Fen 5 (7 unite)

159

7. ÜNİTE

YER KABUĞUNUN GİZEMİ

A. Yer Kabuğunda Neler Var?

1. Yer Kabuğunu ve Kayaçları Tanıyalım 2. Kayaçlar ve İnsanlık Tarihi 3. Kayaçlar - Mineraller - Madenler 4. Geçmişin Şifresi: Fosiller

5. Doğadaki Anıtlar6. Kimler Neler Yapıyor?

B. Erozyon ve Heyelanın Yer Kabuğuna Etkisi

1. Üzerinde Yaşadığımız Toprak2. Erozyon Nedir?3. Heyelan Nedir?4. Toprağı Nasıl Korumalıyız?

D. Hava, Toprak ve Su Kirliliği

1. Hava Kirliliği 2. Toprak Kirliliği 3. Su Kirliliği

C. Yer Kabuğundaki Yer Altı ve Yer Üstü Suları

1. Gezegenimiz ve Su2. Yer Altı Sularının Kullanım Alanları3. Yer Üstü Sularının Kullanım Alanları

160

Anahtar Kavramlar Kayaç Maden Ham madde Fosil Fosilbilimi Doğalanıt

Bu bölümü tamamladığınızda;

● Yerkabuğununkaratabakasınınkayaçlardanoluştuğunuöğrenecek,

● Kayaçlarlamadenleriilişkilendirecek,● Madenlerinteknolojikhammaddeolaraköneminikavrayacak,● Fosillerinnasıloluştuğunuvefosilçeşitlerininnelerolduğunuöğrenecek,● Fosilbilimivefosilbilimcilerhakkındabilgiedinecek,● Doğalanıtlarınnelerolduğunuöğrenecek,bunlarınkültürelmirasolaraköneminikavra-

yacak,● Doğalanıtlarınkorunmasıileilgiliönerilergeliştirebileceksiniz.

Fosiller geçmişe ilişkin bize hangi bilgileri verebilir?

BÖLÜM A

YER KABUĞUNDA NELER VAR?

161

1. Yer Kabuğunu ve Kayaçları Tanıyalım

Dünya’mızın büyük bir kısmının sularla kaplı olduğunu, taş, toprak, kaya gibi madde-lerin kara tabakasını oluşturduğunu biliyorsu-nuz. Yer küreyi çepeçevre örten tabakaya yer kabuğu (taş küre) adı verilir. Yer kabuğunun kalınlığı karalarda fazla, deniz ve okyanus diplerinde ise daha azdır.

İlk çağlardan günümüze kadar heykel ya-pımından binalara pek çok alanda kullanılan mermerin bir tür kayaç olduğunu biliyor musu-nuz? Toprağa göre daha sağlam yapısı olan kayaçlar yer kürenin taş küre tabakasının altında ateş küre adı verilen bölümdeki mag-manın zaman zaman yer kabuğunda bulunan boşluklardan yüzeye çıkarak soğuyup katılaş-masıyla oluşur.

Oluşum şekillerine göre kayaçlar üçe ay-rılır:

Elma kurdunun elmada yaptığı yolculuk gibi biz de yer kabuğunun içlerine doğru bir yolculuk yapacak olsak acaba burada nelerle karşılaşı-rız? Toprak tabakasının altında neler var?

Kaynakça: Renaissence.ed.Rolf Teman, Ko nemam, Almanya, 1995, s. 222

KAYAÇLARMagmatik Kayaçlar

Başkalaşım Kayaçları

Tortul Kayaçlar

162

Çevrenizdeki pek çok taş ve kaya parçasını in-celediğinizde bunların çok küçük parçalardan oluş-tuğunu fark edersiniz. Yaptığınız etkinlikte de bunu gözlemlemiş olmalısınız. İşte kayaçların birbirinden farklı özellikte olmasını sağlayan bu yapılar mineral olarak adlandırılır. Kayaçlar bir veya daha çok mine-ralin bir araya gelmesiyle oluşan yapılardır.

Kayaçları birbirinden farklı yapan nedir?

Aşağıdaki etkinliği yaparak bu soruya cevap arayalım.

Kayaçlar, ilk insanlardan günümüze kadar pek çok dönem-de insanoğlu tarafından birçok aletin yapımında kullanılmıştır. Çakmaktaşı ok uçlarından kesici aletlere hançerlere kadar bir-çok aletin yapımında kullanılmıştır.

İnsanoğlu tarım yapmaya başladıktan sonra ürettiği mı-sır, buğday gibi tarım ürünlerini öğütebilmek için yine kayaçlar-dan ürettiği araçları kullandı.

Kullanılacak MalzemelerBüyüteç,çevrenizdentopladığınızfarklıtaşveyakayaparçaları,kalem,kâğıt,çekiç.

Etkinlik Basamakları● Büyüteçyardımıylatopladığınıztaşvekayaparçalarınıinceleyiniz.● Çekiçyardımıylataşvekayaparçalarınıkırmayaçalışınız.● Büyüteçyardımıylaparçaladığınıztaşvekayaparçalarınıniçleriniinceleyiniz.● İncelemesonuçlarınızagöretaşvekayaparçalarınınrenklerini,sağlamlıklarını(sert,

yumuşakkolayufalanabilir,gözeneklivb.)şeklindedefterinizenotediniz.

Sorular● Taşvekayaparçalarınıbenzervefarklıözelliklerinegöresınıflandırabilirmisiniz?● Sizcetaşvekayaparçalarıbirbirindennedenfarklıdır?

