1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
«Kasbiy ta’lim» kafedrasi
«КАSBIY PEDAGOGIKA» FANIDAN
O‘QUV-USLUBIY MAJMUA
Bilim sohasi: 100 000 – Gumanitar soha;
Ta’lim sohasi: 110 000 – Pedagogika;
Ta’lim yo’nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5230600 – Moliya)
5111000 - Kasb ta’limi (5230700 – Bank ishi)
5111000 - Kasb ta’limi (5230900 – Buxgalteriya
hisobi va audit)
TOSHKENT-2018
2
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 201_ yil “__” ___dagi “__”-sonli
buyrug’i bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan.
Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi kafedraning 2017 yil “04” 07 dagi “24”-sonli
yig’ilishi muhokamasidan o’tkazilgan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish uchun
tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri: Ш.Аллаяров
Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi Moliyaviy menejment fakultetining Kengashi
muhokamasidan o’tkazilgan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish uchun tavsiya
etilgan. (2017 yil “05” 07 dagi “11”-sonli qaror)
Fakultet dekani: O.Astanakulov
O’quv-uslubiy bo’lim boshlig’i: T.Baymuradov
O’quv ishlari bo’yicha prorektor: I. Qo`ziyev
Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi institut o’quv-uslubiy Kengashining 201_ yil
“__” ___dagi “__”-sonli yig’ilishida ko’rib chiqilgan va tasdiqlash uchun tavsiya
qilingan.
Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi institut Kengashining 201_ yil “__” ___dagi
“__”-sonli majlisi bayoni bilan ma’qullangan.
Tuzuvchilar:
Sarsenbayeva R. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi dotsenti, p.f.n.
To’laganova G. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi o’qituvchisi
Taqrizchilar:
Hakimova M.
– TDIU “Iqtisodiy pedagogika” kafedrasi mudiri, p.f.d.,
professor (turdosh OTM);
Mahmudov A. – Toshkent bank kolleji direktori, i.f.n., dotsent (kadrlar
buyurtmachisi).
3
t/r MUNDARIJA Bet
2 2-modul. “Kаsbiy pеdаgоgikа” fanining tarbiyaviy va iqtisodiy
masalalari
2.1 Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti 135
2.2 Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat 149
2.3 Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslari 158
2.4 Ta’lim menejmentida rahbarlarning funkstional vazifalari 167
2.5 Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari 175
2.6 Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish 184
2.7 Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi 192
2.8 I.A. Karimov asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari 203
2.9 Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari 211
2.10 Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy
tarbiyaning o’rni 221
2.11 Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа etnоpеdаgоgik, diniy vа milliy оmillаr 230
2.12 Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya jаrаyonini islоh qilish vа yoshlаrning iqtisоdiy
sаvоdхоnligini оshirish 238
2.13 Оilа vа оilаdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri 246
2.14 Mulkdоrlik ruhini tаrbiyalаsh iqtisоdiy tаrbiyaning bоsh vаzifаsi 258
3 Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati 269
4 Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari
4.1 Mustaqil ta’limni yozish tartibi va uni baholash mezonlari 270
4.2 Mustaqil ta’lim mavzulari 272
5 Glossariy 276
6 Ilovalar
6.1 Namunaviy dastur 298
6.2 Ishchi dastur 316
6.3 Tarqatma material 327
6.4 Testlar 334
4
2-MODUL. “KАSBIY PЕDАGОGIKА” FANINING TARBIYAVIY
VA IQTISODIY MASALALARI
2.1. KASB TA’LIMI MUASSASALARIDA TARBIYAVIY
ISHLAR NAZARIYASI VA AMALIYOTI
REJA: 1. Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning vazifalari
2. Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning asosiy
mohiyati va mazmuni
3. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi
4. YOshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga asoslangan
ma’naviy-axloqiy, madaniy-maishiy ishlar
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Tarbiya, ma’naviyat, milliy pedagogika, tarbiya jarayoni, odob, axloq,
madaniyat, fazilat, axloqiy tarbiya
1. Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini
tarbiyalashning vazifalari
Hozirgi kunda yoshlarni barkamol inson, o‘z vatananing ilg‘or kishisi sifatida
tarbiyalash eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. CHunki aynan yoshlar
davlatimizning kelajagidir.
Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. SHaxsni esa uning ma’naviy
qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat – tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim – tarbiyasiz
ma’naviyatning bo‘lmasligi barchaga ayon haqiqatdir.
Milliy pedagogika asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun
yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir!”
degan so‘zlari fikrimizga dalil bo‘ladi.
Tarbiya – ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini
nazarda tutgan holda, o‘qituvchining o‘quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan
o‘zaro amaliy va nazariy muloqotidir.
Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni
tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatini sekin-
asta ko‘nikmaga aylantirib borish lozim. Bu esa, insonni mushohada qilish
qobiliyatini tarbiyalaydi va mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi,
ong esa moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. SHu tarzda inson asta-sekin
komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan
uzoq davom etadigan mas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi.
Jamiyat taraqqiyoti tarixi shuni ko‘rsatadiki, faqat ma’naviyat-ma’rifat keng
quloch yoygan, ilm-urfon taraqqiy etgan mamlakatdagina adolatli jamiyat qurish va
unda bir-biriga mehr-oqibatli, kamolatli insonlar shakllanishi mumkin. Bunday
jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi va bunyodkorlik, yaratuvchilik ishiga,
5
ezgulikka intilishi kuchli va jamiyat fuqarolarida sog‘lom fikr, aql-idrok har doim
ustuvor bo‘ladi.
Mustaqillik bizga ma’rifiy, madaniy, adolatli va insonparvar jamiyat qurish
imkonini berdi. Endi bu jamiyatga har bir inson o‘z o‘rni, mavqeiga yarasha vijdonan
hissa qo‘shmog‘i lozim.
Insonning ma’naviyati uning odobi, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy
bilimlari zamirida shakllanadi. Mazkur bilimlar o‘z navbatida inson ijobiy
sifatlarining kamol topib, boyib borishiga olib keladi. Fazilatlar insonning ijobiy
sifatlari majmuidan iborat.
Sifat – alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi axloqiy
kategoriyadir.
Fazilat – alohida shaxs, el, elat, xalq, ulusga taalluqli bo‘lgan ijobiy axloqiy
sifatlar majmui.
Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning kamoloti darajasi
odob, axloq, madaniyat, ma’naviyat elementlarining unda qanchalik
mujassamlanganligi bilan belgilanadi. SHu o‘rinda bu kategoriyalarning mohiyati
ustida to‘xtalib o‘tish joizdir.
Odob – har bir insonning o‘zi bir inson yoki jamoa bilan bo‘lgan muloqotida
hamda yurish-turishida o‘zini tuta bilishidir.
Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’qullangan xulq-
odob normalari majmui.
Madaniyat – jamiyatning va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati jarayonida
to‘plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.
Ma’naviyat – inson ongini aks ettiruvchi barcha ijobiy, ruhiy, intellektual
fazilatlar majmuasi.
2. Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy
ishlarning asosiy mohiyati va mazmuni
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ishlab
chiqilgan o‘zining mustaqil taraqqiyot yo‘liga asoslangan holda bozor iqtisodiyotiga
to‘la ishonch bilan o‘tib bormoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
aytganlaridek, «Siyosiy mustaqillik rivojlangan, o‘zaro mutanosib, to‘laqonli
iqtisodiyot bilan mustahkamlanmas ekan, u bor-yo‘g‘i quruq, balandparvoz gaplar,
soxta obro‘-e’tibor orttirish vositasiga aylanib qolaveradi».1
Mustaqillikning o‘tgan 16 yillik davri davomida milliy xo‘jaligimiz iqtisodiy
jihatdan mustahkamlanib, inqiroz holatidan chiqarildi va uning ko‘pgina sohalarida
barqaror o‘sishga erishildi. Bozor mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va
uning infratuzilmalari vujudga keltirildi, hozirgi kunda esa iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish, iqtisodiyotni har taraflama erkinlashtirish amalga oshirilmoqda. Eng
1 Kаrimоv I.А. Jаmiyatdа tаdbirkоrlik ruhini qаrоr tоptirish – tаrаqqiyot gаrоvi. Vаzirlаr Mаhkаmаsining mаjlisidа
2001 yil 17 ibldа so’zlаgаn nutqi. «Хаlq so’zi» gаzеtаsi, 2001 yil 18 ibl.
6
muhimi shu davr ichida milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi shakllanib, kishilarimiz
ongiga singib bormoqda.2
Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek, «Istiqlol
mafkurasi ko‘p millatli O‘zbekiston xalqining ezgu g‘oya-ozod va obod Vatan, erkin
va farovon hayot barpo etish yo‘lidagi asriy orzu intilishlari, hayotiy ideallarini
o‘zida aks ettiradi»3
Bu qo‘yilgan dastlabki qadamlarimiz natijasida shakllanib kelayotgan milliy
iqtisodimiz yangi XXI asrda biz yashamoqchi bo‘lgan umumiy uyimiz, ya’ni
yangilanayotgan vatanimizning hayotiy asosini, uning kelgusidagi taraqqiyot
manbaini tashkil etadi.
Bugungi kunda xalqning boy zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika
va texnologiyalarning yutuqlari asosida mutaxassislar tayyorlashning mukammal
tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «.. bugungi kunda oldimizga qo‘ygan
buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning
yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan
islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalombor,
zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar
tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‘liqlingini barchamiz anglab
etmoqdamiz»1.
3. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi
Axloqiy tarbiya mazmunining shakllanishida o‘zbek mutafakkirlarining
alohida xizmatlari bor. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino
kabi buyuk mutafakkirlar tarbiya jarayoniga jiddiy qaraganlar va bu boradagi
qimmatli fikrlarini dunyoga tanilgan asarlarida bayon etganlar. Ushbu asarlar nafaqat
O‘zbek xalqining, balki butun insoniyatning rivojlanish jarayonida muhim ahamiyat
kasb etgan. Ularning ilmiy qarashlari bugungi kunda ham insoniyat uchun dasturi
amal bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Abu Nasr Forobiy - mashhur mutafakkir, qadimgi
YUnon ilmi va falsafasining sharqdagi eng yirik targ‘ibotchisi. O‘rta asr ijtimoiy-
falsafiy fikr taraqkiyotiga asos solgan mutafakkir. Forobiy «Aql haqidagi risola»,
«Falsafadan oldin nimani o‘rganish kerak», «Substansiya haqida», «Falsafa
manbalari», «Logikaga kirish», «Masalalar manbai» kabi 160 dan ortiq risolalar
yaratdi2. Farobiy bu asarlarida davlat tuzilishi va uni boshqarish, turli ijtimoiy
nizolarning oldini olish hamda kamolatga erishgan ijtimoiy jamoani yaratish kabi
masalalar ustida fikr yuritadi. Etuk jamoani vujudga keltirish, komil insonni yaratish
muammosini hal etish bilan bog‘liq ekanligini birinchi bor o‘rta asr sharoitida
Forobiy olg‘a surdi. Uning «Ideal jamoa haqida», «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida»
kabi mashhur asarlari shu masalalarga bag‘ishlangan. Forobiy ta’lim-tarbiyaga
2 SHоdmоnоv SH., Аlimоv R., Jo’rаеv T. Iqtisоdiyot nаzаriyasi. T.Mоliya, 2002, 3-bеt.
3 Milliy istiqlоl g’оyasi: аsоsiy tushunchа vа tаmоyillаr. T.O’zbеkistоn, 2001, 6-bеt.
1 Kаrimоv I А. «Bаrkаmоl аvlоd – O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri» - T.: «O’zbеkistоn»., 1998, 5-bеt. 2 Аbu Nаsr Fаrоbiy. Risоlаlаr. M.M.Хаyrullаеv. Tоshkеnt. «Fаn», 1975 (71-72 bеt).
7
bag‘ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish
zururligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubiyatlari haqida fikr yuritadi. Uning «Fozil
odamlar shahri», «Ixso-al-ilm», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari
to‘g‘risida» kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Inson axloqiy madaniyatning eng oddiy me’yorlarini ilk yoshligidan boshlaboq
avval oilada, so‘ng o‘rtoqlari bilan bo‘ladigan munosabatlarida egallay boshlaydi. Bu
ahloqiy me’yorlarga amal qilishning motivlari turlicha bo‘ladi. Ota-onaga bo‘lgan
hurmat va muhabbat bolani axloqiy talablarga amal qilishga va shu orqali ota-
onaning hayrixohligiga va mehriga sazovor bo‘lishga undaydi. Bundan tashqari
me’yorlarga amal qilmaslik holatida jazolashdan foydalanish ham bolani ogoh
bo‘lishga undaydi. O‘z tengqurlari bilan muloqotga kirishish ishtiyoqi, ichki ehtiyoj
ham bolada axloqiy me’yorlarga amal qilish motivatsiyasini uyg‘otadi. Bularning
barchasi har bir yosh bolani axloqiy me’yorlar bilan to‘qnashishiga va ularga amal
qilishni o‘rganishiga yordam beradi. Bularning barchasi insonda axloqiy me’yorlarga
amal qilish malakasini va ko‘nikmasini hosil bo‘lishiga olib keladi. Ammo bunday
axloqiy me’yorlarga amal qilishni biz xali axloqiy onglilik darajasi deb ayta
olmaymiz. CHunki bu holda axloqiy me’yorlar ichki ehtiyojdan kelib chiqqan holda
emas, balki tashqi ta’sirlarning natijasi sifatida vujudga keladi. SHunga qaramay
axloqiy darajaning bu dastlabki pog‘onasi juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u
boshlang‘ich nuqta sifatida keyingi rivojlanish uchun xizmat qiladi. Axloqiy
rivojlanishning bu bosqichida atrof-muhitdagi axloqiy madaniyat darajasi eng muhim
rolni o‘ynaydi.
Rivojlanishning barcha bosqichlarida jamiyatda qaror topgan axloqiy bilimlar
yangi axloqiy bilimlar bilan to‘ldirilib birishi talab etilgan. Aytish joizki, bu qonuniy
jarayondir. Demak, hozirgi vaqtda ham axloqiy bilimlarimiz qanchalik boy bo‘lmasin
dialektik rivojlanish qonuni ushbu axloqiy bilimlarni yanada to‘ldirib borilishini talab
etadi. Ayniqsa O‘zbekiston respublikasida ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlar bugungi
kunda axloqiy qarashlarni qaytadan talqin etishni, fan va texnikaning rivoji natijasida
erishilayotgan yangi bilimlardan axloqiy tarbiya jarayonida foydalanishni taqozo
etishini nazarga olsak, bu vazifani qanchalik zarurligini his etamiz. Demak, biz
axloqiy tarbiyani uchinchi vazifasini ham aniqlab oldik bu: - axloqiy bilimlarni
yanada to‘ldirib borish, ilm-fan erishgan yangi bilimlardan va yutuqlardan
foydalanishni yo‘lga qo‘yishdan iborat.
4. YOshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga
asoslangan ma’naviy-axloqiy, madaniy-maishiy ishlar
O‘zbekiston Respublikasida chuqur keng ko‘lamli islohotlar amalga
oshirilayotgan bir paytda, zamon talablariga javob beradigan oliy ma’lumotli
iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashga ixtisoslashtirishgan uzluksiz iqtisodiy ta’lim
tizimini shakllantirishga birinchi darajali ahamiyat berilmoqda. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Biz qiyin sharoitda kelajagimiz
poydevorini qurib oldik. Bunga o‘rnimizga keladigan yosh avlod qanday baho beradi,
loyihalarimiz, ishlarimizni taroziga solib ko‘rib nima deydi? Har birimiz mana shu
8
savolni dilga tugib mehnat qilishimiz lozim. Mening ishonchim komilki, O‘zbekiston
xalqi farovon turmush kechiradigan buyuk davlat bo‘ladi».1
Ma’lumki, qaysi davlatda kadrlar tayyorlash siyosati to‘g‘ri va omilkorlik bilan
tashkil etilsa, o‘sha davlatda har doim taraqqiyot bo‘ladi. Ta’lim har bir jamiyatning
ajralmas qismi, madaniyati va rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichidir. Har qanday
mamlakat istiqbolli rejalar tuzar ekan, avvalo ta’limga e’tiborni kuchaytiradi. SHu
ma’noda mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlab, birinchi
Prezidentimizning «Kelajak bugundan boshlanadi», «Hozir tarbiya masalasiga e’tibor
qilinmasa, kelajak boy beriladi», «Tarbiyadan xech narsani ayamaymiz»2 degan
da’vatlari ostida ta’limni isloh qilishga kirishildi.
Mamlakatimizda iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlash tizimini barpo etish va
rivojlantirish tajribasi katta ilmiy va amaliy qiziqish uyg‘otadi, chunki u zamonaviy
iqtisodiy ta’limning ahvolini tahlil qilish va nazariy jihatdan izohlash, uning uzluksiz
kasb ta’limi tizimi bilan uyg‘unlashtirish va samarali didaktik rivojlanishni bashorat
qilish vazifalarini hal etish imkonini beradi. Rivojlangan mamlakatlarda kasb ta’limi
(shu jumladan oliy ta’lim)ning bosh maqsadi – raqobatbardosh tovarlar ishlab
chiqarish va barcha toifadagi malakali xodimlarni tayyorlash orqali raqobatbardosh
xizmat ko‘rsatishdan iborat.
Raqobatbardosh mutaxassislarsiz raqobatbardosh iqtisodiyot bo‘lishi mumkin
emas. O‘zbekistonda mazkur masalani echishda Kadrlar tayyorlash milliy modeli
asos bo‘lib hisoblanadi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:2
- shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining asosiy sub’ekti va ob’ekti, ta’lim
xizmatini talab etuvchi hamda amalga oshiruvchi;
- davlat va jamiyat – ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi faoliyat ko‘rsatishini
nazorat qilish hamda ish olib borishning boshqarishni amalga oshiruvchi kadrlar
tayyorlash va ularga talabgorlik kafolati;
- uzluksiz ta’lim – o‘z tarkibiga barcha ta’lim turini, davlat ta’lim
standartlarini, faoliyat ko‘rsatish tuzilmasi va muhitini olgan malakali raqobatbardosh
kadrlar tayyorlash asosi;
- fan – yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va talab etuvchi, ilg‘or
pedagogik va informatsiyaviy texnologiyalarni ishlab chiqaruvchi;
- ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan talabni, shuningdek ular tayyorlanganlik
sifat va darajasiga talabni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash
tizimlarini moliyalash va moddiy-texnik ta’minlash ishtirokchisi. Kasb ta’limi
muassasalarida axloqiy tarbiya muammosini amalga oshirish uchun qator
muammolarni hal etishga e’tiborni qaratish kerak. Ular:
O‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiya va axborot texnologiyasi
asosida uyushtirish;
Talaba va ustoz o‘rtasidagi axloqiy hamda aqliy saviyani oshirishga erishish;
Ta’lim-tarbiya masalalari qat’iy reja asosida olib borilishi;
O‘quv muassasida ijobiy emotsional sharoit yaratish;
1 Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot - pirоvаrd mаqsаdimiz. – T.: «O’zbеkistоn», 2000.
2 Kаrimоv I.А. Bаrkаmоl аvlоd оrzusi. – T.: «SHаrq», 1999.
2 Bаrkаmоl аvlоd – O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. – T.: «SHаrq» nаshriyot mаtbаа kоntsеrni. 1997.
9
Ta’lim oluvchilarni o‘quv muassasining umumiy tartib, hayot tizimiga rioya
qilishga erishishni ta’minlash. SHunday qilib, yagona ta’lim-tarbiya jarayonida
axloqiy tarbiya ishini amalga oshirishda suhbat, munozara, ma’ruza kabi
metodlardan, axloqiy odatlarni esa mashq, turli faoliyatni uyushtirish orqali amalga
oshirish mumkin.
2.1. KASB TA’LIMI MUASSASALARIDA TARBIYAVIY ISHLAR
NAZARIYASI VA AMALIYOTI
Amaliy mashg’ulot
REJA:
1. Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning
vazifalari.
2. Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning
asosiy mohiyati va mazmuni
3. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi
4. Yoshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga
asoslangan ma’naviy-axloqiy, madaniy-maishiy ishlar
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Respublikamizda ma’naviyat-ma’rifat bo‘yicha qanday ishlar amalga
oshirilmoqda?
2. Tarbiya mazmunining mohiyatini belgilashda qanday yondashuvlar mavjud?
3. Oliy maktabda ta’lim-tarbiya ishlari qanday shakllarda amalga oshiriladi?
4. Talabalarda ma’naviy-axloqiy odatlarni tarbiyalash deganda nimani
tushunasiz?
5. Tarbiyaviy ishlar mexanizmini ta’riflab bering?
6. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi qanday tartibda
amalga oshiriladi?
7. Talabalarning aqliy faoliyati xususiyatlari qanday izohlanadi?
8. Madaniyat, ma’naviyat, axloq, odobga ta’rif bering?
9. Axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifasi haqida gapiring?
10. SHarq mutafakkirlarining axloqiy tarbiya haqidagi qarashlaridan misollar
keltiring?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“BAHS-MUNOZARA” METODI
10
“Bahs-munozara” metodi – biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro
bahs, fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodidir.
Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida muhokama
qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo‘llaniladi. Bahs-munozarani boshqarib
borish vazifasini ta’lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki ta’lim beruvchining o‘zi olib
borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish va har bir ta’lim oluvchini
munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu metod olib borilayotganda ta’lim
oluvchilar orasida paydo bo‘ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.
“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:
barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;
“o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga rioya
qilish;
fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;
bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;
bir-birlariga o‘zaro hurmat.
Quyida “Bahs-munozara” metodini o‘tkazish tuzilmasi berilgan.
“BAHS-MUNOZARA” METODINING TUZILMASI
TOPSHIRIQ: Bahs-munozarani o’tkazish uchun mavzuni
o’rganishga oid topshiriqlar:
1. Respublikamizda olib borilayotgan ma’naviyat-ma’rifat ishlar holati
2. Oliy o’quv yurtlarida ta’lim-tarbiya ishlari qanday shakllarda amalga
oshiriladi?
3. Talabalarda ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalash yo’llari
4. Tarbiyaviy ishlar mexanizmlari
“Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar ishlab
chiqadi.
Bahs-munozara metodining o’tkazilish tartibi
Muammoli savol tashlanadi Turli fikrlar tinglanadi
Fikr va g’oyalar to’planadi Tahlil qilinadi
Aniq va maqbul echim
topiladi
11
2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va ularni
munozaraga taklif etadi.
3. Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni turli g‘oya va
fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim oluvchilardan
birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga
o‘z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.
4. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g‘oyalarni
guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.
5. Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul echimi tanlanadi.
“Bahs-munozara” metodining afzalliklari:
ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi;
ta’lim oluvchilar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qilishiga
imkoniyat yaratiladi;
ta’lim oluvchilarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga yordam
beradi.
“Bahs-munozara” metodining kamchiliklari: ― ta’lim beruvchidan yuksak boshqarish mahoratini talab etadi;
― ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash
talab etiladi.
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning
vazifalarini ko’rsating
Axloqiy madaniyatning muhimbelgilari, bu . . .
12
Insonga xos bo’lgan asosiy tushunchalarni izohlang
Odob Fazilat Ma’rifat Ma’naviyat Madaniyat
2.2-mavzu. KASBIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT, QOBILIYAT
VA MAHORAT
REJA: 1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati
2. FaoIiyat uslubi, usullar, holatlar, shakilar
3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar
4. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati
5. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga yo‘naltirilgan
pedagogik qobiliyatlar
6. O‘qituvchining pedagogik va kasbiy mahorati
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
O‘qituvchi, pedagogik faoliyat, kasb mahorati, pedagog obro‘si, tarbiyachi,
uchta faza: teng huquqlilik, ma’naviy harakatlar, interaktiv harakatlar, o‘qituvchi
qobiliyati, pedagogik muloqot
1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati O‘qituvchining pedagog - tarbiyachi sifatidagi faoliyati, uning boshqa soha
bilimlaridan xabardor bo‘lishi, o‘z faniga doir fundamental bilimga ega bo‘Iishi
hamda maktab o‘quvchisining shakllanib kelayotgan shaxsi psixologiyasi, uning
qobiliyatlari to‘g‘risida chuqur bilimga ega bo‘lishi, kishilik olamida sodir
bo‘layotgan sotsial voqea- hodisalami to‘g‘ri idrok eta bilishi va ularga to‘g‘ri baho
bera bilishi, gumh jamoasini yaxlit va har bir o‘quvchini puxta o‘rgana bilishi,
ulaming xulq-atvori va sotsial faoliyatini oldindan aytib bera olish mahorat g‘oyat
katta ahamiyatga egadir.
Pedagog kasb mahoratining ortib borishida pedagogga nisbatan maktab
ma!muriyati, hamkasblari, o‘quvchilar, ota-onalardan kutiladigan sotsial
munosabatlar juda muhimdir. Pedagogning obro‘si uning darsdagi faolligi, maktab
jamoasida olib boradigan ishlari, ota-onalar bilan muloqoti xullas, o‘z axloqiy
idealiga muvofik xatti- harakatlari bilan belgilanadi. U o‘z o‘quvchilarida buyurilgan
13
ish uchun yuksak darajadagi sotsial mas’uliyatni his qilish odatini, oliyjanoblikni
tarbiyalashi, uning intellektual kamolotiga erishib, ma’naviy jihatdan musaffo kishi
bo‘lib tarbiyalanishiga erishmog‘i kerak.
Pedagog faoliyatida, uning o‘quvchilar turli yosh bosqichlarida ular bilan
qanday uslubda ish olib borishi katta rol o‘ynaydi. Psixologik- pedagogik
adabiyotlarda o‘quvchilarga rahbarlik qilishda tez-tez uchrab turadigan quyidagi besh
xil ish uslubi alohida ajratib korsatiladi:
Avtokrat (o‘zini ustun qo‘yish, «balanddimog‘»).
