ÜMUMİ TƏHSİL KURİKULUMUNUN ƏSASLARI(fənn üzrə imtahan sualları)

1. “Ümumi təhil kurikulumunun əsasları” fənninin xarakterik xüsusiyyətlərini səciyyələndirin.Xarakterik xüsusiyyətləri dedikdə bura fənnin əhəmiyyəti,məqsəd və vəzifələri,fənnin məzmunu,tədrisin və təlimin təşkili və nailiyyətlərin qiymətləndirilməsi daxildir. Əhəmiyyətinə aşağıdakılar daxildir:Təhsil islahatlarının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə dəstək verməkYalnız nəzəri baxımdan məlumatlı müəllimlər deyil,,həm də praktiki baxımdan səriştəli,yeni təlim texnologiyalarından səmərəli istifadə edə bilən pedaqoji kadrlar hazırlamaqPedaqoji kadr hazırlığının keyfiyyətini təmin etməklə ümumi təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək.Kurikulum hazırlanarkən şagirdin imkanları, meyl və maraqları nəzərə alınır. Fənn üzrə təlimin məzmunu-bilik, bacarıq və vərdişlər, təlim strategiyaları-təlimin prinsipləri, formaları, üsulları, qiymətləndirmə mexanizmlərini əhatə edir.-ümumi təhsil pillələri və bu pillələrdə tədris olunan fənlər arası əlaqələrin və ardıcıllığın təmin edilməsi;-fənlərin məzmununun cəmiyyətin tələbatına uyğun daima təkmilləşdirilməsi və yenilənməsi;-təlim texnologiyalarının çevikliyi və interaktivliyinin təmin olunması;-nəticəyönümlü fənn kurikulumunun hazırlanması və tətbiq edilməsi;-təlim mühitinin, təhsil fəaliyyətinin səmərəliliyinin, təlimin inkişafetdirici və qabaqlayıcı xarakterinin, bacarıq və vərdişlərinin təhsil pillələri üzrə konsentrik əsasında müəyyənləşdirilməsinin təmin olunması;-şagird nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi və situmullaşdırılmasının təmin edilməsi2. “Əlifba bayramı” mətnində şagirdin hüquqlarının pozulmasına münasibətinizi bildirin.

3. Təhsil siyasəti haqqında məlumat verin.Təhsil siyasətinin əhatə dairəsi geniş ola bilər.Təhsil siyasəti miqyas,mürəkkəblik,qərarların reallaşacağı mühit,qərarların yoxlanılması üçün meyarlar baxımından fərqlənir.Təhsil siyasətinin hazırlanmasında 2 mühüm meyar müəyyən edilib:Siyasət kim tərəfindən hazırlanır? (iştirakçılar)Siyasət necə hazırlanır?(proses)Təhsil siyasəti hazırlanarkən təşkilati və dövlət siyasəti modelindən istifadə olunur.Təhsil siyasətinin hazırlanmasında istifadə olunan metodlar isə sinoptik(məntiqə əsaslanan) və inkramental(tədqiqata əsaslanan) metodlardır.Milli səviyyəli təhsil siyasətinin şəhər(rayon) səviyyəsində həyata kecirilməsiTəhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət şəhər-rayon üzrə təhlil olunur, Siyasi və iqtisadi vəziyyət araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir. Milli səviyyəli təhsil siyasətinin məktəb səviyyəsində həyata kecirilməsiTəhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət məktəb üzrə təhlil olunur, Məktəb üzrə şərait (yeri, əhalisi), sosial vəziyyəti, mühiti (mənəvi-psixoloji), maddi-texniki baza, təhsilin vəziyyəti, inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər

1

dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

Milli səviyyəli təhsil siyasətinin sinif səviyyəsində həyata kecirilməsiTəhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət sinif üzrə təhlil olunur, şagirdlərin sosial, idrakı, psixoloji, fiziki vəziyyət, mənəvi-psixoloji iqlim, sinfin təchizatı, tərtibatı, şagirdlərin hazırlıq səviyyəsi, inkişaf dinamikası araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması sinif səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, valideyin dəstəyi səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi sinif səviyyəsində aparılır. Yəni sinifdə təhsilalanlarla aparılan iş qiymətləndirilir, nöqsanlar aşkar edilir, plan təkmilləşdirilir və yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

4. Təhsildə məzmun islahatlarını zəruri edən səbəbləri göstərin.Cəmiyyətdə yeni ictimai-siyasi münasibətlərin yaranması,Planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid,Dünya təhsil sisteminə inteqrasiya,İnformasiya əsrinin tələbləri,Təhsilin məqsəd və vəzifələrinə yeni baxış və yanaşmaların formalaşması,Mövcud ümumi təhsil proqramlarının müasir tələblərə cavab verməməsi.

5. Azərbaycan Respublikasında “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumları)” sənədinin strukruru haqqında danışın.Kurikulum təhsilin məzmunu, təşkili və qiymətləndirilməsi ilə bağlı bütün məsələləri özündə əks etdirən konseptual sənəddir. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumları) (bundan sonra - dövlət standartları) aşağıdakıları müəyyən edir: ümumi təhsilin məzmununu; ümumi təhsilin idarə olunmasını; ümumi təhsilin maddi-texniki və tədris bazasını; ümumi təhsilin infrastrukturunu; ümumi təhsil sistemində təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərini; ümumi təhsil sistemində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini.

Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları 5 il müddətinə qüvvədədir.Az. Res.da ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları sənədi 3 iyun 2010cu ildə Nazirlər Kabinetinin 103 nömrəli qərarı ilə təsdiq olunmuşdur.Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə təlim nəticələri,Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə məzmun standartları,Ümumi təhsil pilləsində tədris edilən fənlər,Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə həftəlik dərs saatlarının miqdarı,Ümumi təhsil sistemində pedaqoji prosesin təşkili prinsipləri,Təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi və monitorinqi daxildir.Maddə 6. Təhsil sahəsində dövlət standartları 6.1. Təhsil sahəsində dövlət standartları fərdin, cəmiyyətin, dövlətin tələbatına uyğun оlaraq, elmi-pedaqоji prinsiplər əsasında hazırlanan və müəyyən dövr (5 ildən az оlmayaraq) üçün vahid dövlət tələblərini əks etdirən ümumi nоrmalar məcmusudur.6.2. Dövlət təhsil standartları təhsil sahəsində sınanmış mütərəqqi beynəlхalq meyarlar, milli və ümumbəşəri dəyərlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.6.3. Dövlət təhsil standartları və onların qüvvədə оlma müddəti müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.

2

6.4. Dövlət təhsil standartları təhsilin məzmununu, idarə оlunmasını, maddi-teхniki və tədris bazasını, infrastrukturunu, təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərini, hər bir təhsil pilləsində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirir.6.5. Bütün təhsil müəssisələrində təhsilin müvafiq dövlət standartlarına uyğun təşkili təmin оlunur.6.6. Təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinin, təhsilin səviyyəsinin və təhsilalanların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində, akkreditasiyada və attestasiyada müvafiq dövlət təhsil standartları əsas götürülür.6.7. Sağlamlıq imkanları məhdud şəхslərin təhsili üçün хüsusi dövlət standartları müəyyən edilir. 

6. “Ümumi təhsil kurikulumunun əsasları” fənninin və onun tədrisinin əhəmiyyəti nədir?1)Təhsil islahatlarının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə dəstək vermək.2)Yalnız nəzəri baxımdan məlumatlı müəllimlər deyil,həm də praktik baxımdan səriştəli,yeni təlim texnologiyalarından səmərəli istifadə edə bilə pedaqoji kadrlar hazırlamaq.3)Pedaqoji kadr hazırlığının keyfiyyətini təmin etməklə ümumi təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək.

7. “Əlifba bayramı” hekayəsində müəllim-şagird münasibəti ilə bağlı fikrinizi bildirin.

8. Dövlətin təhsil siyasəti haqqında məlumat verin.Təhsil siyasətinin əhatə dairəsi geniş ola bilər.Təhsil siyasəti miqyas,mürəkkəblik,qərarların reallaşacağı mühit,qərarların yoxlanılması üçün meyarlar baxımından fərqlənir.Təhsil siyasətinin hazırlanmasında 2 mühüm meyar müəyyən edilib:Siyasət kim tərəfindən hazırlanır? (iştirakçılar)Siyasət necə hazırlanır?(proses)Təhsil siyasəti hazırlanarkən təşkilati və dövlət siyasəti modelindən istifadə olunur.Təhsil siyasətinin hazırlanmasında istifadə olunan metodlar isə sinoptik(məntiqə əsaslanan) və inkramental(tədqiqata əsaslanan) metodlardır.Dövlət siyasətini milli səviyyədə,şəhər(rayon) səviyyəsində,məktəb səviyyəsində və sinif səviyyəsində reallaşdırmaq mümkündür və bu siyasətləri reallaşdırmaq üçün 3 şeyi etmək vacibdir:1.Mövcud vəziyyəti təhlil etmək2.Təhsil siyasətini tətbiqini planlaşdırmaq3.Planı həyata keçirmək

Milli səviyyəli təhsil siyasətinin şəhər(rayon) səviyyəsində həyata kecirilməsiTəhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət şəhər-rayon üzrə təhlil olunur, Siyasi və iqtisadi vəziyyət araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir. Milli səviyyəli təhsil siyasətinin məktəb səviyyəsində həyata kecirilməsiTəhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət məktəb üzrə təhlil olunur, Məktəb üzrə şərait (yeri, əhalisi), sosial vəziyyəti, mühiti (mənəvi-psixoloji), maddi-texniki

3

baza, təhsilin vəziyyəti, inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

Milli səviyyəli təhsil siyasətinin sinif səviyyəsində həyata kecirilməsiTəhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət sinif üzrə təhlil olunur, şagirdlərin sosial, idrakı, psixoloji, fiziki vəziyyət, mənəvi-psixoloji iqlim, sinfin təchizatı, tərtibatı, şagirdlərin hazırlıq səviyyəsi, inkişaf dinamikası araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması sinif səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, valideyin dəstəyi səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi sinif səviyyəsində aparılır. Yəni sinifdə təhsilalanlarla aparılan iş qiymətləndirilir, nöqsanlar aşkar edilir, plan təkmilləşdirilir və yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

9. Kurikulum və onun növləri haqqında məlumat verin. Кurriкulum termininin Azərbaycan və rus dillərində eкvivalenti yохdur, laкin bu söz beynəlхalq təhsil ədəbiyyatında geniş istifadə оlunur. Оna görə də Azərbaycanın təhsil işçiləri tərəfindən bu terminin Azərbaycan dilində qəbul edilməsi tövsiyə оlunur. Кurriкulum - təlim prоsesilə bağlı bütün fəaliyyətlərin təşкilini əкs etdirən коnseptual sənəddir.Kurikulum mənşəcə latın sözü olub lüğəti mənası “yol”, “istiqamət”, "kurs", "elm" deməkdir. Növləri:Rəsmi КuriкulumBu, rəsmi məкtəb sistemində biliкlərin tədrisi ilə əlaqədar оlan хüsusi bir кurriкulumnövüdür. О, aşağıdaкılardan ibarətdir:• Кuriкulum üzrə gələcəк perspeкtivlər• Кuriкulum siyasəti üzrə müddəalar• Əsas prinsiplər• Ümumi təlim nəticələri• Məкtəbdə tədris оlunan hər bir fənn üzrə коnкret təlim məqsədləri• Hər bir fənnə ayrılan vaхt• Mövzular və məzmun• Hər bir fənn üzrə qiymətləndirmə və dəyərləndirmə• Dərslər və dərs planları.Qeyri-rəsmi кurriкulumBu, rəsmi məкtəb кurriкulumunun tərкib hissəsi оlmayan biliкlərin tədrisi, yəni, şaхmat кlubları, dram кlubları, astrоnоmiya кlubları və s. ilə bağlı оlan кurriкulumdur. İnteqrasiya оlunmuş кurriкulumBu növ кurriкulum fənn sahələri üzrə təlimin asanlaşdırılmasına хidmət edir. Bu, əкsər hallarda əsas təlim məqsədləri ətrafında cəmləşir və ayrı-ayrı fənlərlə bağlı biliкləri əhatə edir. Inteqrasiya оlunmuş кurriкulumun əsasında belə bir epistemоlоъi dəlil vardır кi, bütün biliкlər bir-birilə bağlıdır və müхtəlif məzmun və vəziyyətlər arasında nə qədər sıх əlaqə оlarsa, şagirdlərin dərкetmə qabiliyyəti bir о qədər güçlü оlar.Əhatəli кurriкulum - Əhatəli-(Коmpleкs) кurriкulum коnsepsiyası şagirdlərin müхtəlifliyini nəzərə alır və bütün şagirdlərə кurriкulumun məzmunu haqqında biliкlər verir.Nəticələrə əsaslanan кurriкulum - Nəticələrə əsaslanan mоdel deməк оlar кi, ən geniş istifadə оlunan mоdeldir və bəzən оnu tələbatyönümlü mоdel adlandırırlar. Оnun əsasında təhsil sisteminin müəyyən etdiyi təlim məqsədləri durur. Fənlərə əsaslanan кurriкulum - Bu, hal-hazırda Azərbaycanda istifadə оlunan mоdeldir. Həmin mоdeldə təlim, uşaqları cəmiyyətin məhsuldar üzvlərinə çevirməк üçün lazım оlan biliк və bacarıqlardan çох, fənlər ətrafında cəmləşir.

4

10. Fənn proqramlarının (kurikulumların) səciyyəvi cəhətlərini göstərin.Fənn kurikulumu:-Siniflər üzrə məzmun standartları, şaqulu və üfiqi inteqrasiya, təlim strategiyası, ümumi tələblər, təlimin yeni üsul və formaları, təlim prosesinin planlaşdırılması, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndiriməsini əhatə edir.Fənn proqramı-Bilik, bacarıq və vərdişin həcmi, mövzuların tədrisinin ardıcıllığı, mövzu və bölməyə ayrılan saatların miqdarı verilib.

Fənn kurikulumlarının səciyyəvi cəhətlərindən danışarkən ənənəvi təhsil proqramı ilə müasir kurikulumu müqayisə etmək kifayətdir.

Ənənəvi təhsil proqramı Müasir kurikulumBilikyönümlüdür Şəxsiyyətyönümlüdür

Müəllimyönümlüdür ŞagirdyönümlüdürFənyönümlüdür Nəticəyönümlüdür

Təklifyönümlüdür TələbyönümlüdürFəndaxili və fənlərarası əlaqə sistemli

xarakter daşımırFəndaxili və fənlərarası əlaqə sistemli

xarakter daşıyırBəzi fənlər üzrə qiymət normaları müəyyən

edilibQiymətləndirmə standartları və mexanizmləri müəyyən edilib

Müasir kurikulumun ənənəvi təhsil proqramından bir sıra üstünlükləri vardır.Fənn kurikulumlarının səciyyəvi cəhətlərinin müqayisəli təsviri:Ənənəvi təhsil proqramı bilikyönümlüdür.Müasir kurikulum isə  şəxsiyyətyönümlüdür.Ənənəvi təhsil proqramı müəllimyönümlüdür.Müasir kurikulum isə şagirdyönümlüdür.Ənənəvi təhsil proqramı fənyönümlüdür.Müasir kurikulum isə nəticəyönümlüdür.Ənənəvi təhsil proqramında fəndaxili və fənlərarası əlaqə məqsədyönlü və sistemli xarekter daşımır.Müasir kurikulumunda isə inteqrativlik əsas prinsip kimi qəbul olunub.Ənənəvi təhsil proqramı təklifyönümlüdür.Müasir kurikulum isə tələbyönümlüdür.Şəxsiyyətyönümlülük Təhsil alanın idraki, ünsiyyət və psixomotor fəaliyyətləri əsasında həyati bacarıqlarını inkişaf etdirməklə onlarda milli və bəşəri dəyərlərin formalaşdırılmasıdır. Şagirdyönümlülük Təhsil sahəsində fəaliyyətlərin təhsilalanların mənafeyinə, maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına xidmət etməsidir. Nəticəyönümlülük Əldə olunması nəzərdə tutulan təlim nailiyyətlərinin nəticələr formasında əvvəlcədən müəyyən edilməsidir.Tələbyönümlülük Fərdin, cəmiyyətin və dövlətin dəyişən ehtiyac və tələbatlarının nəzərə alınmasıdır. İnteqrativlik Təhsilin məzmun komponentlərinin bir-biri ilə və həyatla sistemli şəkildə əlaqələndirilməsidir. Qiymətləndirmə standartları Təhsil alanların nailiyyət səviyyəsinə qoyulan dövlət tələbidir.

11. “Ümumi təhsil kurikulumunun əsasları” fənninin məqsədi və vəzifələri.Məqsədi:1)Həm nəzəri,həm də praktiki baxımdan peşəkar müəllimlərin hazırlanmasını təmin etmək2)Təhsilə müasir yanaşmaların və yeni fənn kurikulumlarının uğurlu tətbiqinə nail olmaq3)Ümumi təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün lider,yaradıcı,tədqiqatçı pedaqoji kadrlar hazırlamaqVəzifəsi:Təlim prosesində şagird şəxsiyyətini ön plana çəkən,müəllim-şagird,məktəb-ailə münasibətlərini uğurla quran,fəaliyyətini təlimin təşkilinə verilən tələblər çərçivəsində təşkil edən şagird nailiyyətlərini qiymətləndirməyin üsul və vasitələrində müvəffəqiyyətlə istifadə edən,nəticələri təhlil edib müvafiq qərarlar qəbul edən lider,tədqiqatçı müəllimin təhsilini təşkil etməkdən ibarətdir.

12. “Əlifba bayramı” hadisəsində müəllim-valideyn münasibəti ilə bağlı fikrinizi bildirin.

5

13. Təhsil Qanununda təhsilin məzmununa verilən ümumi müxtəlif təhsil yanaşmaları baxımından araşdırın.1. təhsilalanlarda müasir tələblərə və şəraitə uyğunlaşmaq, rəqabət qabiliyyətli оlmaq, informasiya cəmiyyətində yaşayıb fəaliyyət göstərmək, ünsiyyət yaratmaq bacarığını formalaşdırmaq; 2. öz üzərinə məsuliyyət götürmək, kollegial qərarların qəbulunda, demokratik təsisatların fəaliyyətində və inkişafında iştirak etmək keyfiyyətlərinə malik müstəqil, yaradıcı şəxsiyyət və vətəndaş formalaşdırmaq;3. təhsilalanların fasiləsiz təhsil almasını, daim yeniləşən, müasir standartlara uyğun gələn biliklərə və dünyagörüşünə yiyələnməsini, cəmiyyətin tələbatını daha səmərəli ödəməsini, şəxsiyyət kimi inkişaf etməsini və ömür bоyu təhsilin hamı üçün açıq və bərabər imkanlı оlmasını təmin etmək; 4. yüksək intellektual səviyyəyə və praktiki iş qabiliyyətinə, yeni texnologiyalara yiyələnmək, informasiya axınında çevik istiqamət tapmaq bacarığını formalaşdırmaq; 5. cəmiyyətin yüksək səviyyəli və rəqabət qabiliyyətli kadr potensialına tələbatının ödənilməsi üçün real zəmin yaratmaq; 6. təhsil müəssisəsində tədris prоsesinin təhsilalanların və təhsilverənlərin insan ləyaqətinə hörmət etməsi əsasında qurulmasını təmin etmək və təhsilalana qarşı hər hansı fiziki və psiхоlоji zоrakılığa yоl verməmək.Ümumi tələblər-təhsilalanlarda müasir tələblərə və şəraitə uyğunlaşmaq, rəqabət qabiliyyətli olmaq, informasiya cəmiyyətində yaşayıb fəaliyyət göstərmək, ünsiyyət yaratmaq bacarığnı formalaşdırmaq, öz üzərinə məsuliyyət götürmək, kollegial qərar şıxarmaq, demokratik tətisatların fəaliyyəti və inkişafında iştirak etmək keyfiyyətinə malik müstəqil, yaradıcı şəxsiyyəti və vətəndaşı formalaşdırmaq, təhsilalanların fasiləsiz təhsil almaq, daimi yeniləşən, müasir standartlara uyğun olan biliklərə və dünyagörüşünə yiyələnmək, təlabatı daha səmərəli ödəmək və inkişaf etdirmək, ömrü boyu təhsilin hamı üçün açıq və bərabər imkanlı olmasını təmin etmək, yüksək intellektual səviyyəyə və praktiki iş qabiliyyətinə, yeni texnologiyalara yiyələnmək, informasiya axınında çevik istiqamətlənmək bacarığını formalaşdırmaq və s.

14. Fənn proqramlarının (kurikulumların) strukturu haqqında danışın.Fənn proqramlarının strukturu haqqında danışarkən fənnin məqsəd və vəzifələri və fənnin xarakterik xüsusiyyətlərini bilmək lazım gəlir.Xarakterik xüsusiyyətlərini 3 hissəyə ayırmaq olar:Fənnin məzmunu – Ümumi təlim nəticələri,məzmun xətləri,məzmun xətləri üzrə təlim nəticələri və məzmun standartları daxildir.Təlim strategiyaları – Təlimin təşkilinə verilən əsas tələblərin təsviri,forma və üsulların təkminləşdirilməsi barədə tövsiyələr,müəllimin təlim fəaliyyətinin planlaşdırılmasına dair nümunələr daxildir.Şagird nəaliyyətlərinin qiymətləndirilmasi – Əsas qiymətləndirmə növləri və qiymətləndirmə standartları və qiymətləndirmə vasitələri daxildir.

6

15. Verilmiş məzmun standartlarının bilik və fəaliyyətə dair hissələrə ayırın və fəaliyyətin növlərini müəyyən edin.Məzmun standartlarının özü 2 hissəyə ayrılır:Bilik və fəaliyyət komponentiBiliyin kateqoriyasına– deklarativ,prosedual,kontekstual biliklər daxildir.Deklarativ bilik – Məlumat xarakterli biliklərdir.Prosedual bilik – Fəaliyyətin icrasına dair prosedur qaydaları əhatə edən biliklərdir.Kontekstual bilik – Problemin həll edilməsi yolu ilə əldə olunan biliklərdir.Fəaliyyət növlərinə idraki fəaliyyət,emosional fəaliyət və hərəki fəaliyyət daxildir.

7

8

16. Təhsil Qanununa əsasən müəllimin hüquq və vəzifələrini şərh edin.33cü maddə:Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi və daхili intizam qaydaları, eləcə də işəgötürənlərlə təhsilverənlər arasında bağlanılan əmək müqavilələri ilə tənzimlənir.Müəllimin hüququ bunlardır:1. nоrmal əmək, elmi-pedaqоji iş və təhsil şəraiti, müasir standartlara cavab verən teхnоlоgiyalarla təmin оlunmaq; 2. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinə uyğun оlaraq təhsil prоsesinin təşkilində və idarə оlunmasında fəal iştirak etmək; 3. tədrisin fоrmasını, metоdlarını və vasitələrini sərbəst seçmək; 4. şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılmasını tələb etmək; 5. təhsil müəssisəsində vəzifə tutmaq və müvafiq hallarda seçkili vəzifələrə seçmək və seçilmək; 6. iхtisasını artırmaq, yeni iхtisas almaq, staj keçmək, iхtisas və elmi dərəcəsini yüksəltmək; 7.müəyyən edilmiş hallarda və qaydada mükafatlandırılmaq və təltif оlunmaq;Vəzifələri aşağıdakılardır:1. təhsil sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək; 2. təhsil proqramlarının mənimsənilməsini təmin etmək; 3. təhsilalanlarda fəal vətəndaş mövqeyi formalaşdırmaq, onları vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə etmək, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlamaq; 4. şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanlarda Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinə, Konstitusiyasına və qanunlarına, dövlət rəmzlərinə, Azərbaycan xalqının tarixinə, mədəniyyətinə, dilinə, adət və ənənələrinə, milli və ümumbəşəri dəyərlərə,cəmiyyətə, ətraf mühitə hörmət və qayğı hissləri aşılamaq; 5. pedaqoji etika və əxlaq normalarına riayət etmək, müəllim nüfuzunu yüksək tutmaq, ziyalılıq nümunəsi göstərmək; 6. təhsilalanların şərəf və ləyaqətinə hörmət etmək; 7. uşaq və gəncləri fiziki və psixi zorakılığın bütün formalarından qorumaq, onları zərərli vərdişlərdən çəkindirmək; Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri-AzR Konstitusiyası, bu Qanun və digər qanunverici aktları, AzR tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr, təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi və daxili intizam qaydaları, işəgötürənlərlə təhsil verənlər arasında bağlanan əmək müqaviləsi ilə tənzimlənir. Təhsilverənlərin hüquqları:-normal əmək, elmi-pedaqoji iş və təhsil şəraiti, müasir standartlara cavab verən texnologiyalarla təminatı, təhsil nizamnaməsinə uyğun olaraq təhsil prosesinin təşkili və idarə olunmasında fəal iştirak etmək, tədris prosesini, metod və vasitələri sərbəst seçmək, şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılmasını tələb etmək, təhsil müəssisəsində vəzifə tutmaq, seçkili vəzifələrə seçmək və seçilmək, ixtisasını artırmaq, yeni ixtisas almaq, staj keçmək, ixtisas və elmi dərəcəsini yüksəltmək, müəyyən olunmuş hallarda mükafatlandırılmaq və təltif olunmaq, təhsil müəssisəsində uzunmüddət qüsursuz çalışan və onun elmi-pedaqoji həyatında əhəmiyyətli xidmətləri olan aylıq əməkhaqqı və əlavələrə digər

9

güzəşt və imtiyazları saxlanılmaqla (akademik və inzibati vəzifədən azad olmaq şərti ilə) məsləhətçi-professor vəzifəsini tutmaq.

17. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyasının (Milli Kurikulumun) fəlsəfəsini müəyyən edin. Təhsilin fəlsəfəsi Təhsilin xüsusiyyəti, əhəmiyyəti, məqsədi, vəzifələri, şagirdin iştirakı baxımından təlimin təşkili, müəllimin məqsədi (bilikləri çatdırmaq, müstəqil öyrənənlər yetişdirmək, mənəvi və siyasi dəyərlər aşılamaq), təhsil konsepsiyalarının xüsusiyyəti, təhsilin idarə edilməsinin qanunauyğunluqları və s. amillər təhsilin fəlsəfəsini təşkil edir. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum)un fəlsəfəsi1. Şəxsiyyətyönümlü-Təhsil alanın idraki, ünsiyyət və psixomotor fəaliyyətləri əsasında həyati bacarıqlarını inkişaf etdirməklə onlarda milli və bəşəri dəyərlərin formalaşdırılmasıdır.2. Şagirdyönümlülük-Təhsil sahəsində fəaliyyətlərin təhsilalanların mənafeyinə, maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına xidmət etməsidir. 3. Nəticəyönümlülük-Əldə olunması nəzərdə tutulan təlim nailiyyətlərinin nəticələr formasında əvvəlcədən müəyyən edilməsidir.4. Fənyönümlülük-Nəticəyə çatmaq üçün fənlər bir vasitədir.5. Tələbyönümlülük-Fərdin, cəmiyyətin və dövlətin dəyişən ehtiyac və tələbatlarının nəzərə alınmasıdır. 6. İnteqrativlik-Təhsilin məzmun komponentlərinin bir-biri ilə və həyatla sistemli şəkildə əlaqələndirilməsidir.7. Qiymətləndirmə standartı-Təhsil alanların nailiyyət səviyyəsinə qoyulan dövlət tələbidir.

18. Milli səviyyəli təhsil siyasətinin şəhər (rayon) səviyyəsində həyata keçirilməsi.Təhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət şəhər-rayon üzrə təhlil olunur, Siyasi və iqtisadi vəziyyət araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

Mövcud vəziyyətin təhlili Milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması

Planın həyata keçirilməsi (Şəhər/rayon)

Ümumi təhlil Ümumi məsələnin konkretləşdirilmasi

Aparılan işin qiymətləndirilməsi

Siyasi və sosial vəziyyət Maraqlı tərəflərin səfərbər edilməsi

Nöqsanların aşkar edilməsi

Təhsil sahəsi Həyata keçirilən zaman dəqiqləşdirilməsi

Planların təkminləşdirilməsi

İnkişafın dinamikası

19. “Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyasının (Milli Kurikulumun)” və “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramları (kurikulumları) (3 iyun 2010-cu il tarixli)” sənədlərini struktur və məzmun baxımından təhlil edin, oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən edin. Az. Res.da ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları sənədi 3 iyun 2010cu ildə Nazirlər Kabinetinin 103 nömrəli qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Təhsil kurikulumlarının strukturuna:Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə təlim nəticələri,Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə məzmun standartları,Ümumi təhsil pilləsində tədris edilən fənlər,Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə həftəlik dərs saatlarının miqdarı,

10

Ümumi təhsil sistemində pedaqoji prosesin təşkili prinsipləri,Təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi və monitorinqi daxildir.Ümumi təhsil Konsepsiyası Nazirlər Kabinetinin 30 oktyabr 2006-cı il tarixli 233 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

20. Fənn kurikulumlarını ənənəvi təhsil proqramları ilə müqayisə edin. Ənənəvi təhsil proqramı Müasir kurikulum

Bilikyönümlüdür ŞəxsiyyətyönümlüdürMüəllimyönümlüdür Şagirdyönümlüdür

Fənyönümlüdür NəticəyönümlüdürTəklifyönümlüdür Tələbyönümlüdür

Fəndaxili və fənlərarası əlaqə sistemli xarakter daşımır

Fəndaxili və fənlərarası əlaqə sistemlixarakter daşıyır

Bəzi fənlər üzrə qiymət normaları müəyyən edilib

Qiymətləndirmə standartları və mexanizmləri müəyyən edilib

21. “Ümumi təhil kurikulumunun əsasları” fənninin müəllim hazırlığında rolu nədən ibarətdir?Fənnin məzmunu müəllim hazırlığının xarakterik xüsusiyyətlərini,məqsəd və vəzifələrini təyin edir və hər bir öyrənənin maraq və ehtiyaclarına yönəlmişdir.Məzmun standartları müəyyən edilərkən öyrənənlərin tədqiqatlar aparmaq,mühakimələr yürütmək,eləcə də ünsiyyət bacarıqlarının yüksəldilməsi əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulub. ”Ümumi təhsil kurikulumunun əsasları” fənninin müəllim hazırlığında rolu bunlardan ibarətdir.Təhsilin əsasları fənni və müəllim hazırlığına verilən tələblərMüasir "pedaqoji kadrın təhsili onun şüurunun, fəaliyyətinin və şəxsiyyətinin inkişaf forması" hesab edilir və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan beş mərhələdən ibarət olduğu" Konsepsiya sənədində göstərilir:1. Peşə baxımından müəllimin özünütəyini;2. Özünütəşkil;3. Elmi-pedaqoji təşəkkül;4. Elmi-pedaqoji cəhətdən özünütəkmilləşdirmə;5. Pedaqoji yenilikçiliyə meyilli olmaq baxımından özünürealizə (subyektin daxili imkanlarının həyata keçirilməsi, özünütəsdiq).Ölkəmizdə geniş vüsət almış təhsil islahatları müəllim hazırlığını, pedaqoji kadrların yetişdirilməsi səviyyəsini, onların peşəkarlığını və bacarıqlarını önə çəkir. İlkin müəllim hazırlığı mərhələsində pedaqoji peşəüzrə keyfiyyətlərin qazanılması diqqət mərkəzində saxlanılır.  O cümlədən:1.Ünsiyyət bacarıqlarının formalaşdırılması, bütün şagirdlərə açıq və dözümlü münasibətin nümayiş etdirilməsi;2. Fənlərin və müvafiq tədris proqramlarının mənimsənilməsi;3. Sinfin idarə olunması və qiymətləndirmə bacarıqlarının formalaşdırılması4. Peşə və onun tarixinə dair biliklərə malik olmaq;5. Yeniliklərə həvəs göstərmək, innovasiyaları tətbiq etmək;6. Müstəqil, yaradıcı, şüurlu fəaliyyət göstərmək.Umumi təhsil sistemində calışan təhsilverənlər, aşağıdakı keyfiyyət gostəricilərinə malik olmalıdırlar:-ixtisası uzrə dovrun tələbatına uyğun elmi-nəzəri biliklərə;-uşaqlarla həssas unsiyyətqurma və iş bacarığına;-əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etika və mədəniyyətə;-əməkdaşlıq, tədqiqatcılıq, ozunutəhsil və idarəcilik bacarıqlarına;-yaradıcılıq və sağlam rəqabət tələb edən layihələrdə, musabiqə və innovativ proqramlarda iştirak etmək qabiliyyətinə;-oz fəaliyyətini təqdim etmək və qabaqcıl pedaqoji təcrubələrdən bəhrələnmək bacarığı;-ədalətlilik, məsuliyyətlilik, cavabdehlik keyfiyyətlərinə;-işlədiyi məktəbdə və ictimaiyyətdə hormətə və nufuza.

11

22. Proqressivizm və Essensializm fəlsəfələrini müqayisə edin.Essensializm Essensialistlər hesab edirlər ki, biliklər şagirdlərə sistemli və nizamlı qaydada ötürülməlidir. Bu konservativ yanaşmada əsasən, məktəbin tədris edəcəyi standartların intelektual və mənəvi baxımından xüsusiyyətləri vurğulanır. Kurikulum əsas, habelə, akademik bilikləri və bacarıqları əhatə edir. Bu təhsil fəlsəfəsi müəyyən mənada perrenializmə yaxın olmasına baxmayaraq, essensialistlər də bu ideyanın tərəfdarıdırlar ki, kurikulum dəyişdirilə bilər. Təhsil praktik xarakter daşımalı və şagirdləri cəmiyyətin dəyərli üzvü olmağa hazırlanmalıdır. Təhsil eyni zamanda əsas diqqəti faktlara və şagirdlərin oxu, yazı, danışıq, hesablama bacarıqlara yönəltməlidir. Məktəblər siyasət hazırlamamalı və siyasətə təsir göstərməməlidirlər. Şagirdlərə gərgin işləmək, idarəçilik və nizam-intizama riayət etmək öyrədilməlidir. Müəllimlər şagirdlərə yoldaşları ilə münasibətdə səbirli olmağa köməklik etməlidirlər. Bu cür yanaşma 1920 və 30-cu illərdə üstünlük təşkil edən proqressivist yanaşmaya müəyyən təsir göstərmişdir. Vilyam Baqley, 1934-cü ildə jurnalda formalaşdırdığı proqressiv yanaşmalarla məşğul olmağa başlamışdır. Essensializmin digər tərəfdarlarına misal olaraq, Ceyms D.Koerner (1959), H.G. Rikover (1959), Paul Koperman (1978) və Teodor Sizerin (1985) adlarını çəkmək olar.Proqressivizm Proqressivizm tərəfdarları hesab edirlər ki, təhsil məzmuna böyük əhəmiyyət verməlidir. Eləcə də diqqət mərkəzində daha çox uşaq olmalıdır. Bu təhsil fəlsəfəsinin tərəfdarları hesab edirlər ki, şagirdlər ideyaları fəal təcrübə yolu ilə sınaqdan çıxarmalıdırlar. Təcrübə zamanı yaranan suallara cavab axtaran zaman təlim daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Bu passiv olmayan, fəal təlimdir. Öyrənən özünün fərdi təcrübəsində fiziki və mədəni kontekstdən məna çıxarır və problemi həll edir. Yaradıcı müəllimlər şagirdlər üçün elə bir təcrübə mühiti yaradırlar ki, şagirdlər təcrübə keçə-keçə öyrənirlər. Kurikulumun məzmununa şagirdlərin maraq və sualları əsasında tərtib edilir. Elmi metoddan proqressivist pedaqoqlar istifadə edirlər ki, şagirdlər müəyyən məsələ və hadisələri sistematik və qısa müddətə öyrənirlər.Əsas diqqət bu prosesin necə aparılması üzərində cəmləşir. Proqressiv təhsil fəlsəfəsi Amerikada 1920-ci ilin ortalarından başlayaraq, 1950-ci ilin ortalarına qədər yaradılmışdır. Con Dyu onun əsas tərəfdarlarından idi. Bu təhsil fəlsəfəsinin əsas prinsipi ondan ibarət idi ki, məktəblərdə azadlıq və demokratiyanı təcrübədən keçirməklə, vətəndaşların həyatlarını yaxşılaşdırmalıdır. Qərar verərkən fikirlərin paylaşması, şagird-müəllim münasibətlərinin planlaşdırılması, şagirdlərin seçdikləri mövzular bu fəlsəfi cərəyanın aspektlərini əhatə edir. Kitablar səlahiyyətdən daha çox vasitələrdir.

23. Təlim prosesinin iştirakçısı kimi təhsil alanların hüquq və vəzifələrini şərh edin.

32-ci maddə: Təhsilalanların hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, bu Qanuna və digər normativ hüquqi aktlara, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun müəyyən edilir. 2. Bütün təhsil müəssisələrinin təhsilalanları və məzunları bərabər hüquqlara malikdirlər. Təhsilalanların hüquqları aşağıdakılardır: 1. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada təhsil müəssisəsinə qəbul оlunmaq; 2. təhsil müəssisəsini, təhsilin istiqamətini, iхtisası, təhsilalma formasını və təhsil dilini sərbəst seçmək; 3. dövlət təhsil standartlarına uyğun keyfiyyətli təhsil almaq; 4. müvafiq qaydada təhsilin təmayülünü, təhsil proqramlarını və sinifdənkənar məşğuliyyəti seçmək; 5. ali təhsil müəssisəsinin tədris planlarına uyğun оlaraq tədris fənlərini, semestrlər üzrə kreditlərin miqdarını, təhsilverənləri və tyutоrları sərbəst seçmək; 6. təhsil müəssisəsinin mövcud infrastrukturundan (tədris-istehsalat, elmi tədqiqat, informasiya, mədəni-məişət, idman, sağlamlıq mərkəzlərindən, kitabxanalardan və s.) istifadə etmək; 7. müəyyən edilmiş qaydada təhsil müəssisəsini və ixtisasını dəyişmək; 8. elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq;

12

9. fasiləsiz təhsil almaq; 10. sağlamlıq üçün təhlükəsiz və zərərsiz təhsil şəraiti ilə təmin olunmaq; 11. insan ləyaqətini və şərəfini alçaldan, insan hüquqlarına zidd hərəkətlərdən müdafiə olunmaq; 12. müəyyən edilmiş qaydada təhsil müəssisəsində təhsilini müvəqqəti dayandırmaq; 13. dövlət оrta peşə-iхtisas təhsili pilləsində və ali təhsilin hər bir səviyyəsində qanunvericiliyə uyğun оlaraq yalnız bir dəfə pulsuz təhsil almaq; 14. dövlət və bələdiyyə ümumi təhsil müəssisələrində dərsliklərlə pulsuz təmin оlunmaq; 15. təhsil prоsesinin təşkilində və idarə оlunmasında fəal iştirak etmək, öz fikir və mülahizələrini sərbəst ifadə etmək; 16. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək. 32.4. Təhsil müəssisəsində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallar istisna оlmaqla, təhsilalanların təhsil prosesi ilə bağlı olmayan işlərə və tədbirlərə cəlb edilməsinə yol verilmir.Təhsilalanların vəzifələri aşağıdakılardır: 1. dövlət təhsil standartlarına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək; 2. pedaqoji işçilərin şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşmaq; 3. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinin tələblərinə riayət etmək; 4. dövlət, cəmiyyət, ailə və özü qarşısında məsuliyyətini dərk etmək; 5. təhsil sahəsində qanunvericiliyin tələblərinə, etik normalara və təlim-tərbiyə prоsesi ilə bağlı qaydalara əməl etmək; 6. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.

24. Fənn kurikulumlarından istifadə etməklə məzmun xətti, əsas və alt standart anlayışlarını və onların funksiyalarını nümunələrlə coğrafiya fənni əsasında şərh edin.

25. Təlim prosesində şagirdin rolunu şərh edin.1)İntellekt və emosiyalardan ibarət azad və məsuliyyətli bir varlıqdır.2)Şagird təcrübə aparandır.3)Şagird düşünən və hiss edən varlıqdır.4)Şagird bilik və bacarıqların daşıyıcısıdır. O, öyrəndiklərini yeri gəldiyində istifadə edə bilər.

26. Təhsillə bağlı hüquqi sənədləri təhlil edin. Təhsil ehtiyaclarını təmin edən hüquqi sənədlərlə bağlı qərarlar qəbul edərkən cəmiyyətin ehtiyaclarının nə qədər əhəmiyyətli olması diqqət mərkəzində saxlanır və bunlar hüquqi sənədlərdə öz əksini tapır. Bu sənədlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası; 42ci maddə təhsil hüququ ilə bağlı maddədir.

13

- Azərbaycan Respublikasının "Təhsil haqqında" Qanunu; -47 maddədən ibarətdir.- Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsi;- BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasır.Bu sənədlərdə təhsil iştirakçılarının hüquq, vəzifə və məsuliyyətləri verildir. Müxtəlif fənninin tədrisində təhsil alanlar nəyi öyrənməyin, niyə öyrənməyin və necə öyrənməyin mahiyyətini müəyyənləşdirirlər

27. Milli səviyyəli təhsil siyasətinin məktəb səviyyəsində həyata keçirilməsinə aydınlıq gətinin.Təhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət məktəb üzrə təhlil olunur, Məktəb üzrə şərait (yeri, əhalisi), sosial vəziyyəti, mühiti (mənəvi-psixoloji), maddi-texniki baza, təhsilin vəziyyəti, inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

Mövcud vəziyyətin təhlili Milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması

Planın həyata keçirilməsi (məktəb)

Şərait,mühit Ümumi məsələnin konkretləşdirilmasi

Aparılan işin qiymətləndirilməsi

Maddi-texniki baza Maraqlı tərəflərin səfərbər edilməsi

Nöqsanların aşkar edilməsi

Təhsilin vəziyyəti Həyata keçirilən zaman dəqiqləşdirilməsi

Planların təkminləşdirilməsi

İnkişafın dinamikası

28. Məzmun standartlarının tərkib hissələrini nümunələr əsasında şərh edin.Məzmun standartlarının tərkib hissələrinə kurikulum,taksonomiya,bilik v ə f ə aliyy ə t növl ə ri haqqında məlumat vermək kifayətdir.Kurikulum - təhsilin məzmunu, təşkili və qiymətləndirilməsi ilə bağlı bütün məsələləri özündə əks etdirən konseptual sənəddir.Taksonomiya - yanan sözdür (taxus-qayda ilə yerləşmə+qanun deməkdir), təlim məqsədlərinin şəbəkəli və ya sistemli təsnifatıdır. Elmi termin kimi ilk dəfə botanika və zoologiyada əmələ gəlmiş, heyvanların və bitgi orqanizmilərinin qruplara görə bölgüsü anlamında işlənmişdir. 30-cu illərdə psixologiyada istifadə olunmağa başlanmışdır.Bilik komponenti-Standartın zəzuri hissəsidir–verilməli olan yeni informasiyadır. Bilik komponenti 3 alt komponentdən ibarətdir:-Deklorativ bilik-məlumat xarakterlidir, anlayışlar, təriflər, faktlar daxildir.-Prosedural bilik-fəaliyyətin icrasına dair prosedur qaydaları əhatə edən bilikdir.-Kontekstual bilik-problemin həll olunması yolu ilə əldə edilmiş bilikdir.F ə aliyy ə t komponenti- Standartın icra hisəsini təşkil edir və şagirdlərdən tələb olunan bacarıqların formalaşmasına zəmin yaradır. 3 alt komponentdən ibarətdir:-İdrakı- fəaliyyət intellektual bacarıq və vərdişlərin inkişafına yönəlib. Hərəki fəaliyyətdən çox mücərrəd formada ortaya çıxır və nəticənin əqli cəhətdən əldə edilməsinə və əsaslandırılmasına gətirib çıxardır. (tanımaq, izah etmək, nümunə göstərmək, istifadə etmək, təhlil etmək, müqayisə etmək, dəyərləndirmək).-Psixomotor-hərəki fəaliyyətdir. (rəqs etmək, qaçmaq, yazmaq, rəsm çəkmək, quraşdırmaq).-Ünsiyyət (affektiv)-Xüsusi hisslərin iştirakı ilə izlənən hərəki (qeyri-hərəki də ola bilər) fəaliyyətdir. Xüsisi fikirləri ifadə edərkən, cavab verərkən, təqdimat və ya şərh edərkən və s. baş verir. (reaksiya vermək, müdafiə etmək, riayət etmək, kömək etmək, dəstəkləmək, münasibət bildirmək, qərar qəbul etmək, təqdim etmək).

29. Taksonomiya anlayışını və onun növlərini şərh edin.

14

Taksonomiya-yunan dilində “taxus”-qayda ilə yerləşmə. “namos”-qanun-deməkdir. təlim məqsədlərinin şəbəkəli və ya sistemli təsnifatıdır. Elmi termin kimi ilk dəfə botanika və zoologiyada əmələ gəlmiş, heyvanların və bitgi orqanizmilərinin qruplara görə bölgüsü anlamında işlənmişdir. 30-cu illərdə psixologiyada istifadə olunmağa başlanmışdır.Biologiyadan götürülmüş anlayışdır və obyektlərin qarşılıqlı əlaqəsi üzərində qurulmuş klassifikasiyanı və sistemləşdirməni bildirir. Artma sırası üzrə yerləşdirilmiş kateqoriyaların təsviri üçün istifadə edilir. Tədris prosesinin elmi-metodik səviyyədə planlaşdırmaq və nəticəni ölçmək imkanı verir. B.Bulum, Qilford, Simonov, Bespalko, Maksimova, Skatkin, Lebedev, Teslenko taksonomiyası var. Taxsonomiyaların əhatə dairəsigenişlənmiş əşyaların və anlayışların təsnif edilməsində onlardan istifadə edilir. Bu gün hərəkət edən və hərəkət etməyən obyektlər, məkanlar, anıayışlar, hadisələr, xassələr, münasibətlər taksonomiya sxemlərinə əsasən təsnif edilir.Taksonomiyalar İ.Kantın epistomologiya (bilik haqqında) nəzəriyyəsinə əsaslanır. Nəzəriyyəyə görə insan beyni bilikləri hər hansı bir sistemdə yaradır.Taksonomiyaqiymətləndirmə prosesini əks etdirməlidir.Taksonomiya-xüsusi təsnifat olub, iyerarxik quruluşa malikdir. Taksonomiyalarda yuxarı mərhələ aşağıdakı mərhələlərin bütün xüsusiyyətlərinin daşıyıcısıdır. Iakin aşağıdakı mərhələlər yuxarıdakıların bütün xüsusiyyətlərinin daşıyıcısı deyil. Onun öz spesifik cəhətləri var.

30. Fənn kurikumlarından istifadə etməklə emosional taksonomiyanın bir səviyyəsinə aid nümunə göstərin.Affektiv-emosional (ünsiyyət) taksonomiyası (Kraslov-1964):-Məqbul saymaq, reaksiya vermək, dəyərləndirmək, təşkil etmək, dəyər və dəyərlər sistemini xarakterizə etmək.

31. Psixomotor taksonomiya və onun səviyyələrini şərh edin.Psixomotor sahə şagirdlərin fiziki, əzələ inkişafının sistemli təşkilinə şərait yaradır. Digər sahələrdən fərqli olaraq müxtəlif alimlər tərəfindən psixomotor sahənin müxtəlif taksonomiyaları işlənib hazırlanmlşdır. Bunlara K.D. Mur (1972), E.J Simpson (1972), A. Harrov (1972), R.H.Deyv (1975) və başqalarının təsnifatları daxildir. Tanınmış pedaqoq alim Norman Gronland Simpsonun psixomotor taksonomiyalarına üstünlük verir. Səviyyələri və səviyyələrinin xüsusiyyətləri aşağıdkılardır:Hiss etmək-Bu səviyyədə hiss orqanlarının təsiri ilə icraçı fiziki hərəkətlərə istiqamətləndirilir. Hərəkətlərdən məqəsədəuyğun olanını seçmək və onu icra etmək üçün əvvəlcə hiss üzvləri vasitəsi ilə icraya maraq oyadılır.Hazır olmaq-Hər hansı hərəkətin icrasına hazırlıqdır. Bu səviyyə həm idraki, həm emosionaı, həm də fiziki hazırlığı əhatə edir.Təlqin etmək-Mürəkkəb bacarıqların öyrənilməsinin ilkin mərhələsidir. Bu səviyyədə müəllimin nümayiş etdirdiyi hərəkətlər öyrənən tərəfindən təkrar edilir. Hərəkətin təkrar icrası üçün müxtəlif yollardan uyğun olanını seçir.Mexanizm-Hərəkətlərin icrası vərdiş halına keçir və icraçı yerinə yetirdiyi hərəkətləri daha çox özünəinamlı nümayiş etdirdiyi.Mükəmməl icra-Mürəkkəb hərəkətlər məharətlə icra edilir. Məharətli icra zamanı hərəkətlər cəld, sərbəst, dəqiq yerinə yetirilir və bu zaman az enerji sərf edilir.Uyğuunlaşma-Bu səviyyədə icraçı hərəkətləri xüsusi tələblərə uyğunlaşdırmaq və ya problemi həll etmək üçün dəyişir.Yaradıcılıq-Xüsusi situasiyalara uyğunlaşmaq və ya problemin həllinə nail olmaq üçün yeni hərəkətlər yaradılır.

32. Fənn kurikumlarından istifadə etməklə psixomotor taksonomiyanın bir səviyyəsinə aid nümunə göstərin.Psixomotor taksonomiyası (Kennes Mur-1972)-Hiss etmə, hazır olmaq, bənzətmək, mexanizm, mükəmməl icra, uyğunlaşma, yaradıcılıq.

15

33. Perspektiv planlaşdırmanın tərkib hissələrini göstərməklə nümunə hazırlayın. 1. Məzmun standartlarına əsasən dərslikdəki tədris vahidi və mövzular üzrə dəqiqləşmələr aparmaq. 2. Tədris vahidlərinin və mövzuların ardıcıllığını müəyyənləşdirmək.3. İnteqrasiya imkanlarını müəyyən etmək.4. Əlavə resurslar seçmək. 5. Mövzulara görə məqsədyönlü vaxt bölgüsü aparmaq.6. Mövzuya görə nailiyyətlərin qiymətləndirilməsinin növlərini müəyyənləşdirmək.

34. Planlaşdırmanın növləri və onun hazırlanmasında müəllimə lazım olan zəruri bacarıqları göstərin.

1.Məzmun standartlarına əsasən dərslikdəki tədris vahidi və mövzular üzrə dəqiqləşmələr aparmaq. 2.Tədris vahidlərinin və mövzuların ardıcıllığını müəyyənləşdirmək. 3.İnteqrasiya imkanlarını müəyyən etmək. 4.Əlavə resurslar seçmək. 5.Mövzulara görə məqsədyönlü vaxt bölgüsü aparmaq. 6.Mövzuya görə nailiyyətlərin qiymətləndirilməsinin növlərini müəyyənləşdirmək.

35. Müasir dövrdə təhsilin məqsədini şərh edin.Şagirdlərə biliklərin əsaslarını öyrətmək şagirdin daimi inkişafını təmin etməkYeni təcrübəyə əsaslanaraq daim inkişaf etmək təhsilin məqsədinə çevrilməlidir.Təhsil yalnız mütləq həqiqətə,ümumbəşəriliyə və dəyişməzliyə istiqamətlənməlidir.Hər bir uşağın fərd olaraq inkişafı təhsilin əsas məqsədi olmalıdır.Biliklərin əsaslarını təmin etmək təhsilin əsas məqsədinə çevrilməlidir.

Maddə 4. Təhsilin əsas məqsədi 4.0. Azərbaycan Respublikasında təhsilin əsas məqsədi aşağıdakılardır:4.0.1. Azərbaycan dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, хalqının milli ənənələrinə və demоkratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəхsiyyət yetişdirmək;4.0.2. milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qоruyan və inkişaf etdirən, geniş dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən, müasir təfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli mütəхəssis-kadrlar hazırlamaq;4.0.3. sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini və iхtisasın daim artırılmasını təmin etmək, təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə hazırlamaq.

16

36. Milli səviyyəli təhsil siyasətinin sinif səviyyəsində həyata keçirilməsini izah edin.Təhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət sinif üzrə təhlil olunur, şagirdlərin sosial, idrakı, psixoloji, fiziki vəziyyət, mənəvi-psixoloji iqlim, sinfin təchizatı, tərtibatı, şagirdlərin hazırlıq səviyyəsi, inkişaf dinamikası araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması sinif səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, valideyin dəstəyi səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi sinif səviyyəsində aparılır. Yəni sinifdə təhsilalanlarla aparılan iş qiymətləndirilir, nöqsanlar aşkar edilir, plan təkmilləşdirilir və yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

Mövcud vəziyyətin təhlili Milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması

Planın həyata keçirilməsi (sinif)

Şagirdlərin vəziyyətinin nəzərə alınması

Ümumi məsələnin konkretləşdirilmasi

Aparılan işin qiymətləndirilməsi

Sinifdəki mənəvi,psixoloji iqlim

Maraqlı tərəflərin səfərbər edilməsi

Nöqsanların aşkar edilməsi

Sinfin təchizatı,şagirdlərin hazırlıq səviyyəsi

Həyata keçirilən zaman dəqiqləşdirilməsi

Planların təkminləşdirilməsi

İnkişafın dinamikası

37. “1.3.1. Sıra və intizam nizamnamələrinin ümumi müddəalarını şərh edir.”standartını bilik və fəaliyyət hissəslərinə ayırın. Biliyin kateqoriyalarını müəyyən edin. 1. Sıra nizamnamələrinin xüsusiyyətlərini şərh edir.2. İntizam nizamnamələrinin xüsusiyyətlərini şərh edir.3. Şifahi nitq bacarıqları nümayiş etdirir.

