda kamalar aln- Halkn demir yolu
sevgisini artrmak zere Eskiehir Cer Atlyesine iki kk buharl
lokomotif retme talimat verildi. 21
21. m, boru halinde bulduum toplarn kamalarn Eski- ehir
Demiryolu Atlyesinde yaptrdm ve Sakaryada kullandm diye yazar. 20
Temmuz 1920de Yunanllarn eline geen atlye, 2 Eyll 1922de bir daha
el deitirmemek zere geri alnr ve yeni Trkiyede ada teknolojiye
giriin ba- langc olarak, tarma dayal ekonomiden teknolojiye dayal
ekonomiye doru ilk admn atlmasn salar. SEFERBERLK YILLARI Ulusal
Kurtulu Savann kazanlmasnn ardndan Atatrk; Asl sava iktisadi savatr
diyerek mca- delenin endstrinin ekirdeinin bile bulunmad l- kede
mcadelenin yeni baladn bildiriyordu. Gen Trkiye Cumhuriyeti denize
dkt dmana hala bamlyd. Tarlalar pazarlara, madenleri fabrikalara,
fabrikalar limanlara balayan demir yollarnn tm ih- tiyalar, bata
Almanya olmak zere Belika, sve ve ekoslavakyadan karlanyordu. 1923
ylnda 800 metrekare kapal alana ulaan Eski- ehir Cer Atlyesinde
1928 sonuna kadar kpr, demir yolu makas, kantar ve yol emniyeti ile
ilgili malzeme- ler retecek birimler hizmete sokuldu ve da bam- llk
bir nebze de olsa azaltlmaya alld. Artk ylda , drt lokomotif ve 30
yolcu ve yk vagonunun tamiri yaplabiliyordu. II. Dnya Sava srasnda,
Cer Atlyesinde bir sefer- berlik balatld. nce askere alnan iilerin
yerine alt aylk kurslarla yeni iiler eitildi. Gndzl ve yatl rak
Sanat Okullar ald. Atlyede kalan bir avu uz- man ii bir yandan
demir yollarna ve orduya eksiksiz bir destek salarken, bir yandan
yeni ii ve raklara retmenlik yapt, dier yandan da henz hibir sana-
yinin olmad lkemizde seferberliin zor koullarnn dourduu glkleri
aabilmek iin yeni projelerin peinde kotu. Bu insanst zverinin
sonucunda daha nce yaplmayan birok makine paralarnn, hatta ta-
kmlarn imalat gerekletirildi. Yine bu dnemde, Cer Atlyesi bnyesinde
kurulan Kaynak Evi ayn zamanda Trkiyede dnya standartlarnda kaynak
yetitiren bir merkez oldu. 1946 ylnda II. Dnya Sava sona erip
seferberlik kal- Cer Atlyesi bnyesinde kurulan Kaynak Evi ayn
zamanda Trkiyede dnya standartlarnda kaynak yetitiren bir merkez
oldu. 22
22. drlnca geri dnen iilerle birlikte artan retim kapa- sitesi
ile Cer Atlyesi, ad hala atlye olsa da bir fabrika haline gelmiti.
Yeni tesislerin eklenmesiyle byyen Cer Atlyesinde 1951 ylnda
Trkiyede ilk mekanik kantar imalat, lisans veya know-how alnmakszn
gerekletirildi. Trkiyenin gzde kurumlarndan biri haline gelen
atlye, artk gerek bir atlma hazrd. So- nunda beklenen frsat geldi.
BYN DE YAPABLR MSNZ? Halkn demir yolu sevgisini artrmak zere Eskie-
hir Cer Atlyesine iki kk buharl lokomotif ret- me talimat verildi.
Lokomotifler Ankaradaki Genlik Parknda iletilecekti. 4 Nisan 1957de
Eskiehirde ukurhisar imento Fabrikasnn al trenine ka- tlan Bavekil
Adnan Menderes, 5 Nisanda da Cer Atlyesini ziyaret etti.
Fabrikalarn btn mtemila- t ile bilhassa rak Okulunu inceleyen;
sanatkarlar- la, ii sendikalar ve federasyon heyetleriyle gr- en
Menderes, daha sonra Genlik Park iin retilen Mehmetik ve Efe adl
minyatr trenlerin lokomo- tiflerinden birine bindi. Bavekil kk
lokomotiften o kadar memnun kalmt ki; Bu lokomotifin byn sizden
istesem yapabilir misiniz? diye sordu. Cer Atl- yesi zaten yllardr
bu talimat bekliyordu. 1958 ylnda, atlye, Eskiehir Demir yolu
Fabrikas adyla yeni ve byk hedefler iin organize edildi. Bu hedef
ilk yerli lokomotifi imal etmekti. Yaklak yl sren almann ardndan
1961 ylnda, tasarmndan retimine tamamen Trk ii ve mhendislerinin
eme- inin eseri olan Karakurt, yola kmaya hazrd. 1915 bey- gir
gcnde, 97 ton arlnda, 70 km/h hz yapabilen ilk Trk buharl
lokomotifi Karakurt, 25 yl olarak ngrlen hizmet sresinden 10 yl
erken, 1976 ylnda demir yolla- rna veda etti. Halen Eskiehirde bugn
TLOMSA adn alan Eskiehir Cer Atlyesinde Trkiyenin yerli teknoloji
gelitirme abalarnn bir ant olarak ayn dnemin rn Devrim otomobiliyle
birlikte sergileniyor. Bu arada, Karakurtun ikizi olarak, yine 1961
ylnda Sivas Cer Atlyesinde imal edilen Bozkurt lokomotifi de 25 yl
dolu dolu hizmet ettikten sonra 1994 ylnda emekliye ayrld. Bozkurt
da Karakurt gibi doduu yerde Trk sanayisinin geliimini gsteren bir
abide olarak sergileniyor. TLOMSA, Karakurtun ardndan projesi ve
retimi tamamen yerli olan bir lokotoif imalatn ancak kuru- luunun
100. ylnda gerekletirebildi. 1994 ylnda ya- banc lkelerden hibir
lisans satn almadan, projesi ve retimi tamamen yerli olan DH 7000
ya da bilinen ady- la Yunus Emre tipi manevra lokomotifinin
retimini gerekletirdi. 1999 ylnda ise yine projesi ve retimi
tamamen yerli olan DH 9500 tipinde dizel hidrolik ana hat ve
manevra lokomotifi, tesislerin 105inci kurulu yldnmnde hizmete
girdi. Karakurtun ikizi olarak, yine 1961 ylnda Sivas Cer
Atlyesinde imal edilen Bozkurt lokomotifi de 25 yl dolu dolu hizmet
ettikten sonra 1994 ylnda emekliye ayrld. 23
23. O smanllar Marmarada denize ulatktan sonra ilk tersane,
Sultan Orhan zamannda Karamrsel Bey tarafndan Karamrselde kurulmu.
Karesi Beyliinden getirilen ustalar- la bu tersanelerde yeni
gemiler ina edilmeye balanm. Karamrselde kurulan tersane- ye
ilaveten Edincik ve zmitte de kk apta iki kk tersane daha kurulmu.