Avtoritar (ma’muriy buymqboz).
Demokratik (jamoaga suyanib ish olib boruvchi).
Liberal - loqayd (amalda rahbarlikdan chetda, o‘z vazifasini nomigagina
bajaradi).
5.Noizchil (o‘quvchilar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda iziyatga qarab
ish tutadi, «uning kim tarafdori ekanini bilib x'lmaydi!»).
Real hayotda pedagog faoliyatida uning rahbarlik usuli har turli obyektiv va
obyektiv omillaming ta’siri ostida shakllanib boradi. iunday omillar - pedagogik
faoliyatning bir subyekti sifatida redagogning yuksak darajadagi pedagogik
madaniyati qaror topishi .chun zarur shartlardandir.
Pedagog bilan o‘quvchi o‘rtasidagi turli xil vaziyatlardagi o‘zaro -
munosabatlami tahlil qilish natijasida bolalar jamoasidagi psixologik muhit va
kommunikativ madaniyat pedagogning o‘quvchilar bilan qiladigan muomala stili
(tarzi) va uning pedagogik takti (nazokati) ga va ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi, degan
xulosaga kelish mumkin.
Xullas, pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo sog’lom bo’lishi, ya’ni tashqi
ko‘rinishida birdan ko‘zga tashlanadigan nuqsoni yo‘q (bukri, oqsok, g’ilay
bolmasligi), so‘zlami to‘g‘ri va yaxshi talaffuz qila olishi, asablari joyida, vazmin
bolishi darkor. Shuningdek yuqorida sanab o‘tilgan sifatlarga ega bolishi zarur.
2. FaoIiyat uslubi, usullar, holatlar, shakilar Ta’lim muassasalaridagi o‘qituvchining pedagogik faoliyatidagi hamkorlikning
quyidagi sakkizta shakli mavjud:
faoliyatga kirish;
mustaqil harakatlar (o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilar hamkorlikda
bajaradilar);
o‘qituvchi harakatni boshlab beradi va unga ta’lim oluvchilarni jalb etadi;
taqlid harakatlari (o‘qituvchidan ibrat olgan ta’lim oluvchilar ana shu namuna
asosida harakat qiladi);
madad harakatlari (o‘qituvchi ta’lim oluvchilarga oraliq maqsadni va unga
erishish usullarini tanlashda yordam beradi hamda oxirgi natijani nazorat qiladi);
o‘zini o‘zi boshqarish harakatlari (o‘qituvchi umumiy maqsadni ko‘rsatishda
va oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi);
o‘zini-o‘zi qo‘zg‘atuvchi harakatlar;
o‘zini uyushtiruvchi harakatlar.
Hamkorlikdagi faoliyat usullari birgalikdagi xatti-harakatlar shaklida namoyon
bo’lib, unga muloqot davrlari singari mazkur faoliyatning oddiy birliklari deb qarash
14
mumkin. Birgalikdagi harakat davri qo‘yiladigan ushbu almashuvni o‘z ichiga oladi:
o‘qituvchi harakat boshlaydi, ta’lim oluvchilar uni davom ettiradi yoki tugallaydi.
Ta’lim muassasalaridagi hamkorlikdagi faoliyatning xususiyatlarini o‘rganish
va tajribalarda sinab ko‘rishning asosiy maqsadi ta’lim oluvchilarlarning bilimlami
o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklarining sabablarini va manbalarini tadqiq etish hamda
ta’lim jarayonida yoki hamkorlikdagi faoliyat bilimlarni o‘zlashtirish samaradorligini
oshirishning asosiy omillarini aniqlashdan iboratdir.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganlardan ko‘rinadiki, hamkorlik faoliyati uchta o‘zaro
bog‘liq fazadan iborat ekanligi ko‘rsatilgan, jumladan, birinchi faza - «faoliyatni
egallash» deb nomlangan bo‘lib, u o‘z ichiga quyidagi hamkorlik shakllarini qamrab
olgandir:
o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilarlar o‘rtasidagi birgalikda amalga oshadigan
harakatlami turkumlarga ajratuvchi tizim;
ta’lim oluvchilarlaming o‘qituvchi faoliyatiga taqlid qilishga asoslangan
harakatlari yig‘indisi;
ta’lim oluvchilarlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan harakatlar majmuasi;
hamkorlik faoliyatining ikkinchi fazasi - ta’lim oluvchilarlaming o‘qituvchi
faoliyatiga muvofiqlashtirilgan hamkorlik harakatlari majmuasi;
ta’lim oluvchilaming o‘z-o‘zini boshqamvchi harakatlari tizimi;
ta’lim oluvchilarlaming o‘z-o‘zini qo‘zg‘atuvchi xatti-harakatlari (harakatga
undovchi omillar) va boshqalar. Hamkorlik faoliyatining uchinchi fazasi - hamkorlik
faoliyatidan yangi bir taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilish, takomillashishda,
shuningdek, o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilar hamkorligi sheriklik darajasiga o‘sib
o‘tishda o‘z ifodasini topadi.
Uchta fazaning oxirgisi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin:
teng huquqlilik asosiga qurilgan umumiy hamkorliqdagi o‘qituvchi bilan ta’lim
oluvchilaming faoliyatga madad beruvchi (o‘zaro ta’sir o‘tkazish negizida ijodiy
izlanishlar namoyon etilsa) harakatlar;
ma’naviy harakatlar (o‘qituvchi va ta’lim oluvchilaming hamkorlik zaminiga
qurilgan harakatlari muayyan ma’no, mohiyat, intellektual harakat, anglashilgan
turtki, maqsadga yo‘naltirilgan vosita, o‘zaro mohiyatni oydinlashtiruvchi munosabat
kabilar);
interaktiv harakatlar (o‘zaro fikr almashishga, o‘zaro fikrlarni to‘ldirishga, goh
noverbal, goho verbal ta’sir o‘tkazishga qaratilgan harakatlar majmuasi);
predmetli refleksiv harakatlar (bu yerda mana bunday holat yotishi ehtimoldan
holi emas; birinchidan, har qanday hamkorlik muayyan narsaga qaratilgan sodda va
lo‘nda intellektual harakatlardan tuzilishi; ikkinchidan, aniq muammolar yoki o‘quv
predmetlari mohiyati bog‘liq harakatlar zanjiriga yo‘nalgan bo‘lishi mumkin, lekin
har bir intellektual harakat anglashilgan, o‘z-o‘zini boshqarishga bo‘ysundirilganligi
bilan ajralib turishi lozim);
interaktiv harakatlar (o‘zaro ta’sir asosiga qurilgan intellektual harakatlar
shunchaki ta’sir, turtki vazifasini bajarish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik
subyektlarini ijodiy izlanishga yo‘naltirish noma’lum holatni ochishga, kashf etishga
ko‘mak beruvchi nazariy- aqliy mulohazalarda ifodalanishi mumkin);
15
ma’noviy refleksiv harakatlar (refleksiv tushunchasi anglaganlik darajasini
bildirgan ma’noda qo‘llaniladi, shuning uchun bu o‘rinda mantiqiy izchillikdagi
harakatlar, aqlni peshlash mashqlari tarzida ishtirok etib, muayyan aqliy yuklamani
o‘zida aks ettirishi lozim, bu yerda harakatlar ortiqcha operativ belgilardan xalos
bo‘lishi shart). Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, yuqoridagi fikrlami
empirik materiallar asosida chuqurroq o‘rganish maqsadga muvofiq.
3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar Demokratik jamiyatda pedagoglik kasbi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»
g‘oyalarini amaliyotga tadbiq etish respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan
islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan
o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy
mahoratlariga ham bog’liqdir.
Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo’lib, juda
qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat
yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki
jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy
salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘ymoqda. Chunonchi,
bu borada O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilami
qayd etadi: «Tarbiyachi - ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirish,
ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib
yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob
berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak»6.
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o‘qituvchisi shaxsiga nisbatan
qo‘yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo’lishi
zarur?
O ‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi.
O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talablar:
1.O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib
borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada
o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlami bera olishi lozim.
2.Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va
yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.
3.O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi,
o‘z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
4.O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-
tarbiya jarayonida o‘quvchilaming yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan
holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5.O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va
vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
6.O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi
shart.
16
7.O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,
kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda
harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o‘zlashtirib olishga
erishishlari lozim.
8.O‘qituvchi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi zarur, uning nutqi quyidagi
xususiyatlami o‘zida aks ettira olishi kerak:
nutqning to‘g‘riligi;
nutqning aniqligi;
nutqning ifodaviyligi;
nutqning sofligi (uning turli sheva so‘zlaridan holi bo‘lib, faqat abadiy tilda
ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so‘zlar);
varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o‘zga millatlarga xos
so‘zlami noo‘rin qo‘llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so‘kishda qo‘llaniladigan
so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘mi bo‘lmagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan
foydalanish) so‘zlardan holi bo’lishi, o‘qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli
bo‘lishi kerak;
nutqning ravonligi;
nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda
ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish).
9.O‘qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-
tarbiya jarayonida o‘quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin,
kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi,
hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o‘zlashtirishga erishishi
lozim.
10.O‘qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o‘rnak bola olishi lozim.
O‘qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o‘zida
bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo,
mulohazali, bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlami barataraf
etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan
muloqat jarayonida fikrini aniq va to‘la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga
muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so‘zni salbiy holatlar haqidagi dalillami
keltirishdan emas, aksincha, o‘quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning
muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan
tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o‘qituvchining so‘zlaridan
suhbatdoshiga nisbatan hayrixohlik, samimiylik, do‘stona munosabat sezilib turishi,
shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda bo‘lishi zamr.
4. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati O‘qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismlari: konstruktiv, tashkiliy,
gnostik, kommunikativ. O‘quvchi shaxsni rivojlanishini loyihalashga, o‘quvchilar
bilan ishlash metoddarini tanlab olishga imkoniyat bemvchi konstruktiv - didaktik
qobiliyatlar;
Akademik qobiliyatlar;
Perseptiv qobiliyatlar;
Nutq qobiliyatlari;
17
O‘quvchilami xilma-xil faoliyat turiga jalb qiluvchi tashkilotchilik qobiliyatlar;
Avtoritar qobiliyatlar;
Kommunaktiv qobiliyatlar;
Pedagogik hayol;
Diqqatni taqsimlash qobiliyati;
Pedagogik mahorat kasbiy faoliyatni yuqori darajada bajarish imkoniyatini
beradigan shaxsiy sifatlar kompleksidir.
Bunday shaxsiy sifatlarga quyidagilar kiradi:
o‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi;
o‘qituvchining kasbiy bilimlari;
o‘qituvchining pedagogik qobiliyati.
O‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi. Pedagogik mahoratning shakllanishi
o‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi-o‘quvchiga munosabat ta’lim jarayoniga, ta’limning
mazmuni va mohiyatiga munosabat, ta’lim va tarbiyaning jamiyat hayotidagi o‘rnini
tushunish, ta’lim va tarbiyada mavjud imkoniyatlardan foydalanish muhim ro‘l
o‘ynaydi.
O‘qituvchi avvalo o‘z kasbini sevishi o‘quvchilar imkoniyatiga ishonishi,
o‘quvchilami bilim olish, shaxs sifatida mukammalashga chin dildan harakat etadigan
shaxs bo‘lishi kerak.
I.A.Karimov o‘zining qator nutq va asarlarida o‘qituvchi shaxsiga yuqori baho
berdi. O‘qituvchi shaxsi bolaga ta’sir etadigan asosiy omil ekanligini ko‘rsatib,
tarbiyaning o‘zi tarbiyalangan shaxs bo‘lishi kerakligini ko‘rsatdi. O‘qituvchi milliy
istiqlol g‘oyasiga sodiq bo‘lishi ta’lim va tarbiyani mukammal tashkil etishi,
yoshlarni bozor iqtisodiyoti amalga oshirilayotgan sharoitda yashash va faoliyat
ko‘rsatishga o‘rgatish talab etiladi.
Pedagogik qobiliyat. Pedagogik qobiliyat faoliyat davomida shakllanib,
mukammalashib boradi. Pedagogik qobiliyat o‘qituvchining o‘z faoliyatiga qanchalik
yaroqlik ekanligini ko‘rsatuvchi sifatlardir. Turli tadqiqotchilar pedagogik qobiliyat
haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. Ularni umumlashtirib, 9 ta qobiliyat ko‘rsatilgan.
Shular asosida pedagogik faoliyat muvaffiqiyatli tashkil etishi mumkin.
5. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga
yo‘naltirilgan pedagogik qobiliyatlar O‘quvchi shaxsni rivojlanishini loyihalashga, o‘quvchilar bilan ishlash
metodlarini tanlab olishga imkoniyat beruvchi konstruktiv - didaktik qobiliyatlar;
Akademik qobiliyatlar;
Perseptiv qobiliyatlar;
Nutq qobiliyatlari;
O‘quvchilami xilma-xil faoliyat turiga jalb qiluvchi tashkilotchilik qobiliyatlar;
Avtoritar qobiliyatlar;
Kommunaktiv qobiliyatlar;
Pedagogik hayol;
Diqqatni taqsimlash qobiliyati;
18
Didaktik qobiliyatlar. Mehnat ta’limi o‘qituvchining o‘quv materiallarini
o‘quvchilarga tushunarli qilib aytib berish, o‘quvchilardan mustaqil ravishda faol
fikrlashga qiziqish uyg‘otish qobiliyati.
Akademik qobiliyatlar - fanning tegishli sohalarga oid (matematika, fizika,
biologiya, adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatlar. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan
o‘qituvchi fanini o‘quv kursini hajmigina emas, balki ancha keng va chuqurroq
biladi.
Perseptiv qobiliyatlar. Mehnat ta’limi o‘qituvchisining tarbiyalanuvchi ichki
dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchilarning ruhiy holatlarini juda yaxshi
tushunishi. O‘quvchilami darsga tayyor yoki tayyor emasliklarini ko‘zidan biladi.
Nutq qobiliyati — nutq yordamida, mimika, vositasida o‘z fikri mushohada his
tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbining eng
muhim qobiliyatlaridan biridir.
Tashkilotchilik qobiliyati. O‘quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish,
muhim vazifalami hal etish, ruhlantirish qobiliyatlari. O‘z ishini to‘gri rejalashtirish,
vaqtni boy bermaslik, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, belgilangan muddatda ulgurish
xususiyatlari ortiqcha vaqt sarflamagan hollarda, vaziyatga qarab to‘g‘ri qarorlar
qabul qilish.
Avtoritar qobiliyat. O‘qituvchi o‘quvchilarga bevosit hissiy irodaviy ta’sir
ko‘rsatish va obro‘ qozonish qobiliyati. Avtoritar qobiliyatlar o‘qituvchi shaxsiy
sifatlarining butun bir kompleksigj uning irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi,
qat’iyligi, talabchanlik va hokazolarga), shuningdek o‘quvchilarga ta’lim va tarbiya
berish mas’uliyatini his etishga bog‘liq bo‘ladi.
Kommunaktiv qobiliyat. Bolalarga aralashish, ular faoliyatiga qo‘shilib ketish
qobiliyati, o‘quvchilarga turli yondashish yo’lini topa olish, pedagogik munosabatlar
o‘mata olish pedagogik qobiliyatlarining mavjudligidir.
Pedagogik hayol. O‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko‘rishda
o‘quvchining kelgusida qanday odam boiishi haqidaga tasavvur bilan bog’liq bo’lgan
shaxsni tarbiyalab etishtirishda, tarbiyalanuvchini qanday fazilatlarini taraqqiy
etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus qobiliyat.
Diqqatni taqsimlash qobiliyati. O‘quvchi uchun diqqatini barcha xususiyatlari,
hajmi, kuchi, iroda qila olishi ham muhimdir. Diqqatni ayrim bir vaqtda faoliyatning
bir qancha turlari o‘rtasida taqsimlash qobiliyati mehnat ta’limi o‘qituvchining ishi
uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
6. O‘qituvchining pedagogik va kasbiy mahorati O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida o‘quv tarbiyaviy jarayonni
takomillashtirish natijasida barkamol, malakali mutaxassislami tayyorlash, ularni
raqobatbardosh, yetuk bo‘lib yetishishlarida ta’lim muassasalarida olib boriladigan,
amalga oshiriladigan uslubiy ishlar muhim o‘ringa egadir. Uslubiy ishlar ta’lim
tarbiya jarayoni bilan shug‘illanadigan har bir o‘qituvchi muhandis- pedagog, rahbar
hodimlaming o‘z malakalarini oshirishda katta ahamiyatga egadir. Chunki, «Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi»da ta’kidlangandek davr talabiga javob beradigan yuqori
malakali mutaxassislami tayyorlash uchun, awalambor, ta’lim tarbiya bilan
shug‘ullanuvchilaning o‘zlari yetuk, yuqori malakali bo‘lishlari shart. Bu talabga
19
javob berish uchun har bir o‘qituvchi, muhandis-pedagog, rahbar uslubiy ishlar bilan
shug‘ullanishi va ularda qatnashishi zarur.
O‘quv-tarbiya jarayoni ilmiy-uslubiy jihatdan ta’minlash masalalaridan biri
bo‘lib ta’lim mazmunini takomillashtirish masalasi turadi. Chunki, ta’lim mazmuni
o‘quv reja, dasturlar, davlat hujjatlari bo‘lib, ularni takomillashtirib borish va to‘la-
to‘kis amalga oshirish natijasida ko‘zlangan maqsadga erishish mumkinligi sababli
bu masala uslubiy ishlarda asosiy bo‘lib hisoblanadi.
Amaliy faoliyatda amalga oshiriladigan pedagogik mahorat asoslari kasbiy
yetuklikning belgisidir.
Pedagog mahoratining to‘rtta mustaqil elementini ajratib ko‘rsatish mumkin:
O‘quvchilar jamoaviy va shaxsiy faoliyatini tashkil qila olish mahorati;
Ishontirish mahorati;
Bilimlami berish va faoliyat tajribasini shakllantirish mahorati;
Pedagogik texnikani egallash mahorati.
Demak, pedagogik mahorat faoliyat rivojlanishining, pedagogik texnologiyani
egallashning yuqori darajasini ifodalab, shu bilan birga pedagogning umuman
shaxsini, uning tajribasini, fuqarolik va kasbiy o‘mini ham ifodalaydi.
2.2. KASBIY PEDAGOGIK FAOLIYAT, QOBILIYAT VA
MAHORAT
AMALIY MASHG’ULOT
REJA: 1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati
2. FaoIiyat uslubi, usullar, holatlar, shakilar
3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar
4. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati
5. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga yo‘naltirilgan
pedagogik qobiliyatlar
6. O‘qituvchining pedagogik va kasbiy mahorati
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati mazmuni nimalardan iborat ?
2. O‘qituvchi va o‘quvchilaming hamkorlik faoliyatining qanday asosiy uslubi,
usul, holatlar va shakllari bor, ulaming mazmuni nimalardan iborat?
3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar nimalardan
iborat ?
4. O‘qituvchi pedagogik faoliyatining qanday tarkibiy qismlari bor, uning
mazmuni nimalardan iborat ?
20
5. O‘qituvchining konstruktiv, tashkiliy, gnostik, kommunikativ pedagogik
faoliyatlarining mazmuni nimalardan iborat ?
6. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati asosiy yo‘nalishlari qanday, uning
mazmuni nimalardan iborat ?
7. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga yo‘naltirilgan
pedagogik qobiliyatlar mazmuni nimalardan iborat ?
8. O‘qituvchining faoliyati uning qanday tarkibiy qismlari mavjud, uning
mazmuni nimalardan iborat?
9. Pedagogik mahorat mazmuni nimalardan iborat?
10. Pedagogik mahorat haqidagi ta’riflarni izohlab bering.
11. Pedagogik mahoratning qanday komponentlari mavjud, uning mazmuni
nimalardan iborat?
12. Insonparvarlik, pedagogik bilimlar, pedagogik qobiliyat, pedagogik texnika
tushunchalarini izohlab bering.
13. Pedagogik mahoratga erishish usullari va pedagogik mahoratni oshirish
manbalari nimalardan iborat ?
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Pedagogik qobiliyatlarni ayting
O ‘qituvchi (pedagog) qaysi yo‘nalishlar bo‘yicha maxsus ma’lumotlarga ega bo’lishi
talab etiladi, bular:
21
Pedagogik mahoratga erishish usullari ko’rsating
2.3-mavzu. KASB TA’LIMI MUASSASALARINI
BOSHQARISHNING METODOLOGIK ASOSLARI
REJA: 1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish
2. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasini boshqarishning ob’ekti
3. Pedagogik faoliyatni boshqarish dasturi
4. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing
5. Rahbar va uning shaxsi
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Tarbiya, boshqarish, o‘quv muassasini boshqarish, metodologiya, pedagogik
jamoa, pedagogik faoliyat, Boshqaruv faoliyati, marketing, rahbar, rahbar uslubi,
rahbar qobiliyati
1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish Mustaqil Respublikamiz amaliyotida qo‘llanayotgan qomusimizda belgilab
berilgan qonunlarimizdan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash lozimki, har
tomonlama kamolga etgan barkamol inson uchun zarur bo‘lgan ma’naviyat qirralari;
iymon, e’tiqod, mehr, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbat, do‘stlik,
muruvvatlilik, qanoatlilik va sabr-toqatlilik, saxiylik, milliy g‘urur kabi fazilatlarni
shakllantirish zarurdir.
Tarbiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad, har tomonlama ma’naviy rivojlangan
aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. SHunga ko‘ra tarbiyaviy
faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va usullari shu maqsadga erishishni ko‘zda
tutadi.
22
Tarbiyaviy ish ma’lum maqsadni ko‘zlovchi va uzluksiz davom etadigan
jarayondir. Ko‘pincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa
o‘quvchilar jamoasining aqliy va axloqiy o‘sishini ta’minlaydi.
Quyida o‘quv-tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko‘rib chiqamiz.
1. Tarbiyaning ma’lum bir maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar jamoasining
rivojlanish istiqbollarini ko‘ra bilishga yordam beradi. Har bir tarbiyaviy tadbir
oldindan puxta o‘ylangan, muayyan maqsadni amalga oshirishga bo‘ysundirilgan bo‘lsa,
uning g‘oyaviy-siyosiy darajasini ko‘taradi, tanlangan usul va vositalar maqsadga
muvofiq keladi, ularning tarbiyaviy ta’siri yuqori bo‘ladi.
Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar
asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi — har tomonlama kamol topgan — mukammal
inson shaxsini tarbiyalashdir.
O‘qituvchilar jamoasi va har bir o‘qituvchi ana shu maqsadlardan kelib chiqib,
tarbiyaviy ishlarning vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab
ish sharoitlarini hisobga olgan holda yosh yigit-qizlarni tarbiyalashning shakl va
uslublarini tanlaydi.
2. Tarbiyaning insonparvarlik va demokratik qoidasi; Umumiy ta’lim maktabi
yangi pedagogik tafakkur egasi, munosib shaxs, o‘z ishining ustasi bo‘lgan
o‘qituvchiga muhtoj. O‘qituvchining bilim saviyasi, ma’naviyati jamiyatni xarakatga
keltiruvchi, taraqqiyotga eltuvchi etakchi omillardan biridir. O‘qituvchi yurish-turishi,
xatti-harakati, kiyinishi, muomalasi bilan o‘quvchi qalbiga kirishi, uni ezgulik sari
yo‘naltirishi kerak.
Bir butun pedagogik jarayonda ta’lim doimo tarbiyaviy vazifalarni, tarbiya esa
hayotni bilish, unga tayyorlanishdek mas’uliyatli vazifani bajaradi. Tarbiyaning vazifalari
ko‘p qirralidir. Ta’limning asosiy vazifasi o‘quvchi-talabalarni bilimlar bilan
qurollantirish bo‘lsa, tarbiyada o‘quvchi-talabaning jamiyatimizda qabul qilingan axloq-
odob qoidalariga mos keladigan e’tiqodini, axloqiy malaka va ko‘nikmalarini, ehtiyoj
va intilishlarini tarkib toptirish muhimdir. Hamma davrlarning ilg‘or kishilari tarbiyaga
yukori baho berganlar. Xalq donishmandlari va mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy,
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zavqiy,
Furqat, Avaz O‘tar, Hamza, Abdulla Avloniy inson kamolotini ilm-fan va tarbiyada
deb bildilar.
Pedagogik faoliyatni faollashtirishda boshqaruv dasturining sifati, ya’ni
aniqligi, real sharoitga asoslanganligi, pirovardida yuqori natija berishi, ishlanganlik
darajasi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Har bir sohaga oid dasturlar alohida
xususiyatlarga ega bo‘ladi, biroq ularning barchasida quyidagi qonuniyatlar
kuzatiladi: bajariladigan ish qay darajada ko‘proq ijodiy mehnatni talab qilsa, jamiyat
shu darajada insonparvarlashib va demokratlashib boradi, cheklashlar qay darajada
kam bo‘lsa tashabbus bilan ishlash darajasi shuncha ortib boradi.
2. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasi boshqarishning ob’ekti Respublikamiz hukumati ta’lim sohasida o‘rtaga qo‘yyayotgan vazifalarni
bajarish ko‘p jihatdan pedagogik jamoaga bog‘liq. YAngi iqtisodiy siyosatga o‘tish
sharoitida ta’lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishish vazifasi asosan pedagogik
23
jamoa zimmasiga yuklatilgan. Bu o‘z navbatida o‘quv muassasasini boshqaradigan
rahbarning faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Qaysi o‘quv muassasasida ichki va
tashqi tnazorat yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, o‘sha ta’lim maskanida ta’lim-tarbiya
ishlari ham izchil bo‘ladi. Pedagoglar jamoasi ishini sistemali nazorat qilish bir
tomondan har bir pedagogning o‘z ishi uchun mas’uliyatini oshiradi hamda o‘z ishida
kamchiliklarni vaqtida aniqlash va tuzatish imkonini beradi.
