Fen ve teknoloji 7 dk 2013

LKRETM

D E R S K T A B I

FEN VE TEKNOLOJFEN VE TEKNOLOJ

77

Y A Z A R L A R

K O M S Y O N

DEVLET KTAPLARI NC BASKI ...., 2014

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................: 5713

DERS KTAPLARI DZS . ................................................................................................: 1556

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

14.06.Y.0002.4255

EDTR

Do. Dr. Glen LEBLEBCOLU

DL UZMANI Murat CEYLAN

LME-DEERLENDRME UZMANI zge ARICI

GRSEL TASARIM Sevim YILMAZ Fatih SALAM

REHBERLK UZMANI mer Uur AKSOY

PROGRAM GELTRME UZMANI Glseren DUTOLU

ISBN 978-975-11-3659-6

Mill Eitim Bakanl, Talim Terbiye Kurulu Bakanlnn 08.12.2011 gn ve 250 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 28.03.2014 gn ve

l yazs ile nc defa 363.490 adet baslmtr. 1310094 say

Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak; Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak. O benim milletimin yldzdr, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill! Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell? Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell. Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm. Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm! Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm. Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar, Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar, Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn; Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn. Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn; Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan: Dn altndaki binlerce kefensiz yatan. Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan: Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda? heda fkracak topra sksan, heda! Cn, cnn, btn varm alsn da Huda, Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli: Demesin mabedimin gsne nmahrem eli. Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeli- Ebed yurdumun stnde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam, Her cerhamdan lh, boanp kanl yam, Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam; O zaman ykselerek ara deer belki bam.

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill! Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell. Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll; Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet; Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!

Mehmet kif Ersoy

GENLE HTABE

Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en

kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti

mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet

iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini, mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde

harap ve btap dm olabilir. Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen,

Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret, damarlarndaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatrk

BALARKEN7

Merhaba gelecein bilim insanlar,

7. snf fen ve teknoloji ders kitab ile tekrar kar-

nzdayz. Kitabmz tantmaya balamadan nce bundan 70-80 yl ncesine gitmeye ne dersiniz?

Acaba o dnemde yaayan insanlara gnmzde yaadmz hayat tarzn anlatsak ne dnrlerdi? Anlatmaya altmzda acaba ne kadarn doru anlatabilirdik? rnein, televizyonu nasl tarif eder-dik? Bir kutuyu dnelim. inde insanlar konuu-yor ama aslnda bu insanlar kutunun iinde deiller. Kutuda sadece grntleri var. Byle tarif etsek anlayabilirler miydi? Peki, ua nasl tarif ederdik? ine yzlerce insann bindii demir bir ku d-nn. At srtnda gnlerce veya arabayla saatlerce

yol katederek gidilen mesafelere ok ksa srede bu kula ulayorsunuz. aklamasyla kafalarnda ua canlandrmalar iin kolay olurdu herhlde. Grntl

cep telefonlarn, elektrik enerjisi ile alan arabalar, nterneti, tanabilir bellekleri anlatmak ise en zor ve en inanlmaz olurdu. Belki de bizi bu durumda fazla

hayalperest bulurlard.

Bilim kurgu fi lmlerinde izlediimiz sahnelerin ger-ekletiini dnelim. nsanlarn bir yerden bir yere nlanarak gittiklerini, zaman iinde yolculuk yaptkla-rn, ie uan arabalarla gidip geldiklerini dnelim. Gelecekten gelen birileri bunlar bize anlatt takdirde onlara Bu sylediklerin ancak fi lmlerde olur. cevabn verirdik. Gnmzde hayal ettiimiz pek ok ey fen ve teknolojinin ilerlemesi ile gereklemekte-dir. Siz bilim insanlar teknolojik gelimeler sayesinde ileride hangi hayallerinizin gereklemesini bekliyorsunuz?

8888

Bilim insanlar grdklerini merak edip sorgulad. Doay gzlemlerken Bunu ben de yapa-bilir miyim? Bu nasl olur? Tersini yapsak ne olur? gibi sorulara cevap arad. Olay ve olgularn sebeplerini aratrd. rendiklerinden ilerini kolaylatrmak iin yararland. Fen ve teknoloji ders kitabnn yazarlar olarak bizler gelecein bilim insanlar olmaya aday sizlerin hem doa ile ilgili merakn gidermek hem de bilim insanlarnn yaad srece benzer uygulamalarla olay ve ol-gularn sebeplerini renmenizi istiyoruz. Bunun iin sizlere bir yandan bilim insan gibi dnp sorgulamaya yarayacak belirli beceriler kazandrmak te yandan da bilgiye ulama yollarn -retmek istiyoruz. Tabi bu srada bilimin renkli dnyasnda dolaacak, yeni bilgiler renecek ve farkl deneyimler kazanacaksnz.

4, 5 ve 6. snfta rendiklerimiz bizi bir hayli artm, bilgilendirmi ve ufkumuzu amt. O hlde 4. snfta baladmz, 5 ve 6. snfta srdrdmz fen ve teknoloji yolculuumuza bu yl da kaldmz yerden devam edelim. Fen ve teknoloji dersinde bu yl reneceimiz konulardan bazlar unlardr: Vcudumuzdaki sistemler, i ve enerji, basit makineler, elektriklenme, element, bileik ve karmlar, n sourulmas, biyolojik eitlilik ve gne sistemidir. Bu konular zerinde alrken vcudumuzdaki sistemleri yakndan tanyacak sistemlerin saln korumak iin dikkat edilmesi gereken hususlar reneceksiniz. ve enerji arasndaki ilikiyi kavrayp i yapmada basit makinelerin salad kolaylklar fark edeceksiniz. Peki, element, bileik ve karm arasndaki fark-lar merak ediyor musunuz? Kitabmzda bu sorunun da cevabn bulabileceksiniz. Elektriklenme konusunda reneceklerinizi sylemeyelim, srpriz olsun. Ik, biyolojik eitlilik ve Gne sistemi konularnda renecekleriniz ve yapacanz etkinlikler ise sizin evrenize ve dnyaya daha farkl bakmanz salayacaktr. Gnmzn modern eitim anlay, bilginin yan sra bilginin elde edili yntemlerinin de kazandrlmasna byk nem vermektedir.

Kitabmzdaki konular aadaki be adm izlenerek hazrlanmtr. Konular, bu balklarla ve-rilmese de bu admlar iermektedir.

1. Merak Ediyorum: Konuya giri sayfasnda, konuda renilecek anahtar kavramlar verildikten sonra n bilgilerinizi hatrlamanz ve merak ettiklerinizi belirlemeniz amacyla fotoraf ve me-tinler yer alr.

2. Kefediyorum: Bu blmde konuyla ilgili merak ettiiniz olaylar aratrabilmeniz ve bunlarn neden ve nasl olduunu kefedebilmeniz iin etkinlikler yer alr.

3. Aklyorum: Etkinliklerin hemen arkasndan gelen metinlerde kefi ni yaptnz durum ve olaylarn bilimsel aklamalar verilir.

4. Bilgilerimi Geniletiyorum: Aklama paragrafl ar bilgilerin gelitirilebilmesi iin gnlk ha-yattaki farkl durumlar ve olaylarla rneklendirilir. Konu anlatmlar srasnda aratrma yapma, iletiim kurma, yaratclk gibi becerilerinizi gelitirmenizi salamak amacyla Aratralm, Ha-zrlanalm blmleri yer alr.

5. Kendimi Deerlendiriyorum: Konu bitimlerinde rendiklerinizle ilgili kendinizi deerlendire-bilmeniz amacyla Kendimizi Deerlendirelim sorular gelir.

Size verimli, baarl bir retim yl diliyoruz. Atatrkn Genlie Hitabesinde de belirttii gibi gelecek sizlere emanet. Bu emanete en gzel biimde sahip kacanza ve onu en gzel yerlere tayacanza inanyoruz. Biliyoruz ki inanmak, baary da yannda getirir.

Sevgilerimizle...

Yazarlar

180Maddenin Yaps ve zellikleri

66666666666666 Karmlar zelti zc znen homojen heterojen deriik seyreltik

Mrekkep bal ve ahtapotlar, tehlike annda mrekkep kesesinin salgs olan siyah bir boyay suya pskrtrler. By-

lece dmanlaryla aralarnda bir boya perdesi olutururlar. Salglanan bu sv bir sre sonra suyun iinde gzden kay-

bolur. Peki, bir maddenin baka bir maddenin iinde zn-dn nasl anlarz? Deniz suyu iinde znen, birbirinden farkl pek ok madde vardr. Deniz suyunda znm hlde bulunan hangi maddeler olabilir? Bu maddelerden hangilerini

zc hangilerini znen olarak snfl andrabilirsiniz? Her

maddenin deniz suyu iindeki znme miktar ve hz bir-

birinden farkldr. Peki bu maddelerin znme miktarna ve

hzna etki eden etmenler neler olabilir?

181Karmlar

Birlikte Yapalm

Beherglaslar eit miktarlarda suyla dolduralm.

Beherglaslara srasyla bir kak tuz, eker, demir tozu, k-krt, kolonya, di macunu ekleyelim ve kartralm.

Be dakika boyunca beherglaslar gzlemleyelim. Aa-daki gibi bir izelge hazrlayalm ve gzlemlerimizi bu i-zelgeye kaydedelim.

Karmlar Karmdaki MaddelerKarmla lgili Gzlemlerimiz

Karmdaki Bileikler

Karmdaki Elementler

1 Tuz-su Saydam Tuz-su -

2

3

Sonuca Varalm

Suyun iine eklediimiz maddeler suda znd m?

znen maddelerin oluturduu karmlar ile znme-yen maddelerin oluturduu karmlar arasnda ne gibi fark vardr?

16.16.16.16. Karm HazrlayalmBalamak in

Gerekenler alt adet 250 mLlik

beherglas su tuz eker demir tozu kkrt kolonya di macunu plastik kak

Gnlk hayatmzda grdmz ve kullandmz kat, sv ve gaz maddelerin byk bir ksmn karmlar oluturur. ki ya da daha fazla maddenin kimyasal ba oluturmadan bir arada bulunmas karm olarak adlandrlr. Evlerimizde kullandmz el kremi, ampuan, di macunu vb. pek ok rnn ieriinde bir-ok madde vardr. rnlerin stndeki iindekiler listesinde yer

alan malzemeler kullandmz o rn oluturur. Eer iindekiler listesinde birden fazla madde varsa bu rn tabii ki bir karmdr!

Karm oluturan maddeler sadece fi ziksel deiime urar. Bu nedenle karmda yer alan maddeler zelliklerini ko-rumu olurlar. Karmlar saf madde deildir ve karmla-rn belirli kimyasal formlleri yoktur.

Sizce fotorafta gsterilen kuma bir karm m-dr? Nasl anlar-snz?

!

. gbds

DKKATtlerken dikkat

ediniz.

% 65 Pamuk

% 35 pek

Ltfen rnmz

40 derecenin s-

tndeki derecelerde

ykamaynz.

% 65 Pamuk

% 35 pek

E.42s. 101

DERS KTABIMIZIN ORGANZASYON EMASI

Merak ettiimiz olaylarn aratr-labildii ve bu olaylarn neden sonu ilikilerinin kefedildii etkinliklere yer verilmitir. Bu etkinlikleri yaparken d-nme, tahmin etme, hipotez kurma ve sonuca ulama gibi becerilerinizin ge-limesi de hedefl enmitir.

Konu numaras ve ad belirtilmitir.

Konu GirileriEtkinlik srasnda gven-

liimiz asndan dikkat et-memiz gereken durumlar ve alnacak nlemleri belirten uyar iaretleri verilmitir.

Gvenlik Logolar

Etkinlik sra-snda kullanlacak ara ve gereler sralanmtr.

Bafllamak inGerekenler

Bu konuda renilecek temel kav-ramlar verilmitir.

Anahtar Kavramlar

Konunun zelliini veya hayatmz-daki uygulamasn gsteren grsellere yer verilerek gnlk hayatta karlat-mz veya bildiimiz baz olaylar anlatl-mtr. Neden ve nasl olduunu merak ettiimiz konuyla ilgili bu olaylar, burada verilen sorularla sorgulanmtr.

1. MERAK EDYORUZ

2. KEFEDYORUZ

Konular1. Ekosistemler

2. Biyolojik eitlilik

3. evre Sorunlar ve Etkileri

226

6.6.6.NTENTE nsan ve evrensan ve evre

E.1

s.131

Dnya, Gneten ald k miktar, scakl, karada ve su-daki yaama ortamlar ile canllarn yaamlarn srdrebilmeleri iin en uygun gezegendir. Bu gezegende bitkiler, hayvanlar, man-tarlar ve mikroskobik canllar belli bir uyum iinde yaamaktadr.