Karesi Beyliinin de Osmanl Devletine katlmasndan sonra Osmanllar,
anakka- le ve evresine de yaylmlar ve nihayet 1354 ylnda Rumeliye
geerek Trakyada da ilerlemeye balam- lar. Osmanllar Trakyaya geince
Geliboluda bir deniz ss ve bir de tersane kurmular. 1. Murat
zamannda kurulan Gelibolu Tersanesi za- manla gelierek o devrin
nemli tersanelerinden biri haline gelmi. Fatih zamannda stanbulun
fethine katlan Osmanl Donanmasndaki yaklak 150 para gemi de bu
tersanede ina edilmi. stanbul Tersanesi, Tersane-i Amire stanbulun
alnmasndan sonra Fa- tih Sultan Mehmetin ilk icraatlarndan biri, gl
bir donanma ina edebilmek iin Haliin kuzey kylarn- Osmanldan
Cumhuriyetin ilk yllarna Anadolu tersaneleri Fatih Sultan Mehmet
dneminde dnyann en byk tersanesi stanbulda kurulmutu. Batnn
aydnlanma ana girmesiyle buharl teneke gemiler retmeye balamas
Osmanlnn parlak dnemlerini geride brakmt. Ama cumhuriyetin ilanyla
birlikte Anadolu tersaneleri yeniden canlanmaya balad. 24
24. da bugnk Kasmpaa kylarna bir tersane kurul- masn emretmek
olmu. 20 Aralk 1455 ylnda birka gz ina kaz ile faaliyete geirilen
tersane, o tarih- ten itibaren stanbul Tersanesi adn alm. stanbul
Tersanesinin asl geliimi 16. Yzylda Kanuni ve So- kullu zamannda
olmu. Yaplan yeni ilavelerle gemi ina edilen gzlerin says 200 am ve
zamann en byk gemi ina tersanelerinden biri haline gelmi. 1571
ylnda Kbrsn fethinden sonra stanbula dnen Osmanl Donanmas nebahtda
Hal Donanmas ta- rafndan yaklnca, stanbul Tersanesinde 5 ay gibi ok
ksa bir zamanda yeniden ina edilen 150den fazla ka- drga ile Osmanl
Donanmas yeniden eski parlak gn- lerine kavumu. Kanuni ve
Sokulludan sonra geen 100 yllk dnem iinde stanbul Tersanesi bir
durgunlua girmi. Ayn teknoloji ve ayn tip gemilerin inas srdrlp bir
trl kendini yenileyememi. Buna mukabil Batda yava balayan aydnlanma
ve bilgi ann etkileri, giderek tersane teknolojisini ve gemi
tiplerini de de- 25
25. itirmeye balam. Gemi boylar uzam, Kadrga tipi kk gemiler
yerine ok gverteli, ok ambarl kalyon tipi gemiler ina edilmeye
balanm. Bizde de ilk kalyon inas Avc Mehmet zamannda, 1648 ylnda
stanbul Tersanesinde yaplan Uzunar- esnafnn yardmlar ile ina
edildii iin kalyona Uzunar ad verilmi. Uzunar kalyonu, o devrin en
gl, en byk sava gemileriydi. III. Selimin tahta kt tarihe kadar
Osmanl Do- nanmas dnyann en gl ve en gzel gemilerinden meydana
gelen bir donanma olduu halde, donanma- y tekil eden gemilerin btn
projelerinin Fransz Mhendisleri tarafndan hazrlanmas, gemilerin
inaatlarna da yine Fransz mhendislerin nezaret etmeleri, gemi yapm
eitiminde ve tersanecilikte o tarihlerde Batya nazaran ok geride
kalm oldu- umuzu gsteriyor. Bu gerei gren Osmanl da III. Mustafann
son saltanat yllarnda, nitelikli sun-bay ve mhen- disler yetitirmek
zere 1773te Halcolunda Mhendishane-i Bahri-i Hmayunu ap tedrisata
balatm, buraya da Franszlardan retmenler getirilmi. Bugnk Hali
Tersanesinde 3 no.lu havuz olarak isimlendirilen ta havuzun inaat
iin ilknce Fransa ve sveten bu tip inaatlarda bilgi ve tecrbe
sahibi mhendisler davet edilmi. Mhendislerin verdikleri teklifler,
projeler uzun uzun incelenmi ve neticede sveli mhendislerin teklifi
uygun grlerek havuzun inaat ihalesi svelilere verilmi. 26
26. AHAP GEMLERDEN BUHARLI GEMLERE GE Zamanla ahap teknelerin
yerlerini elik tekneler al- maya baladnda ve bu teknelerin boylar
da ta havuza nazaran daha byk olunca eldeki havuzlar yetersiz
kalm.1865 ylnda Osman Gazi zrhlsnn ha- vuzlanmas iin ilk yaplan
havuz kara tarafna doru uzatlp geniletilerek bytlm ve bugnk llere
getirilmitir. 1765te icat edilen buhar makinesi 1807 ylnda Ameri-
kal mhendis Robert Fulton tarafndan gemilere tat- bik edilmi ve ilk
buharl gemi bu yllarda denizlerde boy gstermi Denizcilie merak olan
2. Mahmut, benzer gemilerin donanmaya katlmak zere yurt dndan
sipari edil- mesini ve hatta bu tip gemilerin stanbul tersanesinde
de inaatlar iin faaliyete geilmesini emretmi. 1830 ylnda ilk
Trk-Amerikan dostluk ticaret ve seyr-i se- fain anlamasnn
imzalanmasndan sonra, Amerikan gemi ina teknolojisinden
yararlanlmaya balanm. Bu meyanda stanbula gelen Amerikal mhendis
Forster Rhodes stanbul tersanesinden ie balam. Mr. Rhodesin
gelmesi, birka yelkenli kalyon inaa- tndan sonra 1837de ilk buharl
Trk gemisinin ina hazrlklarna giriilmi ve 24 Kasm 1837 tarihinde
ahap tekneli buhar makinesi ile alan ilk Trk ge- misi Eser-i Hayr
dualar edilerek, kurbanlar kesilerek denize indirilmi. Teknesi ahap
olarak ina edilen, kazan, makine ve tehizatlar yurt dndan
getirilmek tamamlanan bu gemilerden sonra, elik teknelerin
yaygnlamas ve ahap teknelerin tamamen terk edilmesi zerine, stan-
bul tersanesinde yeni tesislerin ilavesine balanm. Bu tesislerin
ilavesinden sonra, 1874 ylnda stanbulda tersane-i amire kzaklarnda
ilk elik tekneli, buhar makineli yandan arkl yolcu-yk gemisi ina
edilmi. Bu gemiye zmit ismi verilmi. zmit gemisinden sonra dardan
getirilen demir k- tkler haddehanede ekilerek sac levhalar haline
ge- tirilip, tekneleri yaplan dardan getirilen makine ve tehizatla
donatlan iki adet denizalt da ina edilmi. Abdlhamit ve Abdlmecit
adlar verilen denizaltlar 1886da donanmaya teslim edilmiler.
CUMHURYETN LANININ ARDINDAN TERSANELER Cumhuriyetin ilanndan sonra
hali ve Camialt blm- leri Fabrika ve Havuzlar letmesi Mdrl ad
altnda, bizzat Atatrkn emriyle 1924 ylnda Seyr-i Sefain idaresine
balanmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra stanbul tersanesinin Takzak
blmnn, Takzak tersanesi ad altnda Deniz Kuvvetlerimize bal olarak,
Hali ve Camialt blmlerinin Fabrika ve Havuzlar letmesi ad altnda
Seyr-i sefain idaresine bal olarak, Haskydeki kk blmn de Hasky
Atlyesi ad altnda tamir ve kzak- lama ilemleri iin irket-i
Hayriyeye bal olarak faa- liyetine devam ettiini gryoruz. Bylelikle
1455 ylnda Byk Fatih tarafndan kurulan ve zamanla dnyann en byk
tersanelerinden biri ha- line gelen stanbul tersanesi
cumhuriyetimizin ilk ylla- rndan itibaren kuruluundan neredeyse 500
yl sonra ayr ayr irili ufakl Tersaneler halinde de olsa denizci-
liimize hizmete devam ediyor. Haliteki bu eski tarihi tersanelere
ilaveten 1912 yln- da Fransz St. Nazaire firmas tarafndan kurulan
stin- ye Dok irketi de stinye koyunda faaliyet gsteriyor. 1933 yl 1
Temmuzda Seyr-i sefain daresi lavedilerek yerine 3 bamsz mdrlk
kuruluyor. Bu 3 bamsz iletme, faaliyetleri 1 ocak 1938 tari- hine
kadar ktisat Vekaletine bal olarak srdr- yorlar. 1 Ocak 1938de
Denizbank kurulunca, Dev- let Demir Yollar letmesi ve Fabrika ve
Havuzlar letmesi de Denizbanka balanyor. Bir ay kadar sonra ubat
1938de stinye Dok irketi de Fran- szlardan devralnarak stinye
Tersanesi ad altnda Denizbanka balanyor. 27
27. T rkiyede ekonomik ilkeler iinde de- mir elik sanayi
kurulup kurulmayaca- nn incelenmesine ilk kez 1925 ylnda ktisat
Vekaleti tarafndan baland. O yl, petrol yataklarnn incelenmesi iin
Lksemburglu Dr. Lucius, kmr ve de- mir cevherini incelemek iin de
Avusturyadan Leopen Maden Mektebi profesrlerinden Dr. Granigg
getirildi. Dr. Granigg, Trkiyede demir elik sanayi kurmaya elverili
demir cevherinin bulunup bulunmadn, ma- den kmrlerimizin demir elik
sanayiinde kullan- lacak kok kmr yapmna elverili olup olmadn, demir
elik sanayinin ekonomik bir ekilde Trkiyenin neresinde kurulmas
gerektiini incelemek zere g- revlendirildi. Dr. Graniggin almalar
srasnda Ticaret Vekaletinde bir genel mdrlk kurularak baka uzmanlar
da getirilerek madenlerimiz incelettirildi. Belikada Maurice ve
Almanyada Koppers firmala- rnda kmrlerin koklama testleri,
Lksemburgda Medingerde demir cevherinin analizleri yapld. Hatta 17
Mart 1926da Trkiyede ar demir sanayinin kurul- eltikten elie:
Kardemir Karabk Demir elik Sanayiinin temeli, 3 Nisan 1937de zamann
bavekili smet nn tarafndan Zonguldakn Karabk kynde Filyos rmann
kollar olan Soanl ve Ara aylarnn birletii arada geni eltik tarlalar
zerinde atld ve bylece Karabkte eltik tarmndan elik sanayisine
dnlerek Trkiyenin ilk ar sanayi hamlesi balatlm oldu. 28
28. masna dair kanun kabul edilerek 29 Mart 1926 tarih- li 334
sayl Resmi Gazetede 786 Nolu Kanun olarak yaynland. Ancak, bu
almalara devam edilemedi ve demir elik sanayinin kuruluu 1928 ylna
kadar gn- deme gelmedi. SOVYETLER KNA ETT 1928 yl balarnda Erkan-
Harbiyede bir toplant ya- plarak demir elik sanayinin durumu
yeniden incelen- diyse de bteye denek konulmadndan demir elik
sanayinin kurulmas ii ikinci kez sonulandrlamad. Trkiyede demir
elik sanayinin kurulmas alma- larna 1932 ylnda nc kez Sovyetler
Birliinden gnderilen heyetin incelemeleriyle baland. Sovyetler
verdii raporda, 1929-1930 yllar gmrk istatistikle- rine gre ylda
150 bin ton demire srm bulunabilece- i, gelecekteki ihtiya da
dnldnde 300 bin ton/ yl retim yapacak yksek frnlara gereksinim
duyu- laca, yksek frnlarn iletilmesi iin kurulacak kok fabrikasndan
da kimya sanayi bakmndan ok nemli yan rnler elde edilecei, ar
sanayi merkezi ev- resinde kurulacak slfrik asit ve dier yan
sanayinin ekonomik olaca grlerine yer veriliyordu. Nihayet, ar
demir sanayinin kurulu yerinin tespiti ve dier so- runlarn
incelenmesi iin Smerbank ve Erkan- Har- biye birlikte incelemelerde
bulunarak birinci Sanayi Plannn bu en nemli kuruluunun kesin olarak
ku- rulmasna karar verdiler ve kurulu yeri iin Karabk yresi uygun
bulundu. ELTK TARLASINDA ELK Demir eliksanayinin kurulmas iin 1925
ylnda ince- lemelere balanmasndan sonra bu sanayi iin uygun bir
yerin seilmesi sorunu ile de ilgilenildi ve zaman zaman deiik
fikirler ne srld. Bu konuda Ameri- kal iktisatlar ve Rus heyeti
incelemeleri ile Smer- bank ve Erkan- Harbiye mmessillerinden bir
kurul almalar sonras demir elik sanayi kurulu yeri iin maden kmr
havzasna yakn olan Karabk seil- di. Karabkn demir elik memleketi
seili nedenle- ri olarak; maden kmr havzalarna yaknlk, demir yolu
gzergah zerinde ve yrenin ii yerlemesine uygun oluu ile jeolojik
bakmdan ar endstri kurul- masna elverili olmas gsterildi. Karabk
demir elik sanayiinin kurulmasna elverili grlmesi nedeniyle 10 Kasm
1936 tarihinde ngiliz Amerikal iktisatlar ve Rus heyeti
incelemeleri ile Smerbank ve Erkan- Harbiye mmessillerinden bir
kurul almalar sonras demir elik sanayi kurulu yeri iin maden kmr
havzasna yakn olan Karabk seildi. 29
29. Hkmeti ile imzalanan 2,5 milyon sterlinlik bir kredi
anlamas zerine H.A. Brassert firmasna ihale edi- len tesislerin
temeli, 3 Nisan 1937de zamann ba- vekili smet nn tarafndan;
Zonguldakn Karabk kynde Filyos Irmann kollar olan Soanl ve Ara
aylarnn birletii arada, geni eltik tarlalar ze- rinde atld. Bylece
Karabkte eltik tarmndan elik sanayisine dnlerek Trkiyenin ilk ar
sanayi ham- lesi balatlm oldu. NAZIM HKMET DE ALITI 1 Mart 1938de
teknolojik montaj almalarna ba- lanlan entegre demir elik tesisleri
kurucu ngiliz fir- mas uzmanlar ile birlikte Trk mhendis, teknisyen
ve iilerinin azami gayretle almalar sayesinde yl gibi ksa srede
yaplarak 6 Haziran 1939da kuvvet santralinin iletmeye alnmasnn
ardndan dier te- sisler de peyderpey iletmeye alnd. Karabk kynn
eltik tarlalarnda kurulan tesislerden ilk Trk elii, 10 Ekim 1939
tarihinde alnd. Fabrikann kuruluunda kyller katr srtlarnda ta
tarken, mahkumlar bir yl almalar karl mahkumiyetlerinden iki yl
affe- dilerek altrld. ngiliz ve Alman Mhendisler, Trk kylleri ve
mahkumlar, hatta ankr Cezaevinde ya- tan mahkumlarn arasnda bulunan
Nazm Hikmet bile tesislerin kurulu inaatnda alt. 3 Nisan 1937de
temeli atlarak kurulan Demir elik Fabrikalar 13.05.1955 tarihine
kadar Smerbanka bal Demir elik Fabrikalar Messese Mdrl ad altnda
alt. Demir elik Fabrikas letmesinin muhtelif nitelerinin ilavesi
ile geniletilmesi zerine messese, Smerbanktan ayrlarak 13.05.1955
tarih ve 6559 sayl kanunla bamsz bir KT durumuna gel- mi ve Trkiye
Demir ve elik letmeleri Genel M- drl adn ald. 1955te Divrii Demir
Madenlerini de bnyesine alan ve Genel Mdrlk olarak faaliyet gsteren
Karabk Demir elik Fabrikalar; bnyesin- de deneyimli montaj
elemanlar yetitirerek Trkiyede ar sanayiinin kurulmas ve 3. Demir
elik Fabrikas olan skenderun Demir elik Fabrikasnn kurulmas- na da
nclk etti. 1 TLYE ZELLETRLD Trkiyedeki sanayi tesislerinin tamamnda
imzas bu- lunan Karabk Demir ve elik Fabrikas, 1990 ylndan itibaren
verimlilik ve karllk ilevlerini kaybederek zarar eder duruma geldi.
Gemite istihdama dayal yanl politikalar, yeni yatrmlarn yaplmamas,
deniz yoluna yakn irtibatl bir limann bulunmamas, 1980li yllardaki
yksek enflasyon ve ihtiyalarn yksek faiz- le bankalardan karlanmas,
Erdemirin kuruluun- daki yzde 25,5lik paynn 30 Nisan 1987 tarihinde
bedelsiz olarak (KO) Kamu Ortakl daresine devir edilmesi Karabk
Demir eliki ok zor durumda b- rakt. Fabrika, 1994 yln 231 milyon
dolar zararla kapatt. 5 Nisan 1994 tarihli ekonomik kararlar er-
evesinde Karabk Demir elik Fabrikalarnn zel- letirilmesine, bunun
mmkn olmamas halinde kapatlmasna karar verildi. lk defa bir ehir
kendisinin kurtuluu iin byk bir mcadeleye girdi. Yollar kapatld;
halk, ii, esnaf, i adam ve politikaclar eylem yapt. 8 Kasm 1994
tari- hinde Karabk Ankaraya balayan yollar kapatld. Kararl mcadele
sonucunda hkmet geri adm att. Kapatma kararndan vazgeilerek 30 Mart
1995 tari- hinde tesisler dnyada rnei bulunmayan bir ekilde 1
liraya alanlara ve yre halkna satlarak zelle- tirildi. zelletirilme
sonras modernizasyon ve tesis yenileme almalarna balad. elik retim
sistemi deitirilerek, konverter sisteme geildi. 30
30. ATATRK LE NNNN ARASINI AAN SSCB GEZS Babakan smet Paa 1932
ylnda Sovyetler Birlii ve talyaya giderek teknik yardm ve kredi
anlamalar imzalad. talyan kredisinin daha sonra gerekleme- yecek
olmasna karn, Sovyetler Birliinin, sanayi programna giren baz
fabrikalarn Trkiyede kredi ile kurulmas; devletilik ilkesinin
hayata geirilmesinde ok nemli bir rol oynad. Ayn yl kartlan Devlet
Sa- nayi Ofisi kanunu ise Mustafa Kemal ve smet Paann aralarnn
almasna neden oldu. Bu kanun ofisde devlet adna fabrikalar kurmak
ve iletmek yannda, kurulmak istenen zel fabrikalara izin vermek ya
da vermemek, izin verilenlere nezaret etmek, kurulu gerekelerine
gre alp almadklarn denetle- mek yetkisi veriyordu. smet nnnn
radikal iktisat vekili erif Bey, Bankasnn bir kat fabrikas kur- ma
teebbsn bu kanuna dayanarak engelleyince, hkmetin sanayi
politikasnn gidiatndan rahatszlk duyanlarn arasnda bulunan Atatrk
duruma mda- hale etti. Bavekil smet Paay, iktisat vekili Mustafa
erif Beyin yerine, Bankasnn kurucusu olan ve i camiasyla iyi
ilikileri ile tannan Celal Bayar atamak zorunda kald. smet Paann
Sovyetler Birliine yapt gezinin Trkiye gelen ve aralarnda Karabk
Demir elik Fabrikasnn da bulunduu sanayi tesisleri iin rapor
hazrlayan uzman heyeti de Atatrk ve nn arasnda sorun yaratmt. SSCB
heyetinin raporuyla yetinmeyen Mustafa Kemal, Sovyet heyetinin
hemen ardndan bir Amerikan heyeti- ni lkeye davet ederek yatrm
programndaki projeler iin maliyet-zarar analizleri yannda, lkenin
iktisadi koullar, doal donanm, sermaye birikimi, sanayi, ulatrma
yaps, d ve i ticaret maliyesi, para ve ban- ka sistemi, vakflar,
alma sorunlar, salk ve eitim hizmetleri ve kamu ynetimi hakknda
rapor hazrlatt. Trkiyedeki sanayi tesislerinin tamamnda imzas
bulunan Karabk Demir ve elik Fabrikas, 1990 ylndan itibaren
verimlilik ve karllk ilevlerini kaybederek zarar eder duruma
geldi.