Ta’lim muassasi ishini har jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish, uning samaradorligi
natijasi garovidir. Bu esa jamoa mehnati jarayonlarini oqilona yo‘lga qo‘yishni
taqoza etadi. Binobarin, yoshlarni tarbiyalash ko‘plab kishilarning umumiy mehnati
jarayonida hal qilinar ekan, demak bu mehnatning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
ularning kuchlari qanchalik to‘g‘ri yo‘naltirilganligiga, maqsadlar birligi va
harakatlar muvofiqligi qanday ta’minlanayotganligiga bog‘liqdir. Aks holda
birgalikda qilinayotgan jamoa mehnatining samaradorligi pasayib ketishi mumkin.
Maqsadlarni tushunish birligini amalga chiqarish, so‘ngra bu maqsadlarga erishish
jarayonida o‘zaro aloqalarni ta’minlash maktabni boshqarishning muhim vazifasi
bo‘lib, bu vazifaning pirovard natijasi asosan rahbarning faoliyatiga bog‘liq.
Ta’lim muassasasini boshqarishda:
Tizimni tashkil etishni ishlab chiqishi, tadqiqot, loyihalash ishlarini yo‘lga
qo‘yib ish tartibini belgilashi, shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yilmasligi.
Amaliy ish bajarishning belgilangan tartibda va tizimga muvofiq
bajarilayotganini tekshirish.
Ish me’yorining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikni, qiyinchilik va to‘siqlarni o‘z
vaqtida bartaraf etilishini kuzatishi va shu singari boshqa muo‘im ishlarni amalga
oshirishi lozim.
Demak, ta’lim muassasasi rahbari ish faoliyatini 4 bosqichga ajratib ko‘rsatish
mumkin:
Olingan axborot asosida qaror qabul qilish. Ishning vazifalarini va
yo‘nalishlarini belgilash. Ma’lum ob’ektiv ma’lumotlarni tahlil qilish va
umumlashtirish. YAqin istiqbolli rejalarni belgilash. Ishning mavjud haqiqiy ahvolini
belgilash, ularni taqqoslash, imkoniyat darajalarini hisobga olish, variantlarni tanlash,
muassasaning rivojlanish yo‘lini belgilash va boshqalar.
Tegishli yangi qarorlarning asosiy g‘oyalarini ularni ijro qiluvchilarga
tunutirishi, olingan ma’lumotlarga asosan ishni ko‘rib chiqib, kamchiliklarni
tuzatishi, bu vazifalarni amalga oshirishda o‘quv-trabiyaga oid tadbirlarni amalga
oshirishi, kadrlar tanlashdan to‘g‘ri folydalanishi va hokazolar.
Ta’lim-tarbiya jarayonining haqiqiy ahvoli to‘g‘risida doimiy ishonchli
ma’lumotlar olib turishi, davlat dasturlarini bajarilishini, talablarda yagonalikka
erishilishini nazorat qilishi, o‘qituvchilar va butun jamoaning hisobotlarini eshitib
borishi va boshqalar.
3. Pedagogik faoliyatni boshqarish dasturi Ushbu qonuniyat o‘qituvchilardan tashabbusni, mustaqil qaror chiqara olishni,
o‘z vazifasiga ijodiy yondoshuvni talab qiluvchi pedagogik faoliyatga ham tom
ma’noda taaluqlidir. SHu sababli bu sohada bajarilishi qat’iy talab etiladigan direktiv
24
dasturlarning kamroq qo‘llanilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Misol uchun, bunday
dasturlarda ish tartibiga, hujjatlarni yuritishga va mehnat faoliyatining oxirgi
natijasiga aniq talablarni belgilash bilan cheklanish mumkin. Ta’lim natijasiga
belgilanadigan talab qat’iy belgilanadi va davlat ta’lim standartlarida
rasmiylashtiriladi. Pedagogik faoliyatning sifat ko‘rsatkichi esa, mos ravishda ta’lim
oluvchilarning ushbu talablar darajasiga muvofiqligida o‘z aksini topadi. Demak,
direktiv boshqaruv dasturlaridan voz kechish pedagoglarga cheklanmagan erkinlik
berilishini anglatmaydi. Ushbu yo‘nalish e’tiborini ta’lim jarayoni usullari va
mazmunidan uning yakuniy natijasiga ko‘chirilishiga qaratilgan.
Bajarilishining majburiyligi nuqtai nazaridan boshqaruv dasturlarini informativ
va direktiv turlarga ajratish mumkin. Jumladan, matbuotda nashr etilayotgan turli
ilmiy-metodik tavsiyalar informativ dasturlar hisoblanadi va ularning bajarilishi
majburiy deb belgilanmaydi. Pedagoglar ulardan faqat o‘zi uchun zarur deb bilgan
qismini bajarish huquqiga ega. Informativ dasturlarni bajarishi to‘laliligicha
pedagogning xohishi, uning ehtiyoj va istaklaridan kelib chiqib belgilanadi. Direktiv
hujjatlarning bajarilishi majburiy bo‘lib, u tegishli tartibda nazorat qilinadi.
Jamiyatimizning demokratlashib borishi natijasida informativ dasturlarga bo‘lgan
ehtiyoj ortib borishi kuzatilmoqda.
Ta’lim muassasini boshqarish konsepsiyasini ko‘plab boshqaruv g‘oyalarini
o‘zida mujassamlashtirgan tashkiliy model sifatida tasavvur qilish mumkin. Faoliyat
nuqtai nazaridan yondoshilganda, boshqaruv modelida quyidagi tarkibiy elementlarni
ko‘rsatish mumkin: motiv, maqsad, rejalashtirish, joriy axborotlarni tahlil qilish,
qaror qabul qilish,harakat, natijalarni baholash va tizimga tegishli tuzatishlar kiritish.
Boshqaruv jarayoni davriy xarakterda bo‘lib, bu davrlarning har biri o‘z
davomiyligi, o‘z tadbiq etilish sohasi, vazifalari va o‘z echimiga ega. Boshqaruvning
alohida olingan davrini quyidagi jarayonlarni qamrab olgan bo‘g‘in sifatida tasavvur
qilish mumkin:
Axborotlarni qabul qilish va ularning tahlili.
Boshqaruv qarorining qabul qilinishi.
Ta’lim muassasi faoliyatini rejalashtirish.
Rejani bajarish uchun ishni tashkil qilish.
Hisob-kitob, nazorat ishlari va natijalarini tahlil qilish.
4. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing Bugungi kunda kasbiy ta’lim muassasalari ham bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari
asosida faoliyat ko‘rsatishi va ta’lim oluvchilarni raqobatbardosh qilib tayyorlashi
talab etiladi. Bunda ta’lim muassasasining marketing xizmati muhim o‘rin tutadi.
Marketing tadqiqotlari bir qancha keng sohadagi masalalarni qamrab oladi:
qisqa (1 yilgacha) muddatli ijtimoiy-pedagogik prognozlar;
uzoq (1 yildan ortiq) muddatli ijtimoiy-pedagogik prognozlar;
bozorning joriy va istiqbol potensialini o‘rganish;
bitiruvchilarning ish joylashuv statistikasi tahlili;
yangi sohalar mutaxassislarining ish o‘rinlarini o‘rganish;
yangi ish o‘rinlarini yaratishning yo‘nalishlarini tadqiq qilish;
25
bozor narxlarining belgilanish xarakterini o‘rganish;
ta’lim muassasasi ish faoliyatining samaradorligini belgilash.
Ta’lim muassasi boshqaruvning pedagogik yo‘naltirilganligi barcha
imkoniyatlarni asosiy maqsad - yosh avlodni ijtimoiy ishlab chiqarish sohasiga
muvaffaqiyatli kirib borishini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Ta’lim muassasi
rahbari tomonidan olg‘a suriladigan rejalar, muhim tadbirlar jamoada muhokama
qilinishi va muvofiqlashtirilishi lozim. Rahbarning bu boradagi harakatlari qo‘yilgan
vazifani amalga oshirishga izchil va qat’iy yondoshib borilganda doimo qabul
qilinadi va qo‘llab-quvatlanadi. O‘quv yurti rahbari jamoada o‘z ishini o‘zaro hurmat
va talabchanlik asosida tashkil etishi lozim.
Rahbarlik qiluvchi shaxs o‘z xatti-harakatlari bilan jamoaga ibrat ko‘rsata
olishi amalga oshiriladigan qat’iy choralarning tushunilishi va ijodiy samarasini
ta’minlaydi. Jamiyat hayotining turli sohalarida global o‘zgartirishlarni amalga
oshirishning eng muhim muammolaridan biri boshqaruvchi kadrlar muammosidir.
Ta’lim ham jamiyatning tarkibiy qismi sifatida hozirgi zamon sharoitida o‘quv yurti
ishida boshqarish nazariyasidan foydalanish muammolarini yanada rivojlantirilishiga
ehgiyoj sezadi.
5. Rahbar va uning shaxsi «Rahbarlik qilish» so‘ziga izohli lug‘atda boshqarish, maslahat berish,
kuzatish, yo‘naltirish, ko‘rsatma berish kabi ta’rif berilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki,
hozirgi davrda rahbarlar qondirishi zarur bo‘lgan talablar juda ko‘pdir. Ularni
quyidagi besh yirik guruhga bo‘lish mumkin.
Ma’naviy etuklik.
- siyosiy etuklik; huquqiy etuklik; axloqiy etuklik.
- ma’rifatlilik va madaniyatlilik;
- xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga qodirlik;
- topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik, vijdonlilik.
- tashabbus va ilg‘orlikni qo‘llab-quvvatlash qobiliyati.
Intizom va mehnatga bo‘lgan munosabati.
- mehnatsevarlik; jamoa o‘rtasida intizomni yo‘lga qo‘ya bilish;
- atrofdagilarda mehnatsevarlkini tarbiyalay bilish;
- ishni rejali olib bora bilish.
Bilim darajasi.
- iqtisodiyotni, texnika va texnologiyani bilishi;
- boshqarish ilmini, funksiyalari va tuzilishini bilishi;
- istiqbolni bilishga qodirligi.
Tashkilotchilik qobiliyati.
- xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta’minlay olishligi;
- qo‘l ostidagilarni mehnatga o‘rgatish va tarbiyalashni bilish;
- jipslashgan jamoani vujudga keltira olish;
Boshqarish samaradorligini ta’minlay olish.
- boshqarishni kollegial tarzda tashkil qila olish qobiliyati;
- ish haqida qisqa va aniq gapirish qobiliyati;
26
- turli manbalardan ish uchun zarur axborotlarni olish qobiliyati;
- boshqaruv organi qarorlarini bajarish ustidan nazoratni ta’minlay bilish.
Har bir rahbar psixologik bilimlar bilan bir qatorda muayyan pedagogik
bilimlarga ham ega bo‘lishi kerak. SHular yordamida u xodimlarga ularni tarbiyalash
va mukammallashishlariga ta’sir etuvchi shakl hamda usullarning yanada
samaraliligini topish mumkin.
Rahbar quyidagi muammolarni hal etishi kerak:
- aqliy rivojlanish (xodimlarning umumiy va kasbiy ma’lumoti);
- ma’naviy boyish (madaniy tadbirlar tashkil etish, etik muammolarni echish);
- muomalani dorilomonlashtirish;
Bunda quyidagi tamoyillarga rioya qilish lozim:
- ezgu ideallar bilan mashg‘ul bo‘lish;
- shaxsiy xislatlarni takomillashtirish.
Tarbiyaviy ta’sir rahbarning quyidagi omillarni bilishiga bog‘liq:
- xodim madaniyati va ma’lumot darajasi, uning axloqiy kasbiy va hayot
tajribasi qay darajada rivojlanganligi;
- jismonan sog‘lomligi, ma’naviy barkamolligi;
- individual, ijtimoiy-ruhiy sifatlari;
- mehnat jamoasidagi ijtimoiy-ruhiy muhit;
- axloqiy-ma’muriy choraga xodimning munosabati.
Tabiiyki, tarbiyaviy ta’sir umumiy va qotib qolgan bo‘lmasligi lozim, chunki
yuqorida qayd etilgan omillar har bir muayyan shaxs uchun farqlidir. SHuning uchun
tarbiyaviy ta’sir har bir shaxsning o‘ziga qaratilgan bo‘lishi kerak, bu rahbar
tarbiyaning turli-tuman usullaridan xabardor bo‘lishini taqoza etadi.
2.3. KASB TA’LIMI MUASSASALARINI BOSHQARISHNING
METODOLOGIK ASOSLARI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish
2. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasi boshqarishning ob’ekti
3. Pedagogik faoliyatni boshqarish dasturi
4. Rahbar va uning shaxsi
5. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish qanday amalga oshiriladi?
2. Pedagogik jamoaga ta’rif bering?
3. Marketing – bu nima?
4. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing tizimi haqida gapiring?
27
5. Boshqaruv dasturi qanday amalga oshiriladi?
6. SHaxs rivojlanishining asosiy psixologik va pedagogik omillari haqida
gapiring?
7. SHaxs rivojlanishini harakatga keltiruvchi qanday kuchlar mavjud?
8. O‘quv yurtlarida ta’lim jarayoni qanday shakllarda amalga oshiriladi?
9. Menejment – nima?
10. Rahbar shaxsiga qo‘yiladigan talablar sizningcha qanday bo‘lishi kerak?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“KONSEPTUAL JADVAL” meutodi
Konseptual jadval o‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq
jihatlari bo‘yicha taqqoslashni ta’minlaydi. O‘quvchi-talabaning tizimli fikrlashi,
ma’lumotlarni tuzilmaga keltirishi, tizimlashtirish ko‘nikmalarining rivojlanishiga hissa
qo‘shadi.
O‘quvchi-talabalar:
1. Konseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni
aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo‘yicha xususiyatlarni ajratadilar
2. Alohida yoki kichik guruhlarda konseptual jadvalni to‘ldiradilar:
- uzunlik bo‘yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi;
- yotig‘i bo‘yicha taqqoslanish bo‘yicha olib boriladigan turli tavsiflar yoziladi.
3. Ish natijalarining taqdimoti.
Oliy ta’lim muassasalarida «Kafedra pedagog-xodimlarining kasbiga qo‘yiladigan
talablar» bilan “O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish (1540 soatlik yuklamani bajarish
misolida)”, ya’ni rahbarlarning funksiyalari misolida berilgan konseptual jadval (lavha) ni
to‘ldiring
O‘quv-tarbiyaviy
jarayonni boshqarish
(1540 soatlik yuklamani
bajarish misolida)
Kafedra pedagog-xodimlarining kasbiga qo‘yiladigan
talablar
Professor Dotsent Katta
o‘qituvchi
O‘qituvchi
O‘quv ishlari
O‘quv-uslubiy ishlar
Ilmiy-tadqiqot ishlari
Tashkiliy-uslubiy ishlar
Ma’naviy-ma’rifiy va
tarbiyaviy ishlar
28
•Boshqaruv faoliyatini
amalga oshirishda
marketing tizimi1-Esse
•SHaxs rivojlanishining
asosiy psixologik va
pedagogik omillari2-Esse
«Blits-so‘rov» savollarga javob bering, jadvalni to‘ldiring.
№ Savollar javoblar
1 Marketing deb nimaga aytiladi?
2 Menejment deb nimaga aytiladi?
3 Monitoring deb nimaga aytiladi?
2
AMALIY TOPSHIRIQLAR
SHaxs rivojlanishini harakatga keltiruvchi qanday kuchlar mavjud?
29
O‘quv yurtlarida ta’lim jarayoni qanday
shakllarda amalga oshiriladi?
r
8 O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish qanday amalga oshiriladi?
Bularga nisol keltiring:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
2.4-mavzu. TA’LIM MENEJMENTIDA RAHBARNING
FUNKSIONAL VAZIFALARI
REJA:
1. Ta’lim tizimini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar
2. Strategik boshqaruv va rejalashtirish
3. Ixtilof (konflekt) va stresslarni boshqarish
4. Boshqaruvda mehnat munosabatlari etikasi
5. Talim tizimida innovatsion boshqaruv haqida tushuncha
6. Pedagogik xodimlarning innovatsion faoliyatini tashkil etish
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Rahbar, boshqarish, ta’lim tizimini boshqarish, strategik boshqaruv,
rejalashtirish, stresslarni boshqarish, mehnat munosabatlari, innovatsion boshqaruv,
innovatsion faoliyat
30
1. Ta’lim tizimini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar Mustaqil Respublikamiz amaliyotida qo‘llanayotgan qomusimizda belgilab
berilgan qonunlarimizdan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash lozimki, har
tomonlama kamolga etgan barkamol inson uchun zarur bo‘lgan ma’naviyat qirralari -
iymon, e’tiqod, mehr, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbat, do‘stlik,
muruvvatlilik, qanoatlilik va sabr-toqatlilik, saxiylik, milliy g‘urur kabi fazilatlarni
shakllantirish zarurdir.
Tarbiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad, har tomonlama ma’naviy rivojlangan
aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. SHunga ko‘ra tarbiyaviy
faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va usullari aynan ana shu maqsadga erishishni
taqozo etadi.
Tarbiyaviy ish ma’lum maqsadni ko‘zlovchi va uzluksiz davom etadigan
jarayondir. Ko‘pincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa
o‘quvchilar jamoasining aqliy va axloqiy o‘sishini ta’minlaydi.
Quyida o‘quv-tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko‘rib chiqamiz.
1.Tarbiyaning ma’lum bir maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar jamoasining
rivojlanish istiqbollarini ko‘ra bilishga yordam beradi. Har bir tarbiyaviy tadbir
oldindan puxta o‘ylangan, muayyan maqsadni amalga oshirishga bo‘ysundirilgan bo‘lsa,
uning g‘oyaviy-siyosiy darajasini ko‘taradi, tanlangan usul va vositalar maqsadga
muvofiq keladi, ularning tarbiyaviy ta’siri yuqori bo‘ladi.
Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar
asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama kamol topgan - mukammal
inson shaxsini voyaga etkazishdan iboratdir.
O‘qituvchilar jamoasi va har bir o‘qituvchi ana shu maqsadlardan kelib chiqib,
tarbiyaviy ishlarning vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab
ish sharoitlarini hisobga olgan holda yosh yigit-qizlarni tarbiyalashning shakl va
uslublarini tanlaydi.
2. Tarbiyaning insonparvarlik va demokratik qoidasi; Umumiy ta’lim
maktabida yangi pedagogik tafakkur egasi, munosib shaxs, o‘z ishining ustasi
bo‘lgan o‘qituvchiga ehtiyoj tug‘iladi. Zero o‘qituvchining bilim saviyasi, ma’naviyati
jamiyatni xarakatga keltiruvchi, taraqqiyotga eltuvchi etakchi omillardan biridir.
O‘qituvchi o‘zining insoniy fazilatlari, yurish-turishi, xatti-harakati, kiyinishi, odob-axloqi
va muomalasi bilan o‘quvchi qalbiga kirishi, uni ezgulik sari yo‘naltirishi zarur.
Bir butun pedagogik jarayonda ta’lim doimo tarbiyaviy vazifalarni, tarbiya esa
hayotni bilish, unga tayyorlanishdek mas’uliyatli vazifani bajaradi. Tarbiyaning vazifalari
ko‘p qirralidir. Ta’limning asosiy vazifasi o‘quvchi-talabalarni bilimlar bilan
qurollantirish bo‘lsa, tarbiyada o‘quvchi-talabaning jamiyatimizda qabul qilingan axloq-
odob qoidalariga mos keladigan e’tiqodini, axloqiy malaka va ko‘nikmalarini, ehtiyoj
va intilishlarini tarkib toptirish muhimdir.
Hamma davrlarning ilg‘or kishilari tarbiyaga yukori baho berganlar. Xalq
donishmandlari va mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zavqiy, Furqat, Avaz O‘tar, Hamza,
Abdulla Avloniy inson kamolotini ilm-fan va tarbiyada deb bildilar.
Tarbiyashunos olim Abdulla Avloniy o‘zining «Turkiy Guliston yoxud axloq»
asarida inson kamolotida tarbiyaning rolini alohida ta’kidlab shunday degandi: «Janobi
31
haq insonlarning asl xilqatda iste’dod va qobiliyatni, yaxshi ila yomonni, foyda ila
zararni, oq ila qorani ayiradigan qilib yaratgan. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga
etkazmoq tarbiya vositasida bo‘ladir. Agar bola yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan
saqlanib, go‘zal xulqlarga odatlanib katta bo‘lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir
inson bo‘lib chiqadi. Agar tarbiyasiz, axloqi buzilib o‘ssa, nasihatni qulog‘iga
olmaydigan, har xil buzuq ishlarni qiladigan, nodon, johil bir rasvoyi olam bo‘lib
qoladi. Tarbiya qiluvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo
qilgani kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga «yaxshi xulq» degan davoni
ichidan, «poklik» degan davoni ustidan berib, katta qilmog‘i lozimdir. Zeroki, amri
sharifi uzra xulqimizni tuzatmoqqa amr qilinganmiz. Lekin xulqimizning yaxshi
bo‘lishining asosiy panjasi tarbiyadir. Axloqimiz binosining go‘zal va chiroyli
bo‘lishiga tarbiyaning zo‘r ta’siri bordir”1.
O‘quv jarayonini boshqarish nisbatan oson, uning natijalari darhol namoyon
bo‘ladi. Tarbiyaviy jarayon esa g‘oyatda murakkab.
SHunisi quvonarliki, tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik
ma’naviyat negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’limi islohotlarida, olimlar va
ijodkor o‘qituvchilarning izlanishlarida o‘z aksini topmoqda. O‘zbekistonning
uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o‘quv muassasalari yosh avlod ongida milliy istiqlol
mafkurasini shakllantirish, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan boyitish, yosh
vatanparvarlarni tarbiyalashda yangicha ish uslublari asosida ijodiy
yondashmoqdalar.
Ma’lumki, o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish pedagogik jamoa faoliyatini
tashkillashtirish orqali amalga oshiriladi. SHu sababli o‘quv muassasasini
boshqarishning asosiy ob’ekti pedagogik jamoa hisoblanadi.
Ijtimoiy boshqaruvning asosiy mohiyati quyidagi ikki asosiy masalani echishga
qaratiladi:
1. Pedagoglar faoliyatini yo‘naltirish.
2. Pedagoglar faoliyatini faollashtirish.
Birinchi masalani hal qilish uchun boshqaruv sub’ekti xodimlar faoliyatini
talab etiladigan yo‘nalishga soluvchi ma’lum dasturni ishlab chiqishga zarurat
tug‘iladi. Ikkinchi masalani amalga oshirish uchun esa shaxsning hissiy-ehtiyoj
sohasidagi talablarini (moddiy va ma’naviy, jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhitni
yaxshilash, mehnatni tashkillashtirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqish)
rag‘batlantirishni qondiruvchi imtiyozli sharoitlar yaratish taqozo etiladi.
Pedagogik faoliyatni faollashtirishda boshqaruv dasturining sifati, ya’ni
aniqligi, real sharoitga asoslanganligi, pirovardida yuqori natija berishi, ishlanganlik
darajasi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Har bir sohaga oid dasturlar alohida
xususiyatlarga ega bo‘ladi, biroq ularning barchasida quyidagi qonuniyatlar
kuzatiladi: bajariladigan ish qay darajada ko‘proq ijodiy mehnatni talab qilsa, jamiyat
shu darajada insonparvarlashib va demokratlashib boradi, cheklashlar qay darajada
kam bo‘lsa tashabbus bilan ishlash darajasi shuncha ortib boradi.
1 А.Аvlоniy. Turkiy gulistоn yoхud ахlоq. – T.: 1992. 43-bеt.
32
2. Strategik boshqaruv va rejalashtirish Respublikamiz hukumati tomonidan ta’lim sohasida o‘rtaga qo‘yilayotgan
vazifalarni bajarish ko‘p jihatdan pedagogik jamoaga bog‘liq. YAngi iqtisodiy
siyosatga o‘tish sharoitida ta’lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishish vazifasi
asosan pedagogik jamoa zimmasiga yuklatilgan. Bu o‘z navbatida o‘quv
muassasasini boshqaradigan rahbarning faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Qaysi
o‘quv muassasasida ichki va tashqi nazorat yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, o‘sha
ta’lim maskanida ta’lim-tarbiya ishlari ham izchil bo‘ladi. Pedagoglar jamoasi ishini
sistemali nazorat qilish bir tomondan har bir pedagogning o‘z ishi uchun
mas’uliyatini oshiradi hamda o‘z faoliyatida uchraydigan kamchiliklarni vaqtida
aniqlash va tuzatish imkonini beradi.
Ta’lim muassasasi ishini har jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish, uning samaradorligi
natijasi garovidir. Bu esa jamoa mehnati jarayonlarini oqilona yo‘lga qo‘yishni
taqoza etadi. Binobarin, yoshlarni tarbiyalash ko‘plab kishilarning umumiy mehnati
jarayonida hal qilinar ekan, demak bu mehnatning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
ularning kuchlari qanchalik to‘g‘ri yo‘naltirilganligiga, maqsadlar birligi va
harakatlar muvofiqligi qanday ta’minlanayotganligiga bog‘liqdir. Aks holda
birgalikda qilinayotgan jamoa mehnatining samaradorligi pasayib ketishi mumkin.