Yeryznde bu uyumu bozabilecek unsurlarn neler olduunu sayabilir misiniz? Canllar arasndaki bu dengeyi en ok kimler bozmaktadr; hayvanlar m bitkiler mi yoksa mantarlar m? Bizler bu uyumun devamlln nasl salayabiliriz?

Bu nitemizde yeryznn farkl alanlarn, canllarn yaad farkl yerleri reneceiz. Birbirinden farkl olan bu yaam alan-larnn ortak zellikleri var mdr? Farkl blgelerde hangi canllar yaar? Herhangi bir canl, dnyann bir baka yerinde de rahatlk-la yaayabilir mi? rnein Akdeniz Blgesinde yaayan bir bitki veya hayvan Karadenizin gr ormanlarnda, Dou Anadolunun bozkrnda veya kutuplarda da yaayabilir mi?

Gelecekte bizi nasl bir dnya beklemektedir? Atalarmzdan miras olarak aldmz dnyamz torunlarmza ne ekilde bra-kacaz? Daha temiz, gelimi bir dnya m yoksa artk insan-larn gaz maskesi ile dolamak zorunda olduu, susuzluun ve kurakln ba gsterdii bir dnya m?

Bu nitemizde evre sorunlarnn sebeplerini ve sonularn renirken tm bu sorularn da cevaplarn arayacaz. Daha iyi bir dnya iin bir adm da biz atalm ve nitemize balayalm.

nitede yer alan konu balklar verilmitir.

Konular

nite ile ilgili baz kavramlar ve bunlarn gnlk hayattaki uy-gulamalar gsterilmeye all-mtr. niteyle ilgili merak edilen sorular verilerek nitenin ierii ve amalar belirtilmitir.

Metinler

nitenin numaras ve ad yer almak-tadr. Her nitenin kendine ait bir rengi vardr. niteler iin yeil, mavi, pembe ve lacivert renkler kullanlmtr.

nite Girileri

nitenin ierii ile ilgili ya da ierikte renilenlerin gnlk hayattaki uygulamalarn rnek-leyen grseller verilmitir.

Grseller

Ders kitabnda karlaacamz bu simgeyle, alma kitabndaki etkinliin numaras ve sayfa numaras belirtilmi-tir.

alma Kitabna Gidelim

Etkinliklerle ilgili kefettiiniz durumlar arka-dalarnzla paylatktan sonra bu durumla ilgili bi-limsel aklamalar da kitabmzdan edinebilirsiniz. Kitabmzda etkinliklerin hemen arkasndan etkin-liklerde kefettiiniz durumlarla ilgili aklamalar verilmitir. Konuyla ilgili yeni kavramlar burada tantlarak bilimsel aklamalar yaplmtr. Kitapta tanm verilen kavramlar koyulatrlarak size ko-laylk salanmtr. Ancak sizlerden beklentimiz; nce keif yapmanz sonra kefi niz srasnda edindiiniz delillere dayanarak bilimsel aklama-larda bulunmanzdr.

3. AIKLIYORUZ

Sadaki sayfalarn st ksmnda hangi ko-nuda olduumuz hatr-latlmtr.

Konu Hatrlatmas

9

Eletirel DnmeKonuyla ilgili farkl bak

alarn grebileceimiz, verilen bilgileri snayp yar-glayabileceimiz, zerinde dnp tartabileceimiz sorularn yer ald blm-dr.

10

Ik224

r e n d i k l e r i m i D e e r l e n d i r i y o r u m r e n d i k l e r i m i D e e r l e n d i r i y o r u mA . A . Aadaki sorular okuyalm. Doru cevabn bulunduu seene-i iaretleyelim.

1. Bir renci drt zde plastik bardan d yzeyini srasyla pem-be, yeil, siyah ve beyaz boya ile boyayarak bardaklara emeden ayn miktar su dolduruyor. lerine birer termometre daldrp gne n dorudan alan bir yere brakyor. Bir sre bekledikten sonra termometrelerin gsterdii scaklk deerlerini okuyor. Bardaklar-daki suyun scaklk deiimini gsteren grafi k aadaki seenek-lerden hangisindeki gibi olabilir?

2. Lazer kaleminin yayd n farkl saydam ortamlarda izledii yol ekildeki gibidir. ekle gre gelme ve krlma alar hangi seenekte doru verilmitir?

Gelme as Krlma asA) a cB) b C) a D) b c

N

a

bc

Bardaklar Bardaklar Bardaklar Bardaklar

Scaklk deiimi (oC)

Scaklk deiimi (oC)

Scaklk deiimi (oC)

Scaklk deiimi (oC)

A) B) C) D)

3. Su ierisindeki bir cismin grn-mesini salayan nlarn yolu yandaki gsterimlerin hangisinde doru izilmitir?

A) B) C) D)

4. Bir efsaneye gre Archimedes (Arimet), Sicilya adasndaki Sirakuza kentine saldran Roma fi losunu pskrtmek iin gne nlarn gemiler zerine yneltecek bir dzenek kur-mu ve gemilerin alev almasn salamtr. Archimedesin o dnemde k enerjisinden faydalanarak gemileri yakmak iin kulland cisim aadakilerden hangisine en ok ben-zer yap ve zellikte olmaldr?

A) ukur ayna B) Tmsek ayna C) nce kenarl mercek D) Kaln kenarl mercek

nsan ve evre246

NTEMZ ZETLEYELM

biri

mid

irva

rdr

Hab

itat

Biy

oloj

ik

efl

itlili

kS

evgi

Tr

Pop

las

yon

EK

OS

STE

M

Nes

li T

kenm

ekte

O

lan

Bes

in Z

inci

ri

Bes

in A

E

VR

E S

OR

UN

LAR

I

Dn

ya

evre

S

orun

lar

lk

emiz

ev

re

Sor

unla

r

z

m

vard

r

olufl

turu

r

olum

suz

etki

ler

vard

r

vard

r

ner

ir

ner

ir

koru

nm

ald

r

ile d

avra

nlm

ald

r

etki

ler

olufl

ur

olufl

ur

birb

iriyl

e iliflk

ilidi

r

iin

ne

mlid

irC

anl

Can

sz

yafla

d

yer

dir

Yaammzdaki Elektrik110

Atmosferde rzgrn etkisiyle srklenen bulut-lar, hem havayla hem de birbirleriyle temas ederek elektriklenir. Bulutlardan bir blm - ykle, bir b-lm + ykle yklenir.

Elektrik ykl bulutlar birbirlerine yeterince yak-latnda aralarnda elektrik yk boalmas olur. Bu olay imek olarak adlandrrz. Elektrik ykl bir bulut yerkreye yeterince yaklatnda da bulut-tan yere ya da yerden buluta elektrik yk boalma-s olabilir. Bu olaya ise yldrm ad verilir. Buluttan yeryzne aktarlan yk miktar ok fazla olduun-dan yldrm dmesi tehlikelidir. Yldrm olaynda, elektrik yknn boalmas bulut ile yeryznn bir-birine yakn olan noktalar arasnda olur. Bu sebeple

yldrm genellikle yksek binalara ve sivri ulu metal cisimlere der.

Yldrmdan korunmak iin yksek binalarn te-pesine paratoner (yldrmsavar) ad verilen siv-ri ulu metal ubuklar taklr. Metal ubua bal iletken telin dier ucu topraa gmlr. Bylece bulut ile paratoner arasnda karlkl olarak bo-alan elektrik ykleri etrafa zarar vermez.

Elektriklenmenin teknolojideki uygulamalar-na siz de farkl rnekler verebilir misiniz?

Atmosferdeki Doal Elektriklenme : imek ve Yldrm

Bir doa olay olan yldrm dmesi ko-nusunda bilgi edinerek yldrmdan korunma yollar ve paratonerlerin nemi hakknda aratr-ma yapalm. Aratrma-mzn sonularn rapor hline getirerek arka-dalarmza sunalm.

Bir doa olay olan yldrm dmesi ko-nusunda bilgi edinerek yldrmdan korunma yollar ve paratonerlerin nemi hakknda aratr-ma yapalm. Aratrma-mzn sonularn rapor hline ghline ghline getirereke arka-dalarmdalarmarmdada za suna sunasunasza lm.m.l

Hayatmz kolaylatran fotokopi makineleri de elektriklenme ile alr. Kt ve toner (toz hlindeki mrekkep) zt yklerle yklenerek birbirlerini eker.

Baz aralarn boyanmasnda elektriklenmeden yararlanlr. Boyanacak ara nce negatif ykle yklenir, sonra zerine pozi-tif ykl boya pskrtlerek kolayca boyanr.

E.9

s.65

E.10

s.66

nite sonlarnda, nitede yeni renilen kavramlar ieren, nitenin nemli noktalarn bir araya getirerek bilgilerimizi toparlamamza yar-dmc olacak zetlere yer verilmitir.

nitemizi zetleyelim

Konularla ilgili ksa, zl ve ilgin bilgilere yer verilmitir.

Bilgi Damlas

Her bir nitenin sonunda deer-lendirme sorularna yer verilmitir. Sorular cevaplayarak varsa nite ile ilgili eksiklerimizi tespit edebiliriz. Bylece eksik olduumuz konulara geri dnerek bu eksiklikleri giderebi-liriz.

rendiklerimi Deerlendiriyorum

Kuvvet ve Hareket70

Yapsnda yay bulu-nan dinamometre ar-lk lmek iin kullan-lan bir aratr. Ancak bu aracn zerindeki leklendirmede ar-lk birimi olan Newton (nivton) deil ktle biri-mi olan kilogramn yazlmas bilimsel deildir.

Etkinlikte 100 glk ktle yayda 1 cmlik gerilmeye sebep olu-yorsa ktlesi 1000 g olan cismin 10 Nluk arlndan dolay yay-da 10 cmlik bir gerilme salayacan hesaplayabiliriz. Uygula-nan kuvvet ile gerilme miktar arasndaki ilikiden yararlanlarak arlk lmnde kullanlan dinamometreler yaplr.

Gnlk hayatta kullanlan dinamometrelerdeki yaylar, l-lecek arla gre seilir. Baka bir ifadeyle dinamomet-relerde kullanlan yaylarn ka-lnl, boyu, sarm skl ve yapld maddenin cinsi, yapa-ca lm aralnn belirlen-mesini salar.

Yanda fotoraf verilen di-namometrelerin farkl arlk-lar lmek iin yapld ko-laylkla sylenebilir. rnein, ince yaydan yaplan bir dina-mometre 0 - 20 N arasnda lm yaparken kaln yaydan yaplan 0 - 50 N arasnda lm yapabilir. Daha byk cisimlerin arlklarn lmek iin kullanlacak el kantarla-rnda ise ok daha kaln yaylar kullanlr. Arlk lmek iin yaplan aralarn almas yapsndaki yayn gerilmesi yannda skmasna da dayanr. Yanda fotoraf verilen baskldeki yay arlk etkisiyle skr ve kendisine bal olan ibrenin sapmasn salar.

K e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i mAadaki sorularn cevaplarn defterimize yazalm.

1. Esnek bir yaya aslan 500 glk cisim bu yayn 10 cm esnemesine sebep olmaktadr. Ayn yayda 15 cm esnemeye yol aacak cismin arl ka Ndur?

2. Ayn maddeden yaplm boylar eit fakat sarm skl ve kalnl farkl yaylar yanda verilmitir.

a) Bu yaylarn her birinin ucuna 20 Nluk arlk asldnda oluacak esneme miktarlar bykten ke doru nasl sralanr?

b) Bu yaylara srasyla K, L ve M ktleleri asldnda yaylarn eit miktarlarda esnedii grlyor. Ktleleri, arlklarna gre bykten ke doru nasl sralanr?

A B C

El kantar

Baskl

Konuyla ilgili neler rendiimizi belirleyebilmek amacyla Kendimi-zi Deerlendirelim adl blme yer verilmitir. Bu blmdeki sorular ce-vaplayarak varsa konuyla ilgili eksik-lerimizi tespit etmi oluruz.

nite HatrlatmasAklama paragrafl arnn ardn-

dan, edindiimiz bilgileri derinle-tirebilmemiz amacyla bu bilgilerin gnlk hayattaki farkl durumlar ve olaylarla ilgili kullanmna dair veri-len rnekler bilgilerimizin daha an-lalr ve kalc hle gelmesini sa-layacaktr.

Soldaki sayfalarn st ks-mnda hangi nitede olduu-muz hatrlatlmtr.

4. BLGLERMZ GENLETYORUZ

5. KENDMZ DEERLENDRYORUZ

Bu blmle konuyla ilgili bilgilerimizi derinletirmek ve bu bilgilerden yarar-lanmamz salayarak aratrma yap-ma, iletiim kurma ve yaratclk beceri-lerimizi gelitimek amalanmtr.