31. T rkiyede ada anlamda demir e- lik sanayisinin temelleri
Cumhuriyete kadar atlamamt. 1932 ylnda faali- yete geen Krkkale
fabrikas, devrin demir yollar inaat politikasna uygun olarak ray
retmek iin kurulmu- tu.1937 ylnda temeli atlan ve 1 Haziran 1939da
yllk 150 bin ton kapasite ile faaliyete geen Karabk fabri- kas da
rayn yan sra inaat demiri, putrel gibi profil demir ihtiyacn
karlyordu. Ancak profil elik, gen Cumhuriyeti temel inaat
yatrmlarnda tayabilirdi. Eer Trkiye kalknmak ve Batl medeniyet
seviyesini yakalamak istiyorsa bir an nce yass elik retimine
gemeliydi. nk sanayinin temeli yass elik reti- mine dayanyordu. LK
GRM ABDDEN DND Aslnda Cumhuriyet ynetimi, bilinenden ok nce yas- s
elik tesisi kurmak iin plan yapmt. 1944 ylnda dnemin babakan kr
Saraolunun baz temel sektrlerle ilgili hedefler belirlemek zere
oluturma- ya alt planda Erelide bir demir elik kompleksi Trkiyenin
prlanta ta: Erdemir Neredeyse tamam Trk mhendis ve iiler tarafndan
gerekletirilen 42 aylk inaat ve montaj almalarnn ardndan tesisler
15 Mays 1965 gn iletmeye ald. Kmrn ve ilein vatan olarak bilinen
Karadeniz Ereli, lkenin tek yass elik fabrikasna ev sahiplii
yapmaya balad. Zaman iinde Ereli kk bir balk kasabasndan modern bir
sanayi kentine dnt. Erdemir ile birlikte ekonomide yeni bir dnem
balad. 32
32. kurulmas ngrlyordu. Fakat Trkiyenin istekli ol- mas o gnk
dnya konjonktrnde tek bana yeterli deildi. Hkmetin yass elik
fabrikas kurmak iin kredi ve teknik destek talebinde bulunduu ABD
ynetimi Ankarann bu isteklerini reddettii gibi, Trkiyeye yol- lad
uzman Thornbourg raporunda Karabk komp- leksinin dahi durdurulmasn
nermiti. Thornbourg raporunda Trkiye iin ham madde ve tarm rnleri
ihracats ilevinin daha uygun olacan yazmt. Ancak kinci Dnya Savann
hemen ertesinde yazlan bu rapor, ok ksa zamanda kadk kald. nk sava-
tan sonra yeniden yaplanan dnyada ekonominin ku- rallar yeniden
yazlyordu ve Trkiye ile ABD arasnda da yeni bir dnem balyordu.
1950lerin banda blucin ve margarinle tanan Trk halk, artk amar
maki- nesi ve buzdolab da istiyordu. Bunlar retmek iin de yass elik
gerekiyordu. SMERBANK NC OLDU 1954 ylnda Smerbankn nclnde Sanayi
Ba- kanl temsilcilerinden oluan bir komisyon kuruldu. Komisyon yass
elik retecek ulusal bir demir-elik sanayisinin gerekliliine karar
verdi. 1959 yl banda, yeniden ABDnin kaps alnd. 1944 ylnda
Trkiyenin kredi ve teknik destek talebini neredeyse alay ederek
geri eviren ABD, bu kez hem kredi, hem de teknik destek vermeyi
kabul etti. AID aracl ile Trkiye hkmetine yass elik tesisi inas
Neredeyse tamam Trk mhendis ve iiler tarafndan gerekletirilen 42
aylk inaat ve montaj almalarnn ardndan tesisler 15 Mays 1965 gn
iletmeye ald. Karadeniz Ereli, lkenin tek yass elik fabrikasna ev
sahiplii yapmaya balad. 33
33. iin 129 milyon dolar kredi ald. Sanayi Bakanlnca kurulan
bir heyet ile Amerikan irketi Koppers tarafn- dan yaplabilirlik etd
ve tesisi kuracak irketin stat almalar yapld. Ayn yln Eyll aynda,
Koppers As- sociates, Bankas, Trkiye Demir ve elik letmele- ri Umum
Mdrl, Smerbank Umum Mdrl, Ankara Ticaret ve Sanayi Odas kurucu ye
olarak be- lirlendi. 12 ubat 1960`ta, Kardemirin ardndan Trkiyenin
ikinci entegre demir-elik tesisi olacak fabrikann Ka- radeniz
Ereli`de kurulmasnda anlamaya varld. 28 ubat 1960ta karlan 7462
sayl yasayla da Ereli Demir ve elik Fabrikalar (Erdemir) ad altnda
irke- tin kurulu yetkisi Bakanlar Kuruluna verildi. 21 Nisan 1960ta
karlan kararname ile kurulu karar alnp, 11 Mays 1960ta da irket
resmen tescil edildi. Kurulu sermayesi 600 milyon TL olarak
belirlenen Erdemirin ortaklk yaps u ekilde gerekleti: Yzde 28 ABD
konsorsiyumu (Koppers Corp. Blow-Nox, Wes- tinghouse), yzde 9 Chase
International, yzde 12 zel sektr, yzde 51 Trkiye Cumhuriyeti. LEK
TARLASINDA ELK Neredeyse tamam Trk mhendis ve iiler tarafn- dan
gerekletirilen 42 aylk inaat ve montaj al- malarnn ardndan tesisler
15 Mays 1965 gn ilet- meye ald. Kmrn ve ilein vatan olarak bilinen
Karadeniz Ereli, lkenin tek yass elik fabrikasna ev sahiplii
yapmaya balad. Zaman iinde Ereli kk bir balk kasabasndan modern bir
sanayi kentine d- nt. Erdemir ile birlikte ekonomide yeni bir dnem
balad. Ylda 470 bin sv elik ve 378 bin ton yass elik ka- pasitesi
ile retime balayan Erdemir, lke sanayi- si iin lokomotif rol
stlenirken artan ihtiyalara cevap verebilmek iin yeni yatrmlarla
kapasitesini srekli artrd. Kuruluunda 470 bin ton olan yllk ham
elik retim kapasitesi, 1969-1972 dneminde gerekletirilen ara
tevsiat, 1972-1978 dneminde gerekletirilen birinci kademe tevsiat,
1978-1983 dneminde gerekletirilen ikinci kademe tevsiat yatrmlar
ile yllk 1,7 milyon tona ve 1983-1987 d- neminde gerekletirilen
tamamlama yatrmlar ile 2 milyon tona karld. Erdemir, 1990 ylnda
balatlan ve Trkiyenin en b- yk yatrmlarndan biri olan Kapasite
Artrma ve Mo- AYE NEDEN PATLADI? Demir elik fabrikalarnn en nemli
blm, demirin kok kmryle birlikte eritilerek sv elie dnt- rld yksek
frnlardr. Isnn yaklak 2 bin dere- ceye ulat bu frnlardaki ilem bir
doum gibi alg- land iin yksek frnlara dnyann her yerinde kadn
isimleri verilir. Erdemirdeki iki yksek frndan biri olan Aye, 1970
ylnda sk sk arzalanmaya balamt. Fabrikay kuran ABDli uzmanlar bir
rapor hazrlayarak frnn bakma alnmas gerektiini bildirdiler. Tabii
ki rapor Ankarann tozlu raflarnda beklemeye balad. O dnemde tek
arza yapan Aye deildi. Trkiye siya- seti de alkantl bir dnemden
geiyordu. 1971 yln- da 12 Mart Muhtras yaynland. CHP Genel
Sekreteri Blent Ecevit grevinden istifa etti. smet Paaya bay- rak
amaya hazrlanan Ecevit, hemen Ereli CHP ile bakan Kemal Anadolu
arayarak Zonguldaka gelmek istediini bildirdi. Siyasi tansiyon
ykselmiti. Yaklak bir yldr arzal olmasna ramen almaya devam eden
Ayenin de tansiyonu ayn dnemde yk- seldi. Frn delindi, 2 bin
derecedeki demir cevheri, d- ar szp, 10 derecedeki havayla
bulutuunda, byk bir patlama yaand. 12 Mart Muhtrasndan bir ay
sonra, meydana gelen patlama, muhtraclara gre kukusuz bir sabotaj
ol- malyd. Hemen skynetim ilan edildi, Erelideki tm evler arand,
birok sendikac ve Erelili gzaltna alnd. Gzaltna alnanlar arasnda
Kemal Anadol da vard. Olayn bu boyutlara ulamas zerine smet Paa,
he- men Babakan Erimle Genelkurmay Bakan Memduh Tama evine davet
etti. smet Paa; Eer gerekten sabotaj varsa ve bizim ile bakan buna
karm ise onu sizden nce ben cezalandrrm dedi. Bu sz et- kisini
gsterdi ve Anadol stanbul Harbiyedeki Askeri Hapishaneden serbest
brakld. Yaplan incelemeler- de patlamann sabotaj deil, ihmal sonucu
olduu an- lalsa da skynetim kaldrlmad.