Umum maqsadlarga erishish yo‘lida o‘qituvchi-pedagoglar o‘rtasida hamjihatlikni
ta’minlash, o‘zaro hamkorlik aloqalarini izchil yo‘lga qo‘yish, maktabni
boshqarishning muhim vazifasi bo‘lib, bu vazifaning pirovard natijasi asosan
rahbarning faoliyatiga bog‘liq.
Ta’lim muassasasini boshqarishda rahbar:
1.Tizimni tashkil etishni ishlab chiqishi, tadqiqot, loyihalash ishlarini yo‘lga
qo‘yib ish tartibini belgilashi, shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yilmasligi.
2.Amaliy ish bajarishning belgilangan tartibda va tizimga muvofiq
bajarilayotganini tekshirish.
3.Ish me’yorining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikni, qiyinchilik va to‘siqlarni o‘z
vaqtida bartaraf etilishini kuzatishi va shu singari boshqa muhim ishlarni amalga
oshirishi lozim.
Demak, ta’lim muassasasi rahbari ish faoliyatini 4 bosqichga ajratib ko‘rsatish
mumkin:
1.Olingan axborot asosida qaror qabul qilish. Ishning vazifalarini va
yo‘nalishlarini belgilash. Ma’lum ob’ektiv ma’lumotlarni tahlil qilish va
umumlashtirish. YAqin istiqbolli rejalarni belgilash. Ishning mavjud haqiqiy ahvolini
belgilash, ularni taqqoslash, imkoniyat darajalarini hisobga olish, variantlarni tanlash,
muassasaning rivojlanish yo‘lini belgilash va boshqalar.
2.Tegishli yangi qarorlarning asosiy g‘oyalarini ularni ijro qiluvchilarga
tushuntirishi, olingan ma’lumotlarga asosan ishni ko‘rib chiqib, kamchiliklarni
tuzatishi, bu vazifalarni amalga oshirishda o‘quv-tarbiyaga oid tadbirlarni amalga
oshirishi, kadrlar tanlashdan to‘g‘ri foydalanishi va hokazolar.
3.Ta’lim-tarbiya jarayonining haqiqiy ahvoli to‘g‘risida doimiy ishonchli
ma’lumotlar olib turishi, davlat dasturlarining bajarilishini, talabalarda yagonalikka
erishilishini nazorat qilishi, o‘qituvchilar va butun jamoaning hisobotlarini eshitib
borishi va boshqalar.
33
4.Favqulodda yuzaga kelgan kamchilik va nuqsonlar hamda to‘siqlarni bartaraf
etishi, intizomga oid suhbatlar tashkil qilishi, shikoyat va iltimos bilan kelgan ota-
onalarni qabul qilishi, muassasani boshqarishning asosiy vazifalaridan
chalg‘itmaydigan ishlar va topshiriqlarni bajarishi va hokazolar.
Har o‘quv yilining oxirida pedagoglar jamoasi faoliyati yakunlari muayyan
shaklda aniqlanadi va baholanadi. Mazkur jarayon bundan keyingi ishlarning tashkil
etuvchisi va boshlanishi bo‘lib xizmat qiladi. Pedagog o‘quv yili oxirida qilingan
barcha ishlardan olingan natijalarni solishtirib u yoki bu metodlarning qanchalik
muhim ekanligiga baho berishi va shu asosda tajriba to‘plashi, o‘z ishini
takomillashtirib borishi mumkin.
Yil davomida pedagoglar jamoasida muhokama qilish uchun barcha
pedagoglarning bir xildagi tushunishi mumkin bo‘lgan prinsipial masalalarni qo‘yib
borish ham yaxshi natija beradi. Jamoa rahbari ma’naviyat-ma’rifat borasidagi
ishlarning haqiqiy ahvolini, mashg‘ulotlarga, suhbatlarga, majlislarga, turli
mavzulardagi yig‘ilishlarda muntazam qatnashish hamda ota-onalar, talabalar,
pedagoglar bilan doimiy suhbatlar o‘tkazish orqali o‘rganib boradi va ayrim juz’iy
kamchiliklarni yo‘l-yo‘lakay tuzatib boradi.
YUqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, demak, jamoa rahbari va
jamoa a’zolarining faolligisiz, ta’lim-tarbiya ishlarida samarali natijalarga erishib
bo‘lmaydi. SHu sababli ta’lim muassasasi rahbari doimo ularning kuchiga tayangan
holda ish yuritishi va ular bilan muntazam ravishda aloqada bo‘lib turishi zarur.
3. Ixtilof (konflekt) va stresslarni boshqarish O‘quv-tarbiya ishlari jarayonida eng yuksak natijalarga erishib faoliyatning
yuksak darajada baholanishi va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan
pedagog topilmasa kerak. Bunga erishishni, ana shu xil orzuning ushalishini
pedagogik mahorat deymiz. Xo‘sh pedagogik mahorat nima? Uning mohiyati
nimadan iborat? Unga qanday erishsa bo‘ladi? Hozirgi zamon pedagogika va
psixologiya sohasidagi maktablarda «Pedagogik mahorat» tushunchasi turlicha
izohlarga duch kelamiz. Bu tushunchaning mohiyatini bir muncha to‘laroq aniqroq
ta’rifini «Pedagogik ensiklopediya»da berilgan Bizningcha, boshqalarga nisbatan bu
ta’rif pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to‘g‘ri yoritadi.
«Tarbiya va o‘qitish yuqori darajaga erishishi va uni doimo takomillashtirib
borish imkoniyatini ta’minlovchi san’at bo‘lib, talabaga mehr qo‘ygan va o‘z kasbini
sevgan har bir pedagogning qiladigan ishi. O‘z ishining mohir ustasi bo‘lgan pedagog
– bu yuksak darajada madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan, fanning yoki
san’atning tegishli sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va o‘qitish
uslubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir».
Bu ta’rifni yaxshi tushunib, uning uning ma’no mohiyatini tahlil etadigan
bo‘lsak, Ushbu ta’rifda pedagogik mahorat tushunchasi mazmunga kiradigan
quyidagi masalalarni ajratish mumkin bo‘ladi:
1. Umumiy madaniyatning yuqori darajasi va bilimdonlik va aql-zakovatning
yuksak ko‘rsatgichi;
2. O‘zining o‘qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim sohibi;
34
3. Pedagogika, umumiy va pedagogik psixologiya kabi fanlar sohasidagi
bilimlar bilan qurollanganlik, ularda o‘qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va
ustalik bilan foydalana bilish;
4. O‘quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallanganlik.
Pedagogik mahoratning mazmunida quyidagi o‘zaro bog‘lik bo‘lgan asosiy
qismlarni ajratish mumkin:
pedagogik insonparvarlik yo‘nalishi;
ixtisoslik, mutaxassislikka doir bilimlar;
pedagogik qobiliyat;
pedagogik texnika (ko‘nikma-iqtidor).
Pedagoglik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uning ijtimoy ahamiyati
hech qachon kamaymaydi, so‘nmaydi. Pedagoglik kasbi bir qator muhim talablarga
javob berishi kerak
Hozirgi davrda, biz mustaqil demokratik huquqiy davlatda faoliyat
ko‘rsatadigan pedagog qanday bo‘lishi kerak? Hozirgi zamon pedagogining shaxsi
uchun eng muhimi – bu insonparvarlik yo‘nalishidir. Pedagog juda yuksak darajada
umumiy madaniyatga ega shaxs bulishi lozim. U juda ko‘p narsani bilishi kerak,
hozirgi zamonda o‘zi o‘qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan, yangiliklardan xabardor
bo‘lishi kerak, o‘z o‘quvchilarini har kuni o‘qishga o‘rgatib borishi uchun o‘zi
muntazam o‘qib o‘rganib, o‘z bilimini to‘ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak.
Demak, pedagog pedagogik mahoratning asosi o‘z ustida ishlab borishi –
mustaqil o‘qishdir.
Fan va madaniyat rivojlanishi ta’lim-tarbiya ishlarining qay yo‘sinda olib
borilishidan kelib chiqadi. Bu falsafiy aqida davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan ijtimoiy
qonuniyat hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta’lim-tarbiya
sohasida, milliy axloq-odobni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, turli-tuman
an’analarni joyga qo‘yish, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda
keskin va buyuk burilishlar bo‘lgani barchaga ayondir. Davlatning buyuk kelajagi,
albatta yoshlarni chuqur bilimli va pokiza odob-axloqli qalb ekanini yoddan
chiqarmaslik lozim. Bu katta muammoda mahoratli, bilimli pedagoglarni o‘rni
muhim va pedagogik mahorat fanining roli ulkan.
4. Boshqaruvda mehnat munosabatlari etikasi Respublikamiz mustaqilligi sharoitida ta’lim boshqaruvini takomillashtirish va
unning samaradorligini oshirish ta’lim taraqqiyotini xal qiluvchi omil hisoblanadi.
SHuning uchun boshqaruvni demokratik, adolatli, izchil, tahliliy olib borish diqqat
markazida turadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq oliy
ta’limni boshqarishni quyidagi bosqichlari ko‘zda tutilgan.
1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, uning vakolati
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- oliy ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini olib boradi;
- ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolatlangan davlat idoralariga, shu jumladan
oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (OO‘MTV)ga rahbarlik qilish;
- ta’limni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish;
35
- ta’lim muassasalarini barpo etish, qayta tuzish, tugatish tartibini belgilash;
- ta’lim muassasalarini akkreditatsiyalash, pedagog va ilmiy xodimlarni
attestatsiyalash tartibini belgilash;
- O‘zbekiston Respublikasidagi boshqa davlatlar ta’lim muassasalariga ta’lim
faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini olishi uchun ruxsat berish;
- chet davlatlarning ta’lim standartlarini tasdiqlash;
- ma’lumot to‘g‘risidagi davlat namunasidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni
berish tartibini belgilash;
- davlat granti miqdorini va ta’lim muassasalariga qabul tartibini belgilash;
- davlat oliy ta’lim muassasalari rektorlarini tayinlash;
- ta’lim olayotganlarni akkreditatsiyalangan bir ta’lim muassasasidan
boshqasiga ko‘chirish tartibini belgilash;
- qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlar.
2. Ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat idorasi (OO‘MTV), uning
vakolatiga quyidagilar kiradi:
- ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;
- ta’lim va boshqa muassasalarga metodik rahbarlikni amalga oshirish va
rahbarlik qilish;
- davlat ta’lim standartlari talablari, ta’lim darajasi va mutaxassislarni kasbiy
tayyorlash sifatiga bo‘lgan talablar bajarilishini ta’minlash;
- o‘quv jarayoniga o‘qitishning ilg‘or shakllarini yangi pedagogik
texnologiyalar va o‘qitishning informatsion vositalarini joriy etish;
- o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlar yaratish va nashr etishni tashkil etish;
- ta’lim olayotganlarning yakuniy davlat attestatsiyasi to‘g‘risidagi va ta’lim
muassasasidagi eksternet to‘g‘risidagi nizomlarni ishlab chiqish;
- pedagog xodimlar tayyorlash, malakasini oshirish va qayta tayyorlashni
tashkil etish;
- O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga davlat oliy ta’lim
muassasasiga rektor tayinlash to‘g‘risida taklif kiritish;
- qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlar.
Oliy ta’lim sohasidagi boshqaruv bilan shug‘ullanuvchi shaxslarga yuksak
darajadagi ma’suliyatlilik, vakolatlilik hamda tartib, ma’muriy qoidalarni ichki va
tashqi vositalar yordamida muntazam samarali baholash qobiliyati xos bo‘lishi
lozim.
3. Oliy ta’lim muassasalari. Davlat OTM bevosita O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigan rektor tomonidan boshqariladi.
Davlatga aloqadorsiz OTMda rektor ta’sischi (mulk egasi) tomonidan tayinlanadi.
Rektor “Oliy ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq ta’lim muassasasining ish
natijalari uchun ma’suldir. U O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq
ta’lim muassasasi nomidan faoliyat ko‘rsatadi, barcha idoralar, muassasalar va
korxonalar bilan uni namoyon etadi, mulkni tasarruf etadi, shartnomalar tuzadi,
ishonchnoma beradi, bankda ta’lim muassasaning hisob raqamini ochadi, kreditlarni
taqsim qiluvchi hisoblanadi.
Rektor o‘z vakolati doirasida quyidagilarni amalga oshiradi:
36
- barcha xodimlar, talabalar va boshqa ta’lim oluvchilar uchun buyruqlar
chiqaradi va ko‘rsatmalar beradi;
- bosh muhosibni ishga tayinlaydi va undan bo‘shatadi;
- ilmiy-tadqiqot, tajriba-eksperiment va boshqa ta’lim muassasasi tarkibiga
kiruvchi tashkilotlar, bo‘linmalar vakolatini belgilaydi;
- ishchi, xizmatchilar, shuningdek ilmiy-pedagog xodimlarni O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan va mehnat qonunchiligida belgilangan
tartibda ishga qabul qilish va ishdan bo‘shatishni amalga oshiradi;
- ta’lim muassasasi xodimlari lavozim maoshiga ustama va qo‘shimchalar
belgilaydi;
- ichki tartib qoidalarini kasaba uyushmasi yoki boshqa vakolatli organ
xodimlari bilan kelishib tasdiqlaydi;
- qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarini amalga oshiradi.
Ta’lim muassasasi faoliyati asosiy masalalarini ko‘rib chiqish uchun unda
Ilmiy kengash tuziladi. Uning tarkibi, vakolati, shakllantirish tartibi va faoliyati
ta’limni boshqarish bo‘yicha davlat vakolatli idorasi - OO‘MTV tadiqlangan “Ilmiy
kengash to‘g‘risida”gi Nizomda belgilanadi.
OTMda, jamoatchilik boshqaruvi organi bo‘lmish Murabbiylik kengashi
tuziladi. Uning takibiga ta’sischi, hokimiyat mahalliy organining, ishbilarmonlar
doirasining, boshqa ta’lim muassasalarining, jamoat tashkilotlarining, fondlarning,
homiylarning vakillari kiradi.
Talabalar va ilmiy-pedagog xodimlar manfaatini yoqlash, ularni himoya
qilishni ta’lim va fan xodimlari kasaba uyushmasi amalga oshiradi.
Oliy ta’lim sohasidagi rahbarlik vazifasi jiddiy ijtimoiy ma’suliyatdir. Uning
ahamiyati shu sohadagi barcha hamkorlar, shu jumladan o‘qituvchi va ta’lim
olayotganlar barchasi bilan erkin muloqot yo‘li bilan sezilarli darajada oshirilishi
mumkin.
Umumiy manfaatlar, o‘zaro hurmat va ishonch asosidagi hamkorlik oliy
ta’limni yangilanishning asosiy usulidir. Hamkorlik ta’lim siyosatini milliy va
tuzilmaviy miqyosda ishlab chiqish hamda joriy etishda ma’sul shaxslar o‘rtasida,
professor-o‘qituvchilar va talabalar, OTM ma’muriyati texnik xodimlar, mehnat
sohasi, OTMlar, jamoatchi guruhlar o‘rtasida mavjud bo‘lishi mumkin.
5. Talim tizimida innovatsion boshqaruv haqida tushuncha Ushbu qonuniyat o‘qituvchilardan tashabbusni, mustaqil qaror chiqara olishni,
o‘z vazifasiga ijodiy yondoshuvni talab qiluvchi pedagogik faoliyatga ham tom
ma’noda taalluqlidir. SHu sababli bu sohada bajarilishi qat’iy talab etiladigan direktiv
dasturlarning kamroq qo‘llanilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Misol uchun, bunday
dasturlarda ish tartibi, hujjatlarni yuritish va mehnat faoliyatining oxirgi natijasiga
aniq talablarni belgilash bilan cheklanish mumkin. Ta’lim natijasiga belgilanadigan
talab qat’iy belgilanadi va u davlat ta’lim standartlarida rasmiylashtiriladi. Pedagogik
faoliyatning sifat ko‘rsatkichi esa, mos ravishda ta’lim oluvchilarning ushbu talablar
darajasiga muvofiqligida o‘z aksini topadi. Demak, direktiv boshqaruv dasturlaridan
voz kechish pedagoglarga cheklanmagan erkinlik berilishini anglatmaydi. Ushbu
37
yo‘nalish e’tiborini ta’lim jarayoni usullari va mazmunidan uning yakuniy natijasiga
ko‘chirilishiga qaratilgan.
Bajarilishining majburiyligi nuqtai nazaridan boshqaruv dasturlarini informativ
va direktiv turlarga ajratish mumkin. Jumladan, matbuotda nashr etilayotgan turli
ilmiy-metodik tavsiyalar informativ dasturlar hisoblanadi va ularning bajarilishi
majburiy deb belgilanmaydi. Pedagoglar ulardan faqat o‘zi uchun zarur deb bilgan
qismini bajarish huquqiga ega. Informativ dasturlarni bajarish to‘laliligicha
pedagogning xohishi, uning ehtiyoj va istaklaridan kelib chiqib belgilanadi. Direktiv
hujjatlarning bajarilishi majburiy bo‘lib, u tegishli tartibda nazorat qilinadi.
Jamiyatimizning demokratlashib borishi natijasida informativ dasturlarga bo‘lgan
ehtiyoj ortib borishi kuzatilmoqda.
Ta’lim muassasasini boshqarish konsepsiyasini ko‘plab boshqaruv g‘oyalarini
o‘zida mujassamlashtirgan tashkiliy model sifatida tasavvur qilish mumkin.
Faoliyat nuqtai nazaridan yondashilganda, boshqaruv modelida quyidagi
tarkibiy elementlarni uchratish mumkin: motiv, maqsad, rejalashtirish, joriy
axborotlarni tahlil qilish, qaror qabul qilish,harakat, natijalarni baholash va tizimga
tegishli tuzatishlar kiritish.
Boshqaruv jarayoni davriy xarakterga ega bo‘lib, mazkur davrlarning har biri
o‘z davomiyligi, tatbiq etilish sohasi, vazifalari va echimiga ega. Boshqaruvning
alohida olingan davrini quyidagi jarayonlarni qamrab olgan bo‘g‘in sifatida tasavvur
qilish mumkin:
1. Axborotlarni qabul qilish va ularning tahlili.
2. Boshqaruv qarorining qabul qilinishi.
3. Ta’lim muassasasi faoliyatini rejalashtirish.
4. Rejani bajarish uchun ishni tashkil qilish.
5. Hisob-kitob, nazorat ishlari va natijalarini tahlil qilish.
6. Pedagogik xodimlarning innovatsion faoliyatini tashkil etish O‘qituvchi - ta’lim miqyosida rahbar, u fanlarni o‘rganishda yo‘nalishlarni
ko‘rsatadi va ta’lim oluvchilarni tarbiyalaydi.
Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur maqsad va vazifalarni xal etish
birinchi galda quyidagi talablarni qo‘yadi:
- oliy ta’lim tizimidagi o‘qituvchilar, ilmiy kadrlar, xodimlar, kasbiy-
malakaviy, madaniy-ta’limiy, iqtisodiy va huquqiy darajasini oshirish;
- davlat va ijtimoiy muxofazasini takomillashtirish, shuningdek tarbiyachi,
O‘qituvchi va ilmiy xodim kasbi obro‘sini ko‘tarish.
Uzluksiz ta’lim tizimini islox qilish muammolari hakida so‘zlab, O‘zbekiston
Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimov shunday degan edi: «O‘qituvchilar
va tarbiyachilarning turmush ehtiyojlarini ta’minlashimiz, kasblari obro‘sini ko‘tarish
uchun ular mehnatini rag‘batlantirishimiz lozim». YAna davom etib: «… uni (mazkur
muammoni) xal etmay kelajak avlod tarbiyasi haqida gapirish xech qanday ma’no
kasb etmaydi».
O‘qituvchi mehnatining ustivorligi uch «nuqtaga tayanadi»:
- birinchisi - o‘qituvchining malakasi, madaniy va ma’naviy darajasi;
38
- ikkinchisi - ta’lim oluvchilar savodliligi va kasbiy malakasi uchun
o‘qituvchilarning ma’naviy javobgarligi;
- uchinchisi - moddiy va ijtimoiy ta’minot, kelgusi avlodni garmonik
rivojlanishga tayyorlashda o‘qituvchi mehnatining ahamiyati, malakali kadrlar
tayyorlash orqali iqtisodiyotni ko‘tarishdagi o‘rni.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mujassam talablar qo‘yiladi, bular
zamonaviy o‘qituvchi modelini umumiy tarzda tashkil etadi (7.02-rasm). quyidagilar
asosiy talablar hisoblanadi:
-o‘qituvchi uddasidan chiqish;
-tarbiyalashning uddasidan chiqish;
-shaxsiy sifatlar;;
-ta’lim oluvchilar bilimini ob’ektiv baholash va nazorat qilishning uddasidan
chiqish;
O‘qituvchining uddalay olishiga o‘z navbatida ko‘pgina muhim omillar ta’sir
etadi:
-o‘quv jarayonini qo‘llab-quvvatlash va uning muhiti;
-o‘qituvchilarning ruhiy-pedagogik tayyorgarligi;
-kasbiy ma’lumot manbai sifatida chet tillarini bilish;
-fanni chuqur bilish, kasbiy vakolatlilik va iqtidor;
-yangi pedagogik texnologiyalardan xabardorlik;
-ilmiy-metodik va ilmiy-tadqiqot ishlari yangi metodik va bilimlar manbai
sifatida;
-o‘z ishini takomillashtirishga muntazam intilish;
-uzluksiz ta’lim tizimi me’yoriy hujjatlarini yaxshi bilish;
-komp’yuter texnologiyasini egallagan bo‘lish;
-informatsiya bazasi va resurslar.
Tarbiyalashning uddasidan chiqish o‘qituvchining madaniyati va ma’naviyati),
uning shaxsiy xulq-atvori va obro‘siga, vatanparvarlik va burchni xis etishiga yuqori
darajasiga tayanadi. Ta’lim oluvchilarda yaxlit olam qiyofasini, yuqori madaniyat,
ma’naviyat va jaxon miqiyosida fikrlashni shakllantirish uchun o‘qituvchi keng
gumanitar va insonparvarona tayyorgarlikka,, shuningdek o‘quv tarbiya ishini tashkil
qilish malakasiga ega bo‘lishi lozim.
SHaxsiy sifatlar bo‘lib, o‘qituvchidagi talabchanlik va adolatlilik va
xayrixohlik, mulozamatlilik va mutoyibani xis etish hisoblanadi. Bu sifatlar ta’lim
oluvchilar uchun o‘qituvchining referentligi (qadrliligi)ni belgilaydi.
Obektiv baholashning uddasidan chiqish ta’lim oluvchilarning bilimi ruhiy –
pedagogik ma’noda o‘qita bilishlik va tarbiyalay olishlik bilan chambarchas
bog‘liqdir. Ob’ektiv baholash vositalariga nimaiki taalluqli bo‘lsa, o‘qituvchi ularni
bilishi shart va a’lo darajada foydalanishi lozim. Bu reyting nazorat,
standartlashtirilgan testlarni ishlab chiqish va qo‘llashni uddalay olish va b.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan kelib chiqadigan o‘qituvchining
umumlashma modeli shundan iborat. Mazkur model oliy ta’lim o‘qituvchilariga mos
kelishi kerak. Ana shu muvofiqlikka erishish uchun, avvalo, «O‘qituvchi kim bo‘lishi
kerak?» degan savolga javob berishi zarur. SHundan keyin malaka oshirish yoki
39
o‘qituvchilarni, ya’ni mazkur muvofiqlikni ta’minlovchi qayta tayyorlashning zarur
xajmi va mazmuni belgilanadi.
Xulosa shuki, ta’lim-tarbiya ishlariga yangicha munosabat mustaqillik,
ma’naviyat negizi asosida hukumat qarorlarida ta’lim islohotlarida olimlar va ijodkor
o‘qituvchilarning izlanishlarida o‘z aksini topmoqda.
O‘zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o‘quv muassasalari yosh
avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz
bilan boyitishda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangicha ish uslublari asosida
ijodiy yondoshmoqdalar. O‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish pedagogik jamoa
faoliyatini tashkillashtirish orqali amalga oshiriladi. SHu sababli o‘quv muassasasini
boshqarishning asosiy ob’ekti pedagogik jamoa hisoblanadi. SHu nuqtai nazardan
kelib chiqib, ushbu bobda o‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish, pedagogik jamoa-
o‘quv muassasasi boshqarishning ob’ekti, pedagogik faoliyatni faollashtirish yo‘llari,
ta’lim muassasasini boshqarish konsepsiyasi, pedagogik faoliyatni boshqarish
dasturi, rahbar va uning shaxsi kabilar ko‘plab misollar asosida bayon qilingan.
2.4-mavzu. TA’LIM MENEJMENTIDA RAHBARLARNING
FUNKSIONAL VAZIFALARI
Amaliy mashg’ulot
REJA:
1. Ta’lim tizimini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar
2. Strategik boshqaruv va rejalashtirish
3. Ixtilof (konflekt) va stresslarni boshqarish
4. Boshqaruvda mehnat munosabatlari etikasi
5. Talim tizimida innovatsion boshqaruv haqida tushuncha
6. Pedagogik xodimlarning innovatsion faoliyatini tashkil etish
7. Pedagoglarning boshqaruvda motivlashtirish va motivlashtirish
nazariyalari
8. Chet el pedagoglarining ta’limga zamonaviy-innovatsion yondashuvlari
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
VENN DIAGRAMMASI
Venn diagrammasi – 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish,
taqqoslash yoki qarama-qarshi qo‘yish uchun qo‘llaniladi. Tizimli fikrlash, solishtirish,
taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
40
O‘quvchi-talabalar:
1) Kichik gurhlarda “Venn diagrammasi”ni tuzadilar va kesishmaydigan joylarida
“Strategik boshqaruv va rejalashtirish” va “Talim tizimida innovatsion boshqaruv” ning
boshqaruvga oid fikrlarini oydinlashtirib olib, to‘ldiradilar.