Taşları İnceleyelim

2. Kayaçlar ve İnsanlık Tarihi

El değirmeni

163

Teknolojik gelişmeler yaşamımızda yeni gereksinimlerin ortaya çıkmasına da neden olmuş-tur. İlk insanlar barındıkları yerlerin duvarlarını boyamak ve duvarlara resim yapmak için renkli kayaçları ezerek elde ettikleri tozları kullandı.

Yüzyıllar boyunca insan-lar büyük binaları, tapınakla-rı kayaçlardan inşa etmiştir. Mısır'da bulunan piramitler, Kahire yakınlarında çıkarılan o bölgeye özgü bir kireç taşı kullanılarak yapılmıştır.

Kayaçların bir veya daha fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluştuğunu biliyorsunuz. Eko-nomik değeri olan mineraller ise maden olarak adlandırılır.

Oluşumu milyonlarca yıl süren kö-mür, insanlık tarihinde önemli bir yere sahip madendir. 1763’te James Watt’ın (Ceyms Vat) bulduğu kömürle çalışan buharlı makine, sanayi devriminin en önemli gelişmelerinden birisidir.

Kömür, demir, bakır gibi madenler sanayinin gelişmesinin yanı sıra pek çok teknolojik gelişmeye de öncülük etmiştir.

3. Kayaçlar - Mineraller - Madenler

Dişmacunu yapımındakullanılan floritin aslındabirmineralolduğunubiliyormusunuz?

Bunları Biliyor musunuz?

164

Ülkemizdeçıkartılanönemlimadenleriİnternet,ansiklopedivb.kaynaklardanaraştı-rınız.Araştırmasonuçlarınızıharitaüzerindegösterereksınıfarkadaşlarınızasununuz.

Araştıralım - Sunalım

Temizlik maddelerinden uzay tek-nolojisine, ilaç endüstrisinden nükleer tesislere kadar pek çok kullanım alanı olan bor madeninin dünya rezervinin yaklaşık %65’inin ülkemizde olduğunu duymuş muydunuz?

Alüminyumun ham maddesini oluş-turan boksitde ülkemizde fazlaca çı-kartılan madenlerdendir. Hafif oluşu sayesinde alüminyum uçak ve otomo-tiv sanayisinde çokça kullanılmaktadır.

Teknolojik hammadde olarak kullanılan madenlerin ülkenin ekonomisi ve gelişmesiaçısındanöneminiarkadaşlarınızlatartışınız.Ulaştığınızsonuçlarıdefterinizenotediniz.

Tartışalım

Meslekleri TanıyalımMaden MühendisliğiAçık arazide veya yer altında çalışmak size ilginç geliyor mu? O zaman belki de maden mühen-

disi olmayı düşünebilirsiniz.Üniversitelerin 4 yıllık eğitim veren maden mühendisliği bölümlerini bitirenler “Maden Mühen-

disi” unvanı ile maden arama ve çıkarma işlemi yapan yerli ve yabancı firmalarda, Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ), Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) gibi kuruluşlarda çalışabilirler.

Maden mühendisleri yer altında ve yer üstünde bulunan her türlü enerji, maden ve doğal gaz yatağının ekonomik bir biçimde işletmeye elverişli olup olmadığına karar veren, madenlerin işletil-mesi için gerekli tesisleri tasarlayan, işleten kişilerdir.

www.maden.hacettepe.edu.tr(Kısaltılarak düzenlenmiştir)

165

Notilus adı verilen suda yaşayan bir canlının parçalarının kayaçların arasında ne işi olabilir?

Bir zamanlar yaşamış olan bitki ve hayvanların kayaçlar içerisindeki kalıntıları fosil olarak adlandı-rılır. Yandaki fotoğrafta yer alan canlı kalıntısı as-lında bundan yaklaşık 200 milyon yıl önce yaşayan amnonit isimli bir canlıya aittir. Soyu tükenmiş olan bu deniz canlısının vücut yapısı notilus ile benzer-likler taşımaktadır.

Fotoğrafta da demir taşı içerisinde bir tür eğrelti otuna ait fosil yer almaktadır. Bu eğrelti otu fosilinin günümüzde yetişen eğrelti otu ile büyük ölçüde ben-zerlik taşıdığı bilim insanlarının yaptığı incelemeler-de tespit edilmiştir.

Fosiller, bunları inceleyen bilim insanlarının mil-yonlarca yıl önce yaşayan bitki ve hayvanlarla ilgili bilgiler elde etmesini sağlar. Fosilin bulunduğu yerin milyonlarca yıl önce sahip olduğu iklim, bitki örtüsü, burada yaşayan diğer canlı türleri gibi bilgiler de yine fosillerden elde edilir.

Eğrelti otunun çiçeksiz bir bitki olduğunu öğ-renmiştiniz. Bu bitki türünün 360 milyon yıldan uzun bir zamandır dünya üzerinde var olduğu bilim insanları tarafından tespit edilmiştir.

Sizce bilim insanları bu bilgiye nasıl ulaşmış olabilir?

4. Geçmişin Şifresi: Fosiller

Fosillerintortulkayaçlariçerisindeoluştuğunu,amabuzullarınveağaçözsularınıniçerisindedefosiloluşabildiğinibiliyormusunuz?


Eğrelti otu

Notilus fosili

Bir bitki yaprağına ait fosil örneği

166

Bilim, Yaşam ve TeknolojiTaşıl bilimi veya fosil bilim olarak da adlandırılan paleontoloji, dünyada yaşamın tarihini yazan

bilim dalıdır.Fosillerden hareketle canlıların geçirdikleri gelişmeleri, yaşam ortamlarını, nasıl ortaya çıktık-

larını ve yok olduklarını araştırır.Bu alanda çalışma yapan bilim insanları da paleontolog (fosil bilimci) olarak adlandırılır.

www.tubitak.gov.tr(Gezegenemiz Dünya-Kayaçlar ve Fosiller kitabından özetlenerek düzenlenmiştir.)