34. dernizasyon (KAM) Projesinin tamamlamasyla ham elik
kapasitesini yllk 3 milyon tona, yass elik kapa- sitesini ise yllk
3,5 milyon tona kard. Otomotiv, boru, beyaz eya, basnl kap, makine
gibi imalat sanayinin birok sektrne temel girdi sa- layan Erdemir,
2002 ylnda skenderun Demir elik Fabrikalarn yass elik reten modern
bir irket ya- psna dntrlmesi kouluyla 50 milyon dolar na- kit
karlnda zelletirme daresinden satn alnd. Bylece irketin toplam ham
elik retim kapasitesi 5 milyon tona ykseldi. Yurt dnda ise
Romanyada 108 bin ton retim/yl kapasiteli silisyumlu yass elik
reten Laminorul De Benzi Electrotehnice (LBE) tesisi satn alnd.
2010DA HEDEF 10 MLYON TON Erdemir, 2006 ylnda zelletirme kapsamnda
Ordu Yardmlama Kurumu OYAKa satld. OYAK, Erdemirin yzde 49.29
hissesi iin 2 milyar 960 milyon dolar dedi. Sektrnde yass uzun rn
den- gesizliinden kaynaklanan yapsal sorunlar ortadan kaldrmaya
ynelik yatrmlara ncelik veren Erdemir, itiraklerinden sdemirde byk
bir dnm proje- si balatt. Yatrmlarn tamamlanmasyla Erdemir ve
sdemirin toplam retiminin 2010 ylnda 10 milyon ton yass mamule
ulamas hedefleniyor. Trkiyenin en byk yatrmlarndan biri olan
Erdemir, Avrupa kali- te dl srecinde Mkemmellikte Yetkinlik belgesi
ald. Ulusal kalite dl srecinde baar dln de elde eden Erdemir,
entegre demir elik tesisi olarak bu lekte yer alan kurulular
arasnda ilk defa bu dle sahip oldu. Uluslararas kalite
standartlarnda levha, scak ve so- uk haddelenmi sac, kalay ve krom
kaplamal sac ile galvanizli sac reten Erdemirde kok-sinter-yksek f-
rn-elikhane-srekli dkm-scak haddehane- souk haddehane-kalay, krom
ve inko kaplama teknolojisi ile retim yaplyor. Erdemir, sdemirle
birlikte Romanya, Erdemir elik Servis Merkezi, Erdemir Mhendislik
irketi, elbor Boru, Erdemir Maden, Erdemir Lojistik, Erdemir Gaz
olmak zere bnyesinde sekiz ayr irketi barndran bir irketler
topluluu. Bal sekiz irketi, 15 bin al- an, 3.5 milyar dolarn
zerinde cirosuyla dnya dev- leriyle yaran Erdemirin bugne kadar
devlete katks ise 10 milyar dolarn zerinde olduu tespit edildi.
Ylda 470 bin sv elik ve 378 bin ton yass elik kapasitesi ile retime
balayan Erdemir, lke sanayisi iin lokomotif rol stlenirken artan
ihtiyalara cevap verebilmek iin yeni yatrmlarla kapasitesini srekli
artrd. 35
35. S anayinin teviki konusu bu topraklar- da tam 100 yldr
tartlyor. Bu top- raklarda sanayinin teviki ilk kez kinci
Merutiyetin ilanndan hemen bir yl sonra 1909 ylnda yaynlanan
Sanayinin Terakkisi Hakknda Kanun Layihas ile gndeme geldi.
Layihada sanayinin nemi vurgulana- rak Avrupa mallar ile rekabet
edebilmesi iin Osmanl sanayiine baz ayrcalklar tannmas gerektii
dile ge- tiriliyordu. lk tevik mevzuatnda ama Avrupa mallar ile m-
cadele iken daha sonra blgeler aras dengesizlik- lerin giderilmesi
ve istihdamn artrlmas nem kazand. 1980 yl ile birlikte uluslararas
rekabetin artrlmas da teviklerin amalarndan biri olarak karmza kt.
lk tevik kanunu da Meclisten kamamt 1908 Devrimi yani 2. Merutiyet,
bu topraklarda sos- yal ve siyasal anlamda birok deiimin balangc
oldu. Osmanl halknn birok yeni fikirle tant bu dnemde, iktisadi
dnce alannda da yeni akmlar 1909dan 2009a sanayinin 100 yllk tevik
maceras Bu topraklarda sanayinin teviki ilk kez 1909 ylnda
yaynlanan Sanayinin Terakkisi Hakknda Kanun Layihas ile gndeme
geldi. Layihada sanayinin nemi vurgulanarak Avrupa mallar ile
rekabet edebilmesi iin Osmanl sanayiine baz ayrcalklar tannmas
gerektii dile getiriliyordu. 36
36. ba gsterdi. Bunlardan biri de sanayilemeydi. Daha
Merutiyetin ilk gnlerinde, Dersaadet Ticaret, Ziraat ve Sanayi
Odas, istibdadn sona ermesiyle bir- likte sanayileme iin gerekli
ortamn olutuunu d- nerek Osmanl sermayedarlarn giriimci olmaya ard.
Gazete ve dergilerde sanayileme sorunu tar- tlmaya balanrken;
Babalide sanayii tevik politi- kalarn gndemine ald. Sanayilemeyi
zendirmek amacyla ilk neriler giri- imcilere imtiyaz ve inhisar tr
ayrcalklar tanmakt. Bu amala 1909 ylnda yaynlanan Sanayinin Terak-
kisi Hakknda Kanun Layihas ile sanayinin nemi vur- gulanarak Avrupa
mallar ile rekabet edebilmesi iin Osmanl sanayiine baz ayrcalklar
tannmas gerektii dile getirildi. Layiha, Tanzimat Dairesi ile
Ticaret ve Nafia Nezaratinde deiiklie uradktan sonra 1911 yl ba-
larnda mecliste grlmeye balad. Ancak Meclis-i Mebusan seimlerinin
uzun sre yaplamamas nede- niyle tevik mevzuat, kanun yerine kanun
hkmnde kararname anlamna gelen kanun- muvakkat ek- linde karlmak
zorunda kald. 1913 yl Aralk aynda yaynlanan Tevik-i Sanayi Kanun-
Muvakkatna gre; ham maddelerin ya da yar mamul maddelerin nitelii-
ni deitiren; en az be beygir gc evirici gle a- lan; en az bin
liralk bina, ara ve gerece sahip; ylda en az 750 i gn tutarnda ii
altran fabrikalar, mevzuat kapsamna alnacakt. Mevzuat kapsamna
giren fabrikalara tannan bak- lk ve ayrcalklara gre; fabrikann
kurulaca ya da genileyecei alan miri arazi olduu taktirde devlet
tarafndan parasz olarak devredilecek; fabrika, ara- zi ve
binalardan emlak, temett vergileri ile harlar alnmayacak;
fabrikalarn kuruluu srasnda ihtiya duyacaklar ate tulas, demir,
petrol, makine, alet ve edevat Osmanl topraklarnda retilmiyor ise
yurt dndan gmrksz olarak getirilebilecekti. (Makine ithalatnn gmrk
resminden muaf tutulmas, ilk kez 1862 ylnda kurulan Islah- Sanayi
Komisyonu tara- fndan teklif edilmi ve 1873 ylnda Babali tarafndan
kabul grmtr) 1913 mevzuat ile fabrikalarn ihtiya duyaca ham 1927
ylnda karlan Kanunun da zel bir yeri vardr. Geni bir tevik
politikas uygulanmas amac ile karlan kanunun amac ...Sanayi-i
milliyemizin tevik ve himayesine memleketimizde dahili istihlakmza
kifayet ettirdikten baka, belli bal ihracat yapan sanayi
messeseleri vcuda getirilmesi olarak aklanyordu. 37
37. maddenin de yurt iinde bulunmamas kouluyla gm- rk ithaline
de olanak tannyordu. Mevzuatn dier nemli bir boyutu da, hkmet alm-
larnda yerli sanayi rnlerine ncelik tanmasyd. Babali, gerek duyduu
mallar iin mmkn olduu derecede mamulat- dahiliyyeyi tercih
edecekti. Fabrikalarn bu teviklerden yararlanmas iin ruhsat ta-
rihini takip eden drt yl iinde retime gemeleri gereki- yordu. Ayrca
mevzuatta yer alan baklk ve ayrcalk- lardan yararlanma sresi 15
ylla snrlandrlmt. 1913 Tevik-i Sanayi Kanun- Muvakkat, 2. Merutiyet
ncesi imalat sanayiinde dank bir ekilde uygulanan tevik