Aratralm Hazrlanalm

11

GVENLK REHBER

GVENLMZ NFen ve teknoloji derslerinde yrtlen etkinliklerin baarsnn yann-

da, sizlerin sal ve gvenlii de bizim iin byk nem tamaktadr. Gvenlik nlemleri almalarn gvenlik iinde yrtlmesini salamak amacyla etkinliin yaplaca zel koullar dikkate alnarak yaplr. Bir etkinlii yapmaya bilinli olarak balamak iin ncelikle ynergeyi oku-yalm. Kullanacamz ara ve gereleri tanyalm. Ara ve gerelerin tamamnn elimizin altnda hazr bulunduundan emin olalm.

Aada Gvenlik Rehberi bal altnda verilen uyarlar ve g-venlik iaretlerinin anlamlarn renelim. Etkinlik srasnda buradaki uyarlara ve iaretlerin anlamlarna uygun hareket edelim.

Kimyasal maddelerle alrken koruyucu gzlk ve eldiven kullann. Byle durumlarda gzlk ve eldiven kullanmayan arkadalarnz uyarn.

Tanmadnz, zelliklerini bilmediiniz kimyasal maddelere dokunmayn. Maddeleri alev kullanarak cam bir kap ierisinde strken cam sdan korumak iin zel koruyucu

kullann. Istlm cam malzemeleri scakken elinizle tutmayn; bunlar iin ya tp maas kullann ya da

malzemelerin soumasn bekleyin. Isttnz bir test tpnn ak ucunu, kesinlikle yannzda bulunan kiilere ve kendinize doru

tutmayn. atlam veya krlm cam malzemeleri kullanmayn. Cam borularn iine tpalar yerletirirken zorlamayn. Elektrikli aletleri kullanrken ellerinizin kuru olmasna dikkat edin. Kablosu ypranm olanlar

kullanmayn. iniz bittiinde aletin anahtarn kapatp fi ini prizden ekmeyi unutmayn. Makas gibi keskin ve sivri ulu cisimleri kullanrken dikkatli olun. Laboratuvarda meydana gelen herhangi bir kazay derhal retmeninize syleyin. Laboratuvarda asla hibir ey yemeyin ve imeyin. Laboratuvar malzemelerine yiyecek veya iecek

koymayn. Laboratuvarda kesinlikle el akas yapmayn ve komayn. Kimyasallarn neden olduu gaz ve kokular solumayn. Eer bir koku fark edilmi ise laboratuvar

havalandrn ve oradan uzaklan. almalarnz tamamladktan sonra alma ortamnz temiz ve dzenli brakmay unutmayn.

NCE NCE GVENLK!GVENLK!

Etkinlik srasnda eldiven kullanlmas ge-rektiini hatrlatan uyar iaretidir.

almalar srasnda ellerimizi ykama-mz gereken durumlarn bulunduunu hatrlatan uyar iaretidir.

Gzler iin tehlike olduunu gsteren uyar iaretidir. Bu sembol grldnde koruyu-cu gzlk taklmaldr.

Deriye dokunmas hlinde yakc veya-zehirleyici etkisi olan kimyasal madde-leri kullanrken dikkatli olunmas gerek-tiini belirten iarettir.

Etkinliklerde kullanlacak cam malzemelerin krlabileceini gsteren uyar iaretidir.

Ateten korunmak iin tedbir alnmas gerektiini gsteren uyar iaretidir.

Kesici ve delici aralarn kullanld durum-larda dikkat edilmesi gerektiini hatrlatan uyar iaretidir.

Elektrikli aletler kullanlrken dikkat edil-mesi gerektiini gsteren uyar iaretidir.

Zehirli veya dikenli bitkiler tutulaca zaman dikkatli olunmas gerektiini hatrlatan iarettir.

12

Vcudumuzdaki Sistemler .............................................................. 141. Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sal ........................................ 152. Boaltm Sistemimiz Vcudumuzdan Atklar Uzaklatrr .................................. 24 3. Denetleyici ve Dzenleyici Sistemimiz ........................................................... 314. Duyu Organlarmz ......................................................................................... 405. Vcudumuzdaki Sistemlerin Sal ve Organ Ba ...................................... 53nitemizi zetleyelim ........................................................................................ 60 rendiklerimi Deerlendiriyorum ..................................................................... 61

NTE1.

Kuvvet ve Hareket ...........................................................................64 1. Yaylar Tanyalm ............................................................................................ 652. ve Enerji ...................................................................................................... 713. Basit Makineler ............................................................................................... 824. Enerji ve Srtnme Kuvveti ............................................................................. 91nitemizi zetleyelim ....................................................................................... 96 rendiklerimi Deerlendiriyorum ..................................................................... 97

..............

2. NTE

Yaammzdaki Elektrik .................................................................100 1. Cisimleri Elektriklendirelim ............................................................................ 1012. Elektrik Akm Nedir? ..................................................................................... 1123. Seri ve Paralel Balama ............................................................................... 121nitemizi zetleyelim ..................................................................................... 128 rendiklerimi Deerlendiriyorum ................................................................... 129

............

3. NTE

Maddenin Yaps ve zellikleri .......................................................1321. Element ve Sembolleri ................................................................................. 1332. Atomun Yaps .............................................................................................. 1463. Elektronlarn Dizilimi ve Kimyasal zellikler ................................................... 1604. Kimyasal Ba ............................................................................................... 1675. Bileikler ve Formlleri .................................................................................. 1746. Karmlar ..................................................................................................... 180nitemizi zetleyelim ...................................................................................... 192 rendiklerimi Deerlendiriyorum ................................................................... 193

4. NTE

N D E K L E R

13

Ik ...............................................................................................1961. In Sourulmas ......................................................................................... 1972. Cisimler Nasl Renkli Grnr? ...................................................................... 2023. In Krlmas ............................................................................................... 2094. Mercekler ve Kullanm Alanlar ..................................................................... 218nitemizi zetleyelim ....................................................................................... 223rendiklerimi Deerlendiriyorum ................................................................... 224

nsan ve evre ..............................................................................226 1. Ekosistemler .................................................................................................. 2272. Biyolojik eitlilik ........................................................................................... 234 3. evre Sorunlar ve Etkileri ............................................................................. 240nitemizi zetleyelim ...................................................................................... 246 rendiklerimi Deerlendiriyorum ................................................................... 247

NTE6.

5. NTE

Gne Sistemi ve tesi: Uzay Bilmecesi ........................................ 2501. Gk Cisimlerini Tanyalm ............................................................................. 2512. Gne Sistemi ............................................................................................... 2583. Uzay Aratrmalar ......................................................................................... 266nitemizi zetleyelim ...................................................................................... 273rendiklerimi Deerlendiriyorum .................................................................. 274

7. NTE

S Z L K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7 6K A Y N A K A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7 8

Konular1. Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sal

2. Boaltm Sistemimiz Vcudumuzdan Atklar Uzaklatrr

3. Denetleyici ve Dzenleyici Sistemimiz

4. Duyu Organlarmz

5. Vcudumuzdaki Sistemlerin Sal ve Organ Ba

14

1.1.1.1.NTENTE Vcudumuzdaki SistemlerVcudumuzdaki Sistemler

Bir sabah uyansak ve kendimizde byk deiiklikler olduunu fark etsek neler hissederdik? rnein annemizin hazrlad kahvaltnn koku-sunu alamyoruz. Hatta uyanmamz iin bize ka kez seslenmi ama biz hi birini duymuyoruz. akn akn kahvalt masasna oturuyoruz ama dokunma duyumuz da yok olmu; ne ekmein scack yumuak hlini hissediyoruz ne de elimize damlayan reelin akkanln. Okula gitmek iin hazrlanp sokaa kyoruz. Sokaa ktmzda ke banda bir kpekle karlayoruz. Kpek zerimize doru komaya balyor. Ancak biz kamak yerine anlamsz bir biimde kpein stmze gelmesini sey-rediyoruz. Acaba duyu organlarmzn almad, sinir sistemimizin tepki vermedii bir ekilde yaamak nasl olurdu?

Hayatta insanlar iin en byk amalardan biri mutlu yaamaktr. Mut-lu olmann yolu da pek ok kiiye gre deiir. Kimi zenginlii kimi baar-y kimi de sahip olduklarn mutluluk sebebi sayar. Peki milyonlarca liralk

servetimiz olsa ama midemizdeki bir problemden dolay beslenemesek

veya bbreklerimizdeki bir problemden dolay zehirli atklar vcudumuz-

dan uzaklatramasak ne olur? Servetimiz bu durumda bizi mutlu etmeye yeter mi?

Peki bizler salmz korumak iin neler yapmamz gerektiini biliyor muyuz? Salmz olumlu veya olumsuz etkileyen etmenler nelerdir? Televizyonlardan veya gazetelerden organ ba kavramn duymu muydunuz? Peki bu kavramn nemini biliyor musunuz?

Gelin bu nitemizde bizim iin son derece nemli olan sindirim siste-

mi, boaltm sistemi, denetleyici ve dzenleyici sistemler, duyu organlar ve organ ba hakknda bilgi edinelim. Ayrca yukardaki so-rularn da cevabn arayarak bu sistemlerin sal iin nelere dikkat etmemiz gerektiini renelim.

E.1

s.9

15

enzim emilim kimyasal sindirim mekanik sindirim

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sal

E.2

s.10

Yukardaki gazete haberleri hakknda ne dnyorsunuz? Yeterli ve dengeli beslenmezsek vcudumuzun hangi organlar bundan zarar grr?

Sindirim sistemini oluturan yap ve organlar, yeterli ve den-geli beslenmeyi, besin ieriklerini ve grevleri konusunu 5. snfta renmitik. Dengeli beslenmek iin hangi besinlerden ne kadar tketmeliyiz?

Tkettiimiz besinler bu or-ganlar sayesinde kana nasl ka-rmaktadr? Aldmz besinle-rin bu organ ve yaplarda ne tr deiikliklere uradn hatrlyor musunuz? Yediimiz bir besinin sindirimi esnasnda gerekleen olaylar kefetmek amacyla bir etkinlik yapalm.

Mill Eitim Bakanl, geliim andaki ocuklarda obe-ziteyi (imanlk) nlemek ve salkl beslenmelerini salamak iin nemli bir karar ald. lkretim okullarnn kantinlerinde baz gdalarn satn yasaklad. eker, kalori ve ya oranlar sebebiyle cips ve gazl iecekler kantinlerden kaldrld.

Uzmanlar, lkemizde ocuk ve genlerin nemli blmnn yeterli ve dengeli beslenme alkanlna sahip olmadn syledi. Velilere, ocuunuzu okula kahvalt ettirmeden gn-dermeyin. uyarsnda bulundu. n atlama, eker, tuz ve ya ierii yksek yiyecek-iecek tketiminin ocuklarn saln bozabileceini hatrlatan uzmanlar, ocukluk dnemindeki ha-tal beslenme uygulamalarnn, yksek tansiyon, kalp ve obezite gibi hastalklar iin temel risk faktr oluturduunu dile getirdi.

Kurabiyen ok yal olmu, pastan ekersiz olmu, zeytinyal iyi

olmam.

Hocam, hakls-nz nk sularmz

kesikti.

Vcudumuzdaki Sistemler16

Yaammz devam ettirebilmemiz iin enerjiye ihtiyacmz vardr. Vcudumuz iin gerekli enerjiyi tkettiimiz besinlerden karlarz. Bildiimiz gibi besin maddeleri ieriklerine gre kar-bonhidrat, ya, protein, vitamin, su ve mineraller olarak gruplandrlr. Bu besin ierikleri byk

molekllerdir. Byk molekll besin ieriklerinin hcrelerimizin kullanabilecei kadar kk molekll yap birimlerine paralanmas gerekir. Etkinliimizde biskvilerin de-iime uramas gibi yediimiz besinler de azmza aldmz andan itibaren birtakm deiikliklere urar. Bu deiiklikler sindirim olay sonucu gerekleir.

E.3

s.11

1.1.1.1. Yediimiz Besinlere Ne Olur?Birlikte Yapalm

er ya da beer kiilik gruplar oluturalm.

Etkinliimizi, sramzn kirlenmesini nlemek iin genie bir kabn iinde yapalm.

Aada verilen her bir basamaktaki ilemleri gerekletire-lim. Bu ilemleri gerekletirirken yaptmz gzlemlere da-yal aklamalarmz alma kitabmzdaki 3. etkinlikte yer alan izelgelere kaydedelim.

1. lk aamada kartonu uzun ince bir rulo oluturacak ekil-de yuvarlayp yaptralm.

2. Biskvilerden iki tanesini rulonun bir ucundan dierine aktarmaya alalm.

3. Rulonun bir ucuna iine su doldurduumuz plastik tor-bay bantlayalm. Biskvileri paralayarak rulodan gee-cek boyuta getirelim. Biskvilerin rulonun iinden geip plastik torbaya ulamasn salayalm.