Hiç pamuk şeker yediniz mi? Yukarıdaki fotoğrafta kayaların üzerindeki pamuk havuzları gibi görünüyor değil mi? Bu güzel görüntüler Denizli ilimizde yer alan Pamukkale traverten-lerine aittir. Travertenler genellikle sıcak su kaynaklarının yakınında ve kalsiyum karbonatlı suların aktığı alanlarda kirecin çökelmesi ile oluşur.

Yurdumuzda Pamukkale travertenleri gibi pek çok doğal anıt bulunmaktadır. Aşağıda fotoğ-raflarını gördüğünüz Ürgüp-Göreme Peribacaları, Bursa-İnkaya Çınarı, Antalya-Alanya Dam-lataş Mağarası ülkemizdeki bu doğal anıtlardan bazılarıdır.

5. Doğadaki Anıtlar

Fosillerinnasıloluştuğunuİnternet,ansiklopedivb.kaynaklardanaraştırınız.Araş-tırmasonuçlarınızıbirslaytgösterihazırlayaraksınıfarkadaşlarınızasununuz.


167

“Kültürel miras, bir toplumun üyelerine ortak geçmişlerini anlatan, aralarındaki dayanışma ve birlik duygularını güçlendiren bir hazinedir.” Bu ifadeler kısa adı ÇEKÜL olan Çevre ve Kül-tür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı’nın İnternet sayfasında yer almaktadır. ÇEKÜL gibi birçok sivil toplum örgütü kültürel mirasımızı korumak ve bu mirasın gelecek kuşaklara aktarıl-masını sağlamak amacıyla çalışan gönüllü kuruluşlardır.

Sınıfarkadaşlarınızlaaltışarkişilikgruplaroluşturunuz.Ülkemizdekidoğalanıtlarıİnternet,ansiklopedivb.kaynaklardanaraştırınız.Herbirgrup,birdoğalanıtbelirle-yerekbuanıtıntanıtımınıyaptığıbirslaytgösterisihazırlasın.Hazırladığınızslaytlarısınıfarkadaşlarınızilepaylaşınız.


Uluslararasıönemtaşıyanvebunedenlekorunmayadeğerdoğaloluşumlara,anıtlaravesitlere “DünyaMirası”statüsütanınmaktadır.Busüreç, “DünyaKültürelveDoğalMirasınınKorunmasınaDairSözleşme”yikabuledenüyedevletlerinUNESCO’yabaşvu-rusuyla başlar. UluslararasıAnıtlarveSitlerKonseyiileUluslararasıDoğayıveDoğalKaynaklarıKorumaBirliğiuzmanlarınınbaşvurularıdeğerlendirmesiileadayolanvarlık-larbustatüyükazanır.

Ülkemizde Pamukkale veGöremeMillî Parkı ve Kapadokya, doğalmiras olarak bulistedeyeralmaktadır.


Yanda fotoğrafı verilen Büyük Okyanus'ta Avustralya'nın Queens land (Kuinslend) açıkla-rındaki Büyük Set Resifi yaklaşık 344.400 km2 alanı ile tam bir doğa harikasıdır. İçinde birçok balina çeşidi, 6 çeşit deniz kaplumbağası, 1 mil yondan fazla balık, mercan, köpek balığı vb. canlılar barındırıyor. Bu alanda 1981 yılın-da Dünya Mirasları arasına alındı.

Barındırdığı canlılar ile hem deniz altı araş-tırmacılarının hem de meraklıların ilgisini çe-ken bu alan bize pek çok canlı türü ile ilgili inceleme yapabilme, bilgi sahibi olabilme ola-nağı sağlamaktadır. Bu alanın koruma altına alınması ile gelecek nesillere aktarılabilmesi de sağlanmış olacaktır.

Doğalanıtlarınkültürelmirasolarakkabuledilmelerininnedenönemliolduğunuarka-daşlarınızlatartışınız.Ulaştığınızsonuçlarıdefterinizenotediniz.

Tartışalım

6. Kimler Neler Yapıyor?

168

Doğalanıtların,kültürmiraslarınınkorunmasıiçinçalışansiviltoplumörgütlerininne-lerolduğunuİnternet,ansiklopedivb.kaynaklardanaraştırınız.Araştırmasonuçlarınızıbirpostersunusuolaraksınıfarkadaşlarınızlapaylaşınız.


NELER ÖĞRENDİK?A. Aşağıdakicümlelerdenoktalıyerleri,verilensözcükveyasözcükgruplarındanuygunolan-

larınıkullanaraktamamlayınız(Bazısözcükvesözcükgruplarıbirdenfazlayerdekullanılabilir).

1. Yer kabuğunun kalınlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fazla, denizlerde ise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..2. Oluşum şekillerine göre kayaçlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ., . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kayaç olarak adlandırılır.3. Kayaçların birbirinden farklı olmasını . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . adı verilen yapı-

lar sağlar.4. Ekonomik değeri olan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ., . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gibi kayaçlar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . olarak adlandırılır.5. Dünya üzerinde bir zamanlar yaşayan canlıların kalıntıları . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

olarak adlandırılır.6. Doğal anıtlar aynı zamanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . olma özelliği de taşır.

magmatikazmaden kömürdeniz mineralkara

demir tortulbaşkalaşım fosil bakır dünyamirası

Her zaman Bazen Hiçbir

zaman

Yerkabuğununkaratabakasınınkayaçlardanoluş-tuğunubiliyorum.