mekanizmalarn ayn mevzuatta toplamas ne- deniyle ekonomi tarihinde
bir ilk oldu. 1917 ylnda yaplan sanayi istatistiklerine gre; mev-
zuattan 63 stanbulda, 15i zmirde ve 39u deiik vilayetlerdde olmak
zere 117 sanayi kuruluu yarar- lanmaktayd. Bu say ilerleyen yllarda
239a kadar kt. 1927de ihracat da amalara ekleniyor 1913 tarihli
kanun- muvakkat 1923 ylnda Cumhu- Merutiyetin ilk gnlerinde,
Dersaadet Ticaret, Ziraat ve Sanayi Odas, istibdadn sona ermesiyle
birlikte sanayileme iin gerekli ortamn olutuunu dnerek Osmanl
sermayedarlarn giriimci olmaya ard. 38
38. riyetin ilanndan hemen sonra tadil edilerek yrrlk- te
tutuldu ve 15 Haziran 1927 gnl 1055 sayl Tevik-i Sanayi Kanunu ile
pekitirildi. 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu 15 yl yrrlkte kalmak zere
sanayicilere arazi, telgraf, telefon, elektrik hat kolaylklar
salyor- du. Yasaya gre; devlet kamulatrd arazi ve binalar kredi ile
sanayici ve giriimciye verecek; maktu vergi- lerinden, belediye
resim ve harlarndan, yap malze- mesi, makine, alet ve yedek paralar
tama, ykleme, boaltma, gmrk vergi ve resimlerinden; demir ve deniz
yollarnda tamadan indirimli tarife veya Bakan- lar Kurulu kararyla
zel tarifeden yararlanacaklard. Merkezi bteye bal bakanlk ve
kurulular, l zel dareleri ve belediyeler, fennen dahildeki retimle
kar- lanabilecei gsterilirse, ihtiyalarn yzde 10 daha pahal olsa da
yerli reticiden almaya mecbur tutula- caklard. Bakanlar Kurulu
kararyla yerli reticilere tekel ayrcalklar verilebilecek, ayrca
devletin rettii ham ve yardmc madde fiyatlarnda da bu irketler iin
indirim yaplacakt. 1925te memur ve mstahdeme datlan ayakkab, ku-
ma, elbise ve yatak levazmatnn yerli rnler olma- s karar ve ayn yl
kurulan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas da zel sektr destekleme
anlayyla yaplan dier dzenlemeler olarak tarihte yerini ald. Nasl
1913 Teviki Sanayi Kanunu o gne kadarki mev- zuat bir araya toplam
asndan bir ilkse 1927 ylnda karlan Kanunun da zel bir yeri vardr.
Geni bir te- vik politikas uygulanmas amac ile karlan kanunun amac
...Sanayi-i milliyemizin tevik ve himayesine memleketimizde dahili
istihlakmza kifayet ettirdikten baka, belli bal ihracat yapan
sanayi messeseleri vcuda getirilmesi olarak aklanyordu. Bu politika
ile gmrk tarifelerinin artrlamad bir dnemde baka nlemlerle yerli
retimin korunmas hedeflenmiti. 1913 kanunundan yararlanan irket
says 239 iken, 1923te 342ye, 1927de 470e kt. 1926-1939 dne- minde
sanayi sektrnde genileme ve i gc ve- rimliliinde art yaand. Sanayi
retiminin gerek deeri ylda yzde 9 artarken, istihdam ylda yzde 3
artt. Bu dnemde i ticaret hadleri sanayi malla- r lehine geliti;
ancak 1929 ylndaki Byk Buhran Trkiyeyi de etkiledi ve 1934 ylna
kadar devletilik politikas uyguland. Sanayinin tevii ilk kez kinci
Merutiyetin ilanndan hemen bir yl sonra 1909 ylnda yaynlanan
Sanayinin Terakkisi Hakknda Kanun Layihas ile gndeme geldi. 39
39. O smanl topraklarnn bir bir igal al- tna alnmaya baland,
Avrupann sanayi devrimi atlmndan sonra yeri yerler arayyla yola kp
Cezayir ve Tunusu igal ettii yllar. Mustafa Kemal daha Selanikte
maarif mekte- binde 12 yanda bir ocuk Gelecein Ba retmeni daha
askerlere zenirken bir retmen Anadolunun ilk sanayi atlm
saylabilecek cesur bir adm atarak Tek- sima adn verdii firmay
kuruyor. Bu cesus atlmn ardndan yllara meydan okuyan, yzyl akn bir
s- redir Trkiyenin tahl ambar olarak anlan Konyada; makine sektrnn
incisi haline gelen firma, teknolo- jiye ayak uyduran bugnn
koullarn doru analiz et- mi bir aile firmas olarak ihracatta adndan
sz ettiri- yor. 1893 ylnda kurulan firmay u an 4nc kuaktan Serta
Botsal ynetiyor. rettikleri makinelerle sek- trde aranlan bir marka
olmay baaran Teksimann yldz ise her geen gn daha ok k yayyor.
hracat konusunda da son yllarda nemli atlmlara imza atan firma
kendinin gelitirmek tarihten ders almak isteyen gen yatrmclar iin
tam bir kaynak niteliinde. Bu Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine
uzanan makineler 1893ten bugne uzanan tam 116 yllk bir tarihi yaam
Teksima ayakta duran aile irketleri arasnda en yallarndan biri
olarak atlmlarna devam ediyor. 40
40. iddial sylemin arkasnda elbette salam bir gerek var. O da
u; Teksima ile birlikte ayn yllarda kurulan birok firma arasndan
ayakta kalan irketler bugn Trkiyenin gz dolduran ilerinin altnda
ismi bulunan irketlerdir. 116 YILLIK TARHYLE TEKSMA EFSANES 1893
ylnda kurulmu olan Teksimann sanayiye d- nm 1950 ylnda 3nc kuak M.
smet Botsalnn Avrupadan makine getirmesiyle balam.. imdiki durum
ise 4nc kuaktan olan Serta Botsal yneti- minde hayatna devam
ediyor. Botsal ailesinin drdn kuak irket yetkilisi Serta Botsal
ilgin bir hikayeyi paylaarak o dnemde uluslararas ticaretin ne
kadar zor olduunu vurguluyor. Botsal Avrupadan maki- ne getirmek
iin Babas smet Botsalnn ilk makine getirme olaynda bankacln
gelimedii Trkiyede ticaretin zorluklarn anlatyor: Aileden gelen bir
ip- lik ticareti sreci vardr. Sattmz ipliklerin bir ksm piyasada az
bulunan bkl cinsindendi. Bu iplikleri bkmek iin talyadan 1950 ylnda
bir bkm makine- si getirtmi. Konyada kurup altrmaya balamt. Hatta
bandan yle bir olay gemi. zlerek anlatt- bir hikaye olan bu deneyim
ona ok ey kazandrm. talyadan makinenin gelmesinde yardmc olan ya da
daha dorusu arac olan bir gayri mslim komisyoncu akrefi hangi
bankaya aacam diye sormu babama. Babam da o dnem Trkiyede etkili
olan Trkiye Bankas ya da Yap Kredi Bankasn adres gstermi.
Komisyoncu bu bankalarn muamele bilemeyecekleri- ni ve iin
olamayacan sylemi. Mal gelir ambarda tutarlar, sen de gereksiz yere
ambar paras dersin demi. Babam endie iinde Peki hangi bankaya ak-
redife aacaz diye sormu haliyle. Gayri mslim komisyoncu da Banca
Commercial adnda bir talyan bankasn adres gstermi. lemler bu banka
zerin- den halledilmek zere harekete geen babam ikinci sipari iin
kollarn svadnda bu kez komisyoncu Teksimada retilen iplik bkme
makinesi 41
41. baka bir bankay tavsiye etmi. Bankann ad yan- l
hatrlamyorsam Banca Di Roma imi. O bankada akredif alm. Bugn
geldiimiz noktay grnce ticaretin ne denli zor olduunu o yllarda
anlyorum dedi. TECRBE VE DENEYM LE HRACAT Makinelere birka yl
altktan sonra yeni maki- neler ilave etmek gerektiini anlatan Serta
Botsal kendi makinelerini retme srecinin nasl olutuu- nu anlatt.