4. Torbay, ellerimizle be dakika boyunca ovuturalm.

5. Genie bir kabn zerinde, plastik tor-bann alt kelerinden birini makasla keserek torbada kk bir delik aalm. Kesilen ksma orab geirelim. Plastik torbay skarak iindekileri oraba boaltalm.

6. orab alt ksmndan keselim. orabn etrafn kt havlu ile saralm.

7. orab skarak iindekileri geni kaba boaltalm.

Sonuca Varalm

lk aamada biskvileri rulodan nasl geirdiniz? Biskvileri olduu gibi rulodan geirebilir miydiniz? Niin?

Tkettiimiz besinler vcudumuzda, etkinlikte biskvinin geirdii deiikliklere benzer deiimlere urar m? Niin?

Balamak inGerekenler

5-6 adet biskvi bir bardak su plastik torba makas kt havlu orap genie bir kap plastik eldiven 20x30 cm ebadnda

karton bant

Sindirim, byk molekll besin ieriklerinin hcrelerimizin kullanabilecei kadar kk yap birimlerine paralanmasdr. Sindirimin amac, besin maddelerinin hcre zarndan geebile-

cek hle gelmesi ve zardan geerek hcreye alnmasdr. Sin-

dirim fi ziksel (mekanik) ve kimyasal olmak zere iki eittir. Fiziksel sindirimde besinler ineme ve kas hareketleriyle kk paralara ayrlrken kimyasal sindirimde besinler enzim ad veri-len baz salglar yardmyla paralanr.

Aadaki metni okuyarak kimyasal sindirimi anlamaya al-alm.

Sindirimde Grevli Yap ve Organlar

le yemeinden nceki son derstesiniz ve ok acktnz. Siz-ce niin alk hissederiz? Nihayet zil ald ve siz len yemeinizi itahla yemeye baladnz. Yemek yemek beslenme iin sadece balangtr. Vcudumuzun besinleri kullanabilmesi iin besinle-rin deiime uramas gerekir. Sindirim sistemimiz farkl yap ve organlardan oluur. Sonraki sayfada verilen ekilde bu yap ve organlar ile grevlerinin neler olduu belirtilmitir. Sayfay ince-leyip oklar takip ederek besinlerin sindirimde izledii yolu model zerinde grelim. Ayrca besinlerin hangi organ ve yaplarda fi -

ziksel, hangilerinde kimyasal sindirime uradn da bu model zerinde inceleyelim.

Her yemekten sonra midenin boalma sre-si ortalama 2 ile 6 saat arasndadr.

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sal17

GARP AMA GEREK

1822de Kanadal Alexis St. Martin (Aleksis Sen Martin) adl bir kii sol tarafndan yaralanr. Dr.

William Beumont (Vilym Bmont) onu tedavi ederek hayatn kurtarr. Ancak yara hibir zaman ta-

mamen iyilemez, hastann midesinin sa tarafnn i ksmna kadar 6 cmlik bir aklk kalr. Doktor

bu kapanmayan akl bir frsata dntrr. Yiyeceklerin midede ne gibi deiikliklere uradn

grmek iin farkl yiyecei o delikten ieri gnderir. Midenin kaslp geveyerek besinleri kk par-

alara ayrdn gzlemler. Yiyecekleri kardnda onlarn deimi olduunu grr. Ayn zamanda

bir test tpne Martinin mide suyundan alp koyar. Doktor tpe att besinlerin de deitiini grr

ve besinlerin sadece kas hareketi ile deil mide svlar ile de bulama hline getirildii sonucuna

ular. Alexisin bana gelen bu talihsiz kaza, doktora besinlerin nasl sindirildiine dair ok nemli

keifl er yapma frsat salamtr.

Holt Science & Technology Life Science s. 506

E.4

s.12


E.5

s.13

Villus

Ans

Besinlerin fi ziksel sindi-

rimi, midenin kaslp geve-me hareketi ile devam eder.

Kimyasal sindirim ise mide z

suyu iinde bulunan mide asi-

di ve enzimler tarafndan ger-

ekletirilir. Bylece besinler paralanarak bulama hline

getirilmi olur. Proteinlerin kimyasal sindirimi midede

balar.

4- Mide

2- Yutak

Besinlerin azdan ye-mek borusuna iletilmesini sa-lar.

Vitaminlerin ve suyun

emilip kana getii yerdir. Su, vitamin ve mineraller sindirime

uramadan kaln barsaa kadar gelir. Paralanan besin-

lerin ierisinde kalan su ve mi-

neraller kaln barsakta emilir. Atk maddeler ise sindirim sis-

teminin son blm olan ans

yoluyla vcuttan uzaklatrlr.

6- Kaln Barsaknce barsak, sindirim

sistemimizin en uzun blm-

dr. Yalarn fi ziksel ve kim-yasal sindirimi burada balar. Karbonhidratlarn ve pro-

teinlerin sindirimi de burada

tamamlanr. Besinler ince ba-

rsakta yap birimlerine par-alanarak kana geebilecek

hle gelir. Besinlerin yap bi-

rimleri ince barsakta villus ad verilen yaplar tarafndan

emilerek kana geer.

5- nce Barsak

Besinleri, yapsnda bulu-

nan kaslar yardmyla mideye

iletir.

3- Yemek Borusu

1- Az

Besinlerin fi ziksel sindiri-

mi ineme ile balar. Byk paralar hlindeki besinler

diler tarafndan kltlr, tkrk bezinin salgs ile yu-

muatlr. Karbonhidratlarn kimyasal sindirimi tkrk ie-

risinde bulunan enzimler saye-

sinde azda balar.


Besinlerin fi ziksel ve kimyasal sindirimi azda balar. Fiziksel sindirim besinlerin kk paralara ayrlmasn salar. Azda diler yardmyla gerekleen bu olay, kimyasal sindirimde g-rev alan tkrkteki sindirim enzimlerinin etkinliini kolaylatrr. Azda yalnzca karbonhidratlarn kimyasal sindirimi balar.

Yutma ilemiyle yutaa geen besinler buradan yemek boru-suyla mideye iletilir. Midede kimyasal ve fi ziksel sindirim gerek-

leir. Mide kaslarnn hareketi fi ziksel sindirimi, mide z suyun-daki mide asidi ve enzimler de proteinlerin kimyasal sindirimini

salar.

Bulama hline gelen besinler mideden ince barsaa iletilir. nce barsakta da besinlerin fi ziksel ve kimyasal sindirimi devam eder. Safra kesesinden gelen safra ve pankreastan gelen pank-

reas z suyu besinlerin paralanmasn salar. Yalarn sindirimi ince barsakta balar ve tamamlanr. Yalar safra salgs ile fi -ziksel sindirime, pankreas z suyu ile de kimyasal sindirime u-rar. Karbonhidratlarn, proteinlerin ve yalarn kimyasal sindirimi pankreas z suyu ile burada tamamlanr. nce barsakta sindiri-mi tamamlanan besinler ince barsan kvrmlarndan emilerek kana geer. Bu kvrmlara villus ad verilir.

Kaln barsaa besinlerin sindirilmeyen ksmlar gelir. Besin-lerin ierisinde kalan su ve mineraller de kaln barsakta emilir, kalan posa ise ans yoluyla vcut dna atlr.

Kaln barsakta bu-lunan baz bakteriler K ve B vitaminlerini rete-rek birok yaamsal fa-aliyetin dzenlenmesi-ne katkda bulunurlar.

Midenin yap-snda bulunan ve ok kuvvetli bir asit olan mide asi-di neden mideye zarar vermez?

snoasdiza

E.6

s.14

Karacier ve pankreas sindirime yardmc organlardr. Kara-cier, krmzms kahverengi renkte, en byk i organdr. Di-yaframn hemen altnda ve karn boluunun sa st ksmnda bulunur. Safra ad verilen yeil renkli bir salg retir. Safra sv-s, safra kesesi denilen organda depolanr ve sindirim srasnda

ince barsaa bir kanal ile braklr. Safra svsnn grevi byk ya molekllerini kk paralara ayrmaktr.

Pankreas karn boluunda, midenin altnda yer alan yaprak eklinde bir organdr. Pankreas z suyunu salglar. nce barsa-a gnderilen pankreas z suyu iinde, proteinlerin, karbonhid-ratlarn ve yalarn kimyasal sindirimini gerekletiren enzimler bulunur.

Sindirime Yardmc Olan Organlar

Safra kesesi veya pankreas alnan bi-reylerde sindirimde ne gibi deiiklikler olabilir?

a

-

a

k

k

a-

pareyneola


E.7

s.14

Safra Kesesi

KaracierSafra ad verilen bir salg re-tir. Safra svs byk ya mo-lekllerini daha kk birimlere ayrarak yalarn fi ziksel sindi-rimine yardmc olur.

PankreasPankreas z suyunu salg-lar. Pankreas z suyu; prote-inlerin, karbonhidratlarn ve yalarn kimyasal sindirimini gerekletiren enzimler ierir.

Besinlerin Sindiriminde Enzimlerin Etkisi

Enzimler, byk molekll besin ieriklerini kk molekllere dntrr. Aadaki ema-da enzimlerin besinlere nerede etki ettii ve besinlerin nasl paraland grlmektedir.

Besinler Besin erikleri Sindirim Yeri Oluan Yap Birimleri

nce barsak

Enzimler

Az, ince barsak

EnzimlerKarbonhidratlar

Mide, ince barsak

EnzimlerProteinler

Yalar


Sindirilen Besinlerin Barsaklardan Kana Geii

Yeterli ve Dengeli Beslenme, Sindirim Sisteminin Sal

Sindirilen besin ierikleri, ince ve kaln barsaklardan kana geer. Peki, bu gei sizce nasl olmaktadr? Besin ieriklerin-den hangileri ince barsaktan, hangileri kaln barsaktan kana geer? Kana geen besin ieriklerine ne olur? Aadaki ekli inceleyerek sorular cevaplayalm.

Salkl bir biimde byyp geliebilmemiz yeterli ve dengeli beslenmeyle mmkndr. Yeterli ve dengeli beslenme iin farkl besin eitlerinden gerektii kadar alnmas gerekir. Meyve ve sebzelerle baklagillerin birou lifl i besinlerdir. Lifl i besinle-rin tketimi sindirim sisteminin saln korumak asn-dan gereklidir. Baz besin eitlerinin eksik veya fazla alnmas ve stres, yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olacandan vcudumuzda birtakm rahat-szlklara yol aabilir.

Yanda ekli grlen besin piramidi han-gi besinlerden ne kadar tketmemiz ge-rektiini gsterir. Besinlerin tketim miktar piramidin tabanndan tavan-na doru azalmaktadr. Protein, karbonhidrat ve B vitaminince zen-gin olan tahl grubu en fazla tketmemiz gereken besin grubu iken ya grubu en az tketmemiz gereken besinlerin yer ald gruptur.

E.8

s.15

Ya

grub

u

Et, y

umur

ta

ve s

t r

nleri

grub

u

Sebz

e m

eyve

grub

u

Tah

l, m

akar

na

ve e

kmek

gru

bu

Barsak yze-yini oluturan vil-luslar niin kvrml yapdadr?

yluy

Sindirilen besin ierikleri villuslar tarafndan emilir. Villuslarn iindeki

klcal kan damarlarnca hcrelere tanr.

Klcal damar

Sindirilmi besinler

Kaln Barsaknce Barsak

Sindirilen besin-lerin yap birimleri, villuslar tarafndan emilir. Villuslarn

iindeki klcal kan damarlarnca hcrelere tanr.

Su ve mineral-lerin fazlas

geri emilir ve hcrelere geer.

ekirdek

Vcut Hcresi

Villus

Klcal kan

damar


Bildiiniz gibi besin ieriklerinin vcudumuzda farkl grevle-

ri vardr. Karbonhidratlar enerji salamak, yalar vcudumuzu

darbelerden korumak ve enerji salamak, proteinler byme, ya-

ralarn iyilemesi ve hastalklara kar korunmak iin gereklidir.

Vitamin, su ve mineraller de dzenleyici olarak kullanlr.

Sindirim sistemimizin saln korumak iin nelere dikkat et-

memiz gerektii aada sralanmtr.

Yeterli ve dengeli beslenme yaplmaldr.

Besinler iyice inendikten sonra yutulmal ve yemek yava

yenmelidir.

Besinler ar scak veya ar souk olarak tketilmemelidir.

Gnde en az iki litre su iilmelidir.

Kafeinli, asitli, boyal vb. katk maddeli ieceklerden uzak durul-

maldr.

Ar tuzlu ve baharatl gdalar tketilmemelidir.

n aralarnda meyve yenmelidir.