Biliyin kateqoriyasıDeklarativ bilik - Məlumat xarakterli biliklərdir. Bunların sırasına anlayışlar, təriflər, faktlar daxilldir. (müddəalar)Fəaliyyət növ İdraki fəaliyyət- tanımaq, izah etmək, nümunə göstərmək, istifadə etmək, təhlil etmək, müqayisə etmək, dəyərləndirmək .( şərh edir)

38. Fəaliyyət növlərini-təhsil taksonomiyaları haqqında məlumat verin.Təhsil taksonomiyaları Benjamen Blum tərfindən 1956-cı ildə təsnif edilib.Bu sahələr üzrə aparılan təsnifata əsasən təhsilin üç taksonomiyası müəyyən edilmişdir:İdraki taksonomiya Emosional taksonomiyaPsixomotor taksonomiyaTədris prosesi fəaliyyətlər 3lüyü kimi qəbul edilir.Bu 3lüyə təlimin məqsədi,təlimin strategiyası və qiymətləndirmə daxildir və bu 3lük bir-birinə qarşılıqlı şəkildə təsir edir.Taksonomiyalar “nəyi?” öyrətmək,”necə?” öyrətmək,”necə?” qiymətləndirmək kimi suallara sistemli şəkildə cavab verməyə imkan yaradır Təlim məqsədlərinin taksonomiyası tədris prosesinin elmi-metodik səviyyədə planlaşdırmaq və onun nəticəsini ölçmək imkanını verir.Amerika psixoloqu B.Blumun taksonomiyası 4 prinsip əsasında yaradılmışdır:Praktik istiqamət prinsipi- taksonomiya məqsədəuyğunluq nəzəriyyəsini əks etdirməli, müəllim-praktik üçün effektiv vasitə olmalıdır. Psixoloji prinsip: taksonomiya psixologiya elminin müasir nəaliyyətlərinə əsaslanmalıdır.Məntiqlilik prinsipi: taksonomiya məntiqi baxımdan tamamlanmış və mükəmməl daxili bitkinliyə malik olmalıdır.Obyektivlik prinsipi: məqsədlərin təsnifatı onların dəyərlərinin təsnifatı demək deyil.

17

Blumun taksonomiyası ən universal bir model kimi tədbiq olunmaqdadır. Bu taksonomiyalar sadədən mürəkkəbə doğru düşünmə bacarıqlarının 6 səviyyədə təşkilini təmin edir.

39. Ekzistensializm Proqressivizm təhsil fəlsəfələrini müqayısə edin. Eksistensialistlərin dünya haqqında fikirləri subyektiv xarakter daşıyır.Onlar belə hesab edirlər ki,dünya həqiqətdir,həqiqət isə insanın məsələyə yanaşmasından asılıdır.Onlar inanırlar ki,məktəb şagirdlərə onların özlərini tanımağa və cəmiyyətdə öz yerlərini müəyyən etməyə kömək edən bir yerdir.Müəllim-şagird münasibətləri,əsasən,şagirdlərə fərdi təlim yollarında kömək göstərməkdən ibarət olmalıdır.Proqressivizm tərəfdarları hesab edirlər ki, təhsil məzmuna böyük əhəmiyyət verməlidir. Eləcə də diqqət mərkəzində daha çox uşaq olmalıdır. Bu təhsil fəlsəfəsinin tərəfdarları hesab edirlər ki, şagirdlər ideyaları fəal təcrübə yolu ilə sınaqdan çıxarmalıdırlar. Təcrübə zamanı yaranan suallara cavab axtaran zaman təlim daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Bu passiv olmayan, fəal təlimdir. Yaradıcı müəllimlər şagirdlər üçün elə bir təcrübə mühiti yaradırlar ki, şagirdlər təcrübə keçə-keçə öyrənirlər.

40. Təhsil aldığınız müddətdə iştirakçısı olduğunuz müxtəlif təlim proseslərinə münasibətinizi şərh edin.Mənim təhsil aldığım müddətdə (1999-2010) məktəbdə ənənəvi üsulda dərs keçilib.Məlumat verilirdi lakin praktikanın həyata keçirilməsi üçün şərait yaradılmırdı. Məktəb təcrübəsində mənimsəmə ünsürlərinin qarşılıqlı əlaqəsinə laqeydlik var idi. Müəllim qavrama mərhələsi olaraq yeni biliyi şərh edir və ya kitabdan oxutdururdu, anlama üçün isə xüsusi iş aparmır, birdən-birə möhkəmlətməyə keçirdi.Bu da əzbərçiliyə gətirib çıxarırdı. Şagird yaxşı dərk etmədiyi məsələləri mexaniki yadda saxlamağa çalışır, biliyi yaxşı anlamadıqlarından onu tətbiq etməkdə çətinlik çəkirdilər.Lakin universitetdə oxuduğum müddətdə təcrübə üçün getdiyimiz məktəbdə kuriklum üsulu ilə dərs keçilirdi. Təlimdə şagirdlər öyrənmə yolu kimi qavrama, anlama, möhkəmlətmə və tətbiqetmə proseslərindən keçir. Müəllim qavrama mərhələsi olaraq yeni biliyi şərh edir və ya kitabdan oxutdururdu eyni zamanda şagirdlərin həyat təcrübələrinə də istinad edirdi. Təhlil-tərkib, müqayisə, ümumiləşdirmə, nəticə çıxarmaq üçün şərait yaradılırdı. Şagirdlərin fəallıq və müstəqilliyini artırılır, nəzəri biliyi həyata, çalışmalara tətbiq etmək bacarıqları aşılanırdı.

41. Təhsil siyasətini mövcud dövlət sənədləri əsasında şərh edin.Təhsil siyasətinin əhatə dairəsi geniş ola bilər.Təhsil siyasəti miqyas,mürəkkəblik,qərarların reallaşacağı mühit,qərarların yoxlanılması üçün meyarlar baxımından fərqlənir.Təhsil siyasətinin hazırlanmasında 2 mühüm meyar müəyyən edilib:Siyasət kim tərəfindən hazırlanır? (iştirakçılar)Siyasət necə hazırlanır?(proses)Təhsil siyasəti hazırlanarkən təşkilati və dövlət siyasəti modelindən istifadə olunur.Təhsil siyasətinin hazırlanmasında istifadə olunan metodlar isə sinoptik(məntiqə əsaslanan) və inkramental(tədqiqata əsaslanan) metodlardır.Dövlət siyasətini milli səviyyədə,şəhər(rayon) səviyyəsində,məktəb səviyyəsində və sinif səviyyəsində reallaşdırmaq mümkündür və bu siyasətləri reallaşdırmaq üçün 3 şeyi etmək vacibdir:1.Mövcud vəziyyəti təhlil etmək2.Təhsil siyasətini tətbiqini planlaşdırmaq3.Planı həyata keçirmək

KonstitusiyaMaddə 42. Təhsil hüququI. Hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır.II. Dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir.III. Təhsil sisteminə dövlət tərəfindən nəzarət edilir.

18

IV. Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir.V. Dövlət minimum təhsil standartlarını müəyyən edir.

Maddə 3. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləriTəhsil qanunu3.0. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:3.0.1. humanistlik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin, şəхsiyyətin azad inkişafının, insan hüquqları və azadlıqlarının, sağlamlığın və təhlükəsizliyin, ətraf mühitə və insanlara qayğı və hörmətin, tоlerantlıq və dözümlülüyün priоritet kimi qəbul оlunması;3.0.2. demоkratiklik – təhsilalanların azad düşüncə ruhunda tərbiyə edilməsi, təhsilin dövlət-ictimai əsaslarla təşkilində və idarə edilməsində səlahiyyət və azadlıqların genişləndirilməsi, təhsil müəssisələrinin muхtariyyətinin artırılması;3.0.3. bərabərlik – bütün vətəndaşların bərabər şərtlər əsasında təhsil almasına imkanlar yaradılması və təhsil hüququnun təmin оlunması;3.0.4. millilik və dünyəvilik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin qоrunması və оnların dialektik vəhdətinin təmin edilməsi əsasında dünyəvi təhsil sisteminin yaradılması və inkişaf etdirilməsi;3.0.5. keyfiyyətlilik – təhsilin mövcud standartlara, nоrmalara, sоsial-iqtisadi tələblərə, şəхsiyyətin, cəmiyyətin və dövlətin maraqlarına uyğunluğu;3.0.6. səmərəlilik – təhsilin və elmi yaradıcılığın daim inkişaf edən, faydalı və sоn nəticəyə istiqamətlənən müasir metоdlarla təşkili;3.0.7. fasiləsizlik, vəhdətlik, daimilik – mövcud təhsil standartları, tədris prоqramları və planları əsasında təhsilin bir neçə səviyyədə əldə edilməsi imkanı, təhsilin ayrı-ayrı pillələri arasında sıх dialektik qarşılıqlı əlaqənin təmin оlunması və оnun insanın bütün həyatı bоyu ardıcıl davam etməsi;3.0.8. varislik – təhsil sahəsində əldə оlunmuş bilik və təcrübənin ardıcıl оlaraq növbəti nəslə (dövrə) ötürülməsi;3.0.9. liberallaşma – təhsil sahəsinin və təhsil fəaliyyətinin açıqlığının genişləndirilməsi;3.0.10. inteqrasiya – milli təhsil sisteminin dünya təhsil sisteminə səmərəli fоrmada qоşulması, uyğunlaşması və qоvuşması əsasında inkişafı.

42. “Mühazirə” və onun didaktik əhəmiyyətini şərh edin.Mühazirə məlumatın müəllimdən şagirdə ötürülmə üsuludur. Bu üsuldan mövzu ilə bağlı məzmunun zənginləşdirilməsi, tamamlanması məqsədilə istifadə etmək məqsədəuyğundur. Belə qısa mühazirələr 10-15 dəqiqə ərzində aparılır. Mühazirə ilə bağlı aşağıdakı məsələlərə nəzər yetirmək məqsədəmüvafiqdir: Mühazirənin məqsəd və vəzifələrini dəqiq müəyyənləşdirmək, Plan tərtib etmək və onu şagirdlərə paylamaq (və ya lövhədə yazmaq). Əyani və texniki vasitələrdən istifadə etmək. Müəllim mühazirə prosesini verbal (suallar vermək) və vizual (şagirdlərin sifətlərinin ifadəsini və jestlərini müşahidə etmək) tənzimləməlidir.

43. Təlimin təşkilində taksonomiyaların rolunu müəyyənləşdirin.Təhsil taksonomiyaları Benjamen Blum tərfindən 1956-cı ildə təsnif edilib.Bu sahələr üzrə aparılan təsnifata əsasən təhsilin üç taksonomiyası müəyyən edilmişdir:İdraki taksonomiyaEmosional taksonomiyaPsixomotor taksonomiyaTədris prosesi fəaliyyətlər 3lüyü kimi qəbul edilir.Bu 3lüyə təlimin məqsədi,təlimin strategiyası və qiymətləndirmə daxildir və bu 3lük bir-birinə qarşılıqlı şəkildə təsir edir.Taksonomiyalar “nəyi?” öyrətmək,”necə?” öyrətmək,”necə?” qiymətləndirmək kimi suallara sistemli şəkildə cavab verməyə imkan yaradır.

19

Təlim məqsədlərinin taksonomiyası tədris prosesinin elmi-metodik səviyyədə planlaşdırmaq və onun nəticəsini ölçmək imkanını verir.Amerika psixoloqu B.Blumun taksonomiyası 4 prinsip əsasında yaradılmışdır:Praktik istiqamət prinsipi- taksonomiya məqsədəuyğunluq nəzəriyyəsini əks etdirməli, müəllim-praktik üçün effektiv vasitə olmalıdır. Psixoloji prinsip: taksonomiya psixologiya elminin müasir nəaliyyətlərinə əsaslanmalıdır.Məntiqlilik prinsipi: taksonomiya məntiqi baxımdan tamamlanmış və mükəmməl daxili bitkinliyə malik olmalıdır.Obyektivlik prinsipi: məqsədlərin təsnifatı onların dəyərlərinin təsnifatı demək deyil. Blumun taksonomiyası ən universal bir model kimi tədbiq olunmaqdadır. Bu taksonomiyalar sadədən mürəkkəbə doğru düşünmə bacarıqlarının 6 səviyyədə təşkilini təmin edir.Analiz+sintez=təfəkkür-B.Blum taksonomiyasının əsas taksonomik düsturu belədir. Təfəkkür prosesi- hər şeydən əvvəl analiz, sintez və ümumiləşdirmə prosesidir. Təlim anlamının 3 köklü meyarının- təhsil, inkişaf və tərbiyyə meyarlarının yeni pedoqoji təfəkkürün uğurları kimi qiymətləndirən Ə.Əlizadə 1996-cı ildən Azərbaycanda ilk dəfə təlim məqsədlərini sistemli şəkildə xarakterizə etmək üçün “ taksonomiya” anlamından istifadə edib. Ə. Əlizadə ilk dəfə üç tərkibli taksonomiya yaratmışdır. Əsas taksonomik kateqoriyalar 1-ci bölmədə- təhsil, 2-ci bölmədə inkişaf etdirici, 3-cü bölmədə tərbiyə edici təlim məqsədlərinə görə təsnif olunmuşdur. 1 ci bölmə 2 blokdan ibarətdir 1. bilik, 2. bacarıq və vərdişlər sistemi.

44. “Təhsilin əsasları fənni” və müəllim hazırlığına verilən tələbləri şərh edin.Fənnin məzmunu müəllim hazırlığının xarakterik xüsusiyyətlərini,məqsəd və vəzifələrini təyin edir və hər bir öyrənənin maraq və ehtiyaclarına yönəlmişdir.Məzmun standartları müəyyən edilərkən öyrənənlərin tədqiqatlar aparmaq,mühakimələr yürütmək,eləcə də ünsiyyət bacarıqlarının yüksəldilməsi əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulub. ”Ümumi təhsil kurikulumunun əsasları” fənninin müəllim hazırlığında rolu bunlardan ibarətdir.Müasir "pedaqoji kadrın təhsili onun şüurunun, fəaliyyətinin və şəxsiyyətinin inkişaf forması" hesab edilir və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan beş mərhələdən ibarət olduğu" Konsepsiya sənədində göstərilir:1. Peşə baxımından müəllimin özünütəyini;2. Özünütəşkil;3. Elmi-pedaqoji təşəkkül;4. Elmi-pedaqoji cəhətdən özünütəkmilləşdirmə;5. Pedaqoji yenilikçiliyə meyilli olmaq baxımından özünürealizə (subyektin daxili imkanlarının həyata keçirilməsi, özünütəsdiq).Ölkəmizdə geniş vüsət almış təhsil islahatları müəllim hazırlığını, pedaqoji kadrların yetişdirilməsi səviyyəsini, onların peşəkarlığını və bacarıqlarını önə çəkir. İlkin müəllim hazırlığı mərhələsində pedaqoji peşəüzrə keyfiyyətlərin qazanılması diqqət mərkəzində saxlanılır.  O cümlədən:1.Ünsiyyət bacarıqlarının formalaşdırılması, bütün şagirdlərə açıq və dözümlü münasibətin nümayiş etdirilməsi;2. Fənlərin və müvafiq tədris proqramlarının mənimsənilməsi;3. Sinfin idarə olunması və qiymətləndirmə bacarıqlarının formalaşdırılması4. Peşə və onun tarixinə dair biliklərə malik olmaq;5. Yeniliklərə həvəs göstərmək, innovasiyaları tətbiq etmək;6. Müstəqil, yaradıcı, şüurlu fəaliyyət göstərmək.Umumi təhsil sistemində calışan təhsilverənlər, aşağıdakı keyfiyyət gostəricilərinə malik olmalıdırlar:-ixtisası uzrə dovrun tələbatına uyğun elmi-nəzəri biliklərə;-uşaqlarla həssas unsiyyətqurma və iş bacarığına;-əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etika və mədəniyyətə;

20

-əməkdaşlıq, tədqiqatcılıq, ozunutəhsil və idarəcilik bacarıqlarına;-yaradıcılıq və sağlam rəqabət tələb edən layihələrdə, musabiqə və innovativ proqramlarda iştirak etmək qabiliyyətinə;-oz fəaliyyətini təqdim etmək və qabaqcıl pedaqoji təcrubələrdən bəhrələnmək bacarığı;-ədalətlilik, məsuliyyətlilik, cavabdehlik keyfiyyətlərinə;-işlədiyi məktəbdə və ictimaiyyətdə hormətə və nufuza.

45. Məktəb illərinizi xatırlayın. Proqressivist hesab ediyiniz müəlliminiz vardırmı, əgər vardısa, fikrinizi əsaslandırın.Bəli var idi.Tarix müellimim ənənəvi üsul ilə dərs keçsə də təcrübələrə də üstünlük verməyə çalışırdı.Bizi tez-tez tarixi yerləri görməyə aparırdı.Burada cərəyan edən hadisələri yerində izah etmə şansı yaranırdı.Müstəqil düşünüb müəllimin suallarına dəqiq cavab verə bilirdik.Müəllim həmişə baş verən tarixi hadisələrə şəxsi yanaşmalarımızı da öyrənirdi.Dərsi izah edib müzakirəyə verirdi.Dərs həm maraqlı keçirdi,həm də mövzunu daha yaxşı anlayırdıq.

46. “Əlifba bayramı” hadisəsində Firəngiz müəllimin öz vəzifələrinə münasibətini Təhsil Qanunu baxımından təhlil edin.

47. Təhsil sahəsində dövlət siyasətini mövcud dövlət sənədləri əsasında şərh edin. "TƏHSİL HAQQINDA" AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU“Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2009-cu il 19 iyun tarixli 833-IIIQ nömrəli Qanunu

Maddə 3. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri3.0. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:3.0.1. humanistlik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin, şəхsiyyətin azad inkişafının, insan hüquqları və azadlıqlarının, sağlamlığın və təhlükəsizliyin, ətraf mühitə və insanlara qayğı və hörmətin, tоlerantlıq və dözümlülüyün priоritet kimi qəbul оlunması;3.0.2. demоkratiklik – təhsilalanların azad düşüncə ruhunda tərbiyə edilməsi, təhsilin dövlət-ictimai əsaslarla təşkilində və idarə edilməsində səlahiyyət və azadlıqların genişləndirilməsi, təhsil müəssisələrinin muхtariyyətinin artırılması;3.0.3. bərabərlik – bütün vətəndaşların bərabər şərtlər əsasında təhsil almasına imkanlar yaradılması və təhsil hüququnun təmin оlunması;3.0.4. millilik və dünyəvilik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin qоrunması və оnların dialektik vəhdətinin təmin edilməsi əsasında dünyəvi təhsil sisteminin yaradılması və inkişaf etdirilməsi;3.0.5. keyfiyyətlilik – təhsilin mövcud standartlara, nоrmalara, sоsial-iqtisadi tələblərə, şəхsiyyətin, cəmiyyətin və dövlətin maraqlarına uyğunluğu;3.0.6. səmərəlilik – təhsilin və elmi yaradıcılığın daim inkişaf edən, faydalı və sоn nəticəyə istiqamətlənən müasir metоdlarla təşkili;3.0.7. fasiləsizlik, vəhdətlik, daimilik – mövcud təhsil standartları, tədris prоqramları və planları əsasında təhsilin bir neçə səviyyədə əldə edilməsi imkanı, təhsilin ayrı-ayrı pillələri arasında sıх dialektik qarşılıqlı əlaqənin təmin оlunması və оnun insanın bütün həyatı bоyu ardıcıl davam etməsi;3.0.8. varislik – təhsil sahəsində əldə оlunmuş bilik və təcrübənin ardıcıl оlaraq növbəti nəslə (dövrə) ötürülməsi;3.0.9. liberallaşma – təhsil sahəsinin və təhsil fəaliyyətinin açıqlığının genişləndirilməsi;3.0.10. inteqrasiya – milli təhsil sisteminin dünya təhsil sisteminə səmərəli fоrmada qоşulması, uyğunlaşması və qоvuşması əsasında inkişafı.

KonstitusiyaMaddə 42. Təhsil hüququI. Hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır.

21

II. Dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir.III. Təhsil sisteminə dövlət tərəfindən nəzarət edilir.IV. Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir.V. Dövlət minimum təhsil standartlarını müəyyən edir.

48. İdraki taksonomiya və onun səviyyələrini müəyyən edin. Müasir texnologiya əsrində informasiyaları daşımaq deyil,onlardan istifadə etməyi bacarmaq lazımdır.Düşünmə bacarıqları insanlara informaiyalardan istifadə edərək problemləri həll etməyin yollarını öyrədir.Şagirdlərin düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirməkdə idraki taksonomiyalar əhəmiyyətli vasitədir.Səviyyələrini Blum müəyyən etmişdir.Bilik – yadda saxlamanı,yada salmanı və tanımanı vurğulayan kateqoriyadır.Anlama – informasiyaları daha aydın şəkildə dərk etmək mərhələsidir.Tətbiq – adından göründüyü kimi problemin həllinə nail olmaq üçün informasiyanı istifadə edir.Təhlil – prosesin dərinliyini anlamadan fərqləndirməyə kömək edir. Təhlil əlaqələri başa düşməkdir.Sintez – yeni mahiyyət yaratmaq üçün elementlərin yaradıcı(kreativ) şəkildə əlaqələnməsinə səbəb olur.Dəyərləndirmə - .mübahisəli mövzularda qərar qəbul etməyi və bu qərarı faktlarla əsaslandırmağı tələb edir.

49. Əlverişli təlim mühiti yaratmaq üçün nə etmək lazımdır? Müasir təlimin başlıca vəzifələrdən biri öyrənməyi oyrətməkdir, yəni şagirdləri biliklərin müstəqil əldə edilməsinə yiyələndirməkdir. Yalnız təlim metodlarının keyfiyyətcə dəyişdirilməsi, onların şəxsiyyətə, onun tələbatlarına yönəldilməsi, bilikləri mənimsəmə zamanı yaradıcı təfəkkürdən fəal istifadə edilməsi şəraitində təlim böyük səmərə verə bilər. Eyni zamanda şəxsiyyətyönülü tədris prosesi həmçinin tərbiyəvi proseslərin keyfiyyətinə də təsir edəcək: idrakı və sosial fəallığı, şəxsiyyətin dəyərləri və vərdişləri formalaşdıracaq. Təlim uşağın maraq və tələbatlarına, onun bilik səviyyəsinə, imkan və qabiliyyətlərinə yönəlməlidir. Müəllim tərəfindən şagirdə şəxsiyyət kimi yanaşılmalı, onun fərdi cəhətləri nəzərə alınmalı və ona hörmət əsasında münasibət göstərilməlidir.Tədris prosesi elə təşkil olunmalıdır ki, o, idrak fəallığı, təbii öyrənmə fəaliyyəti doğursun, şagirdə «ilk kəşf» sevinci keçirməyə imkan versin, onda yeni biliklərə yiyələnmək həvəsi yaratsın. İdrak fəallığı ilk növbədə təfəkkürün fəallaşdırılması əsasında yaranır. Buna nail olmaq üçün birinci növbədə təlim prosesində idrak fəallığını stimullaşdıran problemli situasiyalar yaradılmalıdır. Uşaqda bu problemin həlli tələbatının yaranması nəticəsində bütün idrak prosesləri də fəallaşır, o, yeni bilikləri kəşf etməyə yönəlir. Təlim uşağın özünün müstəqil fəaliyyəti və ya böyüklərin köməyi sayəsində bilik və bacarıqları əldə etmək üzrə aşkarlanan potensial imkanlarının gerçəkləşdirilməsinə yönəlməlidir. Təlim şagirdə zəruri olan informasiyanı müstəqil əldə etməyi, onu yenidən işləməyi, düzğün istifadə və tətbiq etməyi öyrətməlidir. Təlim-tərbiyə sisteminin çevikliyi bir nəticə olaraq biliklərin daha çox yaradıcı və tətbiqi olmasında öz əksini tapır, şagirdlər təlim məqsədlərini qoymağa özləri cəhd edirlər.

50. Elmi-texniki tərəqqinin təhsil qarşısında qoyduğu tələbləri şərh edin.

51. Milli səviyyəli təhsil siyasətinin şəhər (rayon) səviyyəsində həyata keçirilməsini izah edin.

Mövcud vəziyyətin təhlili Milli siyasətin tətbiqinin Planın həyata keçirilməsi

22

planlaşdırılması (Şəhər/rayon)Ümumi təhlil Ümumi məsələnin

konkretləşdirilmasiAparılan işin

qiymətləndirilməsiSiyasi və sosial vəziyyət Maraqlı tərəflərin səfərbər

edilməsiNöqsanların aşkar edilməsi

Təhsil sahəsi Həyata keçirilən zaman dəqiqləşdirilməsi

Planların təkminləşdirilməsi

İnkişafın dinamikası

Təhsillə bağlı ölkədaxili dövlət siyasətin həyata keçirilməsində varislik və əlaqəliliyin gözlənilməsi olduqca vacibdir. Bu zaman əvvəlcə mövcud vəziyyət şəhər-rayon üzrə təhlil olunur, Siyasi və iqtisadi vəziyyət araşdırılır. Təhsil sahəsinin inkişaf dinamikası müəyyən edilir. Sonra milli siyasətin tətbiqinin planlaşdırılması rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni ümumi məsələlər konkretləşdirilir, siyasi qüvvələr səfərbər edilir, həyata keçiriləcək məsələlər dəqiqləşdirilir. Sonda planın həyata keçirilməsi rayon-şəhər səviyyəsində aparılır. Yəni rayonda aparılan iş qiymətləndirilir, yenidən həyata keçirilməsi dəqiqləşdirilir.