Ayn ile uraanlarn kendi makineleri rettiklerini grp sipari vermeye
balayan makine sektrne geilerini paylaan Botsal; Makinelere birka
yl altktan sonra yeni makineler ilave et- mek gerekir. Srekli yurt
dndan makine paralar getirmek zorunda kalyorduk. Baz zorluklarla
kar- layorduk. Biz de ayn makinelere yapp yapama- yacamz aratrdk
nce. Sonra ayn makineler- den retmeyi baaracamz anladk ve bunun iin
yatrmlara baladk. Kendi iplik retimimize uygun makineler gelmiyordu
zaten yurt dndan biz de kendi bkeceimiz iplie uygun makineleri
hayata geirmek iin uratk ve baardk. Sonra bizim gibi ile uraan
insanlar bizden makine retmemizi is- tediler. O yllardan bugne hzl
bir retim srecine girdik dedi. Botsal; Blgemizden gelen sipari-
lerin ardndan Trkiyenin her yerinden i almaya baladk. Makine
ihtiyac olanlar hem brokrasiyle uramak, hem de yksek fiyatla makine
almak iste- medikleri iin yerli retim olan Teksima markasna
yneldiler. Zamanla teknolojik gelimeler eliinde biz de kendimizi
revize ettik. rettiimiz makineler gnn imkanlarna uygun dili aksam
az elektronik makinler haline getirdik eklinde konutu. u an ihra-
catta yapyor olmann verdii hakl gururu yaadklar- n syleyen Botsal,
rettiimiz makinelere dardan da talep gelmeye balayn ihracatn Trkiye
ve bizim iin ne kadar neli olduunu kavradk ve balantlar oluturduk.
Birok lkede u an Teksima markasn grmek mmkn. Suriye, rdn, Irak,
Azerbaycan, Msr, Ukrayna, Kazakistan ve Kosavada Teksima var. Son
imal ettiimiz makineler her bakmdan stn olup iledii mallarda fazla
randman, elektrik avantaj, i- ilik kalitesi gibi pek ok stnlklere
sahip. Fabrika sahipleri ellerindeki eski makineyi hurdaya satp
bizim makinelerimizi alyor dedi. 42
42. smet Botsal Teksimay 1893 ylnda kurdu. 43
43. T rkiye eker Fabrikalar, yeni kurula- cak eker fabrikalar
ve tevsii edilecek fabrikalarn mmkn mertebe yerli ya- plmasn
teminen, makine imalatlar- nn yerli ikamesine giderek 1958 ylnda
Eskiehir, 1961 ylnda Turhal ve Erzin- can, 1968 ylnda Ankara ve
1977 ylnda da Afyon Ma- kine Fabrikalarn kurdu. eker
fabrikalarndaki l kumanda ve endstriyel denetim aygtlarnn onarmn
yapmak ve bu aygt- lar gelitirmek iin 1965 ylnda bnyesindeki eker
Enstitsnde elektromekanik ubesini hayata geirdi. Bu ubenin almalar
sonucunda 1979 ylnda elekt- romekanik aygtlar fabrikas kuruldu.
Makine fabrikalar bugnk teknik gcne ve bilgi dze- yine ulancaya
kadar pek ok aamalardan gemitir. Her eker fabrikas kurulurken o
fabrikann onarm iin gerekli kk retim ihtiyalarn karlamak zere ark-
hane (4-5 adet eitli boyda niversal torna tezgah, freze, planya,
demir testere, matkap gibi tezgahlar) demirhane, marangozhane,
boruhane, tenekehane gibi blmlerden oluan bir atlyede beraber
kurulurdu. Makinelerin gururu Trkiye eker Fabrikalar Kuruluu eker
sanayisinin kuruluu ile balayan makine fabrikalar yllarn bilgi,
proje, tecrbe birikimi, i gc mhendislik hizmetleri, makine tesis,
model, alet edevat, laboratuvar imkanlar ile Trkiyenin ve kamunun
en nemli imalat gruplar arasnda yer alyor. 44
44. 2. DNYA SAVAI LE FABRKALAR GELMEYE BALADI lk devreye giren
Uak, Alpullu, Eskiehir, Turhal e- ker fabrikalarnn normal bakm ve
tamir ileri iin kendi atlyeleri vard. 2. Dnya Savann balamas ile
Avrupadan ithal edilen makine ve yedek paralarn temininde ciddi
zorluklar balad. Hatta baz zamanlar gerek politik ynden, gerekse
sava artlarndan bir ksm ihtiyalar getirilemez oldu. Bu zamanlarda
fab- rikalardaki atlyeler, ihtiya duyulup da getirilemeyen hemen
her paray yapmaya urat. Bu uralar atlyelerin i gcn ve makine saysn
artrd. Sava esnasnda ve sonrasnda bu atlyeler bi- rer kk imalathane
haline dnt. Zorluk bir im- kan ortaya karm, Trk ekerinin makine
fabrika- lar birer birer ortaya kmt. nce Eskiehir, sonra Turhal,
Erzincan, Ankara, Afyon ve EMAF Fabrikalar kuruldu. Tesisler bugnk
haliyle Trkiyenin ve kamunun en byk makine imalat gruplarndan
biridir. Sava yla- rnda ve sonrasnda hem eker fabrikalarnn hem de
Smerbankn ve Etibankn ihtiyalarn byk lde karlamlardr. Bugn eker
Fabrikalarnn parasal olarak makine ih- tiyacnn yzde 95i bu
fabrikalarmzda imal edilmek- tedir. eker, imento, demir- elik,
hidrolik santraller, petrokimya sanayi, termik santraller, bor
madeni i- leme makineleri gibi ile ilgili her trl makine, yedek
Trkiye eker Fabrikalar, yeni kurulacak eker fabrikalar ve tevsii
edilecek fabrikalarn mmkn mertebe yerli yaplmasn teminen, makine
imalatlarnn yerli ikamesine giderek 1958 ylnda Eskiehir, 1961 ylnda
Turhal ve Erzincan, 1968 ylnda Ankara ve 1977 ylnda da Afyon Makine
Fabrikalarn kurdu. 45
45. para retimi, tamir ve bakm bu fabrikalarmzda 30 40 seneyi
akn bir sredir baar ile yaplmaktadr. BR BTNN BTN PARALARI KEND
APINDA NEMLDR Kuruluu eker sanayinin kuruluu ile balayan ma- kine
fabrikalar yllarn bilgi birikimi, proje birikimi, tecrbe birikimi,
i gc mhendislik hizmetleri, ma- kine tesis, model, alet edevat,
laboratuvar imkanlar ile Trkiyenin ve kamunun en nemli imalat
grubudur. Tarihinde birok faaliyeti Trkiyede ilk defa gerek-
letirmitir. Yurt dndan anahtar teslimi alnan eker fabrikalar yzde
95 yerli retimle kurulmu, imento fabrikalarna katks 1980li yllarda
yzde 70 yerli re- tim mertebesine ulamtr. Makine fabrikalar bu
faaliyetleri yerine getirirken bir btn olarak dnlmtr. Her fabrikann
imalat kapasitesi, uzmanl, bilgi birikimi farkl uzmanlk alanlarnda
gelitirilmi, birbirlerinin tamamlayan destekleyen birbirinden
istifade eden bir yap ortaya - karlmtr. Bir btnn btn paralar kendi
apn- da nemlidir dncesiyle her fabrika kendi uzmanlk alannda en
ileri duruma gitmeyi hedef edinmi, dier fabrikalarn makine tehizat
ve uzmanlk alanlarndan azami istifade ederek imalat kapasite ve
kalitesini en st seviyeye getirmek yarnda bulunmulardr. Ankara
Makine Fabrikas hacim ve arlka byk par- alarn imalatn gerekletirmek
iin dizayn edilmi; byk ebatl makine tesisleri, elik konstrksiyon,
ba- snl kaplar, buhar kazanlar, imento fabrikalar te- sisleri,
petro-kimya tesisleri, su trbinleri gibi tesisler retmek iin byk
tezgahlarla donatlmtr. EKER FABRKALARINDAK RETM Eskiehir Makine
Fabrikas pik, elik, demir d d- kmhaneleri, geni tezgah
kapasitelerine sahip tezgah atlyeleri, elik konstrksiyon atlyeleri,
lastik bant retimi yaplan kauuk atlyeleri, model atlyeleri, tesviye
montaj atlyeleri, eitli laboratuvarlar, de- neme istasyonlar, proje
reten proje brolar ile do- natlm, 1934 ylndan beri eker sanayimize
ve yurt ii taleplerine en yksek mertebede cevap vermekte- dir.
Yaplan retim eitlilii asndan bu derece b- yk makine fabrikas
Trkiyede bulunmuyor. yle ki pompalar, dili kutular, vantilatrler,
seyyar pancar boaltma makineleri, lastik konveyr bantlar, eker
Ankara Makine Fabrikas hacim ve arlka byk paralarn imalatn
gerekletirmek iin dizayn edilmitir. 46
46. santrifjleri, pancar kesme makineleri gibi 100n zerinde ok
eitli makine ve tesisin retimi bu fab- rikada yaplyor. Ayrca yapt
retimlerin deneme ve l kontrollerinin yapld istisna laboratuvarlara
ve deneme istasyonlarna sahipti. Gerek dili kutusu re- timinde,
gerekse pompa retiminde kullanlan ok zel NC, CNC tezgahlar
bulunuyor. Turhal Makine Fabrikasnda pik dkm atlyesi, demir d metal
dkm, elik konstrksiyon atlyesi, tez- gahlar atlyesi ve model
atlyesi mevcuttur. Uzmanlk alanlar kazan ekonomizer pik dkm
borular, filtre- ler, helezonlar, stclar, 350 mm ve daha zeri (1000
mm kadar) yass ve oval vanalar, duble ventiller ve orta byklkteki
pek ok parann dkm ve tez- gah ileri yaplmaktadr. Blgesindeki en byk
maki- ne imalat fabrikasdr. Erzincan Makine Fabrikasnda pik ve elik
dkm atlyesi, demir d metal dkm, elik konstrksi- yon, tezgahlar ve
model atlyesi mevcuttur. Uzmanlk alanlar 300 mmye kadar her trl
oval, yass kelebek ventillerin imalat, her trl rulman ve kaymal
yatak gvdesi, orta byklkteki muhtelif elik konstrksi- yon ve tezgah
ileridir. Bu fabrikada blgesindeki en byk makine imalat fabrikasdr.