Az ve di salna nem verilmelidir.

Dzenli spor (egzersiz) yaplmaldr.

Bunlarn yan sra sindirim sistemimizi olumsuz etkileyen

stres, alkol, sigara gibi etmenlerden uzak durulmaldr.

Yaplan aratrmalar alkoll ieceklerin az, grtlak ve yemek

borusu kanserlerinin yannda vcutta dier kanser trlerine de

yakalanma riskini arttrdn gstermektedir. Alkol, mide ve ba-

rsaklarn i yzeyini tahri eder ve midede gastrite, lsere; ba-

rsaklarda iltihaba yol aar. Alkol tketen insanlarda hazmszlk

problemi ba gsterir, yediklerini sindiremezler. Alkol, karacier

hcrelerinde yalanmaya ve siroz hastalna sebep olur. Alkol-

den dolay karacier grevini tam yerine getiremez ve vcudun

hastalklara kar direnci azalr. Sigara tketimi de benzer sorun-

lara yol aar. Bu ikyetleri olan kiiler, salk kurulularnn gast-

roloji blmnde tedavi olurlar.

Snfmzda drt gruba ay-rlarak aada verilen has-talklardan n seelim. Bu hastalklar ile uygulana-bilecek tedavi yollar hak-knda bilgi toplayalm. Ayn zamanda sindirim sistemi saln olumlu ve olumsuz etkileyen etmenler hakknda da farkl kaynaklardan bil-gi toplayalm. Topladmz bu bilgileri yazl veya szl olarak grsel materyaller-le birlikte arkadalarmzla paylaalm.

Hastalklar: Dizanteri, gast-rit, hazmszlk, ishal, kabzlk, kolera, kolon kanseri, refl , tifo, lser.

Snfmzda drt gruba ay-rlarak aada verilen has-talklardan n seelim. Bu hastalklar ile uygulana-bilecek tedavi yollar hak-knda bilgi toplayalm. Ayn zamanda sindirim sistemi saln olumlu ve olumsuz etkileyen etmenler hakknda da farkl kaynaklardan bil-gi toplayalm. Topladmz bu bilgileri yazl veya szl olarak grsel materyaller-le birlikte arkadalarmzla paylaalm.

Hastalklar: Dizanteri, gast-rit, hazmszlk, ishal, kabzlk, kolera, kolon kanseri, refl , tifo, lser.

E.9

s.16

E.10

s.17

Vcudumuz ihtiya-cndan fazla ald be-sinleri harcayamaz ve yaa dntrerek deri altnda, organlarn etra-fnda depolar. Bu durum imanla (obeziteye) yol aar.


Aada verilen ekli inceleyelim ve sorularn cevaplarn defterimize yazalm.

1. ekildeki numaral organ ve yaplarn adlar nelerdir?

2. Hangi organlarda fi ziksel, hangi organlarda kimyasal sindirim gerekleir?

3. Hangi organlarda hangi enzimler sindirime katlr? Enzimlerin besinlerin sindiri-

mindeki etkisi nedir?

4. Besin ierikleri hangi organlardan kana geer?

5. Kana geen besin ieriklerine ne olur?

6 . Sindirim sisteminin saln olumlu ve olumsuz etkileyen etmenler nelerdir?

K e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i mK e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i m

12

3

4

6

5

10

8

9 7


nefron

diyaliz

Bugn Gzde ve snf arkada nci, ncinin bbrek hastas olan annesi Nuray teyzeyi has-tanede ziyaret ettiler. Nuray teyzede bbrek yetmezlii vard ve Gzdenin o gne kadar hi grmedii bir alete bal olarak yatyordu. Bu hastaln ad Gzdenin ilgisini ekmiti. Nasl oluyor da vcudumuzdaki bir organ grevini yapmakta yetersiz kalabiliyordu? Bu hastaln tedavisi acaba nasl yaplyordu? Bbreklerimiz vcudumuz iin neden ok nemliydi? Doktor odaya geldiinde bu sorularn cevabn renmeyi ok istiyordu.

Ziyaret srasnda odaya urayan doktor, Gzdenin sorularn ksaca cevaplandrd. Ayrca lkemizde tpk ncinin annesi gibi yaklak 30 000 bbrek yetmezlii hastasnn olduunu syledi.

Gzdenin doktorla olan konumasn tahmin ederek;

Bbreklerin grevi ve nemi hakknda ne syleyebiliriz?

Bbrek yetmezlii, sizce bu hastala yakalanm kiilerin gnlk hayatn nasl etkiler?

Bbrek yetmezlii iin uygulanan tedavi yntemleri nelerdir?

Organ nakli ve nemi hakknda neler biliyorsunuz?

Sorularnn cevaplarn birlikte tartalm.

Boaltm Sistemimiz Vcudumuzdan Atklar Uzaklatrr

E.11

s.18

Boaltm Sistemimiz Vcudumuzdan Atklar Uzaklatrr25

Sindirim sistemimizin byk molekll besin ieriklerini hcrelerimizin kullanabilecei ekilde yap birimlerine ayrtrdn artk biliyoruz. Hcrelerimize besinlerin tanmas kan yoluyla sa-lanr. Bu besinlerin hcre tarafndan enerji retiminde, yapm ve ykm olaylarnda dzenleyici olarak kullanldn rendik. Ancak bu faaliyetler sonunda vcudumuz iin zararl baz atk mad-deler oluur. Bu maddelerin vcudumuzdan atlmasn boaltmda grevli yap ve organlar salar.

Vcudumuzda oluan zararl ve atk maddeler ile bunlarn vcudumuzdan nasl atldn anlamak iin ncelikle boaltm sistemimizin organlarn ve grevlerini hatrlayacamz aa-daki etkinlii yapalm.

2.2.2.2. Atk Maddelerin BoaltmCanllar yaamsal faaliyetlerini srdrebilmek iin dardan besin

ve su alrlar. Besin ieriklerinin yaamsal faaliyetlerde kullanlmas so-nucunda oluan zararl maddelerin suyla birlikte vcuttan atlmas ge-rekir. Salkl yetikin bir insanda gn boyu karlan idrar miktarnn bir buuk litrenin altna dmemesi gerekir.

Aratrma Sorular

Vcudumuzda oluan atk maddeler sadece idrar yoluyla m atlr?

Vcudumuzdan uzaklatrlan atk maddeler nelerdir?

Vcudumuzdaki atk maddeler hangi organlarla nasl uzaklatrlr?

Birlikte Yapalm

Ansiklopedi, nternet, gazete, dergi gibi farkl kaynaklardan yukardaki aratrma sorularn gz nnde bulundurarak bilgi toplayalm. Topladmz bilgilerin aratrma sorularnn cevaplarn iermesine dikkat edelim.

Aratrmamz srasnda vcudumuzdaki atk maddeleri uzaklatran organlarn resim veya fotoraf-larn da toplayalm.

Defterimize aadaki gibi bir izelge oluturarak edindiimiz bilgilerden yardmyla izelgeyi doldu-ralm.

lgili organn yanna grselini yaptralm.

Atk maddeleri vcudumuzdan uzaklatran organlar ve atk maddelerin adlarn yazalm. Bu or-ganlarla uzaklatrlan atk maddeleri X iareti kullanarak eletirelim.

Sonuca Varalm

Vcudumuzdan atk maddeleri uzaklatran organlar nelerdir? Bu organlarn uzaklatrdklar atk maddeler hangileridir?

Vcudumuzdaki atk maddeler hangi yollarla uzaklatrlr?

ATIK MADDELER

YAPI ve ORGANLAR drar .............. .............. .............. .............. ..............

Bbrekler X

.................

.................

.................

.................


nternet, ansiklopedi, gazete, dergi


Vcudumuzdaki boaltmda grevli organlarmz; akcier, deri, bbrek, karacier ve kaln barsaktr. Etkinliimizde bu organlarn hangi atk maddeleri vcudumuzdan uzaklatrdn belirledik.

Vcudumuzdaki yapm ve ykm olaylar sonucu oluan zararl ve atk maddelerin vcut dna atlmasna boaltm denir.

Vcudumuzdaki boaltm atklar; proteinlerin sindirilmesi sonucu oluan zehirli bir madde olan re, solunum rnleri olan su ve karbon dioksit, tuzun fazlas, dkya renk veren safra salgs olarak sralanabilir. Aadaki tabloyu inceleyerek bu atk maddelerin hangi organlarla vcuttan uzaklatrldn daha yakndan inceleyelim.

Kaln barsaktan dk olarak atlan sindirilmemi besinler boaltm deil sindirim atdr.

Yukarda bahsedilen atk maddeler vcuttan uzaklatrlmadklar takdirde zehir etkisi ya-par. Bunun sonucu olarak organlarmz grevlerini yerine getiremez.

E.12

s.19

ATIK MADDELER UZAKLATIRAN YAPI ve ORGANLAR

Solunum sonu-cu oluan kan-daki karbon dioksit ve suyu soluk verme ile dar atar.

Akcier

Vcuttaki fazla su ve tuzu ter-leme yoluyla dar atar.

Deri

Hcrelerde oluan ve kana geen zararl atk maddeler ve reyi szerek idrar eklin-de vcuttan atar.

Bbreklerkler

Proteinlerin sindirilmesi sonucu oluan ve ok zehirli olan bir maddenin (amonyak) daha az zehirli olan reye d-nmesini salar.

Karacier

Su, safra ve sin-dirim atklarnn dk eklinde vcuttan atlma-sn salar.

Kaln barsakkkk


Kabuk

Havuzcuk

z

Bbrek toplardamar

Bbrek atardamar reter (drar borusu)

drar kesesiretra

Boaltm Sistemimizi Oluturan Yap ve Organlar

Bbrekler karn boluunun arka ksmnda, omurgann iki ya-nnda ve bel blgesinde bulunan kuru fasulye tanesine benzeyen

bir ift organdr. Bbrein d ksm bbrek zar ile evrilmitir. Bbrek dtan ie doru kabuk, z ve havuzcuk ksmlarndan oluur.

Bbreklerin grevi, kandaki zararl ve atk maddeleri szerek

dar atmak ve kann ierisindeki maddelerin miktarn belli snr-lar iinde dengede tutmaktr.

Kanmzda atk maddeler dnda karbonhidrat, ya ve prote-inlerin sindirilmesi sonucu oluan kk molekller ile baz ya-rarl maddeler de bulunur. Bu durumda bbreklerimizin zararl

maddeleri uzaklatrrken yararl maddeleri tutmas gerekir.

Bata bbrekler ol-mak zere boaltm sistemi hastalklarn inceleyen bilim dalna nefroloji denir.

Yetikin ve salkl bir insann bbrekle-rinden gnde ortalama 180 litre kan szlr ve 1-1,5 litre kadar idrar retilir.

Bbreklerimiz kan szerken yararl mad-

deleri geri emme-seydi vcudumuz bundan nasl et-kilenirdi?

su)

des

Yediimiz besinlerin sindirim sistemimiz tarafndan paralana-rak hcrelerin kullanabilecei kadar kk olan yap birimlerine ayrldn ve bu yap birimlerinin hcreler tarafndan kullanldk-tan sonra zararl ve atk maddeleri oluturduunu renmitik. Hcrelerden kana geen bu atk maddelerin bir an nce vcuttan

atlmas ve kanmzn temizlenmesi gerektiini biliyor muydunuz? Sizce atk maddeler vcudumuzdan nasl uzaklatrlr?

Boaltm sistemimizi oluturan yap ve organlar aadaki e-kilde verilmitir.


Nefronun Yaps

Bbreklerimizin kan szerek su, re ve tuzun vcuttan atl-mas, bbrein en kk yap ve grev birimi olan nefronlar ta-rafndan yaplr. Her bir bbrekte bulunan bir milyon dolayndaki nefron kandaki zararl atk maddeleri szerek idrar oluturur.

drar bbreklerde gerekleen ve aada sralanan bir dizi ilemden sonra meydana gelir.

Bbreklere bbrek atardamar ile gelen kan nefronlarda szlr.

Kandaki, vcut iin yararl olan maddeler, nefronlarda geri emilir ve tekrar kana verilir.

Szlp temizlenen bu kan, bbrek toplardamar ile bbrek-lerden ayrlr.

Szlme sonunda geriye kalan su ve tuzun fazlas ile re, idrar oluturur. Oluan idrar, idrar kanal ile idrar kesesine geer.

drar kesesinde biriken idrar, bir sre sonra idrar boaltm ka-nal ile vcuttan atlr.

Salkl bir yaam iin kandaki atk ve zararl maddeleri v-cuttan uzaklatrarak, kan deerlerini belli snrlar iinde tutan boaltm sisteminin salkl olmas gerekir. imdi boaltm siste-minin saln korumak iin yaplmas gerekenleri ve bu sistem ile ilgili baz hastalklar renmek zere Nefroloji Uzman Dr. Elif akr ile 7. snf rencisi Zeynepin yapt rportaj okuyalm.