Kayaç-madenilişkisinivemadenlerinteknolojikhammaddeolaraköneminifarkettim.

Fosillerinnasıloluştuğunuvefosilçeşitleriniöğrendim.

Fosilbilimivefosilbilimcikavramlarınıkeşfettim.

Doğalanıtlarınnelerolduğunuöğrendim.

Doğalanıtlarınkorunması ile ilgiliönerilergelişti-rebilirim.

Aşağıdakitablokendinizideğerlendirmeniz içindüzenlenmiştir.Tabloyu inceleyiniz. “Herzaman”,“Bazen”,“Hiçbirzaman”seçeneklerindenkendiniziçinuygunolanıişaretleyiniz.“Ba-zen”ve“Hiçbirzaman”seçenekleriniişaretlediğinizdurumlarda,ilgilikonularıtekraretmenizgerektiğinisakınunutmayınız.

KENDİMİZİ DEĞERLENDİRELİM

169

Anahtar Kavramlar Erozyon Heyelan


● Erozyonileheyelanarasındakifarkıkavrayacak,

● Erozyonunyolaçabileceğizararlarileilgilifarkındalıkgeliştirecek,● Erozyonuönlemekiçinçözümönerilerigeliştirebileceksiniz.

Erozyon ve heyelan hayatımızı ne kadar etkiler?

BÖLÜM B

EROZYON VE HEYELANIN YER KABUĞUNA ETKİSİ

170

Yerkürenin üzerinde yaşadığımız tabakasına yer kabuğu denildiğini ve yer kabuğunun ka-yaçlardan oluştuğunu öğrendiniz.

Kayaçlar zamanla parçalanarak kayaları, taşları ve en sonunda da toprağı oluşturur. İçinde bulundurduğu maddelere ve özelliklerine göre kumlu, humuslu, killi, kireçli gibi toprak çeşitleri vardır.

Oluşumu yüzlerce yıl süren verimli top-rak örtüsünün su, rüzgâr vb. olayların etkisi ile aşınıp taşınmasına erozyon denir. Yan-daki fotoğrafta rüzgâr etkisi ile erozyona uğramış bir alan yer almaktadır. Şimdi su ve rüzgârın toprak üzerindeki etkisini göz-lemlemek için "Toprağımıza Ne Oldu?" et-kinliğini yapalım.

1. Üzerinde Yaşadığımız Toprak

Kumlu ToprakKum oranı yüksek, su tutma

özelliği olmayan toprak çeşi-didir. Havuç, karpuz, pamuk gibi bitkilerin yetişmesi için elverişlidir.

Kireçli ToprakYapısında kireç bu-

lunduran, açık renkli, su tutmayan toprak çeşi-didir. İçerisindeki kireç oranına bağlı olarak tarıma uygun olabilir.

2. Erozyon Nedir?

Killi ToprakSu tutma özelliği

olan ısıya dayanıklı toprak çeşididir. Ki-remit, tuğla, seramik ve çömlek yapımında kullanılır.

Humuslu ToprakBitki ve hayvan kalıntı-

larının çürümesiyle oluşan koyu kahverengi-siyahımsı renkte, su geçirgenliği yüksek bir toprak çeşididir. Tarıma elverişlidir.

171

Kullanılacak MalzemelerKartonkutukapağı(4adet),naylonpoşet,çimlitoprak,bahçetoprağı,su,saçkurutma

makinesi,plastikkap.

Etkinlik Basamakları● KartonkutukapaklarınındarolankenarlarınıVşeklindekesiniz.● Kapaklarıniçerisinenaylonpoşetkoyunuz.● Kapaklardan ikisinin içerisinebahçetoprağı, ikisinin içerisine iseçimekili toprak

koyarakaşağıdakiresimdeolduğugibimasanınüzerineyerleştiriniz.

● Aynımiktardasuyubahçetoprağıveçimekilitoprakbulunankutukapaklarınaaynışekildedökünüz.

● Kapaklarınaltınakoyduğunuzplastikkaplardabirikentoprağıvesuyusüzerekayırı-nız.

● Hangikaptadahafazlatoprakbiriktiğinibelirleyiniz.● Diğerikikutukapağınıdamasanınüzerineaynışekildeyerleştiriniz.● Saçkurutmamakinesiniçalıştıraraksıraylakutulardakitoprağınüzerinetutunuz.● Plastikkutulardabirikentoprakmiktarlarınıkarşılaştırınız.

Sorular● Etkinliğinizdekullandığınızsuvesaçkurutmamakinesidoğadakihangiolaylarıtem-

siletmektedir?● Sudöktüğünüzdehangikutukapağındakiplastikkaptadahafazlatopraktoplandı?● Saçkurutmamakinesinituttuğunuzdaisehangikutukapağındakiplastikkaptadaha

fazlatopraktoplandı?● Sonuçlarınızınasılyorumlarsınız?

Toprağımıza Ne Oldu?

Şiddetliyağışlardaçıplakarazilerdeyağmurdamlalarınıntopraktaneciklerinibulun-duğuyerden1-1,5myanlara,60cmyukarısıçratabildiğinibiliyormusunuz?


172

Yağmurun dışında, yeryüzü sularındaki taşkınlar yani seller de su erozyonuna neden olur.

Akarsuların yataklarını ve kenarlarını aşındırması sonucu oluşan akarsu erozyonu verimli toprakların akarsu ile birlikte ta-şınmasına neden olur.

Son yirmi yıl içerisinde bütün dünyada erozyon nedeni ile za-rar gören alan ABD’deki bütün ekili alanları kapsayacak büyük-lüktedir. Toplam kara alanının %30’u çölleşme tehlikesi altın-dadır. Birleşmiş Milletler Çevre Programı’na (UNEP) göre çöl-leşmenin genel maliyeti yılda 42 milyar dolardır.