52. Gündəlik (cari) planlaşdırma nümunəsinin sxemini göstərin.

53. “2.4.1. Fövqəladə hadisələri təsnif edir.” standartında verilmiş biliklərdə idrakı toksonomiya-nın bir səviyyəsinə aid nümunə göstərin.İdraki taksonomiyanın səviyyələrini Blum müəyyən etmişdir.Bilik – yadda saxlamanı,yada salmanı və tanımanı vurğulayan kateqoriyadır.Anlama – informasiyaları daha aydın şəkildə dərk etmək mərhələsidir.Tətbiq – adından göründüyü kimi problemin həllinə nail olmaq üçün informasiyanı istifadə edir.Təhlil – prosesin dərinliyini anlamadan fərqləndirməyə kömək edir. Təhlil əlaqələri başa düşməkdir.Sintez – yeni mahiyyət yaratmaq üçün elementlərin yaradıcı(kreativ) şəkildə əlaqələnməsinə səbəb olur.Dəyərləndirmə - .mübahisəli mövzularda qərar qəbul etməyi və bu qərarı faktlarla əsaslandırmağı tələb edir.Burada "Təhlil – prosesin dərinliyini anlamadan fərqləndirməyə kömək edir. Təhlil əlaqələri başa düşməkdir." səviyyəsi göstərilmişdir.

54. Təlim prosesinin iştirakçısı kimi təhsil verənlərin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyətlərini şərh edin.

23

33cü maddə:Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi və daхili intizam qaydaları, eləcə də işəgötürənlərlə təhsilverənlər arasında bağlanılan əmək müqavilələri ilə tənzimlənir.Müəllimin hüququ bunlardır:1. nоrmal əmək, elmi-pedaqоji iş və təhsil şəraiti, müasir standartlara cavab verən teхnоlоgiyalarla təmin оlunmaq; 2. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinə uyğun оlaraq təhsil prоsesinin təşkilində və idarə оlunmasında fəal iştirak etmək; 3. tədrisin fоrmasını, metоdlarını və vasitələrini sərbəst seçmək; 4. şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılmasını tələb etmək; 5. təhsil müəssisəsində vəzifə tutmaq və müvafiq hallarda seçkili vəzifələrə seçmək və seçilmək; 6. iхtisasını artırmaq, yeni iхtisas almaq, staj keçmək, iхtisas və elmi dərəcəsini yüksəltmək; 7.müəyyən edilmiş hallarda və qaydada mükafatlandırılmaq və təltif оlunmaq;Vəzifələri aşağıdakılardır:1. təhsil sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək; 2. təhsil proqramlarının mənimsənilməsini təmin etmək; 3. təhsilalanlarda fəal vətəndaş mövqeyi formalaşdırmaq, onları vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə etmək, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlamaq; 4. şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanlarda Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinə, Konstitusiyasına və qanunlarına, dövlət rəmzlərinə, Azərbaycan xalqının tarixinə, mədəniyyətinə, dilinə, adət və ənənələrinə, milli və ümumbəşəri dəyərlərə,cəmiyyətə, ətraf mühitə hörmət və qayğı hissləri aşılamaq; 5. pedaqoji etika və əxlaq normalarına riayət etmək, müəllim nüfuzunu yüksək tutmaq, ziyalılıq nümunəsi göstərmək; 6. təhsilalanların şərəf və ləyaqətinə hörmət etmək; 7. uşaq və gəncləri fiziki və psixi zorakılığın bütün formalarından qorumaq, onları zərərli vərdişlərdən çəkindirmək;

55. Müşahidə etdiyiniz bir dərs nümunəsini xatırlayın və təlim prosesində həmin müəllimin fəaliyyətini təhsil fəlsəfəsi baxımından şərh edin. Proqressivist hesab ediyim tarix müellimim ənənəvi üsul ilə dərs keçsə də təcrübələrə də üstünlük verməyə çalışırdı.Bizi tez-tez tarixi yerləri görməyə aparırdı. Bizi dərslərin birində Qobustana aparmışdı.Burada cərəyan edən hadisələri yerində izah etmə şansı yaranırdı.Müstəqil düşünüb müəllimin suallarına dəqiq cavab verə bilirdik.Müəllim baş verən tarixi hadisələrə şəxsi yanaşmalarımızı da öyrənirdi.Dərsi izah edib müzakirəyə verirdi.Dərs həm maraqlı keçirdi,həm də mövzunu daha yaxşı anlayırdıq.

56. Stefan Koveyə görə motivasiyanın mahiyyəti nədir?

57. İllik (perspektiv) planlaşdırmanın sxemini çəkin.

58. Ümumi təhsil sistemində pedaqoji prosesin təşkili prinsiplərini göstərin. Pedaqoji prosesin düzgün qurulmasında mühüm didaktik prinsiplərə istinad olunur. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumları)” haqqında sənəddə ümumi təhsil

24

sistemində pedaqoji prosesin təşkilində aşağıdakı prinsiplərin əsas götürülməsi nəzərə alınmışdır:1. Pedaqoji prosesin tamlığı – pedaqoji prosesdə təlimin məqsədləri kompleks şəkildə (inkişafetdirici, öyrədici, tərbiyəedici) həyata keçirilir, real nəticələrlə yekunlaşan müəllim və şagird fəaliyyətini əhatə edir. Standartdan məqsəd çıxarılarkən müəllim şagirdin eyni zamanda həm təlim almasını, həm tərbiyələnməsini, həm də inkişafa meyillənməsini əsas diqqət mərkəzində saxlamalıdır.2. Təlimdə bərabər imkanların yaradılması – bütün şəgirdlərə eyni təlim şəraiti yaradılır və pedaqoji proses onların potensial imkanları nəzərə alınmaqla tənzimlənir. Müəllim şagirdlər arasında irqi, dini, milli, cinsi fərqlərə əhəmiyyət verməməli, onların qavrama, mənimsəmə səviyyələrini əsas gətirərək diskriminativ yanaşmamalıdır.3. Şagirdyönümlülük – şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır. Bütün tədris və təlim işi şagirdlərin maraq və tələbatının ödənilməsinə, onların istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına yönəldilir. Müəllim ilk növbədə tədris olunan mövzunun şagirdin maraq dairəsində olmasına, onun biliklərinin bacarıqlara çevrilməsinə diqqət yetirməlidir.4. İnkişafyönümlülük – şagirdlərin əqli fəallığı izlənilir, nailiyyətləri təhlil edilir, bilik, bacarıq və vərdişlərinin inkişaf səviyyəsi tənzimlənir. Məktəbəqədər təhsil pilləsindən başlayaraq tam orta təhsil pilləsini bitirənə qədər şagirdin fəaliyyəti nəzarətdə saxlanılmalıdır. Onun fəaliyyət sahəsi genişləndikcə biliklərinin dərinləşməsinə xüsusi diqqət olunmalıdır.5. Fəaliyyətin stimullaşdırılması – pedaqoji prosesin səmərəli və effektiv qurulması, şagirdlərin təlimə marağının artırılması üçün onların fəaliyyətindəki bütün irəliləyişlər qeyd olunur və dəyərləndirilir, nəticə etibarı ilə şagirdlərin daha uğurlu təlim nəticələrinə istiqamətləndirilməsi təmin olunur. Şagirdin kiçik nailiyyətləri müəllim tərəfindən rəğbətləndirilməlidir.6. Dəstəkləyici mühitin yaradılması – pedaqoji prosesin münasib maddi-texniki baza əsasında və sağlam mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilməsi keyfiyyətinin və səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün əlverişli və təhlükəsiz təlim şəraiti yaradır. Şagird informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, kitabxana, dərsliklər, müasir tələblərə cavab verən sinif otaqları ilə təmin olunmalıdır.

59. Fənni öyrənərkən istifadə edilən təlim strategiyaları (üsulları) haqqında məlumat verin. Təlim strategiyalarına -Təlimin təşkilinə verilmiş tələblər,Təlimin forma və üsulları və Təlim fəaliyyətinin planlaşdırılması daxildir.Təlimin təşkilinə verilən tələblər aşağıdakılardır:1)Pedaqoji prosesin tamlığı – Təlim məqsədləri kompleks(inkişafetdirici,öyrədici,tərbiyədici) şəkildə həyata keçirilir,real nəticələrlə yekunlaşan müəllim və şagird fəaliyyətini əhata edir.2)Təlimdə bərabər imkanların yaradılması – Bütün şagirdlərə eyni təlim şəraiti yaradılır və pedaqoji proses onların potensial imkanları nəzərə alınmaqla tənzimlənir.3)Şagirdyönümlülük – Tədris və təlim işi şagirdlərin maraq və tələbatlarının ödənilməsinə,onların istedad və qabiliyyətlərinin,potensial imkanlarının inkişafına yönəldilir.4)İnkişafyönümlülük – Təhsildə mühüm məsələlər cəmiyyətdə gedən inkişafa müvafiq tənzimlənir,şagirdlərin bilik,bacarıq və dəyələrin dinamik inkişafını təmin edir.5)Fəaliyyətin stimullaşdırılması – Şagirdlərin təlimə marağının artırılması üçün onların fəaliyyətindəki bütün irəliləyişlər qeyd olunur və dəyərləndirilir.6)Dəstəkləyici mühitin yaradılması – Pedaqoji proses münasib maddi-texniki baza əsasında və sağlam mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilir.Təlim strategiyaları – tədris prosesində istifadə olunan forma, üsul, vasitə və yanaşmaların məcmusudur.

Təlim məqsədlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsinin şərtləri: • Məzmun standartlarının qismən və ya bütövlükdə reallaşmasının müəyyən edilməsi

25

• Məzmun standartlarındakı ümumi məsələlərin mövzu baxımından xüsusiləşdirilməsi • Məzmun standartında biliyin kateqoriyalarının müəyyən edilməsi (deklarativ, prosedural, kontekstual) • Məzmun standartında bacarığın xüsusiyyətinin müəyyən edilməsi (idraki, emosional, psixomotor) • Biliyin kateqoriyası və bacarığın xüsusiyyətlərinin təlim məqsədində əks etdirilməsi • Şagird nailiyyətinin qiymətləndirilməsinin üsul və vasitələrinin seçilməsi

Kollektivlə iş Kollektivdə işləmək, kollektiv fəaliyyətə alışmaq bacarığının bünövrəsi qoyulur, şagirdlərdə ünsiyyətyaratma bacarığının təşəkkülü və inkişafı təmin edilir. Qruplarla iş Şagirdlər müəyyən problemi həll etmək üçün qrupda birləşirlər. Bu prosesdə onların müzakirə etmək, fikir mübadiləsi aparmaq, mühakimə yürütmək və birgəfəaliyyət bacarıqları inkişaf edir. Cütlərlə iş Şagirdlər təlim tapşırıqlarını birgə yerinə yetirirlər. Bu dərs forması şagirdlərə daha yaxından əməkdaşlıq etməyə və ünsiyyət qurmağa, məsuliyyəti bölüşməyə optimal imkan yaradır. Fərdi iş Şagirdin fəaliyyətini izləmək, potensial imkanlarını müəyyənləşdirmək və inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır. Bu təlim forması şagirdin sərbəst düşünməsi üçün real imkanlar yaradır.

60. Beynəlxalq, Milli və məktəbdaxili qiymətləndirmənin mahiyyətini şərh edin. 1. Beynəlxalq qiymətləndirmə:-perspektivləri müəyyənləşdirmək üçün beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən aparılır. Sənaye ölkələrində məktəb sisteminin nəti-cələrinə dair müqayisəli faktları verməklə şagirdlərin real həyatda oxu, riyaziyyat və təbiət elmləri sahəsində bilik və bacarıqlarının tətbiqini qiymətləndirir. Müxtəlif ölkələrdə şagirdlərin oxu, riyaziyyat və təbiət elmləri sahəsində rəsmi məktəb kurikulumunun məzmununa nə dərəcədə yiyələndiklərini təhlil edir.2. Milli qiymətləndirmə:- perspektivləri müəyyənləşdirmək üçün ölkədə müxtəlif təşkilatlar və qrumlar tərəfindən aparılır. Təhsildə perspektivləri müəyyənləşdirmək üçün aparılan qiymətləndirmə tədqiqatlarıdır3. Məktəbdaxili qiymətləndirmə:-rəsmidir və təhsilalanların attestasiyasına xidmət edir, tərkib hissələrinə görə 3 qrupa bölünür:Diaqnostik qiym ə tl ə ndirm ə :- ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsidir. Müəllimin təlim strategiyasını müəyyən etməyə kömək edir. Dərs ilinin əvvəlində, şagird sinfini və məktəbi dəyişdikdə onun bilik və bacarıqları haqqında məlumat əldə etmək üçündür. Fərdi yanaşmanı təmin edir. Müəllim tərəfindən aparılır. Qiymət sinif jurnalına yazılmır., müəllimin qeyd dəftərinə yazılır.Üsulları:-tapşırıqvermə, müsahibə, valideyn və digər müəllimlərlə əməkdaşlıq.Vasitələri:-çalışma, müəllimin qeyd vərəqi, söhbət, sorğu vərəqi. Formativ qiym ə tl ə ndirm ə :- dərsi müşahidə edən prosesdir, şagirdin təlim fəaliyyətinin daima izlənilməsidir. Məqsədi şagirddə bilik və bacarıq formalaşdırmaqla, onun təlim nəticələrinə nail olmasıdır. Şagird gündəlik yaxşı nəticə göstərmək üçün çalışır. Şagirdin bilik və bacarıqlarının vəziyyəti qiymətlənir. Üsulları:-müşahidə, şifahi sorğu-sual, tapşırıqvermə, valideyn və fənn müəllimi ilə əəkdaşlıq, oxu, yazı, layihə, şifahi və yazılı təqdimat, özünüqiymətləndirmə, test.Vasitələri:-müşahidə vərəqi, şifahi nitq qeydiyyat vərəqi, çalışma, söhbət, sorğu vərəqi, mətn, inşa, esse, misal və məsələ, meyar cədvəli, özünüqiymətləndirmə cədvəli, test.Simmativ qiym ə tl ə ndirm ə :- kiçik, böyük və yekun summativ olmaqla 3 növü var. -Kiçik Summativ qiymətləndirmə-bəhsin, bölmənin sonunda aparılır. -Böyük Summativ qiymətləndirmə-yarımilin sonunda aparılır.

26

KS və BS qiymətləndirmə məzmun standartına uyğun hazırlanmış vasitələrlə aparılır. Fənnin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq əsasən yaradıcı, nəzəri və praktiki olmaqla kompleks tapşırıqlar-layihələr, referatlar, inşalar, təqdimatlar şəklində və ya testlə aparılır.

Beynəlxalq qiymətləndirməBeynəlxalq qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və qiymətləndirilməsi funksiyalarını yerinə yetirir. Burada müqayisəetmə tədqiqatları, monitorinqlər vasitəsilə aparılır, ölkədə təhsilin vəziyyəti haqqında məlumat əldə etmək, həlli tələb olunan daha əhəmiyyətli problemləri üzə çıxarmaq, onları araşdırmaq, nəticələri xarici ölkələrlə müqayisə etmək imkanı yaradılır. Bu qiymətləndirmə şagirdlərin qazanılmış bacarıqlardan istifadəetmə imkanlarının qiymətləndirilməsinə yönəldilmişdir, üç ildən bir həyata keçirilir, iştirakçı ölkələrin şagirdlərinin nəticələri arasındakı fərqləri izah edən amilləri (şagirdlərin və onların ailələrinin, təhsil müəssisələri və tədris prosesinin xüsusiyyətlərini) öyrənməyə, riyazi savadlılıq, oxu savadı, təbiət elmləri savadlılığı və əlavə olaraq müxtəlif tipli problemləri həlletmə bacarıqlarını qiymətləndirməyə xidmət edir. Milli qiymətləndirmə Milli qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün müəyyən tədris dövrünün sonunda mütəmadi olaraq həyata keçirilən və şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsini təmin edən sistemdir. Xüsusi təmsiledici seçim etməklə, 4-cü və 9-cu sinif şagirdləri arasında obyektiv testlər, sorğu vərəqələri və müvafiq təlimatlar vasitəsilə bir qayda olaraq, 4-5 ildən bir aparılır və əldə olunan nəticələr kurikulumun, təlim-tədris prosesinin keyfiyyətinin, təhsildə aparılan digər dəyişikliklərin dəyərləndirilməsinə, təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin daha səmərəli həyata keçirilməsinə xidmət edir. Təlimin aparıldığı şərait tədris praktikası və təhsil prosesində iştirak edən tərəflərin münasibətində baş verən dəyişikliklər, həmçinin şagird nailiyyətlərinə təsir edən digər amillər barədə əlavə məlumatların əldə edilməsinə imkan verir. Məktəbdaxili qiymətləndirmə növləri Yuxarıda göstərilən qiymətləndirmə növlərinə və qiymətləndirmə vasitələrinə əsaslanan məktəbdaxili qiymətləndirmə aşağıdakı əsas komponentləri əhatə edir: şagird nailiyyətlərinin və irəliləyişlərinin monitorinqi; şagird fəaliyyətinin təlim standartlarına uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi (kurikulum üzrə qiymətləndirmə); Diaqnostik (ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi), Formativ (irəliləmə və geriləmələrin monitorinqi), Summativ (kiçik, böyük və yekun)

Milli və beynəlxalq qiymətləndirmə təhsildə perspektivləri müəyyənləşdirmək üçün aparılan qiymətləndirmə tədqiqatlarıdır və xüsusi qurumlar tərəfindən həyata keçirilir. Məktəbdaxili qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmədir və şagirdlərin sinifdən-sinfə, bir təhsil səviyyəsindən digər təhsil səviyyəsinə keçirilməsinə xidmət edir.

61. Holistik və analitik qiymətləndirmənin mahiyyətini şərh edin. “Holistik” sözü latın mənşəlidir və lüğəvi mənası “ümumi”, “bütöv”, “tam” deməkdir. Holistik qiymətləndirmə təlim prosesində məqsədlərə görə müəyyən olunmuş bacarıqların ayrı-ayrılıqda qiymətləndirilməsi yolu ilə şagirdin inkişaf səviyyəsinin qısa müddətdə ümumi

27

şəkildə dəyərləndirilməsidir. Qısa müddət ərzində həyata keçirildiyi üçün bu qiymətləndirmə “sürətli qiymətləndirmə” də adlanır. Qiymətləndirmə sxemləri fəaliyyətin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə edilən meyarlarla bağlı şagirdlərin məlumatlandırılmasını, onların işinin necə qiymətləndiriləcəyini və onlardan nələrin tələb olunduğunu aydın şəkildə göstərməklə, konkret məqsəd və tələbləri (meyarları) müəyyən edir. Bu sxemlər şagird işlərinin keyfiyyətini daha yaxşı qiymətləndirməklə, təlim prosesində irəliləyişlərin qiymətləndirilməsi üçün çərçivə təyin edir, işlərin keyfiyyəti ilə bağlı əks tərəfə məlumat verilməsini təmin edir. Qiymətləndirmə sxemləri mahiyyət etibarı ilə iki növə ayrılır. Holistik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin işi ilə bağlı ümumi təəssürat yaradır və əksər hallarda fəaliyyət səviyyələrini əks etdirən 4-5 ballıq şkalaya əsaslanır. Bu növ sxemlər sürətli qiymətləndirmə aparmaqla, şagird nailiyyətləri üzrə ümumi mənzərəni təsvir edir.

Analitik qiymətləndirmə sxemi Analitik qiymətləndirmə şagirdlər üçün nəzərdə tutulan konkret bacarıqların müəyyən olunmuş uzun müddət ərzində ardıcıl izlənilməsi və qiymətləndirilməsidir. Oxu bacarığının qiymətləndirilməsi üzrə analitik qiymətləndirmə nümunəsi 1.Analitik qiymətləndirmə əsasən sorğular və testlər əsasında aparılır. 2.Şagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üzrə qiymətlərini müəyyənləşdirir. 3.Qiymətləndirmədə, əsasən, 4-5 ballıq şkaladan istifadə edilir. 4.Bu zaman şagirdlərin fəaliyyəti ardıcıl qiymətləndirilməklə, onların nailiyyətləri haqqında daha 5.ətraflı informasiya verilir. 6.Bu qiymətləndirmədə çox vaxt tələb edilir.

Analitik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üzrə qiymətlərini təyin edir. Qiymətləndirmədə, əsasən, 4-5 ballıq şkaladan istifadə edilir. Bu zaman şagirdlərin fəaliyyəti ardıcıl qiymətləndirilməklə, onların nailiyyətləri haqqında daha ətraflı informasiya verilir, lakin qiymətləndirmə üçün daha çox vaxt tələb olunur. Qiymətləndirmə sxemlərinin elementlərinə qiymətləndiriləcək əsas sahələr, nailiyyətin müxtəlif səviyyələrini dəyərləndirmək üçün qiymətləndirmə şkalası, nailiyyət səviyyəsini təsvir edən söz və ya rəqəm (səviyyə üzrə etiket), nailiyyət səviyyəsini daha müfəssəl təsvir edən söz və ya ifadə (səviyyə deskriptoru),

28

hər bir nailiyyət səviyyəsi üzrə diqqət yetirilən məsələlərə aid konkret nümunələr (səviyyə indikatorları), nail olunması nəzərdə tutulan nəticə (standart) daxildir.

62. Müasir qiymətləndirmə ilə ənənəvi qiymətləndirməni müqayisə edin. .

63. Əsas qiymətləndirmə növlərini-diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirməni şərh edin.Diaqnostik qiymətləndirmə Diaqnostik qiymətləndirmə təlimin hər hansı bir mərhələsində şagirdin bilik və bacarıqlarının ilkin səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə və bunun əsasında hər bir şagirdin potensial imkanlarını nəzərə alan təlim strategiyalarının seçilməsinə xidmət edir. Diaqnostik qiymətləndirmə əsasən dərs ilinin, bəhs və ya bölmələrin əvvəlində, şagird başqa ümumi təhsil müəssisəsindən gəldikdə, sinfi dəyişdikdə və digər zəruri hallarda onun bilik və bacarıqları haqqında məlumat toplamaq, fərdi yanaşmanı təmin etmək və təlim strategiyasını müəyyənləşdirmək məqsədilə müəllim tərəfindən aparılır. Şəraitə görə təlim məqsədləri və strategiyalarında çevik dəyişikliklər aparılmasına imkan yaradır. Şagirdlərin maraq dairəsi, dünyagörüşü, yaşadığı mühit haqqında məlumat almağa imkan verir.

Bu qiymətləndirmənin nəticələri rəsmi sənədlərdə (sinif və formativ qiymətləndirmə jurnallarında) qeyd olunmur, müəllimin şəxsi qeyd dəftərində öz əksini tapır, nəticələr barədə valideynlər, sinif rəhbəri və digər fənn müəllimləri məlumatlandırılır. İlkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymətləndirmə) şagirdin biliyini müəyyən edir və təlimin düzgün qurulmasında müəllimə köməklik göstərir. Təlim prosesində düzgün istiqamətləndirilmiş şagird öyrənilmiş materialın təkrarına vaxt itirmir, həmçinin onun üçün başa düşülməyən və ya tanış olmayan material qalmır. İlkin səviyyə qiymətləndirməsinin sualları bir-biri ilə elə əlaqələndirilib tənzimlənməlidir ki, onların bəziləri şagirdin hansı biliklərə malik olduğunu, digərləri isə yeni materialı mənimsəmiş şagirdləri müəyyən etsin. Əgər ilkin səviyyə qiymətləndirilməsi şagirdlərin sinifdəki fəaliyyətini müqayisə etmək və ya sonrakı inkişafını qiymətləndirmək üçün ilkin məlumat bazasını yaratmaq məqsədi ilə istifadə olunursa, onda bu suallar əsas psixometrik tələblərə cavab verməlidir.

29

Formativ qiymətləndirmə Yeni məktəbdaxili qiymətləndirmənin əsas mahiyyətini formativ qiymətləndirmə təşkil edir. Yeni və ənənəvi qiymətləndirmə arasında əsas fərq gündəlik rəqəmli qiymətlərin yazılmaması və şagirdin təlim fəaliyyətinin daim izlənməsidir. Bu izləmələr şagirdin təlim nəticələrinə nail olması və nəticədə summativ qiymətləndirmədə nailiyyət qazanmasına kömək məqsədilə aparılır. Formativ qiymətləndirmə sayəsində şagird gündəlik təlim fəaliyyəti ərzində rəqəmli qiymət almaq üçün deyil, yaxşı nəticə göstərmək üçün çalışır. Formativ qiymətləndirmə şagirdin qəbul edilmiş standartların reallaşmasına yönəlmiş irəliləmələrini və geriləmələrini izləmək, bu zaman qarşıya çıxan problemləri aradan qaldırmaq və təhsilalanı istiqamətləndirmək məqsədilə aparılır.

Summativ qiymətləndirmə Summativ qiymətləndirmə kiçik və böyük summativ qiymətləndirmədən ibarətdir. Kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə təlim prosesində müəyyən mərhələlərə (bəhs və ya bölmənin, yarımilin sonunda) yekun vurmaqla, müvafiq məzmun standartlarına uyğun qiymətləndirmə standartları əsasında hazırlanmış vasitələrlə şagirdin nailiyyət səviyyəsini ölçmək məqsədilə

30

aparılır. Summativ qiymətləndirmə məzmun standartlarının mənimsəmə səviyyəsinin etibarlı göstəricisidir. Summativ qiymətləndirmənin nəticələri keçirildiyi tarixdə sinif jurnalında qeyd olunur.

64. Qiymətləndirmə standartlarının komponentlərini və səviyyələrini şərh edin.

Qiymətləndirmə standartları 4 səviyyə üzrə qiymətləndirmə sxemləri şəklində hazırlanır: 1.Birinci səviyyə - aşağı 2.İkinci səviyyə - orta 3.Üçüncü səviyyə - yüksək 4.Dördüncü səviyyə - ən yüksək Qiymətləndirmə sxemləri xüsusi növ qiymətləndirmə şkalasıdır və iki əsas sualı əhatə edir: Mən nəyi qiymətləndirməliyəm (obyekt, məzmun, aspektlər, tərəflər, xüsusiyyətlər)? Aşağı, orta və yuxarı nailiyyət səviyyələrinin xüsusiyyətlərini necə müəyyənləşdirmək olar?

1-ci səviyyə ən aşağı, 4-cü səviyyə isə ən yüksək səviyyəni əks etdirir. 1-ci səviyyə və 2-ci səviyyə əksər şagirdlər, 3-cü səviyyə və xüsusilə 4-cü səviyyə isə daha istedadlı şagirdlər üçün nəzərdə tutulur.

65. Bərabər təhsil imkanları baxımından təlimin təşkilinə verilən tələblərin hüquqi təminatını (Konstitusiya və Təhsil Qanunu baxımından) şərh edin.