Boaltm Sistemi Salmz

Zeynep: Boaltm sistemimizle ilgili hastalklar nelerdir?Dr. Elif AKIR: Bbrek talar, bbrek yetmezlii, idrar tor-bas ve idrar yollar iltihaplanmas, bbrek kanseri, idrar kese-

si kanseri, nefrit (nefronlarn iltihaplanmas), bbrek dkl eklinde sralanabilir.

Zeynep: Boaltm sistemimizin saln korumak iin nelere dikkat etmeliyiz?

Dr. Elif AKIR: zellikle souk k gn-lerinde bbreklerimizi ve idrar yollarmz

souktan korumalyz.

Boaltm organlarmzn dzenli almas iin her gn ortalama iki litre su imeliyiz. S-

cak havalarda daha fazla sv gda almalyz.

E.13

s.20


Bademcik iltihab gibi boaz enfeksiyonlar en ksa srede tedavi edilmelidir. Boaz enfeksiyonuna sebep olan baz zararl mikro-organizmalar bbreklerde iltihaplanmaya sebep olabilir.

drarda iltihap bulunmas ve arl idrar yapma durumunda he-men bir salk kuruluuna bavurmalyz.

Doktor nerisi olmadan geliigzel alnan ilalar (ar kesiciler, vitaminler vb.) zamanla bbreklerin ypranmasna sebep olur.

Zeynep: Bbrek ta nedir? Bkrek ta neden oluur? Bunu nlemek iin neler yapmalyz?

Dr. Elif AKIR: drar yolu iltihab, besinlerle alnan fazla kal-siyum ve D vitamini, yetersiz sv alm gibi etkenler bbrek ta oluumuna neden olabilir. Bbrek talar bbreklerimizde biriken madensel maddelerdir. Bunlar kum tanesi gibi kk olabilecei gibi baz durumlarda daha byk de olabilirler. Bbrek ta olan kiilerde idrar tkankl, belin arka yan ksmlarnda ar, idrar yaparken ar ve yanma gibi belirtiler grlebilir. Ta oluumunu nlemek iin gnde yaklak iki litre su iilmeli, yenilen ve iilen besinlerde ar tuz tketiminden uzak durulmal ve gnlk d-zenli egzersizler yaplmaldr.

Zeynep: Bbrek ta nasl tedavi edilir?Dr. Elif AKIR: Bbrek talar gelien teknoloji sayesinde yk-sek enerjili ses dalgalar veya lazerle krlabilir. Bu tedavi yntemleri

cilde ve i organlara zarar vermez. Krlan talar idrar yolundan id-rarla atlr. Eer talar ok bykse ameliyat gerekebilir.

Zeynep: Bbrek yetmezlii nedir? Nasl tedavi edilir?Dr. Elif AKIR: Bbreklerin yapsnn bozulmasndan dolay grevlerini yapamaz hle gelmesiyle ortaya kan bir hastalk-

tr. Bbrek iltihab, eker hastal, yksek tansiyon, idrar yollar iltihab gibi hastalklar bbrek yetmezliine sebep olabilir. Baz bbrek yetmezlii rahatszlklar ilk safhalarda ksa srede tedavi edilebilir. Ancak hastalk ilerler ve kalc hle gelirse diyaliz teda-

visi uygulanr veya bbrek nakli gerekebilir.

Bbrek ta

Bbrek ta krma cihaz

Bbrek salmz iin yete-rince su imeliyiz.

Gelien teknoloji sayesin-de ses dalgas veya lazerle bbrek talarnn krlabil-mesini, bbrek naklinin nasl yapldn aratralm. Ara-trma sonularmza gre toplum ve evre zerinde olumlu ve olumsuz etkilerini rneklerle aklayarak arka-dalarmzla paylaalm.

Gelien teknoloji sayesin-de ses dalgas veya lazerlebbrek talarnn krlabil-mesini, bbrek naklinin naslyapldn aratralm. Ara-trma sonularmza gretoplum ve evre zerindeolumlu ve olumsuz etkilerinirneklerle aklayarak arka-dalarmzla paylaalm.E.14

s.21


K e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i mK e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i m

1. Boaltm sistemiyle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

A drar yolu iltihab boaltm sistemi hastalklarndandr.

B) Bbreklerden kan toplardamarda bulunan atk maddeler atardamardakine gre daha fazladr.

C) Nefronlar kann szld birimlerdir.

D) Bbrek ta rahatszl olan kiiler gnde en az 2 L su imelidir.

2. Salkl bir insann idrarnda;

I. Tuz II. re III. Sindirim atklar IV. Su

maddelerinden hangileri bulunur?

A) I ve II B) II ve III C) I, II ve IV D) II, III ve IV

3. Vcudumuzdaki baz organlarn grevleri aada verilmitir.

I. Fazla su ve tuzu terlemeyle vcuttan uzaklatrr.

II. Kan iindeki zararl atklar szerek vcuttan uzaklatrr.

III. Proteinlerin paralanmasyla oluan ok zehirli maddeleri daha az zehirli hle dn-trr.

Grevleri belirtilen organlarn isimleri seeneklerin hangisinde doru eletirilmitir?

A) Deri Karacier Bbrek

B) Karacier Bbrek Deri

C) Bbrek Deri Karacier

D) Deri Bbrek Karacier

4 ve 5. sorular cevaplamak iin yandaki ekli kullanalm.

4. ekilde verilen yap aadakilerden hangisidir?

A) reter B) Klcal damar

C) Nefron D) Alveol

5. ekilde verilen yapnn grevi nedir?

A) Sindirim B) Szme

C) Dzenleme D) Solunum

6. Boaltm sistemi sal asndan aadakilerden hangisi yanltr?

A) Gnde ortalama iki litre su iilmelidir.

B) Scak havalarda sv tketiminden kanlmaldr.

C) drar yaparken ar olduunda doktora gidilmelidir.

D) Bbrek ve idrar yollarmz souktan korumalyz.

Aadaki sorular okuyarak doru cevabn bulunduu seenei iaretleyelim.

I II III

Denetleyici ve Dzenleyici Sistemimiz31

sinir hcresi salg bezi hormon

Denetleyici ve Dzenleyici Sistemimiz

Vcudumuzda ayn anda birok olay gereklemektedir. rnein ders alan ya da yemek yiyen bir ocuun vcudunda kalbin almas, solunum, grme, iitme, koku alma, terleme, sindirim, konuma, dnme gibi pek ok olay ayn anda gerekleebilir. Spor yaparken, su ierken hatta uyurken bile vcudumuzda birok olay e zamanl gerekleebilir. Tm bu olay-larn meydana gelmesi vcudumuzdaki sindirim, boaltm gibi farkl sistemler sayesinde olur. Peki, nasl oluyor da tm bu olaylar birbirini engellemeden, d zenli bir ekilde gerekleiyor? Vcudumuzda farkl sistemlerde meydana gelen olaylarn dzenli ve birbiriyle uyumlu bir ekil-de gereklemesini salayan bir merkezin olmas gerekmez mi? Ne dersiniz?

imdi hep birlikte bu sorulara Farknda myz? adl etkinliimizi yaparak cevap bulmaya alalm.

32Vcudumuzdaki Sistemler

BeyinMerkez

Sinir Sistemi

evreselSinir Sistemi

Omurilik

nsanda sinir sistemi

33.3. Farknda myz?


defter

saat

Birlikte Yapalm

-drt kiilik gruplar oluturalm.

Gruptaki arkadalarmzdan biri saat ile zaman takip etsin. Dier grup yeleri de bir dakika iinde nce evremizde meydana gelen olaylarn daha sonra da vcudumuzda ger-ekleen olaylarn neler olduunu gzlem ve bilgi birikimle-rine dayanarak belirleyip ayr balklar hlinde defterlerine listelesinler.

Hazrladmz listeleri snfta arkadalarmzla paylaalm.

Sonuca Varalm

Bir dakika iinde vcudumuzda ve evremizde kaar tane olay meydana geldi? Sizce bir dakikada vcudumuzda ve evremizde meydana gelen olaylar sadece bizim tespit ettikle-rimizle mi snrldr? Tartalm.

Bu olaylar hangi sistem veya sistemler tarafndan gerekletirilir?

Bu olaylar gerekletiren sistemler birbirinden bamsz m alr? Tartalm.

Sizce vcudumuzda ve evremizde meydana gelen ok saydaki olay, birbirini engelle-meden nasl gerekleebilir?

Vcudumuzda bulunan farkl sistemlerde bir dakika iinde ok sayda olay gerekleir. Farkl zellikte olan bu olaylar birbirine baml olarak meydana gelir. Farkl grevleri olan sistemlerin ve bu sistemleri oluturan organlarn btnlk iinde almasn y-neten ve kontrol eden sisteme denetleyici ve dzenleyici sis-tem denir. Denetleyici ve dzenleyici sistem iki blmden oluur.

Kapnn aldn duyarz, kotuktan sonra kalp atmz hissederiz, yksek ses karsnda irkiliriz, sevdiimiz bir kiiyi grdmzde mutlu oluruz. Bu ve benzeri olaylarn hepsi sinir sistemimizin faaliyetleridir. Sinir sistemimiz vcudumuzdan ve evreden ald bilgileri toplayp yorumlar ve bu bilgilere uygun cevaplar verir. Sinir sistemimiz organlarmzn uyumlu bir ekilde almasn ve konuma, koklama, tatma, duyma, grme, hare-ket etme, dnme ve hayal kurma gibi faaliyetlerimizi salar.

Peki, sinir sistemimiz tm bu grevleri nasl yerine getirir? im-di bu sistemin blmlerini ve grevlerini daha yakndan inceleye-lim. Yandaki ekilde grld gibi sinir sistemimiz Merkez Sinir Sistemi ve evresel Sinir Sistemi olarak iki blmden oluur.

1. Sinir Sistemi

Sinir Sistemi Salg Bezleri

Merkez Sinir Sistemi

evreselSinir Sistemi

Denetleyici ve Dzenleyici Sistem


A. Merkez Sinir Sistemi

Beyin ve omurilikten oluur. Merkez sinir sisteminin blmleri ve grevlerini aadaki e-mada olduu gibi gsterebiliriz.

Vcudumuzdaki sinir-sel iletimin elektrik enerjisi eklinde tandn biliyor muydunuz? Sinir hcrelerini yap olarak elektrik kablo-suna benzetebiliriz. Elektrik kablosunun iinde elektrik enerjisini ileten bakr bir tel, dnda ise plastik veya kauuktan yaplm bir klf bulunur. Merkez sinir siste-mi hcrelerinde de i ksm elektrik enerjisini iletir-ken dta onu evre-leyen bir klf vardr.

Sinir sistemimizin en k-k elemanlar sinir hcrele-ridir. nsan beyninde yakla-k 100 milyar sinir hcresi (nron) bulunur.

Sinir hcresi

Beyinden kan sinir-ler, omurilik soannda apraz yapar. Bu duru-mun vcudumuzdaki kas-larn ynetimi ve kontrol bakmndan douraca sonucu aratralm. Ara-trma sonularmz snf arkadalarmzla paylaa-lm.

Beyinden kan sinir-ler, omurilik soannda apraz yapar. Bu duru-mun vcudumuzdaki kas-larn ynetimi ve kontrol bakmndan douraca sonucu aratralm. Ara-trma sonularmz snf arkadalarmzla paylaa-lm.

E.15

s.22

Beyin

Omurilik soan

Omurilik

Omurga

Beyincik

Kafatas iinde bulunur. Vcu-

dumuzun ynetim merkezidir.

Duyu organlarmzn alma-sn dzenler.

Konuma, yazma gibi istemli hareketlerimizin gerekleme-sini salar.

Vcut scaklmz ve kan ba-sncmz ayarlar.

Ackma, susama, uyku ve uya-

nklk gibi olaylar dzenler.

renme, dnme, hafza ve hayal kurma merkezidir.

Omurga iinde bulunan bir si-nir adr. Omurilik soanndan balayp kuyruk sokumuna ka-dar uzanr. Beyinle dier organlar arasn-

daki bilgi iletimini salar. Refl eks davranlarmz kont-

rol eder.

Beyin Omurilik

Omurilik SoanOmurilik ile beyin arasndaki balanty salar. Solunum, sindirim, haprma, kusma, yutma vb. ref-

leksleri kontrol eder.

BeyincikBeynin arka alt ksmnda bulunur. Vcudumuzun dengesini salar. Kas hareketlerimizin dzenli olmasn salar.

Merkez Sinir Sistemi

Kuyruk sokumu


B. evresel Sinir Sistemi

Yandaki ekilde vcudumuzun her blgesinin sinirlerle bir a gibi rld grlmektedir.