2) Juftliklarga birlashadilar, o‘zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va
to‘ldiradilar.
3) Doiralarning kesishuvchi joyida ikki doira uchun umumiy bo‘lgan fikrlar
ro‘yxatini tuzadilar.
4) ish natijalarining taqdimoti amalga oshiriladi.
«Blits-so‘rov» savollarga javob bering, jadvalni to‘ldiring.
№ Savollar javoblar
1 Pedagogik insonparvarlik deb
nimaga aytiladi?
2 Pedagogik qobiliyat deb nimaga
aytiladi?
3 Pedagogik texnika deb nimaga
aytiladi?2
Pedagog xodimlarning
innovatsion faoliyati
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
_________________________________________________________________
Talim tizimida
innovatsion faoliyat
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
______________________
41
• Ta’limiy jarayonniboshqarishda rahbar . . .1-Esse
• Tarbiyaviy jarayonni
boshqarishda rahbar . . . 2-Esse
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Rahbar tarbiyaviy ta’sirni amalga oshirishining quyidagi «texnologik
tamoyillari» mavjud:
1. 4.
2. 5.
3. 6.
42
Rahbar qanday tarbiyaviy ta’sir omillarinibilishi kerak, ularga misol keltiring
r
8
Quyidagi tushunchalarga izoh bering
Tushunchalar Izoh bering
Ma’naviy etuklik
Boshqarish
Qobiliyat
Jamoatchilik
2.5-mavzu. RAHBARNING BOSHQARUVCHILIK
SIFATLARI VA USLUBLARI
REJA: 1. Rahbarlik sifatlari
2. Liderlik va superliderlik
3. Boshqarish qonuniyatlari va tamoyillari
4. Boshqarish usullari va uning mazmuni
5. Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)
6. Attestatsiya – menejerlarning shaxsiy va ishbilarmonlik faoliyatini baholash
usuli sifatida
7. Menejer mehnatini tashkil etish mexanizmi
43
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Rahbar, liderlik va superliderlik, boshqarish, boshqarish qonuniyatlari,
boshqarish usullari, boshqaruv funksiyalari, attestatsiya, ishbilarmonlik faoliyati,
menejer mehnati
1. Rahbarlik sifatlari Yuqorida aytib o’tilganidek rahbarda tug’ma qobiliyat bo’ladi deb ham aytib
bo’lmaydi, ikkinchi tomondan, rahbar vaziyatga qarab stixiyali tarzda tarbiyalanib
ketaveradi, deb ham bo’lmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida ko’plari rahbarlik
uchun qulay va ma’quldir. A.V. Petrovskiy ana shunday ijobiy sifatlardan bir yarim
mingini sanab chiqqan. Lekin ularning barchasini umumlashtiradigan, albatta bo’lishi
lozim bo’lgan ayrim sifat, qobiliyatlar borki, ular haqida qisqacha to’xtalib o’tmoq
lozim.
Avvalo, har qanday rahbarda intellekt — aql-zakovatning ma’lum normasi
bo’lishi kerak. Bu norma yaxshi rahbar uchun o’rtadan yuqori bo’lmog’i maqsadga
muvofiqdir, chunki geniy darajasidagi intellektga ega bo’lgan rahbar bilan ishlash
xodimlar uchun qator noqulayliklarni keltirib chiqarishini, bunday aql-zakovat
qolganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik to’siq bo’lishini amaliyot va hayot
ko’rsatdi. Rahbardagi o’rtadan yuqori intellektni qoplab ketadigan yana boshqa
muhim sifatlar borki, ular boshqarish ishining samarasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, rahbarning mustaqil fikrlilik, topqirlik, tashabbuskorlik sifatlari.
Chunki, ayrim hollarda xato qilsa ham, rahbar original fikrlar aytib, yo’l-yo’riqlar
ko’rsata olishi, har bir aytilgan fikr, qilingan ishga mustaqil baho bera olishi zarur.
Chunki mustaqillik shaxs qiyofasini belgilovchi muhim psixologik xususiyatdir.
Rahbarda mustaqillik bo’lsa, unda o’ziga ishonch ham bo’ladi, bu esa o’z
navbatida rahbardagi sub’ektiv talablar darajasining yuqori bo’lishiga olib keladi.
Ko’pincha, rahbarning boshqalarga talabchanligi haqida gapiriladi, lekin yaxshi
rahbar avvalo o’z-o’ziga nisbatan talabchan bo’lishi kerak. O’z-o’zini baholash va
shu asosda boshqalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chiqishi muhim bir
omildir.
Yuqorida aytib o’tilgan rahbarlik sifatlari ichida eng muhimi, tabiiyki,
psixologik mahoratni talab etgani — odamlar bilan ishlash mahoratidir. Jamoa
a’zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshliq ularning psixologiyasini, har bir
a’zo psixologiyasini va guruh psixologiyasini yaxshi bilishi zarur, chunki ‘‘o’zgalar
psixologiyasini bilish ular ustidan hukmronlikning yagona yo’lidir", — deb
yozishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi vositasi
— ijtimoiy psixologik trening uslubi borki, uning yordamida odamlar bilan
ishlovchilar jamoani boshqarishning turli usullariga muvaffaqiyatli tarzda
tayyorlanmoqdalar.
2. Liderlik va superliderlik Amerikalik tadqiqotchi Linda Djuell o’zining «Industrialno-organizatsionnaya
psixologiya» (2001 yil) kitobida ijtimoiy psixologik xodisalardan muhimi bo’lmish
liderlik masalasiga o’zining o’ziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni
44
aynan bizning sharoitimizdagi talqini, ya’ni mardlik va jasorat ko’rsatish uchun ochiq
maydonlar yo’q bo’lgan sharoitda liderlik xislatlarining namoyon bo’lish
xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chiqarishning
samaradorligi eng avvalo xodimlar rolini oshirib, liderlarnikini aksincha,
pastlashtirish, yoki aniqrog’i, kamaytirish hisobiga ro’y beradi. Shundagina
rahbarlikda ortiqcha bo’g’inlarni kamaytirish mumkin. Liderning, ya’ni amerikaliklar
rahbarni lider fenomeni doirasida tasavvur qilishadi, vazifasi – guruhning samarali
faoliyat ko’rsatish yo’llarini belgilab berishdir.
Bu kitobda ijtimoiy psixologik nuqtai nazardan ahamiyatli bo’lgan
tushunchadan biri bu – «superlider» tushunchasidir. Superlider kim va qachon oddiy
lider superga aylanadi? Amerikalik tadqiqotchilar Mants va Simslarning fikricha, eng
yaxshi lider – bu «superliderdir». Bu shunday shaxski, u o’z xodimlarining
aksariyatini liderlarga, birinchi navbatda o’zlari uchun liderlarga aylantira oladi.
Bundagi asosiy g’oya shundan iboratki, agar odam eng avvalo o’zi uchun lider bo’la
olsa, o’zidagi bu malaka yoki mahoratni boshqalarga etkaza olsagina, bu odam uchun
shunday vaqt-saot etib keladiki, jamoa o’zi mustaqil ishlaydigan, bevosita tepasida
turib boshqarib turadigan insonga muhtoj bo’lmagan mexanizmga aylanadi. Bu –
superliderlikdir.
Oddiy rahbar yoki liderning superliderga aylanishi bir necha bosqichlarda
kechadi (pr. ):
I – o’zi uchun lider bo’lish, ya’ni shaxsiy maqsad va maslaklar, o’zini o’zi
kuzatish, o’zini o’zi rag’batlantirish , hayoliy repititsiyalar va kognitiv tahlillar orqali
o’zining mustaqil inson, shaxs ekanligini, o’zida boshqalarga o’rnak bo’luvchi
sifatlar borligini anglash;
II – yuqorida qayd etilgan sifatlarning afzalliklarini o’zgalarga namoyish etib,
uning afzalliklariga ishontira olish;
III – xodimlariga o’zlarida tashabbus va o’ziga ishonchni namoyon etish uchun
sharoit yaratish;
IV – mustaqil qobilyat egalari bo’lgan xodimlarni rag’batlantirish, kerak
bo’lganda, faqat konstruktiv tanbehlar berish;
V – o’z-o’zini boshqarishga asoslangan ijtimoiy faoliyatni tashkil etish va
ishlarga xadeb aralashaverishdan o’zini tiyish.
Demak, samarali boshqaruv – aslida ijtimoiy ta’sirni amalga oshirishning eng
namoyishkorona ko’rinishidir. Shu ma’noda, liderlik – avval shaxsning o’ziga,
so’ngra o’zgalarga bera oladigan ta’sirida ko’rinadigan fazilatlar majmuidir, deb
ta’riflanadi.
3. Boshqarish qonuniyatlari va tamoyillari Boshqarishda ham o’z qonuniyatlari bo’lib, ular boshqarish sohasidagi tez-tez
qaytarilib turuvchi hodisalar, boshqarish jarayonidagi voqealarning ichki tabiatini va
mantiqiy bog’liqligini tushunishga yordam beradi.
Avtomobilning yuki oshgan sari, benzin sarflanishning oshishi, korxonada
mahsulot chiqaravchi xodimlar sonining oshishi, ma’muriy boshqaruvchi xodimlar
45
sonining oshishiga olib kelishi, murakkab tex-nologiya uchun ko’p yoki murakkab
stanoklarning jalb qilinishi boshqa-rishdagi qonuniyatlarga misol bo’la oladi.
Adabiyotda e’lon qilingan ba’zi bir qonuniyatlarga biroz to’xtalib o’tamiz.
Xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida boshqarish tizimlari ko’p bo’g’inli,
ko’p pog’onali bo’lishi mumkin bo’lib, ishlab chiqarishning asosiy maqsadi xalqning
farovonligi va madaniyatini rivojlantirish bo’lib, ilmiy-texnika yutuqlariga
asoslangan holda rivojlanishi kerak. Xalq xo’jaligining hamma bo’g’inlarida va
shajaraviy boshqarishning hamma sathlarida boshqarish tamoyillarining birligi
boshqarish, xo’jalik yuritish oldiga qo’yilgan maqsadlarning va ularni amalga
oshiradigan usullarning birligidadir. Boshqarish va xo’jalik yuritish bo’g’inlariga
tarmoqlar, korxonalar, tumanlar, shaharlar, viloyatlar va butun mamlakat misol bo’la
oladi.
Hayotda bu esa har bir bo’lakning rivojlanishi boshqa bo’laklarning talabini
to’liq qondiradigan darajada bo’lishi kerak. Boshqa so’zlar bilan aytganda, asosiy va
yordamchi ishlab chiqarishlarning quwatlari, mexa-nizatsiyalash va
avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish, ishlab chiqa-rishni uyushtirish orasida
mutanosiblik va maqbul o’zaro munosabat bo’lishi kerak. Boshqarishda esa vaqti
bilan (davriy holda) boshqariluvchi tizimchalarning holatini tahlil qilish, ulardagi
nomutanosiblikni o’z vaqtida yo’qotishga imkon beradi.
Zamonaviy boshliq o’zining ish jarayonida xo’jalikni samarali va maqbul olib
borish tamoyiliga amal qilishi kerak. Yechilayotgan masalalar zanjirida asosiy
bo’ginni aniqlay olish tamoyili.Zamonaviy boshliq ishlash jarayonida ko’p va har xil
masalalarga (muammolarga) duch keladi. Agar hamma masalalarni boshliqning o’zi
hal qilmoqchi bo’lsa, uning kuchi ham, vaqti ham, imkoniyati ham yetishmaydi.
Shuning uchun boshliq korxona oldida turgan masalalar ichidan eng asosiylari, ya’ni
birinchi navbatda yechilishi zarur bo’lganlarini ko’ra bilish va ajratish qobiliyatiga
ega bo’lishi shart, ya’ni yechiladigan masalalar zanjirida asosiy bo’g’inni aniqlay
bilishi kerak.
Bu tadbirlar korxonaning texnik - iqtisodiy ko’rsatkichlarini ilg’or
(raqobatdosh) korxonalar darajasigacha ko’tarish imkoniyatini beradi.
Shuning uchun ham bu tamoyilga amal qilish boshqarish ama-liyotida birinchi
navbatda yechiladigan masalalarni aniqlash orqali iqtisodiyotni (korxonani) samarali
boshqarish imkoniyatini beradi.
Qabul qilinadigan qarorlarning obyektivligi va ilmiyligi tamoyili. Ish
faoliyatida rahbar odamda ko’p masalalar bo’yicha har xil qarorlar qabul
qilishga to’g’ri keladi. Boshqarish sohasida qabul qilingan qarorlardan kelgan
foydadan kimlar manfaatdor bo’lishiga qarab, ular obyektiv va subyektiv bo’lishlari
mumkin. Qabul qilingan qarorlar jamoa, ishlab chiqarish va davlatni ko’zda tutsa
obyektiv, subyektiv, ya’ni qaror qabul qiluvchi shaxsning manfaatlarini ko’zda tutsa
subyektiv qarorlar bo’ladi. Ko’pincha qabul qilingan qarorlarda subyektivlik ancha
foizni tashkil qiladi.Bunday holatlar ko’pincha rahbar yoki qaror qabul qiluvchi shaxs
jamoaning bir nechta xodimlari bilan qarama - qarshi (konflikt) holatda boisa sodir
bo’ladi.
Boshqaruv qarorlarining bajarilishini nazorat qilish tamoyili.Bu tamoyil
boshqarish tizimida bajaruvchilik intizomini yuqori darajada amalga oshiruvchi
46
omildir. Boshqarish tizimida amalga oshiriladigan nazorat ish jarayonida aniqlik,
ishchanlik, tezkorlik muhitini yaratib byu-rokratizmga qarshi mavjud bo’lgan
kamchiliklarni nazorat qilish va tekshirish, eng awalo, ish unumdorligini oshirish
uchun yo’naltirilgan bo’lishi kerak.
Tizimchanlik tamoyili.Bu tamoyil boshqaruvchi va boshqariluvchi
tizimchalarni ko’rsatgichlari bir-biri bilan bog’liq bo’lgan murakkab tizim holatida
qarashni taqozo qiladi.
Shajaraviylik tamoyili boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalarga ko’p
pog’onali shajara tarzida yondashishimizni tavsiya qiladi.
Mos kelishlik tamoyili boshqaruvchi tizimchaning murakkabligi
boshqariluvchi tizimchanikidan past bo’lmasligini ko’zda tutadi yoki oddiy ibora
bilan aytganda, murakkab ishlab chiqarishga sodda boshqarish tizimini loyihalab
bo’lmasligidan dalolat beradi. Qayta aloqa tamoyili boshqarish ta’siri natijasida
obyektda bo’la-yotgan o’zgarishlar haqidagi axborot boshqaruv tizimiga vaqtida
yetkazilishini ta’minlaydi.
Qayta aloqa ijobiy va salbiy boiib qaysi birini tanlashni boshqaruv tizimini
loyihalagan kishilar oldiga qo’yilgan maqsadlar hal qiladi. Xulosa qilib aytganda —
boshqarishning hamma tamoyillari muhim bo’lib, turmush ularni amaliyotda
qo’llashni taqozo etadi. O’z ishini boshqarish tamoyillari asosida olib borishlik rahbar
uchun ahloq me’yori ekanligi amaliyot taqozosidir.
4. Boshqarish usullari va uning mazmuni Boshqarishning iqtisodiy usullari—mavjud Goriy) ijtimoiy tizimning obyektiv
iqtisodiy manfaatini ko’zlagan holda xo’jalik yuritish usullaridir. Bu usullar tarkibiga
rejalashtirish, narx-navoni shakllantirish va boshqa iqtisodiy ko’rsatgichlar kiradi.
Amaliyotda xo’jalik yuritish jarayonida sharoitlar o’zgaradi.Sharoitlarning
o’zgarishiga qarab, qo’yilgan maq-sadni inobatga olgan holda, xo’jalikni olib borish
mexanizmini, jamiyatdagi mavjud qonunlarni buzmagan holda, o’zgartirish kerak.
Iqtisodiy munosabatlar quyidagi manfaatlarni qondirishi kerak:
1. Jamoatchilik manfaati, (qurilishlar, transport va hokazolar).
2. Tashkilot manfaati (ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejasi va hokazolar).
3. Shaxsiy manfaat, (malaka oshirish, ish haqi va boshqa daromad-lar).
Jamiyatdagi ishlatiladigan richaglar uchchala manfaatlar bo’yicha ijobiy
natijalarga olib kelishi kerak.Lekin, bu narsa doimo kuza-tilavermaydi, ya’ni ba’zida
umumiy ko’rsatgichlar bajariladiyu, shaxsiy ko’rsatkichlar to’la inobatga
olinmaydi.To’la xo’jalik hisobida ishlay-digan korxonalarda bu uchchala ko’rsatkich,
daromadga bo’lingan holda inobatga olinishi kerak.Shaxsiy manfaat juda nozik narsa.
Shuning uchun ham har bir ijrochiga rejaviy ko’rsatkichlar, molning narxi, daromad,
ashyo sarfi va boshqa qiziqtirilgan ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumotlar etkazilishi
kerak. Shunday bo’lganda, har bir xodimning faolligi, mas’uliyatligi keskin
oshadi.Bu esa ishlab chiqarish hajmining, mol sifatining, daromadning, ish
unumdorligining oshishiga olib keladi.Har bir xodim ishning pirovard natijasini
oshirishga da’vat qiluvchi kishiga aylanadi.
47
Boshqarishning tashkiliy - ma’muriy usullari. Boshqarishning bu usuli ikki
qismdan iborat bo’lib, tashkiliy ta’sir va farmonli (ma’muriy) ta’sirlarni
shakllantiradi. Tashkilotchilik faoliyati eng nozik masalalardan bo’lib, ishlab
chiqarishdagi hamma kamchiliklar (yo’qotishlar) u bilan bog’liqdir.Tashkilotchilik
bu ishlab chiqarishdagi tozalik, intizom va natijada yaxshi texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlardir. Yaxshi tashkilotchilik bu—bir maromda ishlaydigan kishilarning
guruh-laridir.Tashkilotchilik ishlab chiqarishning hamma sohalarida o’mak bo’lishi
kerak.Tashkilotchilik ma’murchilik faoliyatiga ham bog’liqdir.Masalan,
buyruq.Buyruqning ham o’z andozasi bor. Buyraqda asosiy narsalar (ashyo, kimga
tegishligi, bajarish muhlati, mablag’lar) o’z aksini topishi kerak.Buyraqda uni
tayyorlagan kishining, yuristning (buyraqda nomlari qayd etilgan kishilarning)
vizalari (imzolari) bo’lishi kerak.Buyraq shoshma-shosharsizliksiz, atroflicha, savodli
tayyorlanishi kerak.Buyraqda rahbar hammadan keyin qo’l qo’yadi.
Buyraq — bu rahbarning yozma holdagi istagidir.Buyruqqa faqatgina birinchi
rahbar qo’l qo’yadi.Buyruqdan tashqari korxonalarda farmon ham mavjud bo’lib,
ko’pincha u korxona doirasida kuchga ega bo’ladi.
Ijtimoiy - ruhiy boshqarish usullari ko’proq ijodiy faoliyat bilan
shug’ullanadigan korxona va jamoalarga taalluqli bo’lib rahiy moslik, rahiy
sharoitning ish unumdorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillardan hisoblanadi. Olib
borilgan izlanishlar shuni ko’rsatadiki, boshqarishning bu gurahida ishtirok etuvchi
kishilarga ishlayotgan sharoiti (dizayni, xatto ish kiyimining qaysi matodan
tikilganligi va rangi) ish unumdorligiga katta ta’sir ko’rsatar ekan. Bunday
xodimlarning ish o’rinlari ilmiy tarzda tashkil qilinishi kerak bo’ladi.
5. Boshqaruv funksiyalari (vazifalari) Rahbar boshqaruvchi tariqasida (qo’lda qog’oz va ruchka bilan) boshqarishni
uyushtirish kerak. Lekin ko’pincha rahbar ijrochilik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi.
Nimaga? Degan qonuniy savol tug’iladi. Bunga javob quyidagicha: ko’pincha
korxonalarda ishlaydigan mutaxassislarni omilkorlik darajasi past bo’ladi. Bunday
holatlar uchrab turadi. Korxonadagi salbiy holat va natijalarga, birinchi navbatda,
rahbar javob beradi, shuning uchun ham rahbar o’zqo’lini korxona pulsida ushlab
turishi kerak. Hamma korxonalarda obro’ ixtisoslik orqasidan keladi. Mutaxassisning
omilkorlik darajasi qancha past bo’lsa, rahbarga shuncha og’ir bo’ladi va rahbar
ijrochilik faoliyati bilan ko’proq shug’ullanadi. Masalan: korxona yangi mahsulotchi
qaraboshladi. Buyurtmachi chi-qarilayotgan yangi mahsulot yuzasidan rahbar yoniga
kelib, maslahatga kelganini aytadi. Bu yerda ikki va ziyat bo’lishi mumkin: 1)
rahbarning o’zi maslahat beradi; 2) maslahatga korxona mutaxassisini chaqiradi.
Rag’batlantirish funksiyasi ko’proq boshqarishning quyi bosqichlarida amalga
oshiriladi.
Nazorat boshqaruvning hamma bosqichlarida mayjud bo’lishi kerak.
Yuqoridan esa, ko’proq moliyaviy faoliyat tekshiriladi va nazorat qilinadi.
Boshqaruvning konkret funksiyalari-konkret obyektlarning xusu-siyatlarini aks
ettiradi. Ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanadigan korxonalar uchun
ularni uch bosqichga bo’linadigan sakkizta funksiyalar bilan ifodalash mumkin:
48
I. Tayyorlash bosqichi.
- ishlab chiqarishni ilmiy-texnikaviy tayyorlash;
- ishlab chiqarishni moliyaviy tayyorlash;
- ishlab chiqarishni ijtimoiy tayyorlash;
II. Ishlab chiqarish bosqichi -asosiy ishlab chiqarish;
- xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarish;
- yordam beruvchi ishlab chiqarish.
III. Pirovard (so’nggi) bosqich
- mahsulot sotish;
- moliyaviy faoliyat.
Bozorning menejerlarga bo’lgan talabi
Bozor iqtisodiyotiga kirib borishning strategik kursi yangi yondoshuvchilarni
talab qiladi. Bu talablar asosan iqtisodiyotda, boshqaruvda va ijtimoiy muammolar
yechimida namoyon bo’ladi. Insoniyat bo’lmagan yoki qatnashmaydigan yuqori
texnologiya va mexanizmlar keraklicha ta’sirchan bo’la olmaydi. Menejment tizimida
xo’jalik mexanizmining islohati asosiy omil bo’ladi, bundan tashqari faoliyatchanlik
va ta’sirchanlik islohatlari boshqaruv kadrlari, ya’ni menejerlar tomonidan
aniqlanadi.
Bozor iqtisodiga o’tgan, ishlab chiqarishda strukturali siljish, ilmiy-texnik
yutuqlarni amalda qo’llash, xo’jalikning ijtimoiy ahamiyatining o’sishi, jamiyatning
demokratizatsiyalashtiriluvchi, bularning hammasi menejer ishlarini qiyinlashtiradi
va bir qator islohatlar talab qiladi.
Menejerlar yaxshi taktikkina bo’lib qolmay, strateg ham bo’lishlari kerak. Ular
bozor ehtiyojlarini inobatga olishlari, bozorning shakllanishida ta’sir etish, talabdagi
o’zgarishga egiluvchan shaklda javob berish, u maqsadni aniq tasavvur qila olish,
ertangi kun muammolarini yechish uchun bugundan taraddud ko’ra olish, texnik
yutuq va iqtisodiy ijtimoiy rivojdan orqada qolmaslik uchun samarali xo’jalik
yuritishi kerak. Bozor sharoitlarida yaxshi natijalarga erishish uchun boshqaruv
apparatining zarur doimiyligini saqlash.
6. Attestatsiya – menejerlarning shaxsiy va ishbilarmonlik
faoliyatini baholash usuli sifatida Boshqaruv mansabiga tavsiya qilinayotgan kishining ishbilarmonlik va kishilik
xususiyatlarini baholash, avvalambor shartnoma tuzilishi kerak. Bugungi kunda
kadrlar faoliyatchanligini baholashda attestatsiya usuli keng tarqalgan. Ushbu
attestatsiyani o’tkazish uchun rahbar buyrug’i bilan rais, sekretar (kotib) va
boshqalardan tarkib topgan attestatsiya komissiyasi tuziladi. Ushbu komissiya
tarkibini yuqori malakali mutaxassislardan, imtihon bo’layotganlarning bevosita
rahbarlaridan, yuqori malakali ishchilardan va jamoa tashkilotlari vakillari tashkil
etadi. Attestatsiya bo’layotgan har bir kishiga o’zining rahbari xarakteristika tuzadi,
bu tavsifnomada o’sha kishining ijtimoiy ish faoliyati o’z aksini topadi.
Komissiya ba’zi ishchilarning martabasini yuksaltirishga va ba’zi xizmatlari
uchun taqdirlashga va boshqa ishga o’tkazishga tavsiya qilishi mumkin.
49
Menejerlarning ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini yana ham obyekitiv
baholash uchun attestatsiyadan tashqari boshqaruv amaliyotida uch guruhga
bo’linadigan turli xil usullar qo’llaniladi:
1-guruh. Xodimning ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini baholaydigan,
obyektiv xarakterga ega bo’lgan ta’rif beruvchi yoki sifat usullarini o’z ichiga oladi.
Ularga „kadrlar hisob varag’i“ va „Avtobiografiyadagi“ boshqaruvchi talabiga
da’vogarlik qiluvchi nomzodning biografik ma’lumotlarini o’rganish, rahbarlardan
o’sha odam haqida ma’lumot yig’ish kiradi.