Erozyonun ekonomik kayıplarının yanı sıra manevi kayıpları da söz konusudur. Dünya nü-fusunun beşte birinin yaşamı bu nedenle tehlike altındadır. 135 milyon kişi erozyon nedeni ile doğup büyüdüğü yerleri terk etmek zorunda kalabilir.

Yamaç yerlerde zeminin çeşitli sebeplerle parçalanması sonucu toprağın büyük kütleler hâlinde sürüklenmesi olayı heyelan ola-rak adlandırılır. Yandaki fotoğraf ülkemizin Doğu Karadeniz bölge-sinde bulunan Rize’de gerçekle-şen bir heyelan sonrasını göster-mektedir.

Ülkemizde heyelan en çok Doğu Karadeniz Bölgesi’nde gö-rülür. Bunun nedeni bölgenin çok yağış alması ve bölgede eğimli arazinin fazla olmasıdır.

3. Heyelan Nedir?

Erozyonveheyelanarasındakifarklarıaraştırarakbirraporhâlindelisteleyiniz.Ra-porunuzusınıfarkadaşlarınızlapaylaşınız.


173

Erozyonun, su ve rüzgâr etkisi ile gerçekleştiğini öğrendiniz. Erozyonun zararlarından ko-runmak için neler yapılabileceğini hiç düşündünüz mü?

Tarım arazilerinin çevresine ağaçlardan rüzgâr perdeleri oluşturmak erozyonla mücade-lede kullanılan yöntemlerden birisidir. Bu şekilde rüzgârın toprağı taşıması belirli ölçülerde önlen-mektedir.

Eğimli arazilerde kurallarına uygun yapı-lan teraslama çalışmaları da erozyonu ön-lemek için kullanılan yöntemlerden birisidir.

Unutmamalısınız ki erozyonla mücadele-de en etkili yöntem eğitimdir. İnsanlar eroz-yon ve zararları konusunda bilgilendikçe mücadelede o kadar başarıya ulaşacaktır.

4. Toprağı Nasıl Korumalıyız?

Erozyonlamücadeleedensivil toplumkuruluşlarınınhangileriolduğunuvebunlarınyaptıklarıçalışmalarıaraştırınız.Araştırmasonuçlarınızıgörselmalzemelerledestek-leyerekbirpostersunusuhazırlayıpsınıfarkadaşlarınızlapaylaşınız.

Tarım arazilerinde erozyonu önlemenin yolla-rından birisi nöbet sistemine göre ekim yapmak-tır. Böylelikle tek tip ürünün ekilmesi ile ortaya çıkan erozyon büyük ölçüde engellenmektedir. Yandaki tabloda ekim nöbetinin erozyon üzerine etkisine ait bazı sayısal değerler yer almaktadır.


Ekilen ürünOrtalama toprak

kaybı (ton)

Mısır-buğday-üçgül 6,67

Sürekli buğday 24,94

Sürekli mısır 48,66

Erozyonlamücadeledekullanılandiğeryöntemleriİnternet,ansiklopedivb.kaynak-lardanaraştırınız.Araştırmasonuçlarınızıgörselmalzemelerledestekleyerekbirpos-tersunusuhazırlayıpsınıfarkadaşlarınızlapaylaşınız.


174

NELER ÖĞRENDİK?

A.Aşağıdakisorularıdefterinizecevaplayınız.

1.Erozyonnasıloluşur?

2.Erozyonuönlemekiçinneleryapılabilir?

3.Heyelannedir,nasıloluşur?

4.Erozyonveheyelanarasındakifarknedir?

B.Aşağıdatoprakçeşitlerivetoprakçeşitleriileilgiliözelliklerverilmiştir.Toprakçeşit-leriniuygunözelliklerileeşleştiriniz.

Kavun, karpuz, pamuk gibi ürünlerin ye-tişmesiiçinelverişlidir.

Kireçoranıyüksektir.

Koyu kahverengi - siyahımsı renkte, sugeçirgenliğiyüksektoprakçeşididir.

Zorişlenir,sututmaözelliğiyüksektir.

Kumoranıdüşük,sututmaözelliğiolma-yantoprakçeşididir.

Kireçlitoprak

Humuslutoprak

Killitoprak

Kumlutoprak


zaman

Erozyonileheyelanarasındakifarkıbiliyorum.

Erozyonunyolaçabileceğitehlikelerinfarkınavar-dım.

Erozyonuönlemekiçinçözümönerilerigeliştirebi-lirim.



175

Anahtar KavramlarYeraltısuyuArtezyen

YerüstüsuyuMaden suyu

KaynakKaplıca


● Yeraltıveyerüstüsuyunuayırtedebilecek,

● Busularaörneklerverebilecek,● Yeraltıveyerüstüsularınınkullanımalanlarınıöğreneceksiniz.

Yer altı ve yer üstü suları bakımından ülkemiz ne kadar zengindir?

BÖLÜM C

YER KABUĞUNDAKİ YER ALTI VE YER ÜSTÜ SULARI

176

Gezegenler içinde mevsimleri Dün-ya'mızınkine en çok benzeyen Mars’tır.

Bilim insanları çok uzun süredir Mars’ta su olup olmadığını araştırmaktadır. Bu-nun nedeni Dünya’daki canlılığın temel unsurunun sıvı hâldeki suyun olmasıdır.

Yaşamın kaynağı olan su, ilk çağlar-dan bu yana insanoğlunun yerleşiminden yaşamına kadar pek çok şeyi etkilemiştir. Tarihte ilk yerleşimler su kenarlarındaki su havzalarında kurulmuştur. Canlılık için bu kadar önemli olan su acaba doğada kaç hâlde bulunur?