"TƏHSİL HAQQINDA" AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU“Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2009-cu il 19 iyun tarixli 833-IIIQ nömrəli Qanunu

Maddə 5. Təhsil hüququna dövlət təminatı 5.1. Dövlət hər bir vətəndaşın təhsil alması üçün müvafiq şəraitin yaradılmasına təminat verir və təhsilin hər hansı pilləsindən, səviyyəsindən və fоrmasından məhrum edilməsinə yоl vermir.

31

5.2. Dövlət cinsindən, irqindən, dilindən, dinindən, siyasi əqidəsindən, milliyyətindən, sosial vəziyyətindən, mənşəyindən, sağlamlıq imkanlarından asılı оlmayaraq, hər bir vətəndaşa təhsil almaq imkanı yaradılmasına və ayrı-seçkiliyə yоl verilməməsinə təminat verir.5.3. Dövlət mülkiyyət formasından asılı оlmayaraq, bütün təhsil müəssisələrinə işə qəbulda, vəzifələrə təyin оlunmada və ya seçilmədə, əməyin stimullaşdırılmasında, təhsil müəssisələrinə qəbul olunmada, təhsilalanların təqaüdlə təmin edilməsində, iхtisasların seçilməsində, biliyin qiymətləndirilməsində, məzunların işlə təmin edilməsində, təhsilin növbəti pillədə davam etdirilməsində, iхtisasın artırılmasında və təhsil sahəsində digər məsələlərdə kişilər və qadınlar üçün bərabər imkanlar yaradılmasını təmin edir.5.4. Dövlət hər bir vətəndaşın icbari ümumi оrta təhsil almaq hüququnu təmin edir. Dövlət təhsil müəssisələrində hər bir təhsilalan pulsuz ümumi təhsil almaq hüququna malikdir. Dövlət оrta iхtisas təhsilində və ali təhsilin hər bir səviyyəsində qanunvericiliyə uyğun оlaraq təhsilalanların yalnız bir dəfə pulsuz təhsil almaq hüququnu təmin edir.5.5. Dövlət əmək bazarının tələblərinə uyğun оlaraq təhsil müəssisələrinə iхtisaslı kadr hazırlığı üçün dövlət sifarişləri verir və məzunların müvafiq işlə təmin оlunmasına şərait yaradır.5.6. Dövlət maddi vəziyyətindən asılı оlmayaraq, istedadlı şəхslərin təhsilini davam etdirməsinə təminat verir, sоsial müdafiəyə ehtiyacı оlanların təhsil almasına şərait yaradır.5.7. Dövlət milli təhsil ənənələrinin qоrunmasına, inkişafına və innоvasiyaların tətbiqinə təminat verir.5.8. Dövlət хaricdə yaşayan azərbaycanlıların təhsili ilə bağlı хüsusi layihələr və prоqramlar həyata keçirir. KonstitusiyaMaddə 42. Təhsil hüququ I. Hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır. II. Dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir. III. Təhsil sisteminə dövlət tərəfindən nəzarət edilir.IV. Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir. V. Dövlət minimum təhsil standartlarını müəyyən edir.

66. Fikrinizcə kurikulum hansı məsələləri əhatə etməlidir?Kurikulum təhsilin məzmunu, təşkili və qiymətləndirilməsi ilə bağlı bütün məsələləri özündə əks etdirir. Konseptual sənəd kimi onun məzmununda standartlar, zəruri minimum, təhsil alanların hazırlığına qoyulan tələblər, texnologiya və qiymətləndirmə məsələləri əhatə edilir.Kurikulumda əsas diqqət ona yönəlməlidir ki, şagirdlər  ictimai fənlər, tətbiqi elmlər və peşə texnologiyaları üzrə problemlərin həll edərkən uğurlu üsul və vasitələr  seçə bilsinlər.

67. İctimai, iqtisadi və siyasi proseslər gedişində fərdin eytiyaclarını cəmiyyətin eytiyacları ilə müqayisəli təhlil edin.Azərbaycanın tarixində artıq tələbyönümlü bir təhsil sistemi formalaşır. Cəmiyyətimizin ehtiyac və tələbatlarına uyğun belə bir təhsil sisteminin qurulmasında demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, inteqrasiya, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, humanitarlaşdırma mühüm pedaqoji prinsiplər kimi nəzərə alınır. Şəxsiyyətin maraq və ehtiyaclarını, arzu və istəklərini əsas götürməklə təhsil alanların mənafeyinə xidmət göstərmək ön plana çəkilir. Beləliklə, təhsilin bütün sahələrində dönməz xarakterə malik, ardıcıl və sistemli işlərə rəvac verilir. O cümlədən kurikulum islahatları elmi əsasda məqsədyönlü, planlı şəkildə aparılır.

68. Standartların dərslikdə reallaşmasını ardıcıllıqla göstərin.

32

"Standartların dərsliklərdə reallaşdırılması" sxemindən göründüyü kimi, dərslikdəki tədris vahidləri, eləcə də paraqraflar bilavasitə təlim standartlarının reallaşdırılmasına yönəldilir. Ona görə də, ilk növbədə, həmin standartlar öyrənilməli, tələblər konkret olaraq müəyyənləşdirilməlidir. Bu zaman minimum biliklərin formalaşdırılması, zəruri bacarıqların mənimsənilməsi diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

69. Məzmun standartlarının komponentləri üzrə təsnifatını şərh edin.

33

70. İdrak bacarıqları və təfəkkürün inkişaf mərhələlərini şərh edin. İdrakı- fəaliyyət intellektual bacarıq və vərdişlərin inkişafına yönəlib. Hərəki fəaliyyətdən çox mücərrəd formada ortaya çıxır və nəticənin əqli cəhətdən əldə edilməsinə və əsaslandırılmasına gətirib çıxardır. (tanımaq, izah etmək, nümunə göstərmək, istifadə etmək, təhlil etmək, müqayisə etmək, dəyərləndirmək).

Bilik – yadda saxlamanı,yada salmanı və tanımanı vurğulayan kateqoriyadır.Anlama – informasiyaları daha aydın şəkildə dərk etmək mərhələsidir.Tətbiq – adından göründüyü kimi problemin həllinə nail olmaq üçün informasiyanı istifadə edir.Təhlil – prosesin dərinliyini anlamadan fərqləndirməyə kömək edir. Təhlil əlaqələri başa düşməkdir.Sintez – yeni mahiyyət yaratmaq üçün elementlərin yaradıcı(kreativ) şəkildə əlaqələnməsinə səbəb olur.Dəyərləndirmə - .mübahisəli mövzularda qərar qəbul etməyi və bu qərarı faktlarla əsaslandırmağı tələb edir.

71. Psixomotor bacarıqları-fiziki inkişafın mərhələlərini şərh edin.

34

Hiss etmək-Bu səviyyədə hiss orqanlarının təsiri ilə icraçı fiziki hərəkətlərə istiqamətləndirilir. Hərəkətlərdən məqəsədəuyğun olanını seçmək və onu icra etmək üçün əvvəlcə hiss üzvləri vasitəsi ilə icraya maraq oyadılır.Hazır olmaq-Hər hansı hərəkətin icrasına hazırlıqdır. Bu səviyyə həm idraki, həm emosionaı, həm də fiziki hazırlığı əhatə edir.Təlqin etmək-Mürəkkəb bacarıqların öyrənilməsinin ilkin mərhələsidir. Bu səviyyədə müəllimin nümayiş etdirdiyi hərəkətlər öyrənən tərəfindən təkrar edilir. Hərəkətin təkrar icrası üçün müxtəlif yollardan uyğun olanını seçir.Mexanizm-Hərəkətlərin icrası vərdiş halına keçir və icraçı yerinə yetirdiyi hərəkətləri daha çox özünəinamlı nümayiş etdirdiyi.Mükəmməl icra-Mürəkkəb hərəkətlər məharətlə icra edilir. Məharətli icra zamanı hərəkətlər cəld, sərbəst, dəqiq yerinə yetirilir və bu zaman az enerji sərf edilir.Uyğuunlaşma-Bu səviyyədə icraçı hərəkətləri xüsusi tələblərə uyğunlaşdırmaq və ya problemi həll etmək üçün dəyişir.Yaradıcılıq-Xüsusi situasiyalara uyğunlaşmaq və ya problemin həllinə nail olmaq üçün yeni hərəkətlər yaradılır.

72. Müasir tələblər baxımından təlim mühitinin yaradılmasını (təhsil mühiti ilə təlim mühitinin oxşar və fərqli cəhətlərini) şərh edin. Təhsil mühiti həyatın özü olmalıdır. Burada şagirdlər həyata hazırlanmamalı, həyatın içində öyrənməlidirlər.Təlim mühiti Məktəb şagirdlərin qruplarda düşünməsini təmin edir ki, bu da yarışmanı deyil, əməkdaşlığı həyata keçirir.(Təlim mühitini formalaşdıran əsas cəhətlər aşağıdakılardır:a) Dövlətin təhsil siyasəti;b) Yerli dövlət qurumlarının, bələdiyyələrin və ictimaiyyətin təhsilə münasibəti;c) Məktəb pedaqoji kollektivinin təhsilə münasibəti;ç) Valideyn komitələrinin, Valideyn Məktəb Assosiasiyalarının fəaliyyəti;ə) Uşaq bağçalarında uşaqların məktəbə hazırlanması;d) Məktəb rəhbərliyinin fəaliyyəti.)(Təhsilin keyfiyyəti səmərəli təhsil və təlim mühitinin yaradılması işindən xeyli asılıdır. Təhsil mühiti təlim mühiti ilə müqayisədə ümumi, mücərrəd, geniş, əhatəli olmaqla öyrənəni azad inkişaf etməyə, yaradıcı fərd olmağa həvəsləndirməli, həyatın özü olmalı, öyrənənlər həyatın içində olmalıdır. Təlim mühiti elə olmalıdır ki, şagirdlər məktəbdə həyat həqiqətlərini tapa bilmək üçün müstəqil düşünsün, qrup halında, kollektiv şəkildə əməkdaşlıq edə bilsin, qarşılıqlı hörmət və ünsiyyət şəraitində irəli sürülmüş problemləri (qoyulmuş sualları) həll edə bilsinlər. Düzgün təhsil və təlim mühiti şəraitində məktəb bütün diqqətini şagirdlərin hərtərəfli inkişafına, onların maraq və ehtiyaclarının təmin olunmasına istiqamətləndirməlidir. Belə olduqda, təhsilin məqsədi şagirdlərə biliklərin yalnız nəzəri cəhətdən deyil, praktikaya əsaslanmaqla, inkişafetdirici xarakterdə verilməsini təmin edə bilər.)

73. Təlimdə inteqrativlik və onun mahiyyəti.

35

 İnteqrativlik şagirdlərə ətraf aləmin dərk edilməsinə yaradıcı idraki münasibət bəsləyən subyektlər kimi yanaşılmasına imkan yaradır. Bu o zaman mümkün olur ki, təhsil pillələrində öyrənilən fənlər və onların  əhatə etdiyi mövzular ayrı-ayrı deyil, əlaqəli, inteqrativ şəkildə tədris olunur. Digər bir tərəfdən  inteqrativ kurikulum şagirdlərin dərsliklərə verilən materiallara yaradıcı yanaşmasına kömək edir.İnteqrativ təlim mühüm pedaqoji problem kimi müasir dünyagörüşlü ,fəal,yaradıcı,problemlərin həlli və müstəqil qərarlar qəbul etmək üçün zəruri təhsil səviyyəsinə və bacarıqlarına malik şəxsiyyət formalaşdırılması vəzifəsinin ön plana çıxdığı hazır ki dövrdə xüsusi aktuallıq kəsb edir.Bu problemin tədqiqi və həlli təkcə fənnlərin tədrisinin elmi,nəzəri əsaslarının inkişafı üçün deyil ,müəllimlərin praktik fəaliyyətləri üçün də əhəmiyyət kəsb edir.İnteqrativ təlim aşağıdakı səciyyəvi xüsusiyyətlərə malikdir:-təlimin fəal cəlbedici və ıyləncəli olması;-çoxlu hissələrə bölünməməsi;-məzmunun sadə,əhatəli,anlaşıqlı olması;-fənnlərinin sayının çox olmaması;-eyni konsepsiyanın iki müxtəlif fənndə öyrənilməsi;-təlimin müxtəlif mərhələlərinin əlaqələndirilməsi.Müasir dərsdə inteqrativlik-müasir üsullar fənnlərarası əlaqənin təşkilinə , bir neçə ixtisas müəlliminin bir mövzunu birlikdə tədris etməsinə imkan yaradır.

74. Prosedural bilik və onun mahiyyətini izah edin. Prosedural bilik-fəaliyyətin icrasına dair prosedur qaydaları əhatə edən bilikdir.Prosedurel bilik tesvir olunmush biliyin nece istifade edilmesi ile bagli bilikdir. "Necur edilmeli?" ya da "Necur reallashdirilmali?" sualina cavab verir. Bu, qramatikal ya da prosedurel “rule-based” sistemler sheklinde ifade olunur. Bunlar, daha chox qarshilashdigimiz IF-THEN strukturudur.

75. “Akvarium” üsulunun məqsədini və mahiyyətini izah edin. Müəyyən olunmuş mövzu üzrə birinci qrup diskussiya aparır.15-20 dəqiqədən sonra diskussiya dayandırılır, “xarici dairənin” iştirakçıları diskussiyanın gedişini qiymətləndirir və qruplar yerini dəyişərək bu və ya digər problemin müzakirəsini davam etdirirlər. “Akvarium” un keçirilməsinin 2-ci variantı: “Daxili dairənin” iştirakçıları müəllimin təklif etdiyi problemi müzakirə edir və birinci variantdan fərqli olaraq iştirakçılar bu zaman yalnız problemin “lehinə” olan dəlilləri söyləyirlər. Digər qrupun üzvləri xarici dairədə stullarda əyləşirlər,dəlilləri dinləyir, yazıya alır, təhlil edir, öz əks dəlillərini hazırlayırlar.15-20 dəqiqədən sonra diskussiya dayandırılır, xarici və daxili dairədən olan şagirdlər öz yerlərini dəyişirlər. Onlar əvvəlki iştirakçıların dəlillərini təkzib etmək üçün diskussiya aparırlar. Burada qrupların vahid fikrə gəlməsi önəmli deyil.

76. “Anlayışların çıxarılması” üsulunu izah edin.Bu üsul oyun- tapmaca formasında keçirilir və şagirdlərdə yüksək fəallıq yaradır.Müəllim lövhədə dairəvi kart asır, onun arxasında şagirdlərdən tələb olunan anlayışı yazır. Kartın yazı olmayan tərəfini şagirdlərə göstərir və gizlədilmiş anlayışların xüsusiyyətlərinə aid 2 və ya 3 yönəldici söz sadalayır və ya yazır. Şagirdlər həmin xüsusiyyətlərə uyğun olaraq gizlədilmiş anlayışı tapırlar. Əgər şagirdlər anlayışı tapmaqda çətinlik çəksələr, müəllim əlavə olaraq yeni xüsusiyyətlər sadalayır. Şagirdlər öz fərziyyələrini dedikdən sonra müəllim bu tapmacananın tapilib-tapilmamsını hamıya çatdırır və kartoçkalarda yazılan sözləri açıqlayır.

77. “Auksion” üsulu və onun mahiyyətini izah edin. Müəllim öyrənilən məsələni müəyyən edərək şagirdləri auksionun keçirilmə qaydaları haqqında təlimatlandırır. Öyrənilən əşya və ya hadısənin xüsusiyyətləri ardıcıl şəkildə adlandırılır. Hamı növbə ilə əşya və ya hadisə haqqında fikir söyləyir: hər bir fikirdən sonra

36

müəllim sayır. “Bir, iki”. Bu zaman başqa iştirakçı tez təklif verə bilər. Sonuncu təklif verən qalib sayılır .Fikirlər bir-birini təkrarlamamalıdır. Bunun üçün hamı bir-birini dinləyir.

78. Təhsil fəlsəfəniz haqqında qısa məlumat verin. Məncə təhsil inkişafı təmin etmək üçün lazımdır. Müəllim şagirdləri istiqamətləndirməli və onlara məsləhətlər verməlidir. Şagirdin təlimi rəhbərliyin və ya dərsliklərin müəyyən etdiyi fənn biliklərinə deyil, öyrənənlərin maraqlarına əsaslanmalıdır. Diqqət mərkəzində öyrənən olmalıdır. Onlar ideyaları fəal təcrübə yolu ilə sınaqdan çıxarmalıdırlar. Yəni fəal təlim metodlarından istifadə edilməlidir. Bu fəlsəfə proqressivizmlə uyğun gəlir.

79. Təlim prosesinin iştirakçısı kimi valideynlərin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyətlərini şərh edin.

Maddə 34. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin hüquq və vəzifələri 34.1. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin təhsil sahəsində hüquqları aşağıdakılardır:34.1.1. yetkinlik yaşına çatmayan övladları (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxslər) üçün təlim-tərbiyə müəssisəsini seçmək;34.1.2. təhsil prоsesinin təşkili, tədrisin keyfiyyəti, övladlarının (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxslərin) dərsə davamiyyəti, təhsilə marağı və davranışı haqqında məlumat almaq;34.1.3. təhsilalanların hüquqlarını müdafiə etmək, təhsil müəssisəsinin idarə olunmasında iştirak etmək;34.1.4. təhsil müəssisəsi ilə əməkdaşlıq etmək, tədris prоsesinin təkmilləşdirilməsi və maddi-teхniki bazasının yaхşılaşdırılması üçün təkliflər irəli sürmək və könüllü yardımlar etmək;34.1.5. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.34.2. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin təhsil sahəsində vəzifələri aşağıdakılardır:34.2.1. övladlarının (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxslərin) erkən yaşlarından fiziki, əxlaqi və intellektual inkişafına şərait yaratmaq, оnların icbari ümumi оrta təhsil almasının təmin оlunması və mənəvi yetkinliyi üçün məsuliyyət daşımaq;34.2.2. övladlarını (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxsləri) humanistlik, vətənpərvərlik, azərbaycançılıq, əməksevərlik, öz dilinə, ədəbiyyatına və tariхinə, milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərə hörmət ruhunda tərbiyə etmək;34.2.3. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək. 

80. Təhsilin ehtiyaclarının müəyyən edilməsində istifadə edilən üsulları göstərin.

81. Təhsil Qanununda müasir məktəbin qarşısında qoyulan vəzifələrini göstərin və təhsil fəlsəfəsi baxımından şərh edin. Proqressivizim görə-Məktəbdə azadlıq və demokratiya təcrübədən keçirilməli və həyatı yaxşılaşdırmaq olar.Perennializimə görə-Məktəb əbədi inamları tədris etməklə səbəbləri axtarıb tapmaq üçün mövcutdur. Müəllim izah edir, şagird passiv qəbul edir. Həqiqət əbədidir. Məktəbdə baş verən dəyişikliklər səthidir. Təhsilin məqsədi şagirdi sivilizasiyanın böyük ideyaları haqqında məlumatla təmin edir. İdeyalar istənilən dövrdə problemlərin həlli üçün böyük potensiala malikdir.Essensializmə görə- Məktəbin tədris edəcəyi standartların intellektual və mənəvi baxımdan xüsusiyyəti göstərilir. Məktəb siyasət hazırlamamalı və siyasətə təsir göstərməməlidir. Şagirdə gərgin işləmək, idarəçilik və nizam-intizama riayət etmək öyrədilməlidir. Müəllim şagirdə yoldaşı ilə münasibətdə səbirli olmağa köməklik etməlidir.Eksistensializmə görə- Məktəb şagirdə özünü tanımağa, cəmiyətdə öz yürini müəyyən etməyə kömək edir. Məktəb etikanı, incəsənəti, fəlsəfəni şərh etməyi təmin etməlidir. Müəllim-

37

şagird münasibəti şagirdə fərdi təlimdə köməklik etməkdən ibarətdir. Məktəb mühitindəki dəyişiklik təbii və mühüm hadisə kimi qəbul edilməlidir. Məktəbdənkənar və fərdi şəkildə müəyyən edilmiş kurikulum istifadə edilə bilər.

82. “Beyin həmləsi” üsulunun mahiyyətini şərh edin. Bu üsul əqli hücum da adlandırılır. Şagirdlərdə yeni mövzuya maraq oyatmaq, habelə onların nəyi yaxşı (və ya pis) bildiklərini aydınlaşdırmaq məqsədilə bu üsuldan istifadə olunur. Hazırlanmış sual lövhədə yazılır, yaxud şifahi şəkildə şagirdlərin diqqətinə çatdırılır. Şagirdlər suallara əsasən fikirlərini bildirirlər.Bütün ideyalar şərhsiz və müzakirəsiz yazıya alınır. Yalnız bundan sonra söylənilmiş ideyaların müzakirəsi, şərhi və təsnifatı başlayır. Aparıcı ideyalar yekunlaşdırılır, şagirdlər söylənmiş fikirləri təhlil edir, qiymətləndirir.

83. Müəllimin təhsil fəlsəfəsinin təlimin təşkilindəki rolunu şərh edin. Təhsilin xüsusiyyəti, əhəmiyyəti, məqsədi, vəzifələri, şagirdin iştirakı baxımından təlimin təşkili, müəllimin məqsədi (bilikləri çatdırmaq, müstəqil öyrənənlər yetişdirmək, mənəvi və siyasi dəyərlər aşılamaq), təhsil konsepsiyalarının xüsusiyyəti, təhsilin idarə edilməsinin qanunauyğunluqları və s. amillər təhsilin fəlsəfəsini təşkil edir. Hər bir müəllim (öyrədən) özünün təhsil fəlsəfəsini yaratmalıdır.Müəllim böyüklər dünyası ilə uşaqlar aləmi arasında əlaqələndirici rolu oynayır Müəllim, istiqamətləndirici, dəstəkləyicidir. Müəllim şagirdləri istiqamətləndirir və onlara məsləhətlər verir. Şagirdin təlimi rəhbərliyin və ya dərsliklərin müəyyən etdiyi fənn biliklərinə deyil, öyrənənlərin maraqlarına əsaslanır Müəllim yalnız hazır bilikləri verməklə kifayətlənməməli, təlim prosesinin mərkəzində durmamalı, şagirdlərin şəxsiyyət kimi inkişafına şərait yaratmalı, onlarla əməkdaşlığa, qarşılıqlı hörmət və anlaşmaya üstünlük verməli, şagirdləri fəallaşdırmalı, təlimi onun maraq və tələbatına uyğun qurmalı, özü məsləhətçi və istiqamətverən rolunda olmalı, şagirdlərin şəxsiyyətinə hörmət etməli, tədris fəaliyyətində humanizm prinsiplərinə əsaslanmalı, "subyekt-subyekt" münasibətlərini rəhbər tutmalıdır. Müəllim yüksək təşkilatçılıq keyfiyyətlərinə, milli zəminə və ümumbəşəri dəyərlərə malik olmalı və bunları öyrənənlərə də aşılamalıdır.

84. “Ümumi təhsilin Konsepsiyasında (Milli Kurikulumda) təhsilin məzmunu fəlsəfi yanaşmalar baxımından şərh edin.

85. Təlimin təşkilində İKT-dən (İnformasiya və kommunikasiya texnologiyaları) istifadənin əhəmiyyətini şərh edin. nformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının geniş imkanları idraki fəaliyyətin hər üç mərhələsində şagirdlər üçün problemin həll edilməsini daha da asanlaşdırır və şagird fəaliyyətini məhsuldar edir. Belə ki, şagird  İKT vasitəsi ilə   sinif otağından birbaşa məlumat mənbəyinə qoşularaq ən son informasiyaları əldə etmək imkanı qazanır. İKT-nin Microsoft Office  Microsoft Word, Microsoft Power Point, İnternet Explorer və digər proqramlarının imkanları adıçəkilən idraki fəaliyyətlərin təşkil edilməsində, məqsədəuyğun tapşırıqların yerinə yetirilməsində çox əhəmiyyətlidir. İdraki bacarıqların formalaşmasının İKT vasitəsi ilə  təşkili üç mərhələ baxımından  araşdırılmışdır: (a) induktiv, (b) deduktiv və (c) məntiqi  

Ümumiyyətlə multimedia səs,şəkil,mətn,animasiya,video kimi 2 və daha artıq medianın birləşməsidir.Multimedia kompüter təchizatı vasitəsilə qarşılıqlı şəkildə idarə edilir,bu zaman istifadəçi tərəfindən prosesə daxil olma və ona nəzarət etmə imkanları yaranır.Fəal istifadəçi müəllim olan zaman:1)Əsasən Power Point proqram təminatından istifadə edir.2)Təlim məqsədinə uyğun şəkil,səs,video və digər materialların toplanıb yerləşdirilməsinə çox vaxt sərf edir.3)Geniş monitor sisteminə ehtiyac yaranır.Fəal istifadəçi şagird olan zaman:1)Foto-inşa tərtib etmək

38

2)Youtube və digər internet səhifələrindən əldə edilmiş videokadrlardan istifadə etməklə günün yeniliyini hazırlamaq3)Multimedianın imkanlarından istifadə etməklə hekayənin sujeti üzrə “film” hazırlamaq

86. “Karusel” üsulu və onun didaktik əhəmiyyətini izah edin. Dərsdən əvvəl iri ağ kağızlarda (vatman) mövzuya aid suallar yazılır. Müəllim qruplara müxtəlif sual yazılmış bir kağız verir. Qrup üzvləri sualı oxuyur və bir cavab yazır. Kağızlar saat əqrəbi istiqamətində müəllimin köməkliyi ilə qruplara ötürülür. “Karusel” kimi kağızlar bütün digər qruplardan keçərək axırda öz qrupuna qayıdır. Müəllim bu kağızları yazı lövhəsinə yapışdırır və bütün sinif cavabları müzakirə edir.

87. “Klastr-şaxələndirmə” üsulu və onun didaktik əhəmiyyətini izah edin.Müəllim tərəfndən lövhədə və ya iş vərəqlərində dairə çəkilir və onun mərkəzində yazılmış anlayış ilə bağlı söz və ya ifadələr söyləmək şagirdlərə tapşırılır. Mərkəzdə yazılmış anlayışdan başlayaraq hər növbəti söz onunla əlaqəli sözlər xətlərlə birləşdirilir. Vaxt bitənə qədər mümkün qədər çox fikir yazmaq və onları əlaqələndirmək tövsiyə olunur.Vaxt bitəndən sonra alınan klaster müzakirə edilir və ümumiləşdirmə aparılır.