2-guruh. Xodimning ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini yetarli
darajadagi obyektivlikdan miqdoriy bahosining aniqlashini ta’minlaydi. Eng ko’p
tarqalgan usul ball bo’yicha baholash usulidir. Bu usul bo’yicha xodimning har bir
bajargan vazifasi va erishgan yutuqlariga qarab ballar qo’yilib boriladi va uning
o’rtacha balli chiqarilib aniqlanadi.
3-guruh. Yuqoridagi 2 ta guruhni, ya’ni ta’rif beruvchi va miqdoriy usullarni
o’z ichiga oladi. Ulardan eng ko’p tarqalgani test usuli bo’lib, oldindan tayyorlab
qo’yilgan masalalar natijalariga qarab baho beriladi. Ishbilarmonlik o’yinlari usuli -
qo’yilgan ishlab chiqarish masalasi yoki nizoli vaziyatga berilgan to’g’ri javobga
qarab baho qo’yiladi. Rahbarlar va mutaxassislarning ishbilarmonlik hamda shaxsiy
xususiyatlarini ball bo’yicha baholash uchun xodim xususiyatlarini ball bo’yicha
baholash yoki attestatsiya o’tkazish bilan aniqlash mumkin. Buning uchun xodimning
ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini baholash uchun eng kamida 2 ta qo’l
ostidagi ishchisi, 2 ta rahbari va 2 ta hamkasbini baholashlarini hisobga olishadi.
Oxirgi natijaviy bahoni komissiya beradi. Kadrlarni baholash kriteriyasi bitta bo’lishi
kerak, ya’ni konkret ishlar.
Mutaxassis egallagan bilimlar tez eskirgani sababli, uni doimo takomillashtirib
borish lozim. Agar rahbar o’z bilimini takomillashtirib bormasa, eski bilimlariga
tayanib qolishi, ishlab chiqarish bundan zarar ko’rishi mumkinligini tajribada ko’rish
mumkin. Olingan maxsus bilimga doimo to’ldirilib borilishi lozim bo’lgan asos
sifatida qarash kerak. Bozor munosabatlari sharoitida texnik ma’lumotga ega bo’lgan
ishlab chiqarish rahbarlari ayniqsa iqtisodiyot, marketing, ishlab chiqarishni tashkil
etish va boshqarish masalalarini chuqur o’rganishlari kerak.
O’z dunyoqarashini kengaytirish bo’yicha mustaqil ishlash ham katta
ahamiyatga egadir.
7. Menejer mehnatini tashkil etish mexanizmi Menejer mehnatini tashkil etishda boshqaruv apparatidagi har bir ijrochining
ishi cheklangan va nisbatan bir turda bo’lishiga erishish talab qilinadi. Bu mehnat
unumdorligi ortishi, ish sifati yaxshilanishi va har bir ijrochi tajribasi ortib borishiga
imkon yaratadi. Ixtisoslashuv majburiyatlar doirasini shunday belgilash lozimki,
bunda har bir ishlovchi masalasi imkoni boricha to’liq ishga solingan bo’lsin.
Mehnatni kooperatsiya qilish boshqaruv tashkilotlari bilan boshqaruv apparati
turli bo’linmalari xodimlari o’rtasida aloqa o’rnatilishini nazarda tutadi. Boshqaruv
jarayonida, ham shu korxonada, ham undan tashqaridagi alohida xodimlar, xizmat va
bo’linmalar faoliyati birlashtiriladi.
50
Menejerlar mehnati taqsimlash va kooperatsiya qilish yo’llari tarkibiy
bo’linmalar haqida qoidalar hamda boshqaruv apparati xodimlari lavozim
qo’llanmasi tomonidan belgilangan bo’ladi. Korxonalar to’g’risidagi qonun asosida
korxona va uning bo’linmalarida har bir rahbar, mutaxassis va texnikaviy ijrochi
uchun lavozim qo’llanmalari ishlanadi. Lavozim qo’llanmalari, huquq va
majburiyatlari yakka boshchilik tamoyili asosida mansabdor shaxslarning
bo’ysunishi, topshirilgan vazifa uchun javobgarligi belgilanadi.
Rahbar va unga bo’ysunuvchi boshqaruv apparati o’rtasida majburiyatlarni
maqbul taqsimlash rahbar ish vaqtini samarali sarflashda imkon beradi. Ijrochilarga
mavjud qonunchilik doirasida iloji boricha ko’proq hujjatga imzo chekishi uchun
imkon berishi kerak. Bu rahbar vaqtini tejash, ijrochilar tashabbuskorligi va
javobgarligini oshirish imkonini beradi.
Menejerlar faoliyatida turli-tuman yig’ilish va majlislar muhim o’rin egallab,
ularga ish vaqtining 70%i sarf bo’ladi. Shu sababli, majlislarni to’g’ri tashkil etish
uchun quyidagilarga alohida e’tibor berish lozim.
Majlisda ko’riladigan masala faqat jamoa tomonidan hal etiladigan
muammodan iborat bo’lishi kerak. Bu muammo bitta majlis davomida hal etilishi
lozim.
Majlis qatnashchilari muhokama etilayotgan muammo bo’yicha yetarli tajriba
va bilimga ega bo’lishlari kerak.
Majlisda ko’riladigan masalalar mavzusi qatnashchilarga ular tayyorgarlik
ko’rish uchun vaqtga ega bo’lishlari uchun avvaldan e’lon qilinishi lozim.
Yig’ilish o’tkaziladigan sana, vaqt va joy avvaldan ko’rsatilishi lozim, chunki
uning qatnashchilari o’z ish vaqtlarini rejalashtirishlari kerak.
Yig’ilish rahbari avvaldan yig’ilish maqsadi va o’tkazilish shaklini belgilash
lozim.
Yig’ilish o’tkazilish tartibi, erkin, ishchan muhokama uchun sharoit yaratish
ham muhimdir.
Rahbar mehnati samaradorligining muhim omillaridan biri — qabul qilingan
qarorlarning bajarilishini nazorat qilishni tashkil etishdir. Nazorat rahbarning doimiy
vazifasi bo’lib, uning ish rejasida hisobga olinishi lozim hamda materiallar bilan
tanishuv, shaxsan ma’lumot berish uchun qabul qilish, inspeksiya qilish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Nazorat qilishning qulay shakli - topshiriqlarni maxsus muddatli
kartochkalar va perfokartalar vositasida hisobga olishdir.
Rahbar butun jamoa va boshqaruv apparati osoyishta ishlashi uchun sharoit
yaratishi lozim, chunki butun boshqaruv tizimi va natijada butun ishlab chiqarish
samaradorligi shu narsaga bog’liqdir.
51
2.5. RАHBАRNING BОSHQАRUVCHILIK SIFАTLАRI VА
USLUBLАRI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Rahbarlik sifatlari
2. Boshqaruv qonuniyatlari
3. Boshqaruv tamoyillari
4. Boshqaruv funktsiyalari
5. Menejer faoliyatini tashkil etish
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Rahbarlik sifatlarini аyting
2. Liderlik va superliderlik hаqidа nimаlаrni bilаsiz?
3. Boshqarish qonuniyatlarini bilаsizmi
4. Boshqarish tamoyillari dеgаndа nimаni tushunаsiz?
5. Xo’jalikni samarali va maqbul olib borish tamoyilini kim bilаdi?
6. Yechilayotgan masalalar zanjirida asosiy bo’ginni aniqlay olish tamoyili
kim bilаdi?
7. Qabul qilinadigan qarorlarning obyektivligi va ilmiyligi tamoyilini kim
bilаdi?
8. Mehnatni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish tamoyili hаqidа nimаni
bilаsiz?
9. Boshqaruv qarorlarining bajarilishini nazorat qilish tamoyilini kim
bilаdi?
10. Tizimchanlik tamoyilini аyting
11. Boshqarish usullarining mazmunini аyting
12. Boshqarishning tashkiliy - ma’muriy usullarini kim bilаdi?
13. Ijtimoiy - ruhiy boshqarish usullarini аyting
14. Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)ni kim bilаdi?
15. Bozorning menejerlarga bo’lgan talabini аyting
16. Attestatsiya - menejerlarning shaxsiy va ishbilarmonlik faoliyatini
baholash usuli sifatida
17. Menejer mehnatini tashkil etish mexanizmini kim bilаdi
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“QОRА QUTI” MЕTОDI
52
Tа’lim jаrаyonidа mаzkur mеtоdni qo’llаshdаn mаqsаd, tа’lim оluvchilаr
tоmоnidаn mаvzuni puхtа o’zlаshtirishgа erishish bilаn birgа ulаrni fаоllikkа undаsh,
ulаrdа hаmkоrlikdа ishlаsh, mа’lum vаziyatlаrni bоshqаrish hаmdа mаntiqiy
tаfаkkur yuritish ko’nikmаlаrini shаkllаntirishdаn ibоrаt. Mеtоddаn fоydаlаnishdа
quyidаgi hаrаkаtlаr tаshkil etilаdi:
– tа’lim оluvchilаr juftlikkа biriktirilаdilаr;
– juftliklаrgа mаvzu mоhiyatini yorituvchi аsоsiy tushunchаlаr (tаyanch
so’zlаr, sаnаlаr, rаqаmlаr, bеlgilаr vа h.k.)ni kаrtоchkаlаrgа qаyd etish vаzifаsi
yuklаnаdi va qutiga solinadi:
– o’qituvchi tа’lim оluvchilаr bilаn hаmkоrlikdа guruhlаr tоmоnidаn
tоpshiriqning bаjаrilishini tеkshirаdilаr;
– tоpshiriqni to’g’ri bаjаrgаn guruhning bir а’zоsi o’qituvchi rоlini bаjаrаdi vа
tоpshiriqning yechimini yozuv tахtаsigа yozаdi;
– tа’lim оluvchilаr yozuv tахtаsidа qаyd etilgаn fikrni shаrhlаydilаr (tаyanch
so’zlаr, sаnаlаr, rаqаmlаr, bеlgilаr qаndаy mа’nоni аnglаtishini аytаdilаr);
– to’g’ri jаvоb bеrgаn tа’lim оluvchi o’qituvchi rоlini bаjаrib, juftliklаrgа
mаvzu mоhiyatini yorituvchi shаkl, jаdvаl yoki tаsvir yarаtishni tоpshirаdi vа
o’qituvchi yordаmidа tоpshiriqning bаjаrilishini tеkshirаdi.
TOPSHIRIQLAR: mavzuni o’rganish uchun savollar:
1. Liderlik va superliderlik
2. Boshqarish qonuniyatlari
3. Mehnatni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish
4. Boshqaruv qarorlarining bajarilishi
KICHIK GURUHLARDA ISHLASH METODI
8
53
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Iqtisodiy munosabatlar manfaatlarini izohlang
Jamoatchilik manfaati
Tashkilot manfaati
Shaxsiy manfaat
Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)ni izohlang
Rejalash-
tirish
Rejani
bajarishni
uyushtirish
Muvofiqlash-
tirish
Rag’batlan-
tirish
Nazorat
Rahbarning bashorati va uni amalga oshirishbosqichlarini izohlang
r
8
54
2.6-mavzu. IQTISODCHI-PEDAGOG XODIMLARNI
TAYYORLASH VA MALAKASINI OSHIRISH
REJA: 1. Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi
2. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi
3. Yuqori malakali xodimlar tayyorlashga qo‘yiladigan asosiy talablar
4. Xodimlar oliy ta’limi
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Oliy ta’lim, xodim, xodimlarni kasbiy tayyorlash, ta’lim oluvchi, ixtisoslik,
mutaxassislik, mehnatning sifati, kvalifikatsiya, maxsus tajriba, iqtisodchi kadrlar,
resurslar
1. Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi Oliy ta’lim sohasida sifat ko‘p qirrali konsepsiya hisoblanadi. U ta’lim
sohasidagi barcha funksiya va faoliyat turlari – o‘quv va akademik dasturlar, ilmiy
tadqiqot va stipendiyalar, mutaxassis xodimlar bilan to‘liq ta’minlanganlik, ta’lim
oluvchilar, binolar, moddiy-texnika bazasi va jihozlarni, jamiyat va akademik muhit
farovonligi yo‘lidagi barcha ishlarni qamrab olishi kerak, - degan edi birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov.1
Ta’lim va kadrlarni kasbiy tayyorlash ta’lim sifatining asosiy yakuniy sifatidir,
bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- insonlar: professor-o‘qituvchilar tarkibi, ta’lim oluvchilar, o‘quv-yordamchi
faoliyat xodimlari, ma’muriy xodimlar va boshqalar;
- texnologiyalar: pedagogik, tarbiyaviy, informatsiyaviy, boshqaruv, nazorat
qiluvchi va boshqalar;
- moddiy-texnikaviy ta’minot: binolar, jihozlar, laboratoriya va amaliyot bazasi
va b;
- me’yoriy-huquqiy va o‘quv-metodik ta’minot;
- rag‘batlantirishlar va asoslar;
- tashqi ta’sirlar: bozor iqtisodiyoti talablari, korxonalar, jamiyat va davlat.
Ta’lim tizimining yuqorida keltirilgan tarkibiy unsurlari, ustunlik qiluvchi
omillar majmuini belgilaydi, bular ta’lim va xodimlarni kasbiy tayyorlash sifatiga
ta’sir etadi.
Ilmiy texnika inqilobi davrida ishchi xodimlarning mehnat qilish sharoiti
o‘zgaradi, chunki ishlab chiqarish jarayonida ishchi xodimning bajaradigan faoliyati,
dunyoqarashi, o‘rni o‘zgaradi. Ushbu o‘zgarishlar ya’ni ishlab chiqarish
bosqichlarining rivojlanishi yangi mayllarning o‘sishiga olib keladi. Ishchi xodim
ushbu rivojlanishdan foydalangan holda yangicha ishlashni xohlaydi. Xodimlardagi
1 Kаrimоv I.А. O’zbеkistоnning o’z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo’li. – T.: O’zbеkistоn, 1992 yil.
55
o‘zgarishlarni kuchaytirishda ishlab chiqarish faktorlari kuchli ta’sir etadi. Buning
asosida jismoniy mehnat, ya’ni insonning bajaruvchi funksiyasi yotadi.
Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida inson asosan 4 asosiy funksiyani
bajaradi:
Ishchi xodim o‘z jismoniy harakati bilan aylantiruvchi va harakatlantiruvchi
harakatlar hosil qilishi uchun mehnat qurollarini ishlatishi;
Mehnat qurollarini boshqarishi va ularga ta’sir ko‘rsatishi;
Ularni to‘g‘irlashi va ta’minlashi;
Ularni loyihalashtirishi va ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq qilishi.
Mehnatni boshqarishda zamonaviy ishchi xodimga 1 va 2 funksiyalardagi
ko‘rsatkichlar ahamiyatli bo‘lishi bilan bir qatorda mehnatning mazmuni va
ijodiyligini oshirishda 3-4 funksiyalar ham muhimdir.
Tarixga nazar solib ko‘rsak, mashinasozlikda yuqori malakali ish darajasi oshib
bormoqda. M: 30-yillarda chilangar ta’mirlovchi 9-10 ta stanokda ishlay olgan,
hozirda esa 25-30 stanokda bemalol ishlay oladi va 100 dan ortiq metall va nometall
materiallar bilan ishlaydi. Bundan tashqari u payvandlashni ham bilishi kerak.
2. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi «Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi –
degan edi birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov1, yurtimizda yashayotgan barcha
fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan
shuning uchun ham ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash,
ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg‘onish g‘oyamini ro‘yobga chiqaradigan
yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib
qoladi».
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim xizmatlari bozorining strategik
maqsadi sifatida, bozor munosabatlarining vujudga kelishi sharoitida samarali
ishlashga qodir bo‘lgan iqtisodchilar faoliyatining barcha darajalari va sohalari uchun
mutaxassis kadrlarni tayyorlash va bu bilan O‘zbekiston iqtisodiyotining shakllanishi
va rivojlanishining butun jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatish masalasi belgilab
qo‘yilgan.
Davlat oliy ta’lim muassasalari talabalari soni oliy ta’lim muassasalaring
ulushiga taxminan mos keladi, masalan, Toshkent shahri va Toshkent viloyatining
oliy ta’lim muassasalari barcha oliy ta’lim muassasalari talabalari sonining 47,2% ni
qamrab oladi, bu erdagi oliy ta’lim muassasalarining ulushi esa qariyib 48% ni tashkil
qiladi.
Bugungi kunda malakali mutaxassis xodimlarni tekshirishda ularning
ixtisosligi tahlil qilinadi, komissiyalar tuziladi. Tuzilgan komissiya a’zolari
o‘qituvchilar va vrachlardan iborat bo‘ladi.
Reja tuziladi:
Mehnat turi va miqdorini aniqlash;
Texnik-tashkiliy sharoitlar;
Ishchi xodimlar bajaradigan ishlar;
1 Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining birinchi sеssiyasidаgi mа’ruzаsi. fеvrаl, 1995 yil.
56
Kvalifikatsiya;
Maxsus tajriba;
Javobgarlik;
Maxsus texnik talablar;
Maxsus jismoniy texnik talablar;
Tashkiliy tayyorlashga taklif;
Ilmiy texnik progressga etib borishi.
Bu tahlillarni sharoitni hisobga olgan holda bajarish kerak. Xodimlarning
o‘qishi uchun o‘sha tashkilot etarli darajada o‘quv materialiga ega bo‘lishi kerak.
Tahlilning natijasi xodimlarning tarkibiga bog‘liq. Mehnatning sifati – uning
mexanizatsiyalashganligi va avtomatlashtirilganligi, yuqori malakali xodimlar bilan
ta’minlanganligi bilan belgilanadi. SHu bilan bir qatorda xodim ning ma’lum bir
sohadagi aniq faoliyatini belgilab beradi. Ma’lum sohadagi xodimlarning ish quroli
bilan ishlashi sifatni boshqarishni belgilab beradi.
3. Yuqori malakali xodimlar tayyorlashga qo‘yiladigan asosiy
talablar Yuqori malakali xodimlarni boshqarishda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi
nomli yangi mehnat turi paydo bo‘ldi. Ularning mehnatida bir qancha umumiyliklar
bor. Keng qamrovli mutaxassis xodim o‘z faoliyatida bir qancha kasblarni qamrab
oladi, zarur bilimlarga, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladi. Bu aralash texnologiya
uchastkalardagi ishlab chiqarish funksiyalarini amalga oshirishda qo‘l keladi. U
ishlab chiqarishning fan sohasidagi bilimlar bilan qurollangan bo‘lib, ishlab
chiqarishning o‘zgarib turadigan shartlariga tez ko‘nikib keta oladi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodchi mutaxassislar tayyorlash
tizimini rivojlantirish strategiyasiga quyidagi bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi:
1. Mamlakatdagi tarkibiy o‘zgarishlar. Ma’lumki, O‘zbekiston rejali iqtisodiy
boshqaruv tizimidan yangi bozor iqtisodiyoti mexanizmi sari intilmoqda. Bu esa,
tabiiy ravishda, yangi iqtisodiy shart-sharoitlar va tuzilmalarni yaratish zaruriyatini
yuzaga keltirdi. Bunday sharoitda yangicha bilim va tajribaga ega bo‘lgan
mutaxassislarsiz hech qanday muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. SHuning uchun ham
mamlakatimizdagi iqtisodiy-ijtimoiy o‘zgarishlar mutaxassislar tayyorlash tizimini
rivojlantirishning zamonaviy strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishni talab
qilmoqda.
2. Bugungi kunda «mehnat bozori»dagi ishsizlik muammolari. Bu ayniqsa,
o‘tish davridagi mamlakatlar, shu jumladan, O‘zbekistonda ham alohida echim talab
qiladigan muammolardan hisoblanadi. O‘tish davridagi mamlakatlarda ko‘plab
sanoat ob’ektlarining to‘liq hajmda ishlash imkoniyatlarining kamayishi, davlatning
ko‘plab nazorat organlarini qisqartirilishi, shuningdek yangi ob’ektlarga
aylantirilayotgan korxona mutaxassislarining zamonaviy bilimlarga ega bo‘lmasligi
oqibatida mehnatga layoqatli ishsizlarning soni ortib boradi. Buning oldini olish
uchun esa, bu ishsizlarni qisqa muddatli qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish orqali
bozor talablariga mos bilim va tajribalarni oshirishga katta ehtiyoj seziladi.
57
Iqtisodchi kadrlar, ta’lim oluvchilar va uni ta’minlash uchun zarur resurslar
o‘quv-tarbiya jarayonining asosiy komponentlari hisoblanadi.
Iqtisodchi mutaxasislar ta’lim xizmatini talab etuvchilar sifatida oliy ta’lim
(bakalavriat, magistratura)ning barcha bosqichida ma’naviy-axloqiy va kasbiy
jihatdan shaxs sifatida shakllantiruvchilardir. Davlat ta’lim standartlari va resurslari
vositasida ularning sifatli ta’lim olishi va kasbiy tayyorlanishi kafolatlanadi. Ta’lim
oluvchilarning vazifasi har tomonlama rivojlangan shaxs bo‘lib etishishlari uchun
oliy ta’lim tizimidagi keng imkoniyatlardan foydalanishdan iboratdir.1
Oliy ta’lim resurslari quyidagilardan iborat:
- moliyalar (byudjet va byudjetdan tashqari manbalardan olinadigan);
- moddiy-texnika bazasi, laboratoriya va amaeliy mashg‘ulotlar o‘tkazish
uchun zarur bo‘lgan;
- kompyuter texnologiyalarining texnikaviy, matematik va dastur ta’minoti;
- informatsiya bazasi (darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari, ko‘rgazma materiallar
va jihozlar va h.k.).
O‘quv-tarbiya jarayonining sanab o‘tilgan komponentlari kadrlar tayyorlash
uchun zamin yaratadi. Ularning sifati va raqobatbardoshligi ayrim olingan har bir
komponentning va umumiy zaminning rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir.
4. Xodimlar oliy ta’limi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek:
1 – «maqsadlarimizga
erishish, yangi, demokratik jamiyatni qurish, ilohotlarning taqdiri qanday intellektual
kuchlarga egaligimizga, yoshlarimiz qanday madaniy va professional saviyaga
erishganligiga, qanday ideallarga e’tiqod qilishiga, ma’naviy jihatdan qanchalik
boyishiga bog‘liqdir. SHu bois, aholining ma’lumot olish imkoniyatini oshirish,
milliy tiklanish g‘oyasini amalga oshirishga qodir yangi avlodni tarbiyalash eng
muhim vazifalarimizdan biridir».
Bugungi kunda iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi kishilarni o‘qitish va malakasini oshirish uchun maxsus
dasturlar ishlab chiqiladi. CHet ellarda ularni tashkil qilishda maxsus o‘rgatuvchi
tashkilotlar ishtirok etadi (masalan, biznes maktabi, malaka oshirish fakulteti,
boshqaruv universiteti). Hozirgi kunda chet el va mamlakatimiz olim va
1 Egаmbеrdiеv E., Хo’jаmqulоv H. Kichik biznеs vа tаdbirkоrlik. – T.: «Mа’nаviyat», 2003. 81-bеt.
1 Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа. – T.: «O’zbеkistоn», 1995, 259-bеt.
O’quv-tarbiya jarayoni
Ta’lim oluvchilar Ilmiy pedagogic va
pedagogic kadrlar
Resurslar
58
mutaxassislari yordamida ishlab chiqilgan tadbirkorlik bo‘yicha yangi o‘quv
dasturlari keng qo‘llanilmoqda.2
Yo‘nalish bo‘yicha o‘quv dasturlari quyidagilarga bo‘linadi:
- boshlang‘ich o‘qish dasturlari;
- tadbirkorlik ishini kompleks o‘qishini ta’minlab beruvchi dasturlar va uning
alohida tomonlarini o‘rgatuvchi dasturlar (masalan, marketing, bank ishi,
qimmatbaho qog‘ozlar);
- boshqaruv faoliyatini o‘rganish dasturlari va mutaxassisni o‘qituvchi dasturlar
o‘qish dasturini vaqtinchalik omili bo‘yicha qisqa va uzoq muddatga bo‘linadi.
O‘qishning ko‘lamiga qarab quyidagi dasturlardan foydalaniladi:
1. Doimiy tavsifga ega dasturlar, ko‘pincha to‘g‘ri yoki qisman o‘qish dasturi
hisoblanadi. Ularga tadbirkorlarni o‘qitish dasturlari kiradi.
2. Malakani oshirish dasturlari chet ellarda keng tarqalgandek, bizning
respublikamizda ham keng tarqalmoqda.
Kichik biznes ham boshqa faoliyat kabi, doimo ishchilarni o‘qitishni talab
qiladi. Bu jarayon kadrlarni sifatini va rivojlanishini ta’minlaydi.
O‘qish – bu odamning fundamental bilim olish jarayonidir. Aslida, u
maktablarda, kollejlarda, institutlarda, universitetlarda yoki boshqa joylarda amalga
oshadi. Islohotlar o‘qishning turlariga ta’sir qiladi. Oliy ma’lumot ochiq, demokratik
bo‘ladi. Oliy ma’lumotni rivojlantirishning boshqa ko‘rinishi – bu oliy va o‘rta
maxsus o‘qishni integratsiya qilishdir.
Oliy ma’lumot islohoti o‘z ichiga quyidagi yo‘nalishlarni oladi:
YAngi takomillashgan o‘quv dasturlarini ishlab chiqish, zamonaviy
mutaxassislarni tayyorlashda xalqaro o‘qish jarayonini tashkil qilish.