Maddelerin doğada katı, sıvı, gaz ve plazma olmak üzere dört hâlde bulunduğunu ve suyun doğadaki dolanımı-nın su döngüsü olarak adlan-dırıldığını öğrenmiştiniz.

Yağmur, kar, dolu şeklin-de yağışlarla yer yüzüne inen su akarsu, göl, deniz gibi su kütlelerinin tabanından veya topraktan süzülerek yer altına iner. Böylelikle yer altı suları oluşur. Dünya’daki tatlı su kay-naklarının yaklaşık %32’sini yer altı suları oluşturur.

Dünya üzerindeki tatlı su kaynaklarının ancak %0,3’ü akarsu, göl gibi yüzey sularından oluşmaktadır.

1. Gezegenimiz ve Su

Dünya'da tatlı su kaynaklarının yaklaşık%68’inibuzdağlarıvebuzullarınoluşturduğunubiliyormusunuz?

ga.water.usgs.gov/edu/watercycleturkish.html


177

Yer altı sularının, arazinin sondaj aletleriyle delinerek basınç etkisi ile yüzeye çıkartılmasına artezyen adı verilir.

Yer altı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı yerlere ise kaynak denir.

Kaynak suları ılık veya sıcak olarak nitelendirilecek şekilde yeryüzüne çıkıyorsa termal kaynak olarak adlandırılır.

Termal kaynaklar kaplıca veya çamur kaynağı şeklinde olabilir.

Gönen Kaplıcası, Yalova Kaplıcası, Kı zılcahamam Kaplıcası, Ayaş Kaplıcası, Oy lat Kaplı-cası, Afyon Kaplıcası yurdumuzdaki başlıca kaplıcalardır. Kaplıcalar, ülkemizde termal turiz-min gelişmesinde oldukça önemli bir yere sahiptir.

Aşağıda fotoğrafları verilen Sivas-Kangal’da bulunan Balıklı Göl Kaplıcaları sedef hastalığı-nın iyileştirmesi ile dünya çapında ün kazanmış kaplıcalarımızdan birisidir.

İçerisinde çözünmüş hâlde mineraller bulunduran yer altı suları maden suyu olarak adlan-dırılır. Maden suları şişelenerek içme suyu olarak kullanılmaktadır.

Yer altı sıcak su kaynakları ısıtma amaçlı kullanılabilmektedir. Temiz ve çevre dostu bir enerji kaynağı olması, gelecekte sıcak su kaynaklarının daha çok tercih edilir olmasını sağla-yacaktır.

2. Yer Altı Sularının Kullanım Alanları

178

Türkiye’de Denizli-Kızıldere jeotermal alanının keşfedilmesiyle elektrik üretimi amaçlı ilk kuyu 1968 yılında inşa edilme-ye başlandı.

Yeraltısularınınkullanımalanlarınıİnternet,ansiklopedivb.kaynaklardanaraştırı-nız.Araştırmasonuçlarınızıgörselmalzemelerledestekleyerekbirpostersunusuola-raksınıfarkadaşlarınızasununuz.


Denizler Dünya’daki su kaynaklarının yak-laşık %97’sini oluşturmaktadır. Tuzlu olması nedeniyle içme suyu olarak kullanılamayan bu sular başta taşımacılık ve turizm olmak üzere birçok alanda kullanılmaktadır.

Dünya ticaretinin %90’lık bir bölümü deniz yolu ile gerçekleşmektedir.

Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizde de-niz turizmi ve balıkçılık da önemli gelir kaynak-ları arasında yer almaktadır.

Akarsular, üzerinde kurulan barajlar elektrik üretilmesinin yanı sıra son yıllarda doğa sporla-rı ile turizmin de hizmetindedir. Ülkemizde ya-pılmamakla birlikte akarsu taşımacılığı dünya-nın pek çok ülkesinde kullanılmaktadır.

3. Yer Üstü Sularının Kullanım Alanları

179

NELER ÖĞRENDİK?A.Aşağıdakisorularıdefterinizecevaplayınız.

1.Yeraltısularınasıloluşur?

2.Neleryerüstüsularınıoluşturur?

3.Yeraltısularınerelerdekullanılır?

4.Yerüstüsularınınkullanımalanlarınelerdir?


zaman

Yeraltıveyerüstüsularınıayırtedebiliyorum.

Yeraltıveyerüstüsularınaörneklerverebilirim.

Yeraltıveyerüstüsularınınkullanımalanlarınıbi-liyorum.



180

Anahtar Kavramlar Havakirliliği Sukirliliği Toprakkirliliği


● Hava,suvetoprakkirliliğininnedenleriniöğrenecek,

● Bukirliliklerinyolaçacağıolumsuzsonuçlarıkavrayacak,● Hava,suvetoprakkirliliğiniönlemekiçinalınabilecekönlemlerileilgilifarkındalıkge-

liştireceksiniz.

Hava, toprak ve su gibi doğal kaynaklarımızı neden korumalıyız?

BÖLÜM D

HAVA, TOPRAK VE SU KİRLİLİĞİ

181

Soluk almadan yaşayabilir misiniz? Peki soluduğunuz hava temiz değilse neler olabileceğini hiç düşündünüz mü?

1. Hava Kirliliği

Canlıların sağlığını olumsuz etkileyecek maddelerin havada normal miktarından fazla olması ve uzun süreli bulunması hava kirliliği olarak tanımlanır. Hızla artan nüfusa ve ekonomik geliş-mişliğe bağlı olarak sayıları her gün daha da artan motorlu taşıtlar hava kirliliğinin en önemli etkenle-rinden birisidir.