Merkez sinir sistemi dnda kalan tm bu sinirler evresel sinir sistemini oluturur. Beyin ve omurilikten kan sinirler gzler, dudaklar, diler, parmak ular dhil olmak zere vcudumuzun her yerine dalr. evresel sinir sistemi, merkez sinir sistemi ile organlar arasndaki iletiimi salar.

Peki, bu iletiim nasl gerekleir? Vcudumuzda sinirsel ileti-min nasl gerekletiini daha iyi anlamak iin aadaki etkinlii yapalm.

evresel sinir sistemiE.16

s.22

4.4.4.4. Mesajmz Var!Birlikte Yapalm

Snf arkadalarmzdan 11 kii-lik grup oluturalm ve iki kiiyi gzlemci olarak seelim.

Dier arkadalarmzdan kii emadaki A, C ve E kutucukla-rnda aklanan grevleri st-lensin. Kalan arkadalarmz da B ve D kutucuklarnda belirle-nen grevleri yapmak iin er er ayrlsn.

Daha sonra A, B, C, D ve E kutucuklarnn temsil ettii yap ve organlarn neler olabilece-ini tahmin edelim.

emada belirtilen grevleri yapan yap ve organlarn adlarn birer kda renkli kalemlerle yazarak yaka kartlar hazrlayalm. Bu yap ve organlar temsil eden kiilere kartlar taka-rak emaya uygun ekilde dizilelim.

retmenimizin kda yazd Alnn ka ya da Sol kolunu kaldr. mesajn alalm. emadaki dzene uygun olarak bu grevleri yerine getirelim.

Gzlemci olan arkadalarmz, retmenimizin yazd mesajn ne olduunu yap ve or-ganlar canlandran arkadalarnn hareketlerine bakarak tahmin etsin.

Sonuca Varalm

A, B, C, D ve E ile temsil edilen yap ve organlarn isimleri ve grevleri nelerdir?

Bu organ ve yaplardan hangileri merkez sinir sistemimize, hangileri evresel sinir siste-mimize aittir?

Bu etkinlikte retmenimizin rol nedir?

Mesaj deerlendirip

cevap oluturur.

CB

Mesaj tar.

Cevap mesajn tepki organna

tar.

DCevap mesajna tepki oluturur.

E

Mesaj alr.

A


evresel sinir sistemi, yapsnda bulunan hcreler sayesin-de vcudumuzdan ve evreden ald mesajlar beyne iletir. Beyin tarafndan oluturulan cevaplar ise tepki verecek yap ve organlara gtrlr. Etkinlikte sinirlerdeki mesaj iletiminin nasl gerekletiini rendik. Bu durumu daha iyi anlayabilmek iin aadaki ekli inceleyelim. ekilde elinde scak bir ay barda tutan kiinin bardan scakln nasl hissettii ve verecei tepki srasyla numaralandrlm kutucuklarda grlmektedir.

Beynimizin farkl blgeleri farkl vcut fonksiyonlarn yapmakla sorumludur. Bu blgeler yandaki ekilde grlmektedir. V-cudumuzun iinden ya da dardan gelen uyarlar, vcudumuzda her zaman dne-rek yaptmz bilinli tepkiler oluturmaz.

Elimizi farknda olmadan scak bir cisme dokundurduumuzda hemen geri ekeriz. Gz kapaklarmz gn boyunca defalarca alp kapanr. Boazmza bir ey katn-da ksrrz. Bunlar gibi daha birok olay dnmemize bile gerek kalmadan meyda-na gelir. steimiz dnda yaptmz bu tr hareketler bizi tehlikelere kar da korur. D-nmeden ve hzl bir ekilde gerekletirdi-imiz benzer olaylar etkinlii yaparak anla-maya alalm.

hareket dokunma

tatma

iitme

grme

kalp at

solunum

koklama

konuma

E.17

s.23

Merkez sinir sistemi (turuncu renkli) vcudu-muz iin bir kontrol mer-kezi gibi alr. evresel sinir sistemi (bordo renkli) ise merkez sinir sistemi-ne gelen ve buradan ayrlan bilgileri tar.

Scaklk, koku, tat, basn, ses, k gibi vcudumuzda belir-li bir tepkiye sebep olan etkilere uyar denir. Uyarlar duyu organ-larmzda bulunan zel hcreler-le (alma) alnr. Scak ay bar-dann yapt etki, uyardr.

14

Beyinden gelen cevap, kaslara ya da ilgili organa iletilerek tepki oluur. Bu tepki ile barda brakr ve elimizi soutmak iin sal-larz.

2 Uyar, sinirler ile merkez si-nir sistemine uyart mesaj ek-linde tanr.

3Uyarya kar beyin-

de bir cevap oluur.


Hi keskin ya da sivri bir eyin zerine bastnz m? Byle beklenmedik bir durumda nasl tepki veririz? Vereceimiz tepkiyi nceden dnp planlar myz?

Elimize ine batnca ya da scak tye dokununca parma-mz hemen geri ekmemiz, ksrmemiz, haprmamz, gz bebeimizin kta klp karanlkta bymesi gibi hareketler dnmeden gerekletirdiimiz hareketlerdendir. Bu tepkilerin omurilik tarafndan ynetildiini nceki derslerde renmitik.

Vcudumuzun scaklk, ses, k gibi baz uyarlara kar d-nmeden, aniden ve isteimiz dnda gsterdii tepkilere ref-leks denir. Refl eksler vcudumuzu tehlikelerden korur ve vcu-dumuzun kendini savunmasn salar.

Yandaki ekilde grld gibi aya-mza ivi battnda derimizdeki ac hissini alan sinir hcreleri uyarlr ve olu-an uyart mesaj omurilie iletilir. Omu-rilik de kaslarmzn hemen kaslma-syla ayamz geri ekmemizi salar. Refl eks hareketlerimiz beyin tarafndan kontrol edilir.

Peki, siz de refl eks hareketlerimize farkl rnekler ve-rebilir misiniz?

Refleks

E.18

s.23

5.5.5.5. Uyar - TepkiAratrma Sorusu: Gnlk hayatmzda hzl bir ekilde ve

hi dnmeden gerekletirdiimiz baka hangi hareketler vardr?

Elimizi scak bir tencereye ya da yanan bir muma dedirdi-imizde hemen geri ekeriz.

Birlikte Yapalm

Drt-be kiilik gruplar oluturalm.

Gnlk hayatmzda dnmeden, hzl bir ekilde gerekletirdiimiz belli bal olaylarn bir listesini defterimize yapalm.

Bu olaylardan birini seelim.

Setiimiz olay gzlemleyebileceimiz bir de-ney tasarlayalm.

Deneyimizi hazrlarken yandaki izelgeden ya-rarlanalm.

almamz bittiinde, bulduumuz sonular dier gruplarla paylaalm.

Sonuca Varalm

Deney srasnda gzlemlediimiz olaylar nasl gerekleiyor olabilir?

Ardndan rnek verdiimiz bu olaylarn dnmeden, hzl bir ekilde gereklemesinin bizim iin ne gibi yararlar olabilir? sorusunun cevabn tartalm.

DeneyiminAratrma sorusuHipoteziBaml deikenBamsz deikenKontrol edilen deikenAra ve gerecilem basamaklarGzlemleriSonucu

ivi

omurilik


2. Salg Bezleri

Bugn halamla lunaparka gittik. Hz treninden tutun da dnme

dolap dhil bir sr araca bindim. ok elendim ama bir o kadar da heyecanlandm. Bir ara kalbim ok hzl arpmaya balad ve yzmn kzardn, ellerimin terlediini hissettim.

Arkadamzn lunaparkta heyecanlanmasnn sebebi ne ola-bilir? Heyecan ve korku annda vcutta ne gibi deiimler olur? Gelin bu sorularn cevaplarn birlikte bulalm.

Doku ve organlarmzn denetlenmesini ve dzenli alma-sn salamak, tek bana sinir sisteminin grevi deildir. Sinir sistemimiz ve i salg bezlerimiz beraber alarak organ ve sis-temlerimizin uyum iinde almasn dzenler ve denetler.

salg bezlerimiz vcudumuzun farkl yerlerinde bulunur. Bu bezler, denetleme ve dzenleme grevini hormon ad verilen

zel kimyasal maddeler reterek yerine getirir. Hormonlar, kan

yoluyla ilgili organlara iletilir; byme, gelime, reme, kandaki mineral ve eker dengesini salama gibi grevleri yapar. Hor-monlarn normal deerinden az ya da ok salglanmas, baz bo-zukluklara sebep olur. rnein byme hormonu ok salglanr-sa devlik, az salglanrsa ccelik grlr.

Gelin imdi i salg bezleri ile sinir sisteminin ne ekilde a-ltn karlatralm. salg bezlerimiz, denetleme ve dzen-leme grevlerini yava ve uzun srede gerekletirir. Bu durum vcudumuzda srekli olarak devam eder. Sinir sistemimizin uyar-

tlar deerlendirmesi ise ok hzl ve ksa srede gerekleir.

Bir sonraki sayfada yer alan emada, i salg bezlerimiz ile bunlarn salgladklar hormonlar ve bu hormonlarn grevleri ve-

rilmitir.

Hormon bozukluu olan kiilerin endokri-noloji (hormonlar ince-leyen bilim dal) uzman doktorlar tarafndan te-davi edilmesi gerekir.

Vcudumuzdaki hormon-

larn normal deerin altnda

veya stnde salglanmas

durumunda ne gibi hastalk-

lar grlr? Aratrarak elde

ettiimiz sonular snfta ar-

kadalarmzla paylaalm.

Vcudumuzdaki hormon-

larn normal deerin altnda

veya stnde salglanmas

durumunda ne gibi hastalk-

lar grlr? Aratrarak elde

ettiimiz sonular snfta ar-

kadalarmzla paylaalm.


Tm organ ve sistemlerimizin salkl olarak almas, byk lde denetleyici ve dzenleyici sistemimizin salna baldr. Sinir zedelenmesi veya lmesi hlinde kalc hasarlar grlebilir. Baz zararl mikroorganizmalarn sebep olduu menenjit, kuduz, ocuk felci gibi hastalklar, sinir sistemine zarar verir. Bu zarar-l mikroorganizmalara kar kendimizi korumal ve a olmalyz. Sigara imek ya da iilen yerlerde uzun sreli bulunmak, alkol ve uyuturucu kullanmak akcier, grtlak, soluk borusu veya mide kanseri, kalp ve damar hastalklar, lser gibi hastalklara sebep olabilir. Bu hastalklar da denetleyici ve dzenleyici sistemimizin saln bozar.

Denetleyici ve dzenleyici sistemimizin sal iin sizce ba-ka nelere dikkat etmemiz gerekir?

Denetleyici ve Dzenleyici Sistemimizin Sal

Pankreas yeterli oranda inslin hormonu salglamazsa kandaki eker oran ykselir. Bu duruma eker (diabet) hastal denir. eker hastalar vcutlarna belirli aralklarla inslin enjekte ederler.

E.19

s.24

E.20

s.25

Hipofi z Bezi

Byme hormonu

Tiroksin hormonu

Adrenalin hormonu

nslin hormonu

Glukagon hormonu

Test

is Eeysel hormonlar

Eeysel hormonlar

Yum

urta

lk

Bymeyi salar.

Bymeyi, gelimeyi ve vcudumuz-daki birok kimyasal olay dzenler.

Heyecanlanma, korku, fke gibi durum-larda kalp atn hzlandrr, kan basn-cn ve kandaki eker miktarn arttrr. Ksacas metabolizmay hzlandrr.

Ykselen kan ekerini drr.

Dk kan ekerini ykseltir.

Ergenlik dneminde erkee zg sa-kal ve byk kmas, ses kalnlama-s gibi zelliklerin olumasn salar.

Erkek reme hcrelerinin (sperm) olumasn salar.

Ergenlik dneminde diiye zg ses incelmesi, gslerin bymesi gibi zelliklerin olumasn salar.

Dii reme hcrelerinin (yumurta) olumasn salar.

Salg Bezleri Salglad Hormon

Hormonun Grevi

Tiroit Bezi

Bbrek stBezleri

Pankreas

Eeysel Bezler

Dier baz bezlerin almasn salayan hormonlar

salg bezlerinin almasn denet-ler ve dzenler.

DiiErkek


K e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i mK e n d i m i z i D e e r l e n d i r e l i mA. Aadaki cmlelerde, bo braklan yerleri kutucuklarda verilen szcklerden uygun olanlar ile tamamlayarak defterimize yazalm.

1. Beyin ve dier organlar arasnda iletimi salayan ............................. ayn zamanda refl eks ynetim merkezidir.

2. Pankreasn salglad bir hormon olan ............................. kan ekerini arttrr.

3. Hormonlar ................................................... tarafndan salglanr ve ................. yoluy-la vcuda tanr.