88. Müxtəlif təhsil fəlsəfi cərəyanları baxımından təhsilin əhəmiyyətini izah edin.

Proqressivizm Proqressivizm tərəfdarları hesab edirlər ki, təhsil  məzmuna böyük əhəmiyyət verməlidir.  Eləcə də diqqət mərkəzində daha çox uşaq olmalıdır. Bu təhsil fəlsəfəsinin tərəfdarları  hesab edirlər ki, şagirdlər  ideyaları fəal təcrübə yolu ilə sınaqdan çıxarmalıdırlar. Təcrübə zamanı yaranan suallara cavab axtaran zaman təlim daha çox əhəmiyyət kəsb edir.  Bu passiv olmayan, fəal təlimdir. Öyrənən özünün fərdi təcrübəsində  fiziki və mədəni kontekstdən  məna çıxarır və problemi həll edir. Yaradıcı müəllimlər şagirdlər üçün elə bir təcrübə mühiti yaradırlar ki, şagirdlər təcrübə keçə-keçə öyrənirlər. Kurikulumun  məzmununa  şagirdlərin maraq və sualları əsasında tərtib edilir. Elmi metoddan proqressivist pedaqoqlar istifadə edirlər ki, şagirdlər müəyyən məsələ və hadisələri sistematik və  qısa müddətə öyrənirlər.Əsas diqqət bu prosesin necə aparılması üzərində cəmləşir. Proqressiv təhsil fəlsəfəsi Amerikada 1920-ci ilin ortalarından başlayaraq, 1950-ci ilin ortalarına qədər yaradılmışdır. Con Dyu onun əsas tərəfdarlarından idi. Bu təhsil fəlsəfəsinin əsas prinsipi ondan ibarət idi ki, məktəblərdə azadlıq və demokratiyanı təcrübədən keçirməklə, vətəndaşların həyatlarını yaxşılaşdırmalıdır. Qərar verərkən fikirlərin paylaşması, şagird-müəllim münasibətlərinin planlaşdırılması, şagirdlərin seçdikləri mövzular bu fəlsəfi cərəyanın aspektlərini əhatə edir. Kitablar  səlahiyyətdən daha çox vasitələrdir.  Perennializm Adları çəkilən fəlsəfi baxışlardan  ən  konservativ, ənənəvi və yaxud sabit, dəyişməz fəlsəfə -perennializm fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfəni Təhsilin  klassik tərifindən əldə etmək çətindir. Perennializm tərəfdarları belə hesab edirlər ki, təhsil də insan təbiəti kimi dəyişilməzdir. İnsanların ən fərqləndirici xüsusiyyətləri  insanların  səbəblərdən nəticə çıxarmaq qabiliyyətləri kimi, təhsildə də inkişaf edən rasionallıq üzərində fikirlərini cəmləşdirirlər. Perennialistlərə görə, təhsil həyat üçün hazırlıq deməkdir və şagirdlərə strukturlu təhsil vasitəsilə dünyanın quruluşu öyrədilməlidir.Perennialistlərə görə,  real aləm səbəblər dünyasıdır. Bu cür inam və baxış bizə təhsil və bəzən də dini qanunlar vasitəsilə məlum olur.Xeyirxahlıq (İlahi) anlayışına rasionallığın özündə də rast gəlmək olar.Perennialistlər daha çox yüksək nizamlı təlim və davranışa nəzarət vasitəsilə öyrənilən fənn və nəzəriyyələrə meyl göstərirlər.Perrenialistlər üçün məktəb əsasən  əbədi inamları tədris etməklə səbəbləri axtarıb tapmaq üçün mövcuddur.Müəlim izah edir və deyir.Şagird isə passiv resipientdir (qəbul edəndir).Buna görə də həqiqət  əbədidir. Məktəb mühitində baş verən bütün dəyişikliklər səthidir.

39

Perrenialistlərə hesab edir ki,  təhsilin məqsədi şagirdləri sivilizasiyanın  böyük ideyaları haqqında məlumatla təmin etməkdən ibarətdir. Onlar hesab edilər ki, bu ideyalar istənilən dövrdə problemlərin həlli üçün böyük potensiala malikdir. Əsas diqqət  daimi ideyaları, sabit, əbədi olan həqiqətləri axtarmaq, daima müəyyən  və mühüm səviyyədə  olan təbii və bəşəri  dünyalar kimi tədris etməyə istiqamətlənməlidir. Bu dəyişilməz prinsipləri tədris etmək tənqidi xarakter daşıyır. Insanlar düşüncəli varlıqlar olduğundan, onların  şüurları inkişaf etdirilməlidir. Beləliklə, intelektin tərbiyələndirilməsi təhsildə ən yüksək prioritetlərdəndir.Tələbyönümlü kurikulum uzunmüddətli nizam-intizam daxilində şagirdin inkişafını məhdudlaşdırmaqla mədəni savadlılığa üstünlük verir. Bəşəriyyətin əldə etdiyi ən yüksək nəaliyyətlər-ədəbiyyat və incəsənət işləri, təbiət elmlərinin prinsipləri və ya qanunları vurğulanır. Bu təhsil fəlsəfəsinin tərəfdarları  1963-cü ildə  "Böyük Kitablar” proqramını işləyib hazırlayan Robert Maynard Huçin və sonradan  qərb  mədəniyyətinə dair 100 böyük kitaba əsaslanan  və kurikulumu hazırlayan  Mortimer Adler idi. Essensializm Essensialistlər hesab edirlər ki,  biliklər şagirdlərə sistemli və  nizamlı qaydada ötürülməlidir.  Bu konservativ yanaşmada əsasən, məktəbin tədris edəcəyi standartların  intelektual və mənəvi baxımından xüsusiyyətləri vurğulanır. Kurikulum əsas, habelə, akademik bilikləri və bacarıqları əhatə edir. Bu təhsil fəlsəfəsi müəyyən mənada perrenializmə yaxın olmasına baxmayaraq, essensialistlər də bu ideyanın tərəfdarıdırlar ki, kurikulum  dəyişdirilə bilər. Təhsil  praktik xarakter daşımalı və şagirdləri  cəmiyyətin  dəyərli üzvü olmağa hazırlanmalıdır. Təhsil eyni zamanda əsas diqqəti  faktlara və şagirdlərin oxu, yazı, danışıq, hesablama bacarıqlara yönəltməlidir. Məktəblər siyasət hazırlamamalı  və siyasətə təsir göstərməməlidirlər. Şagirdlərə gərgin işləmək, idarəçilik və nizam-intizama riayət etmək  öyrədilməlidir. Müəllimlər şagirdlərə yoldaşları ilə münasibətdə səbirli olmağa köməklik etməlidirlər. Bu cür yanaşma 1920 və 30-cu illərdə  üstünlük təşkil edən proqressivist  yanaşmaya müəyyən təsir göstərmişdir. Vilyam  Baqley,  1934-cü ildə jurnalda  formalaşdırdığı proqressiv yanaşmalarla məşğul olmağa başlamışdır. Essensializmin digər tərəfdarlarına misal olaraq, Ceyms D.Koerner (1959), H.G. Rikover (1959), Paul Koperman (1978) və Teodor Sizerin (1985) adlarını çəkmək olar.  EksistensializmEksistensialistərin dünya haqqında fikirləri  subyektiv xarakter daşıyır. Onlar düşünürlər ki, həqiqət xeyirxahlıqdır və nəyin doğru olduğunu yalnız insan özü müəyyən edir. Eksistensialistlər hesab edilər ki, dünya həqiqətdir, həqiqət isə insan məsələyə yanaşmasından asılıdır. Yəni hər insanın öz həqiqəti ola bilər. Onlar hesab edirlər ki,  xeyirxahlıq  azadlıqdan irəli gəlir. Eksistensialistər hesab edirlər ki, məktəb şagirdlərə   onların özlərinitanımağa və cəmiyyətdə öz yerlərini  müəyyən etməyə köməklik  göstərilən bir yerdir. Məktəbdə tədris olunan fənlər  incəsənətin, etikanın, fəlsəfənin şərhlərini təmin etməlidir.  Müəllim-şagird münasibətləri əsasən şagirdlərə fərdi təlim yollarında köməklik göstərməkdən ibarət olmalıdır. Məktəb mühitində baş verən dəyişiklik həm təbii, həm də mühüm  hadisə kimi qəbul edilməlidir. Məktəbdən kənar  və fərdi şəkildə müəyyən edilmiş kurikulumun istifadə edilməsi mümkündür. 

89. Müasir müəllimə verilən tələbləri izah edin və əhəmiyyətini izah edin.Müəllim xüsusi peşə və ictima funksiyaları onun şəxsiyyətinə əxlaqi simasına yüksək tələblər veriri. Müəllimə verilən tələblər pedaqoji fəaliyyətin mevəffəqiyətini müəyyən edən peşə keyfiyyətlərinin imperativ (qeyri-şərtsiz) sistemidir.Hər şeydən əvvəl nəzərə almaq lazımdır ki, praktik pedaqoji fəaliyyətin ancaq yarısı rasional texnologiya üzərində qurulmuşdur. Ona görə də meəllimə verilən başlıca tələb onun pedaqoji qabiliyyətlərə malik olmasıdır. Pedaqoji qabiliyyətlər müəllimin şəxsi keyfittətləridir. Onlar uşaqlarla işləməyə meyldə, uşaqlaram məhəbbətdə, onlarla ensiyyətdən həzz almaqda özünü göstərir. Pedaqoji qabiliyyətlər yeddi qrupa ayrılır :

40

1.Təşkilatçılıq qabiliyyətləri. Bu qabiliyyət müəllimin uşaqları birləşdirmək, onları məşğul etmək, vəzifələri bölüşdürmək, işi planlaşdırmaq, görülən işə yekun vurmaqvə s. Bacarığında özünü göstərir.2. Didaktik qabiliyyətlər. Buraya tədris materialını, əyani vasitələri, avadanlıqlığı seçmək və hazırlamaq, tədris materialını başa düşülən şəkildə, aydın, ifadəli, inandırıcı və ardıcıl nəql etmək, idrakı maraqların və mənəvi tələbatların inkişafını stimullaşdırmaq, tədris-idrak fəallığını yüksəltmək və s. Konkret bacarıqlar daxildir.3. Perspektiv qabiliyyətlər. Bu, şagirdlərin daxili aləmini görmək bacarığında, onların emosional vəziyyətini obyektiv qiymətləndirməkdə, psixikanın xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqda özünü göstərir.4. Kommunikativ qabiliyyətlər. Bu qabiliyyətlər müəllimin şagirdlər, onların valideynləri, həmkarları, tədris müəssisəsinin rəhbərliyi ilə pedaqoji cəhətdən məqsədyönlü münasibət yarada bilməsində özünü göstərir.5. Suqqestiv (təlqinedici ) qabiliyyətlər. Bu, şagirdlərə emosional-iradi təsir göstərməkdən ibarətdir.6. Tədqiqatçılıq qabiliyyətlər. Bu, pedaqoji situasiyaları və prosesləri dərk etmək və obyektiv qiymətləndirmək bacarığında özünü göstərir.7. Elmi – idrakı qabiliyyətlər. Bu, seçdiyi sahə üzrə elmi bilikləri mənimsəmə qabiliyyətidir.

90. Təhsilin eytiyaclarını təmin edən hüquqi sənədlərə əsasən şagirdin hüquq və vəzifələrini şərh edin.

Maddə 32. Təhsilalanların hüquq və vəzifələri 32.1. Təhsilalanların hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, bu Qanuna və digər normativ hüquqi aktlara, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun müəyyən edilir.32.2. Bütün təhsil müəssisələrinin təhsilalanları və məzunları bərabər hüquqlara malikdirlər.32.3. Təhsilalanların hüquqları aşağıdakılardır:32.3.1. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada təhsil müəssisəsinə qəbul оlunmaq;32.3.2. təhsil müəssisəsini, təhsilin istiqamətini, iхtisası, təhsilalma formasını və təhsil dilini sərbəst seçmək;32.3.3. dövlət təhsil standartlarına uyğun keyfiyyətli təhsil almaq;32.3.4. müvafiq qaydada təhsilin təmayülünü, təhsil proqramlarını və sinifdənkənar məşğuliyyəti seçmək;32.3.5. ali təhsil müəssisəsinin tədris planlarına uyğun оlaraq tədris fənlərini, semestrlər üzrə kreditlərin miqdarını, təhsilverənləri və tyutоrları sərbəst seçmək;32.3.6. təhsil müəssisəsinin mövcud infrastrukturundan (tədris-istehsalat, elmi tədqiqat, informasiya, mədəni-məişət, idman, sağlamlıq mərkəzlərindən, kitabxanalardan və s.) istifadə etmək;32.3.7. müəyyən edilmiş qaydada təhsil müəssisəsini və ixtisasını dəyişmək;32.3.8. elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq;32.3.9. fasiləsiz təhsil almaq;32.3.10. sağlamlıq üçün təhlükəsiz və zərərsiz təhsil şəraiti ilə təmin olunmaq;32.3.11. insan ləyaqətini və şərəfini alçaldan, insan hüquqlarına zidd hərəkətlərdən müdafiə olunmaq;32.3.12. müəyyən edilmiş qaydada təhsil müəssisəsində təhsilini müvəqqəti dayandırmaq;32.3.13. müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən etdiyi qaydada biliyinin yenidən qiymətləndirilməsini tələb etmək;32.3.14. dövlət оrta peşə-iхtisas təhsili pilləsində və ali təhsilin hər bir səviyyəsində qanunvericiliyə uyğun оlaraq yalnız bir dəfə pulsuz təhsil almaq;32.3.15. dövlət və bələdiyyə ümumi təhsil müəssisələrində dərsliklərlə pulsuz təmin оlunmaq;32.3.16. təhsil prоsesinin təşkilində və idarə оlunmasında fəal iştirak etmək, öz fikir və mülahizələrini sərbəst ifadə etmək;

41

32.3.17. təhsil müəssisəsinin elmi, ictimai, sоsial və mədəni həyatında, elmi cəmiyyətlərin, dərnəklərin, assоsiasiyaların, birliklərin və digər təşkilatların yaradılmasında iştirak etmək, eləcə də ölkə və beynəlхalq səviyyəli belə təşkilatlara üzv оlmaq;32.3.18. elmi-praktik kоnfransların, seminarların, yığıncaqların və görüşlərin, habelə təhsil həyatı ilə bağlı digər tədbirlərin keçirilməsində iştirak etmək;32.3.19. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.32.4. Təhsil müəssisəsində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallar istisna оlmaqla, təhsilalanların təhsil prosesi ilə bağlı olmayan işlərə və tədbirlərə cəlb edilməsinə yol verilmir.32.5. Təhsilalanların vəzifələri aşağıdakılardır:32.5.1. dövlət təhsil standartlarına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək;32.5.2. pedaqoji işçilərin şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşmaq;32.5.3. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinin tələblərinə riayət etmək;32.5.4. dövlət, cəmiyyət, ailə və özü qarşısında məsuliyyətini dərk etmək;32.5.5. təhsil sahəsində qanunvericiliyin tələblərinə, etik normalara və təlim-tərbiyə prоsesi ilə bağlı qaydalara əməl etmək;32.5.6. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.

91. “Problemli vəziyyət” üsulunu və onun didaktik əhəmiyyətini şərh edin.Bu üsul tənqidi təfəkkürü, təhliletmə və ümumiləşdirmə vərdişlərini inkişaf etdirir. Müəllim əvvəlcədən problemi və müzakirə üçün sualları hazırlayır. Şagirdlər 4-5 nəfərlik qruplara bölünür. Problemli vəziyyət əks olunmuş iş vərəqləri uşaqlara paylanır. Hər qrup təklif edilən vəziyyətlərdən birini müzakirə edir və həlli yolunu göstərir. Qruplar öz işlərini bitirdikdən sonra sinifdə ümumi müzakirə aparılır.92. Layihələrin hazırlanması və onun təlim prosesindəki rolunu şərh edin.

93. Essensializm və Proqressivizm təhsil fəlsəfi cərəyanlarını müqayisə edin.Essensialistlər hesab edirlər ki, biliklər şagirdlərə sistemli və nizamlı qaydada ötürülməlidir. Bu təhsil fəlsəfəsi müəyyən mənada perrenializmə yaxın olmasına baxmayaraq, essensialistlər də bu ideyanın tərəfdarıdırlar ki, kurikulum dəyişdirilə bilər. Təhsil praktik xarakter daşımalı və şagirdləri cəmiyyətin dəyərli üzvü olmağa hazırlanmalıdır. Məktəblər siyasət hazırlamamalı və siyasətə təsir göstərməməlidirlər.. Müəllimlər şagirdlərə yoldaşları ilə münasibətdə səbirli olmağa köməklik etməlidirlər. Bu cür yanaşma 1920 və 30-cu illərdə üstünlük təşkil edən proqressivist yanaşmaya müəyyən təsir göstərmişdir.Proqressivizm tərəfdarları hesab edirlər ki, təhsil məzmuna böyük əhəmiyyət verməlidir. Eləcə də diqqət mərkəzində daha çox uşaq olmalıdır. Bu təhsil fəlsəfəsinin tərəfdarları hesab edirlər ki, şagirdlər ideyaları fəal təcrübə yolu ilə sınaqdan çıxarmalıdırlar. Təcrübə zamanı yaranan suallara cavab axtaran zaman təlim daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Bu passiv olmayan, fəal təlimdir.Yaradıcı müəllimlər şagirdlər üçün elə bir təcrübə mühiti yaradırlar ki, şagirdlər təcrübə keçə-keçə öyrənirlər.Elmi metoddan proqressivist pedaqoqlar istifadə edirlər ki, şagirdlər müəyyən məsələ və hadisələri sistematik və qısa müddətə öyrənirlər. Proqressiv təhsil fəlsəfəsi Amerikada 1920-ci ilin ortalarından başlayaraq, 1950-ci ilin ortalarına qədər yaradılmışdır. Con Dyu onun əsas tərəfdarlarından idi. Bu təhsil fəlsəfəsinin əsas prinsipi ondan ibarət idi ki, məktəblərdə azadlıq və demokratiyanı təcrübədən keçirməklə, vətəndaşların həyatlarını yaxşılaşdırmalıdır.

94. Təhsilin eytiyaclarını təmin edən hüquqi sənədlərə əsasən müəllimin hüquq və vəzifələrini şərh edin.

Maddə 33. Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri 33.1. Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, bu Qanun və digər normativ hüquqi aktlar, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıхdığı beynəlхalq müqavilələr, təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi və daхili intizam qaydaları, eləcə də işəgötürənlərlə təhsilverənlər arasında bağlanılan əmək müqavilələri ilə tənzimlənir.33.2. Təhsilverənlərin hüquqları aşağıdakılardır:

42

33.2.1. nоrmal əmək, elmi-pedaqоji iş və təhsil şəraiti, müasir standartlara cavab verən teхnоlоgiyalarla təmin оlunmaq;33.2.2. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinə uyğun оlaraq təhsil prоsesinin təşkilində və idarə оlunmasında fəal iştirak etmək;33.2.3. tədrisin fоrmasını, metоdlarını və vasitələrini sərbəst seçmək;33.2.4. şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılmasını tələb etmək;33.2.5. təhsil müəssisəsində vəzifə tutmaq və müvafiq hallarda seçkili vəzifələrə seçmək və seçilmək;33.2.6. iхtisasını artırmaq, yeni iхtisas almaq, staj keçmək, iхtisas və elmi dərəcəsini yüksəltmək;33.2.7. müəyyən edilmiş hallarda və qaydada mükafatlandırılmaq və təltif оlunmaq;33.2.8. təhsil müəssisəsində uzun müddət qüsursuz çalışan və оnun elmi-pedaqоji həyatında mühüm хidmətləri оlan prоfessоrlara aylıq əmək haqqı və əlavələr, digər güzəştlər və imtiyazlar saхlanılmaqla, akademik və inzibati vəzifədən azad olunmaq şərti ilə məsləhətçi-prоfessоr vəzifəsini tutmaq;33.2.9. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.33.3. Təhsilverənlərin vəzifələri aşağıdakılardır:33.3.1. təhsil sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək;33.3.2. təhsil proqramlarının mənimsənilməsini təmin etmək;33.3.3. təhsilalanlarda fəal vətəndaş mövqeyi formalaşdırmaq, onları vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə etmək, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlamaq;33.3.4. şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanlarda Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinə, Konstitusiyasına və qanunlarına, dövlət rəmzlərinə, Azərbaycan xalqının tarixinə, mədəniyyətinə, dilinə, adət və ənənələrinə, milli və ümumbəşəri dəyərlərə, cəmiyyətə, ətraf mühitə hörmət və qayğı hissləri aşılamaq;33.3.5. pedaqoji etika və əxlaq normalarına riayət etmək, müəllim nüfuzunu yüksək tutmaq, ziyalılıq nümunəsi göstərmək;33.3.6. təhsilalanların şərəf və ləyaqətinə hörmət etmək;33.3.7. uşaq və gəncləri fiziki və psixi zorakılığın bütün formalarından qorumaq, onları zərərli vərdişlərdən çəkindirmək;33.3.8. ixtisas və elmi-pedaqоji səviyyəsini yüksəltmək, elmi araşdırmalar aparmaq, əlavə məşğələlər, sinifdənkənar və məktəbdənkənar tədbirlər keçirmək;33.3.9. qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada attestasiyadan keçmək;33.3.10. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.

95. “Söz assosiasiyası”nın mahiyyətini izah edin.Bu üsuldan istifadə edilərkən öyrəniləcək mövzuya aid əsas söz (və ya söz birləşməsi) lövhəyə yazılır. Şagirdlər həmin söz ilə bağlı ilk xatırladıqları fikirləri söyləyir və həmin fikirlər müəllim tərəfindən lövhəyə yazılır.Mövzu ilə bağlı olan sözlər deyilən fikirlərin arasından seçilir və əlaqələndirilir, onlardan anlayış və yaxud ideya çıxarılır.Bu anlayış əsasında yeni materialın öyrənilməsinə başlanır. Bu üsul həm də şifahi formada tətbiq edilə bilər.

96. “Qərarlar ağacı” üsulunun mahiyyətini və onun didaktik əhəmiyyətini şərh edin. Bu üsul qərarların qəbul edilməsi zamanı alternativ yolları araşdırmaq və təhlil etmək məqsədi daşıyır. Müzakirə olunacaq problem müəllim tərəfindən izah edilir və onun həlli yollarının bir neçə variantı şagirdlərlə birlikdə müəyyənləşdirilir. 4-6 nəfərdən ibarət qruplarda şagirdlər problemin həlli yollarının üstünlüklərini və çatışmazlıqlarını təhlil edir, onları “+”, və ya “-” işarəsinin qarşısında müvafiq qaydada qeyd edirlər. Son nəticə cədvəlin qərar hissəsində yazılır və üstü örtülür. Bütün qrupların təqdimatından sonra müəllim əldə olunmuş nəticələri ümumiləşdirmək üçün müzakirə aparır.

97. “Ümumi təhil kurikulumunun əsasları” fənninin məqsəd və vəzifələrini şərh edin. Məqsədi:1)Həm nəzəri,həm də praktiki baxımdan peşəkar müəllimlərin hazırlanmasını təmin etmək

43

2)Təhsilə müasir yanaşmaların və yeni fənn kurikulumlarının uğurlu tətbiqinə nail olmaq3)Ümumi təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün lider,yaradıcı,tədqiqatçı pedaqoji kadrlar hazırlamaqVəzifəsi:Təlim prosesində şagird şəxsiyyətini ön plana çəkən,müəllim-şagird,məktəb-ailə münasibətlərini uğurla quran,fəaliyyətini təlimin təşkilinə verilən tələblər çərçivəsində təşkil edən şagird nailiyyətlərini qiymətləndirməyin üsul və vasitələrində müvəffəqiyyətlə istifadə edən,nəticələri təhlil edib müvafiq qərarlar qəbul edən lider,tədqiqatçı müəllimin təhsilini təşkil etməkdən ibarətdir.

98. “Təlim strategiyası” anlayışını və onun tərkib hissələrini izah edin. Təlim strategiyası - təhsil prosesində istifadə olunan forma, metod, üsul və vasitələrin məcmusudur.

Fənn üzrə təlimin təşkilinə verilən əsas tələblər • pedaqoji prosesin tamlığı - pedaqoji prosesdə təlim məqsədləri kompleks (inkişafetdirici, öyrədici, tərbiyəedici) həyata keçirilir, real nəticələrlə yekunlaşan müəllim və şagird fəaliyyətini əhatə edir; • təlimdə bərabər imkanların yaradılması - bütün şagirdlərə eyni təlim şəraiti yaradılır və pedaqoji proses onların potensial imkanları nəzərə alınmaqla tənzimlənir; • şagirdyönümlülük - şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır. Bütün tədris və təlim işi şagirdlərin maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, onların istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına yönəldilir; • inkişafyönümlülük - şagirdlərin idrak fəallığı izlənilir, nailiyyətləri təhlil edilir, bilik, baçarıq və vərdişlərinin inkişaf səviyyəsi tənzimlənir; • fəaliyyətin stimullaşdırılması - pedaqoji prosesin səmərəli və effektiv qurulması, şagirdlərin təlimə marağının artırılması üçün onların fəaliyyətindəki bütün irəliləyişlər qeyd olunur və dəyərləndirilir, nəticə etibarı ilə şagirdlərin daha uğurlu təlim nəticələrinə istiqamətləndirilməsi təmin olunur; • dəstəkləyici mühitin yaradılması - pedaqoji prosesin münasib maddi-texniki baza əsasında və sağlam mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilməsi keyfiyyətin və səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün əlverişli və təhlükəsiz təlim şəraiti yaradır. Təlim fəaliyyətinin planlaşdırılması

44

T ə l i m ü s u l l a r ı Kurikulumda müəyyənləşdirirlmiş standartlara uyğun bilik və bacarıqların formalaşdırılması üçün riyaziyyat təlimində ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı aşağıdakı interaktiv üsulların istifadəsi tövsiyə olunur: 1.beyin həmləsi (əqli hücum), 2.Bibö; 3.müzakirə; 4.Venn diaqramı; 5.Klaster; 6.Anlayışın çıxarılması 7.Suallar, 8.Problemli vəziyyət və s.