Auditoriya darslari va mustaqil ishlar orasidagi o‘quv vaqtini eng qulay tarzda
taqsimlash va boshqalar.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
hamda Xalq ta’limi vazirligi mutaxassislari ishtirokida «O‘zbekiston Respublikasida
uzluksiz iqtisodiy ta’lim konsepsiyasi» ishlab chiqilgan. Bu konsepsiyada uzluksiz
iqtisodiy ta’limni yanada rivojlantirish va takomillashtirishning strategik yo‘nalishlari
belgilab qo‘yilgan bo‘lib, ular iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashning va umumiy
iqtisodiy ta’limning jahon andozalariga mos keladi. Uzluksiz iqtisodiy ta’lim
konsepsiyasini amalga oshirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad xalqaro hamjamiyat
tomonidan qabul qilingan ta’lim andozalariga mos yuqori malakali kadrlarni
tayyorlashdir.
Konsepsiya Halqaro standart ta’lim klassifikatsiyasi va Halqaro standart kasb
klassifikatsiyasi qoidalari asosida ishlab chiqilgan. Konsepsiya yaratilishidan avval
ko‘plab tadqiqot ishlari olib borildi. Bunda iqtisodiy ta’lim bo‘yicha jahon tizimi,
ayniqsa AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya, YAponiya va Rossiya ta’lim tizimi
tajribasi o‘rganildi va umumlashtirildi. Umuman olganda, taklif etilgan konsepsiya
asosan iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashning Inglizcha-Amerikacha tizimiga
tayanadi. Ammo unda, O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘tish
2 /ulоmоv S.S. Tаdbirkоrlik vа kichik biznеs.-T.: «SHаrq», 2002, 147-bеt.
59
davri, iqtisodiy ta’lim bosqichlari va darajalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan
xo‘jalik yuritish tizimi hisobga olingan.
Uzluksiz iqtisodiy ta’limni jahon andozalari darajasiga ko‘tarish
konsepsiyaning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Bu quyidagi maqsadlarni
ko‘zlaydi:
- uzluksiz iqtisodiy ta’lim tizimini jahon ta’lim tizimi bilan o‘zaro
uyg‘unlashtirish;
- iqtisodchi mutaxassislar bilim darajasini xalqaro miqyosda
raqobatbardoshligiga erishish;
- dunyoning etakchi mutaxassislari va ta’lim texnologiyalarini mamlakatimizda
iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlash tizimiga jalb etish;
- iqtisodchi mutaxassislarning bakalavrlik va magistrlik diplomlarini xalqaro
darajada tan olinishiga erishish va boshqalar.
2.6. IQTISODCHI-PEDAGOG XODIMLARNI TAYYORLASH VA
MALAKASINI OSHIRISH
Amaliy mashg’ulot
REJA:
1. Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi
2. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi
3. Keg qamrovli va yuqori malakali xodimlar tayyorlashga qo‘yiladigan
asosiy talablar
4. Xodimlar oliy ta’limi
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Keng qamrovli soha xodimlari va yuqori malakali xodimlar tayyorlash
va ularga qo‘yilgan talablar?
2. Kadrlar ixtisosligini tahlil qilish uslubi haqida fikr bildiring?
3. Keng qamrovli soha xodimlari va yuqori malakali xodimlar haqida
tushuncha va ular qanday bo‘lishi kerak?
4. Kasbiy malakaviy tuzilmada xodimlarning o‘zgarishi qanday amalga
oshiriladi?
5. Xodimlar oliy ta’limi haqida Sizning fikringiz?
6. Kasbiy mahorat deganda nimani tushunasiz?
7. Mehnat shartnomasiga ta’rif bering?
8. Mehnatni tashkil etish va uning usullari haqida fikr bildiring?
9. Malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida qanday ishlar amalga
oshiriladi?
10. Mutaxassisliklarni tahlil qilib bering?
60
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“QАNDАY?” IЕRАRХIK DIАGRАMMАSI
5
Vujudgа kеlgаn muаmmоni sаbаbini аniqlаsh zаrur, аmmо
аnа shu muаmmоni qаndаy yo’llаr bilаn hаl etish mumkin
dеgаn sаvоlgа jаvоb bеrishni o’rgаnish muhim vаzifаlаrdаn
biridir. “Qаndаy?” iеrаrхik diаgrаmmаsi аnа shundаy hоllаrdа
sаmаrаli nаtijа bеrаdi.
“Qаndаy?” iеrаrхik diаgrаmmаsi muаmmо hаqidа
butunligichа umumiy tаsаvvurgа egа bo’lishgа imkоn
bеrаdigаn sаvоlаrning mаntiqiy zаnjiri ko’rinishidа nаmоyon
bo’lаdi.
Kеtmа-kеt rаvishdа “Qаndаy?” sаvоlini qo’yish оrqаli siz
fаqаt muаmmоni hаl etishning bаrchа imkоniyatlаrini tаdqiq
etibginа qоlmаy, bаlki ulаrni аmаlgа оshirish mеtоdlаrini hаm
o’rgаnаsiz
“QАNDАY?” IЕRАRХIK DIАGRАMMАSI
6
Mehnatni tashkil etish va
uning usullari
QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?QANDAY?
QANDAY?
“
QANDAY? QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?
«Blits-so‘rov» savollarga javob bering, jadvalni to‘ldiring.
№ Savollar javoblar
1 Kadrlar ixtisosligini tahlil qilish uslubi
haqida fikr bildiring?
2 Xodimlar oliy ta’limi haqida Sizning
fikringiz?
3 Kasbiy mahorat deganda nimani
tushunasiz?
2
61
•Malaka oshirish va
qayta tayyorlash
tizimi1-Esse
•Malakali xodimlar
tayyorlash va ularga
qo‘yiladigan talablar2-Esse
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Oliy ma’lumot islohoti o‘z ichiga qanday yo‘nalishlarni oladi, ularni
ko’rsating
O‘qishning ko‘lamiga qarab qanday dasturlardan foydalaniladi,
ularni izohlang
Doimiy tavsifga ega dasturlar Malakani oshirish dasturlari
62
Oliy ta’lim resurslari nimalardan iborat?
1. 2.
3. 4.
2.7-mavzu. IQTISODIY TA’LIM-TARBIYANING RIVOJLANISH
TARIXI
REJA: 1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy, iqgisоdiy hаyot vа
iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri
2. IX-XV аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri аsаrlаridа iqtisоdiy tа’lim-
tаrbiyaning tutgаn o’rni
3. XIX аsr охiri vа XX bоshlаridа Turkistоndа iqgisоdiy tа’lim-tаrbiyagа оid
qаrаshlаr
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Mаrkаziy Оsiyo, iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, mutаfаkkirlаr, jаdidlаr, «Аvеstо»,
«Kur’оni Kаrim», dеhqоnchilik, islоm dini, mеhnаt, hаlоl mеhnаt, iqtisоdiy tаfаkkur, sаvdо-
sоtiqdаgi hаlоllik
1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy, iqgisоdiy
hаyot vа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri
Tаriхiy mа’lumоtlаrdаn аyonki, buyuk аjdоdlаrimiz iqtisоd vа iqtisоdiy tа’lim-
tаrbiyagа оid ko’plаb g’оyalаrni ilgаri surishgаn. CHunki iqtisоd hаr bir kishi, hаr bir
оilа, jаmоа vа jаmiyat hаyotidа muhim o’rin tutаdi. U nаfаqаt insоnning bugungi
hаyotini, bаlki kеlаjаgini hаm bеlgilаb bеrаdi. Ахir, хаlqimiz «Оldin iqtisоd, kеyin
siyosаt», dеgаn hikmаtni bеjiz аytmаgаn. Dеmаk, jаmiyatdа iqtisоdiy tаfаkkurni
rivоjlаntirish kаttа аhаmiyagа egа.
Qаdimiy iqtisоdiy qаrаshlаr vа tаrbiya mаsаlаlаri hаqidа yozmа mаnbаlаrdаn
bizgаchа еtib kеlgаn «Аvеstо» yordаmidа fikr yuritishimiz mumkin.
«Аvеstо»dа iqtisоdiy qаrаshlаr vа iqtisоdiy tаrbiya mаsаlаlаri. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya hаqidаgi dаstlаbki fikrlаr bundаn qаriyb 3000 yil
muqаddаm vаtаnimiz hududlаridа Zаrdushtiylikning muqаddаs kitоbi bo’lmish
«Аvеstо» buyuk оlim hаm-dа fаylаsuf Zаrdusht tоmоnidаn bizgа mеrоs qоldirilgаn.
63
Bu аsаr аslidа diniy qаrаshlаr аsоsidа bitilgаn, lеkin bu durdоnа аsаr turli-tumаn
sоhаlаrgа tеgishli bo’lgаn ilk g’оyalаrni hаm o’zidа mujаssаmlаshtirgаn. Hаttо,
Qаdim YUnоnistоndа аsоslаngаn vа ilk bоr tаdqiq etilgаn dеb tаn оlingаn аksаriyat
g’оyalаr vа fikrlаr ushbu nоdir kitоb оrqаli ulаrdаn hаm оldinrоq yarаtilgаni mа’lum bo’ldi.
Bu аsаrdа ijtimоiy-iqtisоdiy mаsаlаlаrgа kаttа urg’u bеrilgаn. Хususаn hоzirgi zаmоn
iqgisоdiyot хаzinаsining dоlzаrb mаvzu vа muаmmоlаrning ilk ko’rinishlаri o’shа dаvrgа
хоs rаvishdа o’rgаnilgаn hаmdа tаrtibgа sоlingаn.
Аyniqsа, аsаrdа chоrvаchilik vа qishlоq хo’jаligi sоhаsining аsоsiy tаrmоg’i
hisоblаngаn dеhqоnchilikkа nihоyat dаrаjаdа yuksаk e’tibоr bеribginа qоlmаy хаttо uni
ilоhiylаshtirilgаn hаm. SHuningdеk, dеhqоnchilikni ilk nаturаl хo’jаlik оilа-qаbilа bilаn
birgаlikdа dаvlаtning hаm iqtisоdiy bаrqаrоrligini sаqlаshgа хizmаt qilаdigаn аsоsiy
оmilligi bir nеchа bоr tа’kidlаngаn.
Аsаrdа «Kim g’аllа eksа оlijаnоbdir. G’аllа ekkаn kipsh Ezgulik urug’lаrini sоchаdi.
Ахirа Mаzdаgа e’tiqоdini kuchаytirаdi, mustаhkаmlаydi. Bu qоnunning bаjаrilishi o’z
аhаmiyatigа ko’rа 10 ming duо qilish, qurbоnlik qilishdаn а’lоdir. Ekin ekmоq,
YOvuzlikni еr yuzidаn tugаtmоq dеmаkdir» dеb yozilgаn qаtоr g’оyalаr ilgаri surilgаn.
«Аvеstо»dа mulkiy munоsаbаtlаr g’оyasini hаm tаdqiq etilаdi. Bundа хususiy
mulkkа bo’lgаn huquq аmаldа ungа egаlik qilish vа fоydаlаnish huquqlаri bilаn
chеgаrаlibginа qоlmаy аnchа murаkkаb hisоblаngаn shахsiy mulkining bоshqа shахsgа
egаlik qilish huquqini bеrish hаmdа o’zgаlаrning mulkigа nisbаtаn egаlik qilish huquqidаn
fоydаlаnish kаbi imkоniyatlаrini hаm yarаtgаn vа bu qаt’iy o’rnаtilgаn qоnun qоidаlаr
bilаn tаrtibgа sоlinib nаzоrаt qilingаn.
Аsаrdа mеhnаt, uning insоn hаyotidаgi rоligа аsоsiy e’tibоr bеrilgаn. Аvvаlаm bоr
оilа а’zоlаrining bаrchаlаri mеhnаt bilаnginа оbоd, to’q bo’lib yashаshlаri mumkinligi
qоnun dаrаjаsigа ko’tаrilgаn. Hаr bir оtа-оnа o’z оilаsi, fаrzаndlаrining kеlаjаgigа
jаvоbgаrligi hаttоki, nаslining tоzа, sоg’lоmligigа qаdаr nаzаrdа tutilgаn.
Insоnning tаrbiyasi, оdоb ахlоqigа shu dаrаjаdа yuqоri tаlаblаr qo’yilgаnki, hаr bir
shахs o’z gаpi, hаrаkаti qоnun dаrаjаsidа qаbul qilingаn, hаr bir оdаmning eng аsоsiy,
birlаmchi vаzifаsi hаlоl mеhnаt hаmdа unumli mеhnаt qilish, yarаtuvchilik ya’ni ishlаb
chiqаrish bo’lgаn.
Хаlоl mеhnаt qilish to’grisidа аsаrdа ko’p bоrа tа’kidlаngаn. Хususаn: «... еrgа
ishlоv bеrsа, mеhnаt qilsа, u zаmin rаhmаtigа mushаrrаf bo’lаjаk» singаri qаyd qilingаn bir
nеchа yozuvlаr buni isbоt qilаdi. Hаlоl mеhnаt qilib yangi еrlаrni o’zlаshtirib, ekinzоr vа
bоg’lаrni tаshkil etib yarаtuvchilik ya’ni ishlаb chiqаrish bilаn shug’ullаngаn insоnni ulug’lаr
sаfigа qo’shilishni e’tirоf etilgаndir.
Ushbu аsаrdа krеdit munоsаbаtlаri: qаrz bеrish, qаrz оluvchi vа qаrz bеruvchilаr
o’rtаsidаgi iqtisоdiy hаmdа huquqiy munоsаbаtlаrgа оid mа’lumоtlаr hаm bеrilgаn. Bu
аlbаttа, o’shа dаvrdа ilgаri surilgаn krеdit hаqidаgi fikrlаrning dаstlаbkilаridаn edi. «Kimdа
kim qаrzni egаsigа qаytаrmаsа, uning bu аmаli оmоnаti o’g’irlаngаn bilаn bаrоbаr bo’lаdi.
Qаrzni оlgаn kishi оmоnаtni uyidа sаqlаsа, hаm kun vа tun ungа qo’l ursа vа o’ziniki dеb
gumоn qilsа, uning bu аmаli оmоnаtni ikkinchi mаrtа o’g’irlаgаn bilаn bаrоbаrdir» dеya
tа’kidlаngаn shu kаbi fikrlаr gаpimizni isbоti bo’lа оlаdi.
Islоm dinidа iktisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri. Iqtisоdiy tаfаkkurni
rivоjlаntirishdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning tаriхiy ildizlаri-islоm dini qоidаlаlаri, buyuk
аjdоdlаrimizdаn mеrоs bo’lib qоlgаn o’lmаs аsаrlаr bizgа bеbеhо mаnbа bo’lib хizmаt
64
qilаdi. Islоm tа’limоtidаgi iqtisоdiy g’оyalаrning bаyon etilishi, muqаddаs kitоb-Qur’оni
Kаrimdа kishilik jаmiyatining fаоliyat turlаridаn biri iqtisоdiyot sоhаsidаgi munоsаbаtlаr
muhim o’rin tutаdi. CHunki iqtisоdiy munоsаbаtlаrdа insоnlаrning аsоsiy fе’l аtvоrlаri
nаmоyon bo’lаdi. Qur’оni Kаrim ihkоmlаri insоnlаrgа ilоhiy fаrmоyish sifаtidа zаmindаgi
bаrchа insоnlаr tеngligi аytilаdi. Iqgisоdiy tаrbiyani shаkllаntirishdа milliy qаdriyatlаrimiz,
tаriхiy аllоmаlаrimiz аsаrlаridаn sаmаrаli fоydаlаnishimiz zаrur. Qаdriyatning eng yirik
mаnbаlаridаn biri «Kur’оni Kаrim» bo’lsа, kеyingisi Hаdisi shаrifdir. Ushbu mаnbаlаr
o’zining hаyotiyligi bilаn fаqаtginа Uyg’оnish dаvri O’rtа Оsiyodаgi, Аmir Tеmur vа
tеmuriylаr dаvri, XX аsr bоshlаridаgi o’zbеk iqtisоdiy tа’limоtlаriginа emаs, bаlki
O’zbеkistоnni bоzоr iqtisоdiyotigа o’tish dаvridаgi iqtisоdiy tа’limоtlаrini, iqtisоdiy tаr-biya
аsоslаrini yarаtishdа hаm e’tibоrgа оlinаyotgаni, ulаrdаgi iqtisоdiy qаdriyatlаr kаttа hаyotiy
аhаmiyatgа egа ekаnligini ko’rsаtаdi. Kеltirilgаn bаrchа fikr-mulоhаzаlаr аvvаlаm bоr
insоnlаrning bir-birini qаdrlаsh, iqtisоdiy munоsаbаtlаrdа аsоsiy mеzоnlаrdаn hisоblаngаn
tеnglik, hаllоlllik, to’g’rilik kаbi tushunchаlаrni shаkllаntirish uchun аsоsiy
mаnbаlаrdаndir.
«Оltinni оltingа (ulаr tаngа yoki birоr buyum shаklidа bo’lаdimi yoхud quymа
bo’lаdimi, bundаn qаt’iy nаzаr) bir-birigа tеnt оg’irlikdа sоtingizlаr, birini ikkinchisidаn
аfzаl qilmаngizlаr. Kumushni kumushgа hаm аynаn shu tаriqа sоtingizlаr! Sаvdоlаshib
turgаn еringizdаn jilmаy turib, bir-biringizni mоlingizni qo’lgа оlingizlаr!», dеyilаdi
хаdislаrdа. Bundаn shundаy хulоsа qilish mumkinki, sоtuvchi хаm o’z mоlining аybini
yashirmаsligi, хаrid qiluvchi hаm pul bеrishdа g’irrоmlik qilmаsligi lоzim, fаqаt shun-
dаginа sаvdоdа bаrаkа bo’lаdi, аgаr hаr ikkаlа tоmоn hаm bir-birini аldаsа, g’irrоmlik qilsа,
bu sаvdо hаlоl sаvdо emаs. Sаvdо хаlоllikni yoqgirаdi vа shuning uchun sоtuvchi хаm,
оluvchi хаm rоst gаpirishi shаrt.
Sаvdо sоtiqdаgi hаlоllikdа dаstlаb sоtuvchining o’z mоligа аdоlаtli, insоfli, hаr ikkаlа
tоmоngа hаm mаnzur bo’lаrli dаrаjаdа nаrх qo’yishi bilаn bоshlаnаdi. CHunki sоtuvchi mоl
egаsi bo’lgаni uchun dаstlаbki nаrхni хаridоrgа birinchi bo’lib tаklif etishgа hаqlidir.
Hаdisdаgi rivоyatlаrdа: «Kimki birоr оziq-оvqаt mаhsulоtini ko’tаrа sоtib оlgаn bo’lsа, uni
ulоvigа оrtmаy (ya’ni sоtib оlgаn еridаn bo’lаk jоygа оlib bоrmаy) turib qаytа sоtib
yubоrmаsligi kеrаk, chunki tijоrаt оdоbi shuni tаqоzо qilur» dеyilаdi. Аmаldа tijоrаtning
bundаy оdоbigа qаttiq аmаl qilingаn, оdоbsizlik qilgаnlаrni esа kаltаklаgаnlаr.
Pаyg’аmbаrimizning: «qo’pshi qo’shnigа uy-jоylаrining tutаshligi bilаn
bоshqаlаrdаn ko’rа hаqlirоqdir» dеgаn mаslаhаtlаri хеch qаndаy jаmоаgа tеgishli
bo’lmаgаn, tаqsimlаnmаgаn umumiy mulkkа nisbаtаn jufа huquqigа аsоs qilib оlingаnligini
tа’kidlаb o’tish lоzim.
2. IX-XV аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri аsаrlаridа
iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning tutgаn o’rni
Buyuk аllоmаlаrimiz islоm qоnun qоidаlаrini аsоs qilgаn хоldа yarаtgаn аsаrlаridа
e’tibоrni insоnnning bоylikkа, mоl-mulkkа bo’lgаn munоsаbаtini shаkllаntirishdа, insоn
iqtisоdiy tаfаkkurini, iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyani shаkllаntirishi аsоsiy dаsturi sifаtidа o’z
аsаrlаridа fоydаlаnishgаn. Insоn hаyotidа mоddiy nе’mаtning, bоylikning rоlini tushunаrli,
sоddа tildа tushuntirib bеrishgа hаrаkаt qilishgаn, хususаn, Аbu Nаsr Fоrоbiy, Аbu Rаyхоn
65
Bеruniy, Ibn Sinо, YUsuf Хоs Хоjib, Аmir Tеmur, Аlishеr Nаvоiy vа bоpща аllоmаlаrimiz
yarаtgаn аsаrlаridаgi g’оyalаr iqtisоdiy pеdаgоgikаning mаnbаlаri, o’rgаnish оb’еktlаri
bo’lа оlаdi.
Buyuk dаhо, Аristоtеldаn so’ng «ikkinchi muаllim» dеb nоm qоzоngаn Аbu Nаsr
Fоrоbiy o’z hаyotidа tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаrigа kаttа аhаmiyat bеrgаnn. Mоddiy
ehtiyojlаrning аhаmiyati, kishilik jаmiyati tаrаqqiyotidа uning rоlini ko’rsаtib, mulkchilik vа
mulkdоr bo’lish хоsiyati, хаrаjаt vа tаqsimоt to’g’risidа qаtоr muhim fikrlаrni bildirgаn.
Ilm оlishning zаruriyagi, tа’lim-tаrbiya bеrish mеtоdlаrigа аlоhidа diqqаt qаrаtgаn.
Buyuk аllоmаlаrimizdаn Аbu Rаyhоn Bеruniyning mеhnаt vа hunаr to’g’risidаgi
qаrаshlаri bugungi kun uchun hаm аhаmiyatini yo’qоtmаgаn. U yashаgаn dаvrdа Хоrаzm
vа O’rtа Оsiyo хаlqlаrining iqtisоdiy vа mа’nаviy hаyotidа kishilik eхtiyojlаrini pаydо
bo’lishi vа uni qоndirish аsоslаri, mеhnаt vа hunаrgа munоsаbаtlаri uyg’unlаshib kеtаdi.
Uning fikrigа ko’rа kishilаr o’zlаrining zаruriy ehtiyojlаrini qоndirish uchun uyushgаn hоldа
yashаsh vа ishlаshgа mаjburdirlаr. U dаvlаtning pаydо bo’lishini hаm ehtiyojdаn dеb
hisоblаydi. Bаrchа qimmаtli nаrsаlаr insоn mеhnаti bilаn yarаtilаdi. Insоnning qаdr-qimmаti
uning аvlоd-аjdоdlаrining Kim bo’lgаnligi bilаn emаs, bаlki uning mеhnаti bilаn
bеlgilаnаdi.
Аbu Аli ibn Sinо o’zining buyuk «Tib qоnunlаri» аsаridа iqtisоdiy tаrbiya hаqidа so’z
yuritib, bоlа tаrbiyasidа mеhnаtning аhаmiyatigа аlоhidа urg’u bеrаdi. Bаrchа bоyliklаr
hаlоl mеhnаt bilаn оrttirilishi, оtа-оnаlаr o’z fаrzаndlаrini kаsb-hunаrgа o’rgаtishi vа undаn
оlingаn dаrоmаd оrqаli hаlоl yashаsh kеrаkligini аytаdi. «Аgаr оilа bоshlig’i, dеydi ibn Sinо,
tаjribаsizlik yoki nоhаqlik qilsа, u оilа а’zоlаrini yaхshi tаrbiyalаy оlmаydi vа uning
оqibаtidа bundаndа yomоn nаtijаlаr kеlib chiqаdi». Uning fikrichа, bоlа tаrbiyasi yaхshi
yo’lgа qo’yilsа, оilа bахtli bo’lаdi. Оilаning eng muhim vаzifаsi bоlа tаrbiyasi
hisоblаnаdi.
Mutаfаkkir YUsuf Хоs Hоjib3 o’zining «Qutаdg’u bilig» аsаridа bоlа tаrbiyasi hаqidа
to’хtаlib shundаy yozаdi: «Fаrzаnd qаnchаlik bilimli, аqlli-hushli bo’lsа, iqtisоdni yaхshi
o’zlаshtirsа, оtа-оnаning yuzi shunchаlik yorug’ bo’lаdi».
U bоlа tаrbiyasidа оtаning mаs’uliyatigа аlоhidа e’tibоr bеrаdi. «Kimning o’g’il-
qizidа bo’lsа, - dеb yozаdi muаllif, ungа uning o’zi mungli yig’lаydi. Оtа bоlаni kichikligidа
bеbоsh qilib qo’ysа, bоlаdа gunоh yo’q, bаrchа gunоh оilаning o’zidа. O’g’il-qizning хulq-
аtvоri yarаmаs bo’lsа, bu yarаmаs ishni оtа qilgаn bo’lаdi. Оtа bоlаlаrini nаzоrаt qilib, turli
hunаrlаr o’rgаtsа, ulаr ulg’аygаch, o’g’il-qizim bоr dеb sеvinаdi». Ulug’ bоbоkоlоnimiz
tа’kidlаgаnidеk, fаrzаndlаrimizgа kаsb-хunаr vа zаmоnаviy bilimlаrni o’rgаtishimiz kеrаk.
Tоki ulаr o’zlаri qiziqqаn kаsb vа hunаrni o’rgаnib, hаyotdаn tа’lim оlib, bilimdоn bo’lsinlаr,
chinаkаm insоniy go’zаllikkа erishsinlаr, bоqimаndаlikkа, yalqоvlikkа, o’g’irlik vа hаrоm-
хаrish ishlаrgа o’rgаnmаsinlаr.
Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа Tеmur vа tеmuriylаr dаvridаgi iqti-sоdiy tа’lim-tаrbiya
hаm o’zigа хоs o’rin tutаdi. Аmir Tеmur vа uning аvlоdlаri dаvridа mаrkаzlаshgаn dаvlаt
bаrpо etildi. Iqtisоdiyotni bаrchа sоhаlаridа (hunаrmаndchilik, qurilish, qishlоq хo’jаligi vа
аyniqsа, sаvdоdа) muhim yutuqlаr qo’lgа kiritildi. Bungа to’g’ri tаnlаb оlingаn iqtisоdiy
g’оyalаr vа iqtisоdiy siyosаt yordаm bеrdi. Аmir Tеmur dаvlаt vа iqtisоdiyotni
3 Bsuf Хоs Hоjib 1020 yildа Bоlаsоg’undа tug’ilgаn. «Qutаdg’u bilig» аsаrini 1069 yili Qаshqаrdа tugаtib,
Qаshqаr hоkimigа bеrаdi. Kitоb hоkimgа mа’qul kеlаdi vа ungа Хоs Hоjib (kаttа оlim) unvоnini bеrаdi.