2. Toprak KirliliğiToprağın kayaçların parçalanması ile çok uzun sürede oluştuğunu biliyorsunuz. Oluşumu

çok uzun sürede gerçekleşen toprağın insan eli ile çok kısa sürede tahrip edilebildiğini biliyor muydunuz?

İnsanoğlu, yerleşik hayata geçtikten sonra tarım yapmaya ve ihtiyacı olan besin maddelerini üretmeye başlamıştır.

Tarımın yapılabilmesi için temel unsur verimli ta-rım arazileridir yani topraktır.

Temel besin maddelerimizden birisi olan buğ-dayın bir gün yetiştirilemeyeceğini düşünebilir mi-siniz?

Daha çok ürün elde edebilmek için kullanılan gübreler, tarım ilaçları sağladıkları yararın yanı sıra toprak kirliliğinin önemli sebepleri arasında yer al-maktadır.

Sanayi tesislerinin çevre koruma ile ilgili önlem-leri yeterince almaması hava kirliliğini artıran etken-lerdendir. Bu tesislerde ve evlerde kullanılan düşük kaliteli yakıtlar, soluduğumuz hava için tehlike oluş-turmaktadır.

182

Çevreye gelişigüzel atılan çöpler, evsel atıkların ve sanayi atıklarının arıtılmadan toprağa karıştırılması da toprağı kirleten etkenlerdendir.

3. Su KirliliğiDünya üzerindeki tatlı su kaynaklarının %32'sini yer altı sularının oluşturduğunu öğrenmiş-

tiniz. Toprakta oluşan kirlilik yer altı suları için de tehlike oluşturmaktadır.

Arıtılmadan akarsu ve denizlere verilen atıklar hem bu suların kirlenmesine hem de yer altına inerek yer altı sularının kirlenmesine neden olmaktadır.

Su kirliliği sadece insanlar için tehlike oluşturmaz. Akarsu ve denizlerde meydana gelen kirlilik, buralarda yaşayan canlılar için de büyük tehlike oluşturur.

Hava,toprakvesukirliliğininyolaçabileceğiolumsuzsonuçlarıİnternet,ansiklopedivb.kaynaklardanaraştırınız.Araştırmasonuçlarınızagörealınabilecekönlemleriarka-daşlarınızlatartışınız.Ulaştığınızsonuçlarıdefterinizenotediniz.

Tartışalım

183

NELER ÖĞRENDİK?A.Aşağıdakisorularıncevaplarınıdefterinizeyazınız.1.Havakirliliğininnedenlerinelerdir?Önlemekiçinneleryapılmalıdır?2.Toprakkirliliğininnedenlerinelerdir?Önlemekiçinneleryapılmalıdır?3.Sukirliliğininnedenlerinelerdir?Önlemekiçinneleryapılmalıdır?

Defterinizeyukarıdakisözüaçıklayanbirmetinyazınız.

B. Dünya bize atalarımızdan miras kalmadı, çocukları-mızdanödünçaldık.

Kızılderili atasözü


zaman

Hava,toprakvesukirliliğininnedenlerinibiliyorum.

Hava,toprakvesukirliliğininyolaçabileceğitehli-kelerinfarkındayım.

Hava,toprakvesukirliliğininönlenmesi içinneleryapabileceğimibiliyorum.



184

erozyon

yerkabuğu

kumlu

yeraltısuları

humuslu

toprakkirliliği

paleontolog

havakirliliği

kireçli

killi

doğalanıt

toprak

B. Aşağıdaki ifadelerinbaşındayeralanyayayracın içine,doğruolduğunudüşündüğünüzifade için "D", yanlış olduğunu düşündüğünüz ifade için "Y" harfi yazınız. Yanlış olduğunudüşündüğünüzifadenindoğrusunudefterinizeyazınız.

(. . .) 1. Kayaçlarmagmanınzamanzamanyerkabuğundabulunançatlaklardanyüzeyeçık-masıileoluşur.

(. . .) 2. Oluşumşekillerinegörekayaçlardördeayrılır.

(. . .) 3. Fosillertortulkayaçların,buzullarınveağaçözsularınıniçerisindeoluşabilir.

(. . .) 4. Fosilbilimi,paleontolojiveyataşıtbilimiolarakdaadlandırılır.

(. . .) 5. Antalya'dabulunanAspendosAntikTiyatrosuülkemizinönemlidoğalanıtlarındanbirisidir.

(. . .) 6. Kiremit,tuğla,seramikveçömlekyapımındakireçlitoprakkullanılır.

(. . .) 7. Yağmurönemlierozyonnedenlerindenbirisidir.

(. . .) 8. Eğimliyerlerdezemininbüyükkütlelerhâlindesürüklenmesiheyelanolarakadlan-dırılır.

(. . .) 9. Nöbetekim,erozyonuönlemeyöntemlerindenbirisidir.

A. Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerleri, verilen sözcük veya sözcük gruplarından uygunolanlarınıkullanaraktamamlayınız.

1. Taş, toprak, kaya gibi maddelerden oluşan kara tabakasına . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . adı verilir.

2. Fosillerle ilgili araştırma yapan bilim insanlarına . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . denir.3. Kayaçların parçalanması sonucu . . . . . . . . . . . . . . . . oluşur.4. Toprak içerdiği maddelere göre . . . . . . . . . . . ., . . . . . . . . . . . . ., . . . . . . . . . . ve . . . . . . . . . . . . . . . .

toprak olarak sınıflandırılabilir..5. Rüzgâr, su gibi etkenlerle toprağın bir yerden başka bir yere taşınması

. . . . . . . . . . . . . . . olarak adlandırılır.6. Peri bacaları ve Pamukkale travertenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . örnektir.7. Yağmur, kar, dolu, şeklindeki yağışların toprak altına süzülmesi ile . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . oluşur.8. Motorlu taşıtların sayısındaki artış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . artırır.