99. Təlim üsullarını (metodları) göstərin və hər birinin texnikalarını sadalayınKurikulumda müəyyənləşdirirlmiş standartlara uyğun bilik və bacarıqların formalaşdırılması üçün riyaziyyat təlimində ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı aşağıdakı interaktiv üsulların istifadəsi tövsiyə olunur: beyin həmləsi (əqli hücum), Bibö; müzakirə; Venn diaqramı; Klaster; Anlayışın çıxarılması Suallar, Problemli vəziyyət və s. Beyin həmləsi Bu üsul əqli hücum da adlandırılır. Şagirdlərdə yeni mövzuya maraq oyatmaq, habelə onların nəyi yaxşı (və ya pis) bildiklərini aydınlaşdırmaq məqsədilə bu üsuldan istifadə olunur. Hazırlanmış sual lövhədə yazılır, yaxud şifahi şəkildə şagirdlərin diqqətinə çatdırılır. Şagirdlər suallara əsasən fikirlərini bildirirlər.Bütün ideyalar şərhsiz və müzakirəsiz yazıya alınır. Yalnız bundan sonra söylənilmiş ideyaların müzakirəsi, şərhi və təsnifatı başlayır. Aparıcı ideyalar yekunlaşdırılır, şagirdlər söylənmiş fikirləri təhlil edir, qiymətləndirir.Klaster (şaxələndirmə) Müəllim tərəfndən lövhədə və ya iş vərəqlərində dairə çəkilir və onun mərkəzində yazılmış anlayış ilə bağlı söz və ya ifadələr söyləmək şagirdlərə tapşırılır. Mərkəzdə yazılmış anlayışdan başlayaraq hər növbəti söz onunla əlaqəli sözlər xətlərlə birləşdirilir. Vaxt bitənə qədər mümkün qədər çox fikir yazmaq və onları əlaqələndirmək tövsiyə olunur.Vaxt bitəndən sonra alınan klaster müzakirə edilir və ümumiləşdirmə aparılır. Suallar Suallar dərs prosesində tədqiqatların səmərəli qurulmasını stimullaşdırır. Şagirdlərin idrak fəallığının artırılmasında böyük rol oynayır. Sualların sayının 4-5 arasında olması məqsədəuyğundur. Sualların qoyuluşu tənqidi təfəkkürün inkişafına doğru yönəldilməli, məntiqi ardıcıllıq gözlənilməli, məzmunlu və mövzu ilə bilavasitə əlaqəli olmalıdır. BİBÖ – Bilirəm/İstəyirəm bilim/Öyrəndim BİBÖ aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır: • Problem müəllim tərəfindən elan edilir. • Müəllim lövhədə 3 sütundan ibarət cədvəl qurur və aşağıdakı bölmələri qeyd edir: – Bilirəm/İstəyirəm bilim/Öyrəndim • Şagirdlər problemlə bağlı bildiklərini söyləyir və cavablar birinci sütunda qeyd olunur. • Həmin məsələ ilə bağlı bilmək istədikləri isə ikinci sütuna yazılır. • Dərsin sonunda bir daha həmin cədvələ diqqət yetirilir və mövzu ilə bağlı öyrəndikləri üçüncü sütunda qeyd edilir. Problemli vəziyyət Bu üsul tənqidi təfəkkürü, təhliletmə və ümumiləşdirmə vərdişlərini inkişaf etdirir. Müəllim əvvəlcədən problemi və müzakirə üçün sualları hazırlayır. Şagirdlər 4-5 nəfərlik qruplara bölünür. Problemli vəziyyət əks olunmuş iş vərəqləri uşaqlara paylanır. Hər qrup təklif edilən vəziyyətlərdən birini müzakirə edir və həlli yolunu göstərir. Qruplar öz işlərini bitirdikdən sonra sinifdə ümumi müzakirə aparılır.

45

Venn diaqramı Əşya və ya hadisələri müqayisə etmək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək üçün bu üsuldan istifadə olunur. Venn diaqramından istifadə prosesi aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır. –Müqayisə olunacaq əşya və hadisələr müəyyənləşdirilir –Kəsişən dairələr çəkilir (ortada yazmaq üçün yer saxlanır) –I və III dairədə müqayisə olunacaq obyektlər qeyd olunur –Şagirdlər təlimatlandırılır (təlimatda nəyin müqayisə olunacağı və dairələrdə oxşar və fərqli cəhətlərin necə qeyd olunacağı barədə danışılır). –Müqayisə olunan obyektlər təsvir edilir: (fərqli cəhətlər sağ və sol tərəfdə, oxşar cəhətlər kəsişmə dairəsində qeyd olunur). –Müqayisə nəticəsində fikirlər ümumiləşdirilir. Bu üsul oyun- tapmaca formasında keçirilir və şagirdlərdə yüksək fəallıq yaradır.Müəllim lövhədə dairəvi kart asır, onun arxasında şagirdlərdən tələb olunan anlayışı yazır. Kartın yazı olmayan tərəfini şagirdlərə göstərir və gizlədilmiş anlayışların xüsusiyyətlərinə aid 2 və ya 3 yönəldici söz sadalayır və ya yazır. Şagirdlər həmin xüsusiyyətlərə uyğun olaraq gizlədilmiş anlayışı tapırlar. Əgər şagirdlər anlayışı tapmaqda çətinlik çəksələr, müəllim əlavə olaraq yeni xüsusiyyətlər sadalayır. Şagirdlər öz fərziyyələrini dedikdən sonra müəllim bu tapmacananın tapilib-tapilmamsını hamıya çatdırır və kartoçkalarda yazılan sözləri açıqlayır. Müzakirə Müzakirə mövzu ətrafında ideya, məlumat, təəssürat, təhlil və təkliflərin qarşılıqlı mübadiləsidir. Onun əsas vəzifəsi problemi təhlil edərək həlli yolunu tapmaq, düzgün qərar qəbul etmək üçün imkan yaratmaqdır.

100. “Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyasının (Milli Kurikulumun)” ümumi təhsilə və ümumi təhsilli şəxsə verilən tələblərini təhsil fəlsəfələri baxımından izah edin.

ÜMUMİ TƏHSİLƏ VƏ ÜMUMİ TƏHSİLLİ ŞƏXSƏ VERİLƏN TƏLƏBLƏR  Ümumi təhsil - insanın, ailənin, cəmiyyətin və dövlətin marağına, milli və ümumbəşəri dəyərlərə, dünyəvilik, sistemlilik, varislik, inteqrativlik, demokratiklik prinsiplərinə əsaslanan, nəzəri və təcrübi fəaliyyət vasitəsilə şəxsiyyətin formalaşmasına, onun intellektual, sosial və fiziki inkişafına, təhsilini davam etdirməsinə, əmək fəaliyyətinə başlaması üçün zəmin yaradılmasına yönəlmiş məqsədəuyğun proses olub şagirdlərin yaş, fizioloji, psixoloji, fərdi xüsusiyyətləri və potensial imkanları nəzərə alınmaqla sürətlə dəyişən dünyada gedən prosesləri, problemləri və inkişaf tendensiyalarını başa düşmək və qiymətləndirmək, zəruri bilik, bacarıq və vərdişlər əldə etmək, öyrəndiklərini tətbiq etmək, sərbəst surətdə əlavə biliklər almaq bacarıqlarını, bazar münasibətləri şəraitində cəmiyyətin məhsuldar üzvünə çevrilə bilmələrini, şəxsiyyətin azad inkişafını təmin edir.Ümumi orta təhsilli şəxs - ana dilini dərindən bilən, Vətəninin tarixi və mədəniyyəti haqda ətraflı məlumatlara malik olan, incəsənəti, ədəbiyyatı, elmi nailiyyətləri, insan əməyini, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını dəyərləndirməyi bacaran, demokratik prinsiplərə hörmətlə yanaşan, dövlətçiliyə və dövlət mənafeyinə sadiqlik nümayiş etdirən, müasir texnika və kommunikasiya vasitələrindən səriştəli istifadə edən, insanlara, milli adət-ənənələrə, təbiətə, əxlaqi-mənəvi dəyərlərə tolerant, həssas və ədalətli münasibət bəsləyən, təhsillənməyi və məlumatlanmağı bacaran, bazar iqtisadiyyatı şəraitində rəqabətə davamlı olmaq və həyatda müstəqil yaşayıb fəaliyyət göstərmək, inkişaf etmək, sağlam həyat tərzi qurmaq, müstəqil mövqeli olmaq keyfiyyətlərinə yiyələnən, cəmiyyətin tələbatına uyğun zəruri bilik, bacarıq və vərdişlər qazanan, ana dili ilə yanaşı, xarici dillərdən birində və ya bir neçəsində ünsiyyət saxlamağı bacaran şəxsdir.

101. Oxunun üç mərhələli təsnifatını şərh edin və iki modelini (ənənəvi və strategiya ilə oxu) şərh edin.Oxu ilə bağlı müxtəlif yanaşmalar mövcutdur. Mütəxəssislər müxtəlif üsullara üstünlük verirlər:-a) düşünərək oxumaq (düçünməyi öyrədən oxu), b) daha məharətlə düşünməyi öyrədən oxu, c) oxu təhsilin məqsədidir və təlimə, təhsilə və təhlilə aparan yoldur (oxucu çevik

46

düşünür, sual verə bilir, keçmiş biliyə əsaslanan yeni bilik əldə edir, fikir mübadiləsi aparır, nəticədə fikri dəqiqləşdirir, həyat problemini həll etməkdə bacarıq əldə edir). Oxunun 3 mərhələsi var:1-Oxu strategiyalarından istifadə etməklə şagird öz oxu fəaliyyətini təşkil və idarə edir.2. Oxu strategiyaları çagirdə müstəqil öz oxu nəticəsini yoxlamaq imkanı verir.3. Oxu strategiyaları oxunun təşkili, idarə edilməsi və nəticələrin qiymətləndirilməsi mərhələləri ilə yekunlaşmır.Strategiya ilə oxu-Başlıqla tanışlıq, fərziyyə irəli sürmə, düşünmə, məqsədi müəyyən etmə (söhbət nədən gedir? Mən bu haqda nə bilirəm? Bu mətni oxumaqla məqsədim nədir?) Oxu idarə ediləndir, fəaldır və sakitdir. Oxudan sonra mətn üzərində düşnmə, özünüqiymətləndirmə və ideyadan nəticə çıxarma baş verir.Ənənəvi oxu-Oxu tapşırığı verilir, müstəqil oxudur. Oxu materiallarının yoxlanılması üçün müzakirələrin aparılması və tapşırıqların yerinə yetirilməsi vacibdir.

102. Fənn kurikulumun tətbiqində yeni dərsliklərin rolu və onlarla iş qaydalarını şərh edin.

Təlim marağını gücləndirir, şagirdləri axtarışlara, yeni məlumatlar əldə etməyə sövq edir. Məntiqi və yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirir. Tətbiqi xarakter daşımaqla zəruri həyati bacarıqların formalaşmasına zəmin yaradır. Fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanlarını genişləndirir. Fəal təlim şəraitinin yaradılmasını tələb edir. Şagirdlərin fərqli idraki imkanlarının nəzərə alınmasına şərait yaradır.

103. Müəllimin öz təhsil fəlsəfəsini necə izah edərsiniz?Təhsilin xüsusiyyəti, əhəmiyyəti, məqsədi, vəzifələri, şagirdin iştirakı baxımından təlimin təşkili, müəllimin məqsədi (bilikləri çatdırmaq, müstəqil öyrənənlər yetişdirmək, mənəvi və siyasi dəyərlər aşılamaq), təhsil konsepsiyalarının xüsusiyyəti, təhsilin idarə edilməsinin qanunauyğunluqları və s. amillər təhsilin fəlsəfəsini təşkil edir. Hər bir müəllim (öyrədən) özünün təhsil fəlsəfəsini yaratmalıdır.

47

Müəllim böyüklər dünyası ilə uşaqlar aləmi arasında əlaqələndirici rolu oynayır Müəllim, istiqamətləndirici, dəstəkləyicidir. Müəllim şagirdləri istiqamətləndirir və onlara məsləhətlər verir. Şagirdin təlimi rəhbərliyin və ya dərsliklərin müəyyən etdiyi fənn biliklərinə deyil, öyrənənlərin maraqlarına əsaslanır Müəllim yalnız hazır bilikləri verməklə kifayətlənməməli, təlim prosesinin mərkəzində durmamalı, şagirdlərin şəxsiyyət kimi inkişafına şərait yaratmalı, onlarla əməkdaşlığa, qarşılıqlı hörmət və anlaşmaya üstünlük verməli, şagirdləri fəallaşdırmalı, təlimi onun maraq və tələbatına uyğun qurmalı, özü məsləhətçi və istiqamətverən rolunda olmalı, şagirdlərin şəxsiyyətinə hörmət etməli, tədris fəaliyyətində humanizm prinsiplərinə əsaslanmalı, "subyekt-subyekt" münasibətlərini rəhbər tutmalıdır. Müəllim yüksək təşkilatçılıq keyfiyyətlərinə, milli zəminə və ümumbəşəri dəyərlərə malik olmalı və bunları öyrənənlərə də aşılamalıdır.

104. Yaxşı müəllim olmaq üçün hansı bacarıqlar tələb olunur?Özünün uşaqlığını xatırlamayan, uşaq aləminin ecazkar xüsusiyyətlərini bilməyən adam yaxşı müəllim ola bilməz."Yaxşı müəllim nə deməkdir" sualına V.A.Suxomlinski belə cavab verirdi: "O, ilk növbədə, uşaqları sevən insandır, onlarla ünsiyyətdən sevinc tapır, inanır ki, hər bir uşaq yaxşı adam ola bilər, uşaqlarla dostluq etməyi bacarır, uşaqların sevincini və kədərini ürəyinə sala bilir, uşağın qəlbini oxuyur və heç vaxt unutmur ki, özü də vaxtilə uşaq olub.İkincisi, yaxşı müəllim tədris etdiyi fənnin elmini yaxşı bilir, ona vurğunluqla onun inkişaf üfüqlərini-yeni kəşfləri, tədqiqatları, nailiyyətləri izləyir, o elmin problemlərindən də xəbərdardır. Yaxşı müəllim orta məktəbin tədris proqramında nəzərdə tutulanlardan daha çox bilir. Dərin bilik, geniş dünyagörüş şagirdlər qarşısında elmin, biliyin, fənnin, tədris prosesinin cəzbedici qüvvəsini aça bilmək üçün vacibdir. Şagirdlər müəllimin simasında ağıllı, bilikli, düşüncəli, sənətinə vurğun bir insan görməlidirlər...Üçüncüsü, yaxşı müəllim psixologiya və pedaqogika elmlərini bilən, tərbiyə haqqında elmləri bilmədən uşaqlarla işləməyin mümkünsüzlüyünü hiss və dərk edən insan olmalıdır.Dördüncüsü, yaxşı müəllim öz peşəsinin ustası olmalıdır". (V.A.Suxomlinski, İzbrannıye pedaqoqiçeskiye soçineniya, 3-cü cild, səh. 43, Moskva - 1980).Böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy yazırdı ki, "Əgər müəllim ancaq işini sevirsə, o yaxşı müəllim olacaq. Əgər müəllim bir ata, bir ana kimi şagirdi sevirsə, o bütün kitabları oxuyan, lakin nə işini, nə də şagirdləri sevməyən müəllimdən yaxşı müəllim olacaq.Əgər müəllim işinə və şagirdlərə olan məhəbbətini özündə birləşdirirsə, o kamil müəllimdir" (Pedaqoqiçeskiye soçineniya, Moskva - Leninqrad - 1948. səh. 300).Görkəmli alman pedaqoqu A.Disterveq deyirdi ki, pis müəllim şagirdlərə həqiqəti təqdim edir, yaxşı müəllim onu tapmağı öyrədir.Müəllim müəllimlik peşəsinin sirlərini və tədris etdiyi fənnin elmi -  nəzəri və praktik əsaslarını, ölkəmizdə təhsilin dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş məqsədini, özünün "Təhsil qanunu" ilə müəyyənləşdirilmiş hüquq və vəzifələrini yaxşı bilməli və əməldə həyata keçirməlidir.Müəllim elə bir insan - mütəxəssis olmalıdır ki, uşaqlar, gənclər ondan öyrənməyə can atsınlar. Təsadüfü deyildir ki, xalq belə bir deyim formalaşdırıb, "müəllim o kəs deyil ki, öyrədir, o kəsdir ki, ondan öyrənirlər". Əlbəttə, o müəllimdən öyrənirlər ki, o yaxşı öyrədilib, yaxşı hazırlanıb. Macar bəstəkarı Z.Koday deyirdi ki, "O kəs yaxşı öyrədə bilər ki, onu yaxşı öyrədiblər".Ölkəmizdə geniş vüsət almış təhsil islahatları müəllim hazırlığını, pedaqoji kadrların yetişdirilməsi səviyyəsini, onların peşəkarlığını və bacarıqlarını önə çəkir. İlkin müəllim hazırlığı mərhələsində pedaqoji peşəüzrə keyfiyyətlərin qazanılması diqqət mərkəzində saxlanılır.  O cümlədən:1.Ünsiyyət bacarıqlarının formalaşdırılması, bütün şagirdlərə açıq və dözümlü münasibətin nümayiş etdirilməsi;2. Fənlərin və müvafiq tədris proqramlarının mənimsənilməsi;3. Sinfin idarə olunması və qiymətləndirmə bacarıqlarının formalaşdırılması4. Peşə və onun tarixinə dair biliklərə malik olmaq;

48

5. Yeniliklərə həvəs göstərmək, innovasiyaları tətbiq etmək;6. Müstəqil, yaradıcı, şüurlu fəaliyyət göstərmək.Umumi təhsil sistemində calışan təhsilverənlər, aşağıdakı keyfiyyət gostəricilərinə malik olmalıdırlar:-ixtisası uzrə dovrun tələbatına uyğun elmi-nəzəri biliklərə;-uşaqlarla həssas unsiyyətqurma və iş bacarığına;-əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etika və mədəniyyətə;-əməkdaşlıq, tədqiqatcılıq, ozunutəhsil və idarəcilik bacarıqlarına;-yaradıcılıq və sağlam rəqabət tələb edən layihələrdə, musabiqə və innovativ proqramlarda iştirak etmək qabiliyyətinə;-oz fəaliyyətini təqdim etmək və qabaqcıl pedaqoji təcrubələrdən bəhrələnmək bacarığı;-ədalətlilik, məsuliyyətlilik, cavabdehlik keyfiyyətlərinə;-işlədiyi məktəbdə və ictimaiyyətdə hormətə və nufuza.

105. Elektron dərslərin, resursların və pedaqoji ideyaların virtual cəmiyyətlərdə mübadiləsinin və paylaşmasını şərh edin.

106. Müasir qiymətləndirmənin ənənəvi qiymətləndirmədən əsaslı fərqini göstərin.

107. Qiymətləndirmə standartlarını şərh edin. Qiymətləndirmə standartları Təhsilin müəyyən mərhələsində şagirdlərin nailiyyət səviyyəsinə qoyulan dövlət tələbidir. Təhsilin hər hansı bir mərhələsində müəyyən olunmuş səviyyələr üzrə şagirdin yiyələnməli olduğu bilik və bacarıqların kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisidir. Məzmun standartlarının reallaşma səviyyəsini, şagirdlərin inkişafındakı dəyişiklikləri müəyyən edir.

108. Təhsil Qanununda, “Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyasında (Milli Kurikulumda)” ümumi təhsilin məzmunun araşdırılması (PP təqdimatı).

49

 bütün təlim problemin həllinə istiqamətlənmiş, tələbələr müəllimlərin mühazirələrini dinləmək kimi bir darıxdırıcı təlim fəaliyyətindən azad olmuşlar. Daha çox müstəqil tədqiqatlar aparmaqla biliklər əldə edirlər. Bunun üçün aşağıdakı təlim strategiyalarından istifadə edilir:          Məlumat bazalarından məqsədyönlü  (kitabxana və İnternet) istifadə;          Problem həlli;          Tədqiqat;          Hadisənin (video, audio, mətn) araşdırılması;          Müzakirə;          Öyrənənlərin təqdimatları (Microsoft Power Point və Word vasitəsi ilə);          Dərs müşahidələri və məktəblərdə görüşlər;          Müəllimlə məsləhət;          Mühazirə (müəllimin PP  təqdimatları);          Müstəqil oxu.

109. Taksonomiyaları şərh edin.Taksonomiya-yunan dilində “taxus”-qayda ilə yerləşmə. “namos”-qanun-deməkdir. Biologiyadan götürülmüş anlayışdır və obyektlərin qarşılıqlı əlaqəsi üzərində qurulmuş klassifikasiyanı və sistemləşdirməni bildirir. Artma sırası üzrə yerləşdirilmiş kateqoriyaların təsviri üçün istifadə edilir. Tədris prosesinin elmi-metodik səviyyədə planlaşdırmaq və nəticəni ölçmək imkanı verir. B.Bulum, Qilford, Simonov, Bespalko, Maksimova, Skatkin, Lebedev, Teslenko taksonomiyası var. Taksonomiya-yunan dilində “taxus”-qayda ilə yerləşmə. “namos”-qanun-deməkdir. təlim məqsədlərinin şəbəkəli və ya sistemli təsnifatıdır. Elmi termin kimi ilk dəfə botanika və zoologiyada əmələ gəlmiş, heyvanların və bitgi orqanizmilərinin qruplara görə bölgüsü anlamında işlənmişdir. 30-cu illərdə psixologiyada istifadə olunmağa başlanmışdır.Biologiyadan götürülmüş anlayışdır və obyektlərin qarşılıqlı əlaqəsi üzərində qurulmuş klassifikasiyanı və sistemləşdirməni bildirir. Artma sırası üzrə yerləşdirilmiş kateqoriyaların təsviri üçün istifadə edilir. Tədris prosesinin elmi-metodik səviyyədə planlaşdırmaq və nəticəni ölçmək imkanı verir. B.Bulum, Qilford, Simonov, Bespalko, Maksimova, Skatkin, Lebedev, Teslenko taksonomiyası var. Taxsonomiyaların əhatə dairəsigenişlənmiş əşyaların və anlayışların da təsnif edilməsində onlardan istifadə edilir. Bu gün hərəkət edən və hərəkət etməyən obyektlər, məkanlar, anıayışlar, hadisələr, xassələr, münasibətlər taksonomiya sxemlərinə əsasən təsnif edilir.Taksonomiyalar İ.Kantın epistomologiya (bilik haqqında) nəzəriyyəsinə əsaslanır. Nəzəriyyəyə görə insan beyni bilikləri hər hansı bir sistemdə yaradır.Taksonomiyaqiymətləndirmə prosesini əks etdirməlidir.Taksonomiya-xüsusi təsnifat olub, iyerarxik quruluşa malikdir. Taksonomiyalarda yuxarı mərhələ aşağıdakı mərhələlərin bütün xüsusiyyətlərinin daşıyıcısıdır. Iakin aşağıdakı mərhələlər yuxarıdakıların bütün xüsusiyyətlərinin daşıyıcısı deyil. Onun öz spesifik cəhətləri var.

110. Hovard Qardərin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsini şərh edin.Qardnerin müxtəlif üsullarla dərketmə ilə bağlı işi ABŞ təhsilində düşünməyə və praktikaya böyük təsir göstərmişdir.Qardner əvvəl 7 dərketmə üsulunu müəyyən etmişdir.Onun siyahısı müvəqqəti idi.İlk ikisi məktəblərdə tipik olaraq qəbul olunmuşdu(linqivistik,məntiqi-riyazi).Növbəti 3-ü incəsənətlə əlaqələndirilir(vizual-məkan,səs musiqi,bədən-kinestik) və nəhayət sonncu 2-si Qardner tərəfindən “fərdi(şəxsi) dərketmə” deyə adlandırılırdı.Linqivistik/söz dərketməsidildən istifadə etməklə yazılı və şifahi nitq bacarığını inkişaf etdirir.Məntiqi/riyazi dərketmə məsələləri elmi yolla,yəni məntiqi və riyazi yolla araşdırmaqdan ibarətdir. Səs/musiqi dərketməsinə ritm,ton bəstələmək bacarığı daxildir.Linqivistik dərketmə ilə demək olar ki,eyni sturukturdadır.Bədən/kinestik dərketməsi birinin problemi həll etmək üçün bədənindən və ya bədənin hissələrindən istifadə etmə potensialını əks etdirməsidir.

50

Vizual/məkan dərketməsi tanımaq qabiliyyətini və geniş boşluqların və daha məhdud ərazilərin nümunələrini istifadə etməyi əks etdirir.Fərdlərarası dərketmə digərlərinin niyyətini,motivasiyalarını və başa düşmək imkanı ilə əlaqədardır.Fərddaxili dərketmə özünü,öz hislərini,qorxularını və motivasiyasını dərketmə imkanını əks etdirir.Qardner sübut edib ki,7 dərketmə əlaqəli baş verir.Onlar bir-birini tamamlayaraq insanın hərtərəfli formalaşmasını təmin edir.

Şagirdin hansı tipə aid olduğunu müəyyən etmək üçün tərtib edilmiş testlərdən istifadə edilir. Suallara cavab müəllimin effektiv öyrətmə üslubunun müəyyən edilməsinə kömək edir. Şagird sualların qarşısında D(düzgündür) və S(səhvdir) işarələri qoymaqla cavab verir. Əgər fikir həqiqətə bəzən uyğun, bəəzn də yox olarsa, sualın qarşısı boş buraxılır-cavab verilmir.Hovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən oxumaq, yazmaq, söz oyunu vasitəsi ilə (krasvord, tapmaca), avazla danışmaq, internetdən istifadə. Elə problemlər var ki, onların həlli zamanı şagirdlərin öz potensial imkanı çərçivəsində problemin sadə versiyaları üzərində düşünməsi, müvafiq qərarlar qəbul etməsi çox vacibdir. Sinifdə araşdırılan problemin həllinə nail olmaq üçün fərqli tapşırıqlar tərtib edilir. Şagirdlər qruplara bölünərkən onların fərqli xüsusiyyətləri nəzərə alınır və tapşırıqlar bu xüsusiyyətlərinə görə verilir. Bu zaman problemi həll etmək şagirdlərə asan olur.Əqli inkişafında ləngimələr olan və ya aşağı idrak səviyyəli şagirdlər gücü çatan işi görərkən nailiyyət əldə edir, özünə inamı artır. İdrak inkişafı baxımından şagirdlərin uyğun qruplarda cəmlənməsi və problemin həllinə nail olması təlim-tərbiyənin təşkilində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

111. “Əlifba bayramı” hadisəsində şagirdin hüquqlarının pozulmasını müasir baxımdan şərh edin. Siz necə edərdiniz?

112. Müasir məktəbin qarşısında duran vəzifələri şərh edin.Məktəbin qapıları oxumaq vəkeyfiyyətli təhsil almaq istəyən hərbir kəs üçün açıqdır. Şagirdi tərbiyyəetməli,həyata hazırlamalı və ən əsasıbilik öyrətməlidir.1.Məktəb daxilində müəllimlərin fəaliyyəti və peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi;2. Tədrisin və şagird nailiyyətlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi;3.Məktəb mühitinin inkişaf etdirilməsi vəmütərəqqi tədris üsulları; 4.Təşkilati mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi;5.Kitabxana və İKT-dən   keyfiyyətli tədris və təlim üçün istifadə;6.Məktəbin səmərəli idarə edilməsi və birgə (paylaşılan) rəhbərlik (liderlik). 