4. Sinir sistemi ve i salg bezleri .......................................................... yaplar oluturur.

5. Korku, fke, heyecan anlarnda .............................. hormonu salglanr.

6. Merkez sinir sistemi ......................... ve ........................... oluur.

B. Aadaki cmlelerden hangilerinin doru (D), hangilerinin yanl (Y) olduunun belirle-yelim. Yanl olduunu dndmz cmlelerin doru cevaplarn defterimize yazalm.

C. Aadaki sorular okuyalm. Doru cevabn bulunduu seenei iaretleyelim.

1. (....) salg bezleri denetleyici ve dzenleyici grevlerini hzl ve ksa srede yerine getirir.

2. (....) Eeysel bezlerden salglanan eeysel hormonlar erkek ve diilerde ayndr.

3. (....) Refl eks hareketleri istemsiz olarak dnmeden yaplan ani hareketlerdir.

4. (....) Omurilik soan omurga ile beyin arasndaki balanty salar.

5. (....) Yemek yedikten sonra kandaki inslin hormonu miktar artar.

6. (....) Sinir sistemimiz vcudumuzu a gibi saran nronlardan oluur.

1. Omurilik;

I. Refl eks merkezi olarak alma

II. Kas hareketlerinin dzenli olmasn salama

III. Beyinle dier organlar arasndaki iletiimi salama

zelliklerinden hangisi ya da hangilerine sahiptir?

2. Vcudumuzdaki hormonlarn miktarn belirlemek iin yaygn olarak aadakiler-den hangisi incelenir?

3. Aada i salg bezleri ve salgladklar hormonlarla ilgili yaplan eletirmeler-den hangisi yanltr?

A) Yalnz I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III

A) Dk B) Kan C) drar D) Tkrk

A) Tiroit - Tiroksin hormonu B) Hipofi z - Byme hormonu

C) Bbrek st - nslin D) Yumurtalk - Eeysel hormonlar

i salg bezleri inslinglukagon omurilik kan

tiroit denetleyici ve dzenleyici beyin adrenalin


uyart alma

Duyu Organlarmz

E.21

s.26

Dou Karadenizin yaylalarna ktnzda doann birok esiz gzelliini grme frsat bulursunuz. Bu muh-teem doada koklamaya doyamayacanz kadar gzel kokan iekler ve baka yerde gremeyeceiniz trde bir-ok bitkiyi bir arada bulabilirsiniz.

Siz yaylann o tertemiz havasnda rengarenk ieklerin oluturduu grsel lene kendinizi kaptrmken eit eit seslerle ten kularn oluturduu harika melodiler bu leni daha da gzelletirir.

am aalarnn etrafa yayd gzel kokular ise sizleri kendisine ekecek kadar etkileyici-dir. Bu grkemli gzellikleri seyrederken aalara dokunmak istediinizde elinize batan ine yapraklar biraz cannz actabilir.

Dou Karadenizin yaylalarn grme frsat bulmuken bir de arlarn o yayladaki trl iek-lerden rettii esiz lezzetteki baln tadna bakmamak olmaz.

Yukardaki metinde anlatlan olaylar alglayabilmek iin hangi duyu organlarmz kul-lanrz?

evremizdeki uyarlar alglamamz salayan duyu organlarmzn saln korumak iin sizce neler yapmalyz?

evremizde meydana gelen deiiklikleri alglamamz salayan organlarmz olan gz, ku-lak, burun, dil ve deri duyu organlarmzdr.

evremizdeki cisimlerin sertlii, yumuakl, rengi, kokusu, sesi, bykl vb. zelliklerini duyu organlarmz sayesinde alglarz. Peki, bu organlarmzn nasl altn biliyor muyuz?

Duyu organlarmzn yapsnda, uyarlar alan ve duyu sinirlerine aktaran zel alc hcreler vardr. Bunlara duyu almalar denir. Peki, hangi duyu almalar hangi uyarlar alr? Gzdeki duyu almalar k, burundakiler koku, kulaktakiler ses, dildekiler tat, deridekiler scaklk, do-kunma, ar ve basn uyarlarn alr.

Duyu almalar, uyarlar beyindeki zel duyu merkezlerine iletir. Beyindeki bu merkezler kendilerine ulaan uyart mesajn deerlendirip yorumlar ve oluturduu cevab vcudun ilgili blmne iletir. rnein mumun alevi gzde k, deride s duyusu meydana getirir.

lk duyu organmz olarak ele alacamz gzn yapsnn nasl olduunu anlamak iin G-zn Yapsn nceleyelim adl aadaki etkinlii yapalm.

Gzn Yapsn nceleyelim

Birlikte Yapalm

Snfta 5-6 kiilik gruplara ayrlalm. Eldivenlerimizi takalm ve gzn d ksmn inceleyelim.

retmenimizin yardmyla gzn zerindeki ya tabakala-rn keserek temizleyelim.

Gz yuvarlan inceleyerek gzn arka ksmndaki gz si-nirlerini ve n ksmndaki saydam tabakay (kornea) grmeye alalm.

Gzn n tarafn kvete gelecek ekilde yerletirip gz yatay olarak (enine) bisturiyle dikkatlice keselim.

Gz merceini, yapsn bozmadan dikkatlice karalm. Gz merceini gazete parasn-daki yaznn zerine koyalm ve yazda oluan deiiklikleri inceleyelim.

Gz yuvarlann duvarn oluturan katmanlar inceleyelim.

Sonuca Varalm

Gz merceinin ekli nasldr? Mercek, yazdaki harfl erin grntsn nasl etkiledi? Aklayalm.

Gz yuvarlann duvarn incelerken farkl katmanlar gzlemleyebildiniz mi?

6.6.6.6.

Sizce etkinlikte incelediimiz koyun veya sr gz ile insan gz birbirine benzer midir? Gz oluturan yaplardan bazlar grme olaynn gereklemesinde grevli iken bazlarnn ise gzn korunmasnda ve hareketini salamakta grevli olduunu biliyor muydunuz?

Balamak in Gerekenler

koyun veya sr gz plastik eldiven bisturi veya maket

ba ince ulu makas gazete paras diseksiyon kveti

veya petri kab penset

41Duyu Organlarmz


Gzmz dtan ie doru sert tabaka, damar tabaka ve a tabaka (retina) olmak zere ksmdan oluur. imdi srayla bu yaplarn grevlerini inceleyelim.

Sert Tabaka (Gz Ak): En dta bulunan beyaz renkli ve sert ksmdr. Gz d etkilerden korur. Gzn n ksmnda incelip saydamlaarak kubbemsi bir grnm alr. I geiren bu ks-ma saydam tabaka (kornea) denir.

Damar Tabaka: Gz besleyen kan damarlarnca zengin olan ksmdr. Damar tabaka gzn n ksmnda kalnlaarak iri-si oluturur. ris, gze rengini (kahverengi, el, yeil, mavi gibi) veren ksmdr. risin ortasndaki akla gz bebei denir. ri-sin hemen arkasnda, ince kenarl mercek yapsna sahip olan gz mercei bulunur. Gz mercei, gz bebeinden gelen n-larn krlarak a tabaka zerine dmesini salar. Mercekle a tabaka arasndaki boluu dolduran yapya cams cisim denir. Cams cisim gz yuvarlann eklini korur ve mercein yerinde kalmasn salar.

1. Grme Organmz GZ

Gzn yaps ve ksmlar

Gz mercei

Gz bebei

Gz kas

Gz kas

Sar benek

Damar tabaka

Saydam tabaka (kornea)

Sert tabaka

Cams cisim

A tabaka

Grme

sinirleriris

Kr nokta

Kan damarlar

Gz bebei

ris

KaGzya

bezi

Gzya kanal

Gz kapa

Kirpikler

Gzya bezleri, g-zn slak tutulmasn ve gze giren birok bakterinin lmesini sa-layan bir sv salglar. Gz krptmz zaman gz kapaklarmz yard-myla bu sv gzmz ykar.

Kornea saydam ya-pda olmasayd

nasl bir du-rum ortaya kard?

pdn

u anda etrafmzda grdmz cisimler nelerdir? Gzmzn yapsn ve bu cisimleri nasl grdmz hi merak ettiniz mi?

Gzmz, k sayesinde cisimlerin eklini, rengini ve konu-munu alglamamz salayan duyu organmzdr. Yandaki foto-rafta da grld gibi kalar, gz kapaklar ve kirpiklerimiz g-zmz koruyan yaplardr. Gzya bezleri de gzya kanallar sayesinde gzmz nemlendirerek temizlenmesini salar. Ayr-ca gzn evresinde gz yuvarlan gz ukuruna balayan ve gzn hareket etmesini salayan gz kaslar bulunur.

Aadaki ekli inceleyerek gzmzde hangi yaplarn bulun-duunu belirtelim.

Duyu Organlarmz43

evremizdeki pek ok kiinin gzlk ya da lens kullandn gzlemliyoruz. Peki gz kusurlar ve tedavisi ile ilgili neler biliyo-ruz? Bu konuda bilgi sahibi olmaya ne dersiniz?

Bir sonraki sayfada bulunan izelgede sonradan ortaya kan baz gz kusurlar verilmitir. izelgeyi inceleyerek bu kusurlara sahip kiilerin nasl grdklerini ve bu gz kusurlarnn tedavi yol-larn renelim.

Gz Kusurlar ve Bunlarn Tedavi Yollar

Grme olay nasl gerekleir?

Cisimlerden yansyan k nlar nce saydam tabaka-ya gelir. Saydam tabakada krlan n, gz bebeinden geer.

Gz bebeinden gz merceine gelen nlar ikinci kez k-rlarak cams cisim zerinden geer.

Cams cisimden a tabakaya gelen nlar, burada bulu-nan sar leke zerinde ters bir grnt oluturur. Oluan grnt, buradaki grme almalar tarafndan alglanr.

Alglanan grnt grme sinirleriyle beyindeki grme mer-kezine iletilir. Ters olan grnt, beyinde dz olarak algla-nr. Bylece grme olay gerekleir.

A Tabaka (Retina): Grmemizi salayan zel duyu alma-lar ve grme sinirleri karanlk bir odaya benzeyen bu tabakada bulunur. Duyu almalarnn a tabakada youn olarak bulunduu yer ayn zamanda grntnn en net olutuu blgedir. Bura-ya sar leke (sar benek) denir. Grme sinirleri aldklar uyarty beyne iletir. Bu sinirlerin gzden ayrld yerde duyu almalar olmadndan buraya kr nokta denir.

imdi gzmzde bulunan bu yaplarn grmemizi nasl sa-ladn anlamaya alalm.

risin ortasnda gz bebei bulunur. Gz-mze gelen k iddeti fazla olursa iris gzbe-beini daraltr. Az kl ortamlarda ise iris gz bebeinin bymesini salar.

Ikl ortamda gz bebei klr.

Az kl ortamda gz bebei byr.

E.22

s.27

Cisim

Grnt

Ik Inlar

Ik Inlar

Gz Sinirleri

A Tabaka

Kr Nokta

Gz Bebei

Damar Tabaka

Sar Leke

Gz MerceiSaydam

Tabaka


Doutan gelen baz gz kusurlar ise unlardr:Renk Krl (Daltonizm): Krmz ve yeil renklerin ayrt edi-lemedii gz kusurudur. Kaltsal bir hastalk olup tedavisi yoktur.Tam Renk Krl: Cisimlerin siyah ve beyaz olarak grld gz kusurudur. Tedavisi olmayan kaltsal bir hastalktr.

alk: Gz hareket ettiren kaslarn uyumsuz almas sonu-cu oluur, ameliyatla dzeltilebilir.

Gnmzde gzlk dnda kontak lensler de baz gz kusur-larnn tedavisinde kullanlr. Ayrca teknolojik gelimeler saye-sinde gzn bozuk olan korneas (saydam tabakas) da kornea nakli ile deitirilebilmektedir.

Gz salmz korumak iin; Gzlerimizi temiz tutmalyz. Ayrca havlu, gzlk gibi eya-

larmzn da temiz olmasna zen gstermeliyiz.

Kitap okurken kitap ile gzlerimiz arasndaki mesafenin yak-lak 35 cm olmasna dikkat etmeliyiz.

Uzun sre ve yakn mesafeden televizyon izlememeli ve bil-gisayarla almamalyz.

Gzlerimizi kuvvetli ktan korumal; gne, oksijen kayna gibi parlak k kaynaklarna plak gzle bak-mamalyz.

Renk krlnn belirlenme-sinde kullanlan bir test levhas.

E.23

s.28

Gz Kusurlar Grntnn Oluumu ve Tedavisi

Mi

Education

Fen ve teknoloji 7 dk 2013