7. ÜNİTE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI

185

(. . .)10. Yeraltısularınınkendiliğindenyeryüzüneçıktığıyerlerartezyenolarakadlandırı-lır.

(. . .)11. Yerüstüsularıönemliiçmesuyukaynaklarımızdır.

(. . .)12. Evsel atıkların ve sanayi atıklarının arıtılmaması hava, toprak ve su kirliliğininönemlinedenlerindenbirisidir.

C. Aşağıdakikavramharitasındaboşbırakılanyerleriverilensözcükveyasözcükgruplarınıkullanarakuygunşekildetamamlayınız.

(kumlu,başkalaşım,yerkabuğu,tortul,killi,toprak,humuslu,paleontolog,magmatik,kireçli)

oluşturur parçalanması ile oluşur

çeşididir

arasında bulunur

çeşididir

inceler

Kayaçlar

Fosil

186

D. Aşağıdakiçoktanseçmelisorularıokuyarakdoğruseçeneğiişaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi bir kayaç çeşidi değildir?

A. Başkalaşım B. Magmatik

C. Tortul D. Eriyik

2. I. Bakır

II. Demir

III. Oksijen

IV. Bor

Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri maden değildir?

A. Yalnız II B. Yalnız III C. I ve II D. II ve IV

3. Fosiller aşağıdaki konulardan hangisi hakkında bilgi vermez?

A. Bulunduğu yerin geçmişteki yer şekilleri

B. Hangi zamana ait olduğu

C. Bulunduğu yerin iklimi

D. Ait olduğu dönemin ekonomik yapısı

4. Fosilleri inceleyen bilim insanlarına ne ad verilir?

A. Paleontolog B. Antropolog

C. Sosyolog D. Kriminolog

5. I. Bursa İnkaya Çınarı

II. Manavgat Şelalesi

III. Aspendos Tiyatrosu

IV. Antalya Damlataş Mağarası

Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri yurdumuzdaki doğal anıtlara örnektir?

A. Yalnız I B. Yalnız II C. Yalnız III D. I, II ve IV

6. Aşağıdakilerden hangisi tuğla ve kiremit yapımında kullanılan toprak çeşididir?

A. Kireçli B. Killi

C. Humuslu D. Kumlu

Bitki ve hayvan kalıntılarının çürüyüp yapıma katılmasıyla oluşurum. Koyu kahverengi yani siyahımsı rengim var.

7.

Yukarıdaki konuşmayı yapan toprak çeşidi hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A. Kumlu B. Kireçli C. Humuslu D. Killi

187

8. Madenlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A. Ekonomik değeri olan minerallerdir.

B. Sadece enerji elde etmek için kullanılır.

C. Kayaçlardan farklı yapıları vardır.

D. Fosilleşme sonucu oluşurlar.

9. Fosiller ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Bitki ve hayvan kalıntılarından oluşabilir.

B. Geçmiş dönemler hakkında bilgi verir.

C. Sadece tortul kayaçlar içerisinde oluşur.

D. Ait olduğu canlının nasıl yok olduğu hakkında bilgi verir.

10. Aşağıdakilerden hangisi Dünya Doğal Mirası Listesi'nde yer almaz?

A. Kapadokya B. Göreme Milli Parkı

C. Pamukkale D. Gelibolu Milli Parkı

11. Aşağıdakilerden hangisi erozyonu önlemek için alınabilecek önlemlerden değildir?

A. Nöbet ekimi yapmak

B. Tarlalar arasına rüzgâr setleri yapmak

C. Yamaç arazilerde ekim yapmamak

D. Ağaçlandırma çalışmaları yapmak

12. Tatlı su kaynakları ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?

A. Büyük bir kısmını buzullar ve buz dağları oluşturur.

B. Akarsu ve göller yaklaşık %50'sini oluşturur.

C. Yer altı suları tatlı su kaynakları arasında değildir.

D. Denizler, tatlı su kaynaklarını besler.

13. Su kaynakları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Ilık veya sıcak olanları termal kaynak olarak adlandırılır.

B. Sondaj aletleri ile yeryüzüne çıkartılır.

C. Kaplıcalar termal kaynaklardır.

D. Sağlık turizminin gelişmesine katkı sağlarlar.

14. Aşağıdakilerden hangisi yer üstü su kaynaklarından birisidir?

A. Denizler B. Kaplıcalar

C. Maden suları D. Artezyen kuyuları

15. Aşağıdakilerden hangisi hava kirliliğine neden olmaz?

A. Motorlu taşıtlar B. Sanayi tesisleri

C. Düşük kaliteli yakıtlar D. Kimyasal gübreler

188

DÜŞÜNELİM – EĞLENELİM

Yukarıdakigazetehaberindeyeralankararınyaratacağısonuçlarıaltışapkamızıtakarakdüşünelim. Düşüncelerimizi aşağıdaki noktalı yerlere yazalım (Şapkaların renklerinin hangianlamageldiğiyanlarındabelirtilmiştir.).

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı yaptığı yasal düzenlemelerle tarım ürünlerinin yetiştirilmesinde kimyasal madde kullanımını yasakladı.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Tarafsızşapk

a)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(İyimse

rşapk

a)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Duy

gusalş

apka

)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Yaratıcış

apka

)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Karam

sarşapk

a)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Değ

erlend

iren

şapk

a)

Education

Fen 5 (7 unite)