Afyon Makine Fabrikasnda elik konstrksiyon ve tezgahlar atlyesi
mevcuttur. Uzmanlk alan konveyr bantlarn ruleleri, sabit ve seyyar
pancar boaltma ma- kineleri, ziraat aletleridir. Her trl orta
byklkteki kaynakl imalatlar ve tezgah ileri yaplmaktadr. EMAF
Fabrikasnda elektrik ve elektronikle ilgili te- hizatn retimi,
bakm, projelendirilmesi yaplmakta- dr. Uzmanlk alanlar laboratuvar
l ve test aygtlar retimi, elektrik panolar retimi, her trl elektrik
motoru bakm ve onarm, bilgisayar destekli fabrika otomasyon ileri,
montaj ve devreye alma almalar, elektronik ve elektromekanik kantar
retimi yaplmak- tadr. Btn bu almalarda planlama, projelendirme,
imalat, montaj, devreye alma, sat sonras hizmet faali- yetleri
yrtlmektedir. Gerek kampanya ierisinde, ge- rekse kampanya dnda
eker Fabrikalarnn ihtiyacna sratle cevap veren bir fabrikalardr.
EMAF Fabrikamzda eker Fabrikalarna ilaveten imento Fabrikalar, Kat
Fabrikalar, Demir elik Fabrikalar, Tekstil Fabrikalar, DS, ASK, SK,
Elektrik Santralleri (Afin Elbistan, Ke- merky, Yeniky, Yataan)
Gbre Fabrikalar, savunma sanayine eitli dallarda hizmet vermeye
devam ediyor. MAKNA FABRKALARINDA YAPILAN NEML MALATLAR - Komple
eker fabrikas imalat (Yzde 95 yerli imalat, 1800 / 3600/ 6000
ton/gn pancar ileme kapasitesi) - Yurt dnda anahtar teslimi komple
eker fabrikas kurulmas (zbekistana 3 bin ton/gn pancar ileme
kapasiteli eker fabrikas 1998 ylnda iletmeye aln- mtr) - 1983 ylnda
Trk Elektrik Kurumu ibirlii ile Hirfanl Hidrolik Santraline 32 MW
gcnde hidrolik jeneratr ve trbin imalat. (25 seneyi akn sredir
almas ba- ar ile srmektedir) - 1975li yllarda kurulan ve tevsi
edilen btn imento fabrikalarnn deirmen, frn ve dilileri, dili
kutular, ringleri, ring altlar, dner frnlar, dner frn kafalar. -
zmit, Aliaa, Petkim rafinerilerinin nemli tanklar ve kolonlar. -
oruh nehri zerindeki Muratl Barajna ait hidrolik trbinlerin
salyangoz imalatlar. - 50 ve 100 ton/saat buhar kapasiteli su
borulu buhar kazanlar. - Demir ve elik letmelerinin muhtelif
potalar, tan- di arabalar, konverterler. - Petrol pompalar. -
Tekelin alkol retim tesisleri. - Bor madenleri ileme fabrikalar
makineleri.
47. B undan yaklak 1,5 sene evvel Trkiyede milli gelir
hesaplanmasna ilikin ciddi tartmalar yaanmt. Yeni ortaya konan
hesaplama ynte- miyle kelimenin gerek anlamyla bir gecede
zenginlemitik. Eski hesa- ba gre kii bana 5 bin 480 dolar
kazanyorduk. Yeni yntemin gelmesi ile birden kii ba gelirimiz 7 bin
500 dolara ykselmiti. Tm bu tartmalarn ortasnda Trkiyenin iktisat
tarihinden ders niteliinde bir ma- kine kefedildi. 1950li yllardan
beri orada duruyordu; fakat bizim tekrardan kefetmemiz 2008 yln
bulmu- tu. ktisat A.W. Philipsin icat ettii ve iktisat renci-
lerine milli gelir hesaplamalarn anlatmas iin yapt milli gelir
makinesinden bahsediyoruz. KTSATI BESM STNEL GETRD Philipsin icat
ettii ve patentini ald makineyi Trkiyeye stanbul ktisat Fakltesinin
efsane hoca- larndan Prof. Dr. Besim stnel getirdi. stnel bahsi
geen makine ile London Schools of Economicste ei- tim grd yllarda
tant. Milli gelirin ne ekillerde Milli geliri len makine ktisat
Besim stnel, 1950lerde Milli Gelir Makinesini Trkiyeye getirtti.
ktisat rencilerine milli gelir hesaplamalarn anlatmak iin yaplan
makineden dnyada sadece 14 adet bulunuyor. Bunlardan bir tanesi de
stanbul niversitesi iktisat Fakltesinde sergileniyor. 48
48. olutuunu ve ekonomi ierisinde ne ekillerde hare- ket
ettiini anlatan bu pedagojik makineyi ok beenen stnel, o dnem
stanbul ktisat Fakltesinin Dekan olan Refii kr Tuvlaya makinenin
stanbul niver- sitesi ktisat Fakltesine kazandrlmas iin ricada
bulundu. Bu ricas kabul gren stnelin abalaryla 1950li yllarda
makine Trkiyeye getirildi. O maki- ne bugn halen ktisat Fakltesi
binasnda duruyor. Makine hakknda bir makale de kaleme alan stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi retim yesi Do. Dr. Serdar Ongan, bu
makineyi icat eden Philipsin m- hendislik formasyonuna sahip bir
iktisat olduunu sylyor. Philips o dnem etkili olan Keynesyen
iktisa- dn detaylarn anlatmak iin bu makineyi icat etmi. lk olarak
1949da yaplan bu makineden gnmzde tm dnyada 14 adet bulunuyor.
Londradaki Bilim Mzesi ve Fordun ABDdeki Genel Merkezinde de bu
makine- den birer adet bulunuyor. MAKNE NASIL LYOR? Makinenin
ileyiini bizim iin aklayan Ongan evvela bu makinenin zamannda
renciler tarafndan ilgiyle karlandn sylyor. Do. Dr. Serdar Ongan,
ma- kinenin zerinde yer alan effaf borularn iine, ak izleyebilmek
iin renkli sular konulduunu sylyor. Borular iindeki sular,
ekonomide yer alan para mikta- rn temsil ediyor. Borular iinde
hareket eden su yani gelir olarak dnlebilir. Su yani gelir belli
bir aa- maya ktktan sonra baka borulara akmaya balyor. Bunlardan
bir tanesi vergi borusu, bir dieri de tasar- ruf borusu. Bunlarn
dnda bir de lke ekonomisinde yaplan tketim harcamalar borusu
bulunuyor. Su bu borulara blnyor. Eer derste anlatlan ak ekono- mi
modeliyse bu sefer de ilave borular ve tanklar da devreye
sokuluyor. Bu ilave boru ve tanklar da ihracat ve ithalat giri
klarn sembolize ediyor. Tabii boru- lardaki suyun akn faiz ve dviz
kuru gibi veriler de belirleyebiliyor. Dolaysyla bu veriler de
unutulmam. Fakat bu parametreler yedek tanklara bal. Bu tank- lar
ald zaman ilgili verilerin ekonomiye nasl etkide bulunduu da
llebiliyor. Tm bu aktan sonra gelir tankta toplanyor. Ama ne kadar
toplanaca daha do- rusu milli gelirin ne kadar olaca, bu borularn
mus- luklaryla ayarlanyor. Tm bu aktan sonra makine size o lkenin
milli gelirini hesap ediyor. Bu hesab da tanklara ve borulara
tutturulmu ipli makaraya bal bir kalem ile yapyor. Bu kalemler
borularn ve ak- samlarn yannda yer alan tahtaya, ekonominin btn
dnmn, milli gelir grafiklerini iziyor. Bylelikle iktisat hocalar
rencilerine bu konuda anlatmak iste- diklerini somut olarak ak ak
anlatyorlar. ktisat hocas Besim stnelin Trkiyeye getirdii bu
makine, yurt dndaki gelimelere ne kadar ak ol- duumuzu gsteriyor.
Tarihten gnmze ulaan bu makine tek bana Trk insannn makinelerin her
tr- lsne ne kadar ilgili olduunu da kantlyor. Philipsin icat ettii
ve patentini ald makineyi Trkiyeye stanbul ktisat Fakltesinin
efsane hocalarndan Prof. Dr. Besim stnel getirdi. 49