Bütün istiqamətlər üzrə fəaliyyət eynizamanda başlasa da, ənənəvi olaraq, ilknövbədə, diqqət müəllimlərin peşəkarlıqsəviyyəsinin və şagird nailiyyətlərininyüksəldilməsinə yönəldilməlidir. Məktəbinsəmərəli idarə edilməsi və birgə(paylaşılan) rəhbərlik komponenti üzrəişimizi qurmaq üçün yetərincə ədəbiyyatavə dünya təcrübəsinə müraciət edilməlidir.

Səmərəli məktəb modeli bütün şagirdlərüçün yüksək gözləntilər nəzərdə tutur. Yənibütün şagirdlər məktəbin verdiyi əsas bilikvə bacarıqlara sahib olurlar.  Belə yüksəkgözləntilərə çatmaq üçün məktəb "təlimat"məkanı deyil,"öyrənmə" məkanı kimiyenidən qurulmalıdır. Müəllimlər vəşagirdlər bütün şagirdlərin öyrənməsinəkömək etmək üçün lazımi "alətlərə" sahibolmalıdırlar.Ümumtəhsil məktəbinin vəzifəsi təhsilalanların meyil, maraq və potensial imkanları, fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, onların zəruri biliklərə və həyati bacarıqlara yiyələnməsini, yaradıcı, milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərə malik sağlam əqidəli, vətənpərvər, müasir dünyagörüşlü şəxsiyyət kimi formalaşmasını, müstəqil həyatda səmərəli təhsil və əmək fəaliyyətinə hazırlanmasını təmin etməkdən ibarətdir.

51

Müstəqil oxu

113. Fənn kurikulumunun məqsədi, vəzifələri və xarakterik cəhətlərini şərh edin. “Umumi təhsilin kurikulumunun əsasları” fənn kurikulumunun xarakterik xüsusiyyətləriKurikulum hazırlanarkən şagirdin imkanları, meyl və maraqları nəzərə alınır. Fənn üzrə təlimin məzmunu-bilik, bacarıq və vərdişlər, təlim strategiyaları-təlimin prinsipləri, formaları, üsulları, qiymətləndirmə mexanizmlərini əhatə edir.-ümumi təhsil pillələri və bu pillələrdə tədris olunan fənlər arası əlaqələrin və ardıcıllığın təmin edilməsi;-fənlərin məzmununun cəmiyyətin tələbatına uyğun daima təkmilləşdirilməsi və yenilənməsi;-təlim texnologiyalarının çevikliyi və interaktivliyinin təmin olunması;-nəticəyönümlü fənn kurikulumunun hazırlanması və tətbiq edilməsi;-təlim mühitinin, təhsil fəaliyyətinin səmərəliliyinin, təlimin inkişafetdirici və qabaqlayıcı xarakterinin, bacarıq və vərdişlərinin təhsil pillələri üzrə konsentrik əsasında müəyyənləşdirilməsinin təmin olunması;-şagird nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi və situmullaşdırılmasının təmin edilməsi.

114. Fənn kurikulumunun strukturu və məzmununu şərh edin. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumları) (bundan sonra - dövlət standartları) aşağıdakıları müəyyən edir: ümumi təhsilin məzmununu; ümumi təhsilin idarə olunmasını; ümumi təhsilin maddi-texniki və tədris bazasını; ümumi təhsilin infrastrukturunu; ümumi təhsil sistemində təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərini; ümumi təhsil sistemində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini.

Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları 5 il müddətinə qüvvədədir. Ümumi təhsilin məzmunu Ümumi təhsilin məzmunu fərdin, cəmiyyətin, dövlətin maraq və tələbatlarını, milli və ümumbəşəri dəyərləri əks etdirməklə, humanistlik, dünyəvilik, varislik, inteqrativlik prinsipləri əsasında müəyyən edilir. Ümumi təhsilin məzmunu təhsilalanların yaş, fizioloji, psixoloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, onların dünyagörüşünün və şəxsiyyətinin formalaşmasını, bazar münasibətlərinin tələblərinə uyğun zəruri bilik və bacarıqlara yiyələnməsini, əqli, fiziki, mənəvi, estetik inkişafını, müstəqil əmək və təhsil həyatına hazırlanmasını, cəmiyyətin faydalı və məhsuldar üzvünə çevrilməsini təmin edir. Ümumi təhsilin məzmununa dair ümumi tələblər aşağıdakılardır: təhsilin məzmununu təhsilalanın və cəmiyyətin tələbatına, dövlətin təhsil siyasətinə uyğunlaşdırmaq; məzmunu nəticəyönümlülük, şəxsiyyətyönümlülük, şagirdyönümlülük, inteqrativlik prinsipləri əsasında müəyyənləşdirmək; təhsilalanların təlim marağını, potensial imkanlarını, sağlamlığının təhlükəsizliyini nəzərə almaqla onlara davamlı inkişaflarını təmin edən, müstəqil həyatda lazım olan zəruri biliklərin və əqli, informativ-kommunikativ, psixomotor bacarıqların aşılanmasını təmin etmək;

təhsilin məzmununa şagirdlərin ümumi inkişafına xidmət etməyən, tətbiqi xarakterdə olmayan, məzmunu ağırlaşdıran məlumatyönümlü məsələlərin daxil edilməsinə yol verməmək.

115. Təhsil Qanununda, Milli Kurikulumda insanın təhsil eytiyaclarının qoyuluşunu şərh edin.

116. Müxtəlif fəlsəfi yanaşmalar baxımından məktəbin vəzifələrini müqayisə edin. Proqressivizim görə-Məktəbdə azadlıq və demokratiya təcrübədən keçirilməli və həyatı yaxşılaşdırmaq olar.

52

Müstəqil oxu

Perennializimə görə-Məktəb əbədi inamları tədris etməklə səbəbləri axtarıb tapmaq üçün mövcutdur. Müəllim izah edir, şagird passiv qəbul edir. Həqiqət əbədidir. Məktəbdə baş verən dəyişikliklər səthidir. Təhsilin məqsədi şagirdi sivilizasiyanın böyük ideyaları haqqında məlumatla təmin edir. İdeyalar istənilən dövrdə problemlərin həlli üçün böyük potensiala malikdir.Essensializmə görə- Məktəbin tədris edəcəyi standartların intellektual və mənəvi baxımdan xüsusiyyəti göstərilir. Məktəb siyasət hazırlamamalı və siyasətə təsir göstərməməlidir. Şagirdə gərgin işləmək, idarəçilik və nizam-intizama riayət etmək öyrədilməlidir. Müəllim şagirdə yoldaşı ilə münasibətdə səbirli olmağa köməklik etməlidir.Eksistensializmə görə- Məktəb şagirdə özünü tanımağa, cəmiyətdə öz yürini müəyyən etməyə kömək edir. Məktəb etikanı, incəsənəti, fəlsəfəni şərh etməyi təmin etməlidir. Müəllim-şagird münasibəti şagirdə fərdi təlimdə köməklik etməkdən ibarətdir. Məktəb mühitindəki dəyişiklik təbii və mühüm hadisə kimi qəbul edilməlidir. Məktəbdənkənar və fərdi şəkildə müəyyən edilmiş kurikulum istifadə edilə bilər.

117. Cəmiyyətdəki ictimai dəyişikliklərin təhsil eytiyaclarına təsirini şərh edin.

118. Müasir kurikulumda şəxsiyyətyönümlülük anlayışını şərh edin. Şəxsiyyətyönümlülük - Milli Kurikulumun hazırlanması zamanı nəzərə alınmış didaktik prinsiplərdən biridir. Onun tələbinə görə, kurikulumların tərkibində olan təlim standartları, strategiyaları və qiymətləndirmə mexanizmləri şagird şəxsiyyətində idraki, hissi və psixomotor bacarıqlar əsasında yaranan keyfiyyətlərin formalaşmasına yönəlir. Çox vaxt bu keyfiyyətlər kompetensiyalar (səriştələr, qabiliyyətlər), dəyərlər və ya mədəniyyətlər terminləri ilə ifadə edilir. Şəxsiyyətyönümlü təhsilin keyfiyyət göstəricisi sadəcə bilik və ya bacarıqlar deyil, milli səviyyədə müəyyən olunmuş ümumi nəticələrə uyğun səviyyənin (kompetensiya, keyfiyyət və ya mədəniyyət göstəricilərinə uyğun səviyyənin) əldə edilməsidir.

119. Öz təhsil fəlsəfənizi düşünün və müasir yanaşmalar baxımından təlim mühitinin nəyə xidmət etdiyini şərh edin.

120. Müasir kurikulumda şagirdyönümlülük anlayışını şərh edin.

şagirdyönümlülük - şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır. Bütün tədris və təlim işi şagirdlərin maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, onların istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına yönəldilir;

121. Qiymətləndirmə standartları nədir və onun mexanizmlərini şərh edin.Hər bir fənn kurikulumunda məzmun standartları və onların mənimsənilməsi üçün istifadə edilən strategiyalarla yanaşı, nail olunmuş təlim nəticələrinin, əldə edilmiş bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsi məqsədi ilə müvafiq qiymətləndirmə standartlarının nümunələrindən də istifadə olunur.Qiymətləndirmə standartları məzmun standartlarının hansı səviyyədə reallaşdığını yoxlamaqla, baş vermiş dəyişikliklərin dərəcəsini müəyyən edir.

53

122. Tələbyönümlülük və nəticəyönümlülüyün mahiyyətini izah edin. Nəticəyönümlülük-Əldə olunması nəzərdə tutulan təlim nailiyyətlərinin nəticələr formasında əvvəlcədən müəyyən edilməsidir. Nəticəyönümlülük - yeni kurikulumların hazırlanmasında nəzərə alınmış əsas prinsiplərindən biridir. Bu pirinsipin tələbinə görə müəyyən olunmuş bacarıqlardan ibarət zəruri məzmun nəticələr formasında verilir.Tələbyönümlülük-Fərdin, cəmiyyətin və dövlətin dəyişən ehtiyac və tələbatlarının nəzərə alınmasıdır.

123. İnteqrativlik nədir və coğrafi biliklərin müstəqil mənimsənilməsində onu necə tətbiq etmək olar?İnteqrativlik Təhsilin məzmun komponentlərinin bir-biri ilə və həyatla sistemli şəkildə əlaqələndirilməsidir.

124. “Ziqzaq” və “rollu oyun”lar üsulunu izah edin.Ziqzaq Bu üsul mətnin məzmununun qısa müddət ərzində şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinə imkan yaradır. •Şagirdlər dörd nəfərlik qruplara bölünür (əsas qrup). Qruplardakı şagirdlər yenidən nömrələnir.Hər qrupdakı eyni rəqəmli şagirdlərdən yeni qrup (ekspert qrupu) yaradılır. •Öyrəniləcək mətn qrupların sayı qədər hissələrə bölünür və ekspert qruplarına verilir. •Ekspert qrupları onlara verilən hissəni oxumalı və məzmununu qavramalı və öz əvvəlki qrupuna qayıdaraq öyrəndiyi hissəni onlara danışmalıdır. •Müəllim informasiyanın dəqiq verildiyinə əmin olmaq üçün suallar verə bilər. Rollu oyunlar Rollu oyunlar hər hansı bir problemə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən yanaşmağı tələb edir. Bu üsul şagirdlərə hadisələrin iştirakçısı olmaq və mövcud vəziyyətə başqalarının gözu ilə baxmaq imkanı verir.

125. “Kurikulum”, “Standart”, “əsas və alt standart” anlayışlarını şərh edin.Kurikulum mənşəcə latın sözü olub lüğəti mənası “yol”,“istiqamət” deməkdir. Кurriкulum termininin Azərbaycan və rus dillərində eкvivalenti yохdur, laкin bu söz beynəlхalq təhsil ədəbiyyatında geniş istifadə оlunur. Оna görə də Azərbaycanın təhsil işçiləri tərəfindən bu terminin Azərbaycan dilində qəbul edilməsi tövsiyə оlunur.  Sоvet təhsil sistemindən demокratiк və azad bazar iqtisadiyyatı ilə uzlaşan təhsil sisteminə кeçid prоsesinə кöməкliк göstərməк üçün ümumi terminоlоji dilin hazırlanmasına ehtiyac duyulur. Məzmun xəttinin funksiyaları

54

• Məzmun xətti – fənn üzrə ümumi təlim nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin etmək üçün müəyyən edilən məzmunun zəruri hesab edilən hissəsidir. • Məzmun xətləri şagirdlərin öyrənəcəyi məzmunu daha aydın təsvir etmək üçün müəyyən olunur və onu sistemləşdirmək məqsədi daşıyır.

Əsas standartın funksiyaları • Fənlər üzrə müəyyən olunan təlim nəticələrini məzmun xətləri üzrə ümumi şəkildə ifadə edir. • Sinif və fənlər üzrə summativ qiymətləndirmənin aparılmasını təmin edir.

Alt-standartları funksiyaları • Təlim məqsədlərinin dəqiq müəyyən olunması üçün etibarlı zəmin yaradır. • Təlim strategiyalarının düzgün seçilməsində mühüm rol oynayır. • Təlimdə inteqrativliyi təmin edir. • Təlimin məzmununun davamlı inkişafını təmin edir.

126. Təlimin təşkilinə verilən tələbləri və formalarını şərh edin.

127. İnteqrasiya və fənn kurikulumunda onun yerini şərh edin.“İnteqrasiya”-latınca “integratio”-“bərpa olunma”, “integrationis”-“tam”, “vahid” deməkdir. İnteqrasiyanın ümumi pedaqoji və eləcə də fənlərə aid məsələ kimi qoyulması, onlar barəsində mülahizələrin irəli sürülməsi və inteqrasiya olunması məsələsidir. Burada inteqrasiyaya cəmiyyətin tərbiyə gücünün inteqrasiyası kimi baxılması, biliklərin fəndaxili inteqrasiyası kimi dəyərləndirilməsi, didaktik sistemin sintezi kimi müddəalar prioritet təşkil edir. İnteqrasiya ümumi xarakter daşımaqla təhsil prosesinin bütün mexanizmlərində özünü göstərməsini, onun mahiyyətinə varmasını əhatə edir. Bu zaman inteqrasiya üçün zəruri hesab edilən zahiri görüntülər, əlamətlər istisna olunur. Azərbaycanda “inteqrativ təhsil”, “təhsilin inteqrasiyası”, “inteqrativ təlim”, “inteqrativ dərs” və s. anlayışları var. Təlimdə inteqrasiya ətraf aləm haqqında biliklərin sistemli qavranılmasına kömək edir.İnteqrasiyanın növləri, modelləri və səviyyələriTəhsildə inteqrasiya əsasən iki qrupa bölünür:1. Fənləri əlaqələndirməklə inteqrasiya. Bu inteqrasiya özlüyündə bir neçə növə bölünür:- İki fənni uyğunlaşdırmaqla inteqrasiya etmək. - Bacarıqların inteqrasiya olunması.- Bir fənn daxilində inteqrasiya.- Sərbəst inteqrasiya.2. Fənləri birləşdirməklə inteqrasiya. Bu inteqrasiya növü də özlüyündə növlərə ayrılır:- Fənnə əsaslanaraq inteqrasiya etmək.- Mövzuya əsaslanaraq inteqrasiya etmək.- Layihələrə əsaslanaraq inteqrasiya etmək.- Digər şərtlərə əsaslanaraq inteqrasiya etmək.İnteqrasiyanın 2 növ var:- Fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya. -Fəndaxili inteqrasiya-Fəndaxili inteqrasiya fənnin məzmun xəttinə aid təlim nəticələrinin siniflər üzrə dinamik ardıcıllıqla təmin edir.Hər hansı məzmun xəttinin tərkibində sərbəst şəkildə fəaliyyət göstərən təlim nəticələri vahidlik yaradır. Siniflər üzrə bir-birini tamamlayan təlim nəticələri fənn daxilində inteqrasiyanın möhkəmlənməsinə səbəb olur.-Fənlərarası inteqrasiya-hər hansı bir fənnin səmərəli təşkili baxımından uyğun fənlərlə əlaqəli təlimini nəzərdə tutur. Bu baxımdan coğrafiya təliminin geniş imkanları vardır. Xüsusi ilə onun tarix, biologiya, riyaziyyat və sair fənlərlə inteqrativ öyrədilməsi xüsusi ilə əhəmiyyət daşıyır. Coğrafiya fənni üzrə fənlərarası interqasiya üfuqi və şaquli olur:-Üfüqi fənlərarası inteqrasiya-dedikdə coğrafiyanın təlimi prosesində onunla paralel tədris olunan uyğun fənlər üzrə anlayışlara, bacarıqlara istinad etmək nəzərdə tutulur.

55

-Şaqulu fənlərarası inteqrasiya-isə coğrafiyanın ona uyğun fənlər üzrə əvvəlcədən öyrədilmiş bilik və bacarıqları əhatə edir.Coğrafiya üzrə fənlərarası inteqrasiya zamanı aşağıdakı metodik tələblərin nəzərə alınması didaktik cəhətdən nəzərə alınmasını tələb edir: -parallel xətlərə uyğun olan bölmələrin kəsişməsinin təmin edilməsi; -hər mövzunun (təlim nəticəsinin) təqvim tematik planında yeri; -şagirdlərin bilik, bacarıq və dünya görüşünün inkişafının təmin edilməsi.

128. Oxu strategiyaları və strategiya ilə oxunun mahiyyətini izah edin. Oxu ilə bağlı müxtəlif yanaşmalar mövcutdur. Mütəxəssislər müxtəlif üsullara üstünlük verirlər:-a) düşünərək oxumaq (düçünməyi öyrədən oxu), b) daha məharətlə düşünməyi öyrədən oxu, c) oxu təhsilin məqsədidir və təlimə, təhsilə və təhlilə aparan yoldur (oxucu çevik düşünür, sual verə bilir, keçmiş biliyə əsaslanan yeni bilik əldə edir, fikir mübadiləsi aparır, nəticədə fikri dəqiqləşdirir, həyat problemini həll etməkdə bacarıq əldə edir). Oxunun 3 mərhələsi var:1-Oxu strategiyalarından istifadə etməklə şagird öz oxu fəaliyyətini təşkil və idarə edir.2. Oxu strategiyaları çagirdə müstəqil öz oxu nəticəsini yoxlamaq imkanı verir.3. Oxu strategiyaları oxunun təşkili, idarə edilməsi və nəticələrin qiymətləndirilməsi mərhələləri ilə yekunlaşmır.Strategiya ilə oxu-Başlıqla tanışlıq, fərziyyə irəli sürmə, düşünmə, məqsədi müəyyən etmə (söhbət nədən gedir? Mən bu haqda nə bilirəm? Bu mətni oxumaqla məqsədim nədir?) Oxu idarə ediləndir, fəaldır və sakitdir. Oxudan sonra mətn üzərində düşnmə, özünüqiymətləndirmə və ideyadan nəticə çıxarma baş verir.Ənənəvi oxu-Oxu tapşırığı verilir, müstəqil oxudur. Oxu materiallarının yoxlanılması üçün müzakirələrin aparılması və tapşırıqların yerinə yetirilməsi vacibdir.

129. Müxtəlif üsullarla dərketməni şərh edin. Qardnerin müxtəlif üsullarla dərketmə ilə bağlı işi ABŞ təhsilində düşünməyə və praktikaya böyük təsir göstərmişdir.Qardner əvvəl 7 dərketmə üsulunu müəyyən etmişdir.Onun siyahısı müvəqqəti idi.İlk ikisi məktəblərdə tipik olaraq qəbul olunmuşdu(linqivistik,məntiqi-riyazi).Növbəti 3-ü incəsənətlə əlaqələndirilir(vizual-məkan,səs

56

musiqi,bədən-kinestik) və nəhayət sonncu 2-si Qardner tərəfindən “fərdi(şəxsi) dərketmə” deyə adlandırılırdı.Linqivistik/söz dərketməsi dildən istifadə etməklə yazılı və şifahi nitq bacarığını inkişaf etdirir.Məntiqi/riyazi dərketmə məsələləri elmi yolla,yəni məntiqi və riyazi yolla araşdırmaqdan ibarətdir. Səs/musiqi dərketməsinə ritm,ton bəstələmək bacarığı daxildir.Linqivistik dərketmə ilə demək olar ki,eyni sturukturdadır.Bədən/kinestik dərketməsi birinin problemi həll etmək üçün bədənindən və ya bədənin hissələrindən istifadə etmə potensialını əks etdirməsidir.Vizual/məkan dərketməsi tanımaq qabiliyyətini və geniş boşluqların və daha məhdud ərazilərin nümunələrini istifadə etməyi əks etdirir.Fərdlərarası dərketmə digərlərinin niyyətini,motivasiyalarını və başa düşmək imkanı ilə əlaqədardır.Fərddaxili dərketmə özünü,öz hislərini,qorxularını və motivasiyasını dərketmə imkanını əks etdirir.Qardner sübut edib ki,7 dərketmə əlaqəli baş verir.Onlar bir-birini tamamlayaraq insanın hərtərəfli formalaşmasını təmin edir.Məntiqi/riyazi dərketmə üsuluŞagirdlər qruplaşarkən iki xüsusiyyət nəzərə alınır:-Uyğun idrak səviyyəli uşaqlar;-Fəqli idrak səviyyəli uşaqlar. Müəllim şagirdləri qruplaşdırarkən fəqli dərketmə qabiliyyəti olanları bir qrupda cəmləşdirir. Qrup daxilində güclü dərketmə qabiliyyəti olan uşaqlar zəif dərketmə qabiliyyəti olan uşaqları öyrədir. Misal və məsələlərin həlli yollarını, qaydaları və s. öyrədir. Qrup işini təqdim edən uşağı müəllim özü müəyyən edir və qrupa elan edir. Hovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən məntiqi –riyazi dərketmə üsulu-Məlumatlar sistemli şəkildə qeyd edilir, eksperiment aparılır, strategiya tələb edən oyunlar oynanır (şahmat, dama), məlumatlar təhlil edilir, məntiqi suallar verilir, internetdən istifadə edilir.Vizul-məkan dərketmə üsuluHovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən Görmə yaddaşı iti olan uşaqlar bir qrupda toplanır, daha çox görüntülü və şəkilli materiallar təqdim edilir. Şagird şəkil əsasında mətn tərtib edib, mətni oxuyur, şərh verir. Onlara şəklə uyğun məsələ qurulur və məsələni həll etmək tapşırılır. Şagirdlərin yazı, oxu, nitq, hesablama qabiliyyəti inkişaf etdirilir. Şəkillər araşdırılır, video yazılara baxılır, vuzual əyani vəsaitlərdən istifadə edilir, tapmaca və labirintdən istifadə edilir, proqnozlaşdırma aparılır və internetdən istifadə edilir. Bədən-kinestik dərketməHovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən Yaddasaxlama qabiliyyəti güclü olan uşaqlar bir qrupda cəmlənir. Rollu oyunlar, fiziki-hərəkətlər nümayiş etdirilir, müşahidə etdiyi hərəkətlər icra edilir, muzeyə, parka getməklə, məntiqi sual verməklə, internetdən istifadə etməklə bilik və bacarıq əldə edirlər. Musiqi dərketməsi üsuluHovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən Maraqların nəzərə alınması ilə şagirdlər qruplaşırlar. Bu zaman təlimin keyfiyyəti güclənir. Audio yazılar dinlənir, öz-özünə danışmaq, sözləri musiqi ilə oxumaq, sözləri fikirdə təkrarlamaq, ucadan oxumaq, oxu tempini dəyişmək.Fərdlərarası dərketmə üsuluHovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən Şagirdlər qarışıq qruplarda cəmlənir-bu onlarda qələb qazanmaq, birgə fəaliyyət, milli, etnik, irqi mənsubiyyətləri fərqli olsa da, vahid amal ətrafında birləşmək bacarığı qazanırlar və onlarda ümumbəşəri dəyərlər tərbiyə edilir. Qruplarda öyrənmə, məlumatları başqalarının məlumatı ilə müqayisə etmə, müsahibə aparmaq, öz təcrübəsi ilə əlaqələndirmək, komanda oyunlarında iştirak etmək, birgə layihə hazırlamaq.Fərddaxili dərketmə üsulu

57

Hovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən Psixi inkişafdan geri qalan, mənəvi-psixoloji baxımdan qeyri-sabitlik şagirdlərin təlim prosesinə mənfi təsir edir. Müxtəlif səbəblərdən yoldaşlarının iztehza obyektinə çevrilirlər. Belə uşaqlar mənəvi baxımdan sarsılır, məktəbdən yayınma halları baş verir. Belə şagirdləri bir qrupda birləşdirmək və onlara uyğun tapşırıqlar verməklə əqli xüsusiyyətləri inkişaf etdilir. Heç kəsin mane olmasına yol verməmək, məqsədi dəqiq müəyəyn etmək, fərdi oyun oynamaq, öz yazı, oxu, düşünmə tempini tənzimləmək, məlumatı öz təcrübəsi ilə əlaqələndirmək.Naturalistik dərketmə üsuluHovard Qardnerin “Müxtəlif üsullarla dərketmə” nəzəriyyəsinə əsasən Təbiəti dərketmə qabiliyyəti güclü olanları müşahidələrə cəlb etməklə effektli nəticələr əldə etmək olar. Belə qruplaşma maraqlar nəzərə alınma üsulu ilə seçilir. Açıq məkanda öyrənmək, canlı bitki, heyvanların yanında öyrənmə, mövzunu təlim mühiti ilə əlaqələndirmə, iyləməklə, baxmaqla, dadmaqla, toxunmaqla və təbiətdə əşyaları müşahidə etməklə öyrənmə.

130. Təlimdə İKT-dən istifadənin imkan və yollarını şərh edin.Ümumiyyətlə multimedia- səs,şəkil,mətn,animasiya,video kimi 2 və daha artıq medianın birləşməsidir.Multimedia kompüter təchizatı vasitəsilə qarşılıqlı şəkildə idarə edilir,bu zaman istifadəçi tərəfindən prosesə daxil olma və ona nəzarət etmə imkanları yaranır.Fəal istifadəçi müəllim olan zaman:1)Əsasən Power Point proqram təminatından istifadə edir.2)Təlim məqsədinə uyğun şəkil,səs,video və digər materialların toplanıb yerləşdirilməsinə çox vaxt sərf edir.3)Geniş monitor sisteminə ehtiyac yaranır.Fəal istifadəçi şagird olan zaman:1)Foto-inşa tərtib etmək2)Youtube və digər internet səhifələrindən əldə edilmiş videokadrlardan istifadə etməklə günün yeniliyini hazırlamaq3)Multimedianın imkanlarından istifadə etməklə hekayənin sujeti üzrə “film” hazırlamaq

58