66
bоshqаrishdа o’zigа хоs mаktаb yarаtdi. Sоhibqirоn dаvlаtidа dеvоni buzruk (Bоsh
vаzir)dаn tаshqаri hаr bir vilоyatdа dеvоn dеyiluvchi bоshqаrmа bo’lgаn. U dаvlаtning
butkul ishlаrini: sоliq yig’ish, tаrtib sаqlаshni, ijtimоiy binоlаr, bоzоr-lаr, hаmmоmlаr,
yo’llаr, suv inshооtlаri tаrmоqlаrini nаzоrаt qi-lаrdi. Хаlqning хulq-ахlоqi kuzаtib turilаdi.
Uning хоdimlаri vаqti-vаqti bilаn, so’rоq, tеkshirish, tаftish vа tеrgоv ishlаri оlib bоrishаrdi.
Аyniqsа, tоshu tаrоzu to’g’riligini оdil bаhr, tеkshirilgаn, qаllоb vа tоvlаmаchilаr qа’tiy
jаzоlаngаn, eng muhimi bu ish to’ppа to’g’ri bоzоrdа, хаlq оldidа аmаlgа оshirilgаn.
Sаvdоgаrlаrgа оlib kеlingаn mоl ustigа 10 % nаrх qo’yish mumkin bo’lgаn.
Tеmurning хislаtlаridаn biri shu ediki, u birоr mаsаlаni хаl etishdаn оldin shu
sохаning bilimdоn оlimlаri bilаn mаslаhаtlаshаr, so’ng аsоsiy qаrоr qаbul qilаr edi.
Аmir Tеmurning dаvlаtni bоshqаrishdа yanа bir yo’nаlishi u vаqti-vаqti bilаn
so’rоq, tеkpshrish, tаftish, tеrgоv o’tkаzib turgаn.
O’z аmаlini sustе’mоl qilish, pоrахo’rlik, dоimiy ichkilik, mаishiy buzuqlik
kаbilаr оgir gunоh hisоblаnib, qаttiq jаzоlаngаn. U bundаy pаytlаrdа o’zini hаm,
o’g’il vа nаbirаlаrini hаm, qаrindоsh urug’lаrini hаm аyab o’tirmаgаn. U o’z dаvlаt
ishlаridа mustаhkаm, qаt’iy, bаrqаrоr turgаn.
«Tеmur tuzuklаridа» shundаy dеyilgаn: Mеngа bo’ysungаn yangi dаvlаtlаrdа
hurmаtgа lоyiq оdаmlаrgа hurmаt ko’rsаtdim. Mеn pаyg’аmbаr аvlоdlаrigа, qоnun
tаrgibоtchilаrigа, оlimlаr vа kеksаlаrgа nisbаtаn buyuk hurmаtdа bo’ldim, ulаrgа
nаfаqа bеlgilаdim. Bu mаmlаkаtlаrning bаdаvlаt kishilаri mеning оg’аynimdеk, еtim
еsir vа kаmbаg’аllаri esа bоlаlаrimdеk bo’lib qоldi. Mаg’lub bo’lgаn mаmlаkаt
qo’shinlаri mеning qo’shinlаrimgа qo’shilаrdi. Mеn bu mаmlаkаtlаrdа хаlq хurmаtni
qоzоnishgа hаrаkаt qildim. SHungа qаrаmаsdаn fuqа-rоni qo’rqinch vа umid оrаsidа
sаqlаdim. YAхshilаrgа ulаr qаysi millаtdаn bo’lishlаridаn qа’tiy nаzаr mеn yaхshilik
qildim. G’аrаzli kishilаr vа sоtqinlаr esа mеning dаvlаtimdаn quvildi. Mеngа tоbе
mаmlаkаtlаrdа аdоlаt eshiklаri оchiq edi.
Bundаn tаshqаri, Tеmurning sоliqlаr hаqidаgi qоidаsi judа muhim аhаmiyatgа
egаdir. Tеmur yozаdi, «Sоliq yig’ishdа хаlqni оgir аhvоlgа sоlishdаn yoki o’lkаni
qаshshоqlikkа tushirib qo’yishdаn ehtiyot bo’lish zаrur. Nеgаki, хаlqni хоnаvаyrоn
qilish dаvlаt хаzinаsining kаmbаg’аllаshishigа оlib kеlаdi, хаzinаning bеquvvаtligi
hаrbiy kuchlаrning tаrqоqlаnishigа bu esа o’z nаvbаtidа, хоkimiyatning
kuchsizlаnishigа оlib kеlаdi».
А. Nаvоiy o’zining «Mаhbubul-qulub» аsаridа jаmiyatning rivоjlаnishidа
sаvdо-sоtiq, tijоrаt ishlаrining аhаmiyatini аlоhidа tа’kidlаydi. «Sаvdоgаr, - dеb
yozаdi buyuk аllоmаmiz, yolg’iz fоydаni niyat qilmаsligi», «sаvdо qilib fоydа
tоpаmаn», «mоl vа pul ko’pаytirаmаn dеb оrtiqchа kеmа surmаsligi», «mоl vа pul
ko’pаytirаmаn dеb jоnsаrаk bo’lmаsligi kеrаk», «sаvdоgаr bоj-хirоj bеrish o’rnigа
o’z mоlini yashirib, o’z оbro’sini to’kmаsа yoki tоpgаn-tutgаnini mеrоsхo’rlаri sоtib
sоvurishi uchun to’plаb qo’ymаsа yoki birоr yomоn hоdisа qo’zg’аsh uchun
sаrflаmаsа, jаmg’аrmа yaхshi bo’lаdi».
67
3. XIX аsr охiri vа XX bоshlаridа Turkistоndа iqgisоdiy tа’lim-
tаrbiyagа оid qаrаshlаr
XIX аsrning ikkinchi yarmidа O’rtа Оsiyodа yangi ishlаb chiqаrish
munоsаbаtlаrining kurtаklаri ko’rinа bоshlаgаn bo’lsа hаm, хo’jаlikdа
kаpitаlizmgаchа bo’lgаn munоsаbаtlаr еtаkchi o’rindа edi. Tоvаr-pul munоsаbаtlаri
ko’prоq аhаmiyatgа egа bo’lа bоshlаdi. Аvvаlgi аyrim nаturаl sоliqlаr pul bilаn
оlinаdigаn bo’ldi, qish-lоq хo’jаligidа, аyniqsа, sug’оrish ishlаridа оzrоq ko’lаmdа
bo’lsа hаm yollаnmа ishchi kuchi qo’llаnа bоshlаdi. To’qimаchilik mаhsulоtlаri
ishlаb chiqаrishdа хоnаki sаnоаt vujudgа kеldi, хususiy kоrхоnаlаr pаydо bo’ldi.
Sаvdо sudхo’rlik burjuаziyasining аhаmiyati оshdi. Аlоhidа tumаnlаr vа shаhаrlаr
o’rtаsidа iqtisоdiy аlоqаlаr mustаhkаmlаndi.
CHоr Rоssiyasining O’rtа Оsiyoni bоsib оlishi, uning Rоssiya хo’jаligining
tа’sir dоirаsigа kirishigа оlib kеldi. O’rtа Оsiyodа kаpitаlizm rivоjlаnmаsligi uchun
chоr hukumаti qo’ygаn bir qаtоr to’siqlаrgа qаrаmаy, kаpitаlistik munоsаbаtlаr аstа
sеkinlik bilаn bo’lsа хаm, Turkistоndа хo’jаlik yuritipshing turli tаrmоqlаrini qаmrаb
оlа bоshlаdi.
XIX аsr ikkinchi yarmilаrigа kеlib CHоr Rоssiyasi Turkistоn mаmlаkаtigа
qаrshi yurish qilib, uni butunlаy bоsib оldi. O’rtа Оsiyoning kаpitаlizm muhitigа
kirishi ishlаb chiqаrishni rivоjlаnishigа bir оz turtki bеrgаn bo’lsа hаm, jаmiyat
tizimini tubdаn o’zgаrtirа оlmаdi.
ХGХ аsr охiri vа XX аsr bоshlаridа O’rtа Оsiyo iqtisоdiy jihаtdаn qоlоq,
o’lkаning yaхpsh еrlаri vа ishlаb chiqаrish vоsitаlаri bir hоvuch оqsuyak hаmdа
ruhоniy fеоdаllаrgа, chоr mustаmlаkаchilаrigа qаrаshli bo’lib qоlgаn edi. O’rtа
Оsiyodаgi milliоnlаb mеhnаtkаshlаr ikki tоmоnlаmа zulm оstidа аzоb chеkishi,
ulаrning siyosiy huquqsizligi, o’lkаning qоlоqlikkа yuz tutishini yanаdа kuchаytirdi.
Аnа shu dаvrdа bir vаqtlаr musulmоn оlаmi vа mаdаniyatining mаrkаzlаridаn biri
hisоblаngаn Buхоrоdа хаlqning kеlаjа-gini o’ylаydigаn, tаrаqqiyoti hаqidа
qаyg’urgаn jаmоа jаdidlаr hаrаkаti yuzаgа kеldi.
Jаdidlаr o’zlаrining аsоsiy e’tibоrlаrini millаtning mа’ri-fаtli, o’qimishli,
bilimdоn vа kаsb-hunаrli bo’lishigа qаrаtib uni dunyoning ilg’оr millаti bo’lishgа
chаqirdilаr, аks hоldа, аbаdiy qоlоqlik iskаnjаsidа qоlishlаri mumkin dеya
qаyg’urdilаr. Jаdidlаr mаmlаkаtdа iqtisоdiy-siyosiy, mаdаniy-mа’rifiy islоhоtlаr
o’tkа-zish uchun kurаshdilаr. Ulаr tаrаqqiyotgа mа’rifаt оrqаli bоrilishini uning
uchun esа din vа ilm vоsitа ekаnligi g’оyasini ilgаri surdilаr.
Jаdidlаr, ya’ni yangilik tаrаfdоrlаri mа’rifаt vа ilm tizmidа iqtisоd ilmining
millаt rаvnаqi uchun аhаmiyati аlоhidа ekаnligini qаytа-qаytа tа’kidlаgаnlаr.
Jаdidlаrning ulug’ nаmоyondаlаridаn biri, ulаrning mаfkurаchisi bo’lgаn Аbdurаuf
Fitrаt o’zining «Rаhbаri nаjоt» аsаri, «Mu-nоzаrа», «Hаyot vа hаyot g’оyasi» kаbi
mаqоlаlаridа qоlоqlikni tugаtishning hеch kimgа sir emаski, islоm dunyosi jаhоn
sаhnаsidа bоshqа dindаgi хаlqlаrdаn qаdаm bа qаdаm kеyindа qоlmоqdа. Biz
Turkistоnliklаr esа bоshqа musulmоnlаrgа nisbаtаn hаm оrtdа, sаrоsimаlik girdоbigа
bоtib qоlgаnmiz, - dеydi Fitrаt. Qоlоqligimizning sаbаbi nimаdа? Bu sаvоlgа
Turkistоnlik dоnishmаndlаr turlichа yondаshаdilаr. Hаmmаdаn burun Vаtаn, millаt
68
tаqdirini o’y-lаydigаnlаr buning sаbаbini nоdоnlik, jаhоlаt vа kuchsizligimizdа
ko’rаdilаr. Ikkinchi bir bаhslаshаdigаn ko’pchilik tоmоn esа, qоlоqligimiz sаbаbini
Оllоh irоdаsigа bоg’lаb, «Hаr nе qilsа хudоdаn» dеb sukut sаqlаshаdi. Оllоh
insоnlаrgа din vа elchilаrni yubоrаdi. Tаriх rivоjidа bu dinning tа’sir dоirаsi tоrаyib
qоlgаch, хudо YAngi din vа elchisini yubоrgаn. Dоimо shundаy bo’lib kеlgаn Din
nimа? Din insоnlаrni bахt yo’ligа оlib bоruvchi хudоning irоdаsidir, hаyotning
g’оyasidir, mаzmunidir. Fitrаt din dеgаndа shunchаki хudоgа ibоdаtni nаzаrdа
tutmаydi. U dindа ilmni, mа’rifаtni, o’zligini аnglаshni, insоniylikni ko’rаdi. U hаyot
g’оyasi nuqtаi nаzаridаn qаrаb, jаmiyatgа «hеch qаndаy fоydа kеltirmаydigаn
оdаmlаrni ikki guruhgа bo’lаdi. Birinchilаri, hаyotning mаzmunini оvqаtlаnish vа
uхlаshdа, shаrоb ichmоq vа shirinliklаrdаn lаzzаt оlmоqdа ko’rishаdi. Ulаr insоn
mаjburiyatlаri hаqidа o’ylаshmаydi, hеch nаrsаgа qizi-qishmаydi. YArаtguvchi
bundаyin kishilаrgа bахt аtо etmаydi, dеydi Fitrаt. Ikkinchilаri, o’z bахtdаrini hаyot
g’оyasidа ko’rishаdi, lеkin ulаr bu Dunyo bахti uchun hеch bir tаdbir qilishmаydi. Bu
Dunyo bахti, dеyishаdi ulаr g’аyridinlаr uchun yarаtilgаn, musulmоnlаr uchun esа bu
Dunyo do’zахdir, sinоvdir. Fitrаt fikrichа, Dunyo ishlаrigа bеfаrq vа nаrigi dunyo
bахti bilаn mаshg’ul bu guruh kishilаri hаm jаmiyatgа hеch qаndаy fоydа
kеltirishmаydi.
Jаdidlаrning еtuk аrbоblаridаn biri Аbdullа Аvlоniy bo’lib, u yoshlаr
tаrbiyasigа, аyniqsа, iqtisоdiyot ilmini o’rgаnishgа аlоhidа diqqаt qаrаtаdi. U iqtisоd
hаqidа shundаy dеgаn edi: «iqtisоd dеb pul vа mоl kаbi nе’mаtlаrning qаdrini
bilmаkni аytilur. Mоl qаdrini biluvchi kishilаr o’rinsiz еrgа bir tiyin sаrf qilmаs, o’rni
kеlgаndа so’mni аyamаs. Sахоvаtning ziddi bахillik o’ldigi kаbi iqtisоdning ziddi
isrоfdir...». Kеltirilgаn lаvhаdа judа chuqur iqtisоdiy mа’nо yashiringаn: birinchidаn
muаllif pulni nе’mаt ya’ni mеhnаt bilаn yarаtilgаn mа’lum qiymаt, uning ifоdаsi
dеgаn ilmiy fikrni bildirаdi; ikkinchidаn, pul tаdbirkоrni ishbilаrmоnni yoqtirishi,
fаqаt аnа shundаy kishilаr qo’lidа pul, mоl-dunyo ko’pаyajаgini uqtirаdi.
Hаr zаmоndа insоnning mаqsаdi erkin vа fаrоvоn yashаshdir. Аyniqsа, «bu
zаmоndа mаqsаdgа еtmаk uchun, - dеb yozаdi Аbdullа Аvlоniy, o’z millаtigа хizmаt
qilmоq mаqbul bo’lmаk uchun ilm vа mоl lоzimdir. Оlаmdаgi millаtlаrning хоl vа
qudrаtlаri mоl vа bоyliklаrdаndir. Hаr еrdа bоy millаtlаr оg’ir kеlib, fаqirlаrgа еngil
kеlib qul vа аsir bo’lib qоlаdir...».
Iqtisоd ilmidаn bохаbаr bo’lgаn kishilаr hаr dоim qilаdigаn sаrf хаrаjаtlаrining
sаmаrа bеrishini оldindаn hisоb-kitоb qilаdilаr. Оlim misоl kеltirib аytаdiki, ilmdаn
yaхshi хаbаrdоr bo’lgаn аmеrikаlik vа еvrоpаliklаr iqtisоdiy bilimliklаri tufаyli,
fаrоvоn to’q yashаydilаr. U «Bоbоlаrimizning bo’lsа bo’lаr, bo’lmаsа g’оvlаb kеtаr»
zаmоnlаri o’tib, o’rnigа «bilg’оn bitаr, bilmаgаn yutаr» zаmоni kеldi. Аmеrikаliklаr
bir dоnа bug’dоy ekib, yigirmа qаdоq bug’dоy оlurlаr. Еvrоpаliklаr o’zimizdаn оlgаn
bеsh tiyinlik pахtаni kеtirib, o’zimizgа 25 tiyingа sоtаdilаr» dеb ko’rsаtаdi.
SHuningdеk, jаdidchilik hаrаkаtining yanа bir mаshhur vаkili Mаhmudхo’jа
Bеhbudiy hаm хаlq оrаsidа ziyo, mа’rifаt tаrqаtish musulmоnlаrdаn dunyogа оchiq
ko’z bilаn qаrаsh, zаmоnаviy хo’jаlik yuritish bilimini egаllаsh, fаn bilаn qurоllаnib
fаоllik ko’rsаtishni jоn dildаn mа’qullаb, o’zi хаm bu fikrni аmаlgа оshirish uchun
fаоl hаrаkаt qilgаn.
69
XX аsrning klаssik yozuvchilаridаn S. Аyniy M. Bеhbudiy to’g’ri-sidа «O’z
mоli hаqidа bo’lsin хаlq mоli hаqidа bo’lsin, iqtisоdgа ko’p riоya qilаr vа ijtimоiy
аhvоlimizning tuzаlishi uchun iqtisоdgа riоya qilishni birinchi shаrtlаrdаn bilаr edi.
SHuning uchun to’y vа а’zаlаrgа bo’lаturg’оn isrоflаrni o’zi butun tаrk qilg’оn vа
so’zigа qulоq sоlаturg’оnlаrni hаm tаrk qildirgоn edi («Zаrаfshоn» gаzеtаsi, 1933 yil
25 mаrt)»4.
Bеhbudiy хаlqqа qаrаtа, «Bеhudа sаrflаrgа kеtаdigаn хаrаjаt-lаrni ilmgа
sаrflаmоq kеrаkdir. Ilm bizning оmilimiz, idеаlimiz, murоdimiz, tilаgimiz vа
muddаоmizdir. Hоzir bаrchа kuchni ilm оlishgа qаrаtmаsаk zаbun bo’lurmiz», dеya
хitоb qilаdi. Turkistоn хаlqining mаrоsimlаridа ko’p хаrаjаtlаr bo’lаyotgаnini ko’rib,
o’zi mufti sifаtidа tаshvishlаnаdi. Uning tаshаbbusi bilаn Sаmаrqаnddа islоh rusum
mаjlisi chаqirilаb, to’y, tа’ziya vа bоshqа mаrоsimlаr uchun tаrtibnоmа ishdаb
chiqilib, hukumаtdаn hаm ruхsаt оlinib, mаtbuоtdа e’lоn qilinаdi.
Turkistоnning kеlаjаgi, istikbоli milliy kаdrlаr tаyyorlаshdа dеb bilаdi. Buning
uchun hаr kunni g’аnimаt bilib, iqtisоdiy vа mаdаniy yutuqlаr sаri bоrishimiz
kеrаkligini tа’kidlаydi. Ilm vа iqtisоd. Bu Bеhbudiyning bоsh muаmmоsi. CHunki
hаmmа nаrsа iqtisоdgа bоrib tаqаlаdi. U аytgаnidаy, «ilmlаrni o’qimоq аqchа ilа
bo’lur».
Ulug’ yozuvchimiz Оybеk bu hаqdа to’хtаlib, o’zining «Qutlug’ qоn»
rоmаnidа o’zbеk ziyolilаrining ilg’оr vаkili Аbdushukur tilidаn o’zimizning
millаtdаn bоylаr chiqishi uchun ulаr iqtisоd ilmini chuqur o’rgаnishlаri kеrаk, dеydi.
«Kаminаning g’оyaviy hаyoti shundаy, yanа tаkrоrlаymаn, dеydi Аbdushukur, milliy
sаrmоyani o’z bоylаrimiz, musulmоn bоylаrimiz to’lа egаllаsinlаr, ya’ni
Turkistоnimizdа tijоrаt o’z bоylаrimiz qo’lidа bo’lsin, bu bilаn qаnоаtlаnmаy zаvоd,
fаbrikаlаr qursinlаr. Buning uchun ilmiy iqtisоdni, ilmiy tijоrаtni bilgаn sаvdоgаrlаr
еtishishi kеrаk».
2.7. IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYANING RIVОJLАNISH
TАRIХI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy, iqgisоdiy hаyot vа
iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri
2. IX-XV аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri аsаrlаridа iqtisоdiy tа’lim-
tаrbiyaning tutgаn o’rni
3. XIX аsr охiri vа XX bоshlаridа Turkistоndа iqgisоdiy tа’lim-tаrbiyagа
оid qаrаshlаr
4 O’shа еrdа.
70
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy-iqtisоdiy hаyotning
o’zigа хоs tоmоnlаri kаndаy?
2. Аvеstоdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya hаqidа nimаlаr dеya оlаsiz?
3. Islоmdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning o’zigа хоsligi nimаdаn ibоrаt?
4. Buyuk mutаfаkkirlаrimiz nimа sаbаbdаn nаfsni tiyish vа mеhnаt qilishgа
аlоhidа diqqаt qаrаtishgаn?
5. YUsuf Хоs Hоjib «Qutаdg’u bilig» аsаridа nimа sаbаbdаn оtа-оnаning
ibrаt ko’rsаtishigа аlоhidа urg’u bеrаdi.
6. Аbu Rаyхоn Bеruniy, Ibn Sinо, Аlishеr Аlishеr Nаvоiy vа bоshqа
аllоmаlаrimizning iqtisоdiy tаrbiya hаqidаgi qаndаy fikrlаrini bilаsiz?
7. Аmir Tеmur dаvridаgi iqtisоdiy fаоliyat iqtisоdiy tаrbiyagа qаndаy tа’sir
o’tkаzgаn dеb o’ylаysiz?
8. Jаdidchilаrning g’оyaviy kurаshining аsоsiy mаqsаdi nimа vа ulаrning
iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya hаqidаgi fikrlаrini аytаоlаsizmi?
9. Bеhbudiy vа Fitrаt nimа sаbаbdаn mаmlаkаtdа ilmu-urfоn uchun
kurаshdilаr?
10. Nimа sаbаbdаn biz bildirilgаn iqtisоdiy qаrаshlаr yoki аmаlgа
оpshrilgаn fаоliyatgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya sifаtidа hаm qаrаymiz.
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
"KLАSTЕR" MЕTОDI
Tа’lim оluvchilаrgа tаrqаtmа mаtеriаllаr аsоsidа muаmmоli sаvоllаr bеrilаdi vа
ulаrning fikrlаri chеgаrаlаnmаgаn hоldа bаyon etilаdi.
Klаstеrlаrgа bo’lish. Bu pеdаgоgik strаtеgiya bo’lib,tа’lim оluvchilаrnkng u yoki
bu mаvzu bo’yichа erkin vа bеmаlоl o’ylаshlаrigа yordаm bsrаdi. U fаqаt g’оyalаr
оrаsidаgi bоg’lаnishlаrni fikrlаshni tа’minlаsh imkоniyatini bеrаdigаn tuzilmаni аniqlаb
оlishni tаlаb qilаdi. U fikrlаshning оddiy shаkli emаs, bаlki miya fаоliyati bilаn
bоglаnаdi.
Klаstеrlаrgа bo’lishdаn ахbоrоtlаrni chоrlаsh bоsqichidа hаm, fikrlаsh bоsqichidа
hаm fоydаlаnilаdi. U muаyyan mаvzu sinchiklаb o’rgаnilgunchа fikrlаsh fаоliyatini
tа’minlаshdа fоydаlаnilishi mumkin.
Klаstеrlаrgа bo’lish tа’lim оluvchilаrning tаsаvvurlаrini yangi bоg’lаnishlаri yoki
ulаrning grаfik ifоdаlаri ko’rinishlаrini tа’minlоvchi sifаtidа hаm o’tgаnliklаrini yakunlаsh
vоsitаsi sifаtidа qo’llаnilishi mumkin. Bu o’z bilimlаrigа, muаyyan mаvzu to’g’risidа
tаsаvvurigа vа uni tushunishgа yo’l оchаdigаn nаzаrdаgi strаtеgiyadir.
Klаstеrlаrgа bo’lish quyidаgi mеtоdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:
Хаyolingizgа kеlgаn bаrchа fikrlаrni yozib оlish. Bu fikrlаrni muхоkаmа qilmаng,
shunchаki yozib оlаvеring.
Хаtni (mаtnni) kеchiktirаdigаn imlо vа bоshqа оmillаrgа hаm pаrvо qilmаng.
71
Sizgа bеrilgаn vаqt nihоyasigа еtmаgungа qаdаr yozishdаn to’хtаmаng. Miyangizgа
fikr kеlishi to’хtаb qоlsа, tоki yangi fikrlаr.kеlgungа qаdаr qоg’оzdа nimаlаrnidir chizib
o’tiring.
Imkоni bоrichа, bоg’lаnishi mumkin bo’lgаn g’оyalаrni tizib chiqing, g’оyalаrning
оqimi sifаti vа ulаr оrаsidаgi аlоqаlаrni chеgаrаlаb qo’ymаng.
Klаstеrlаrgа bo’lish, Stil (1991) ning tа’birichа, bu judа mоslаshuvchаn strаtеgiyadir.
Uni individuаl tаrzdа hаm, guruhdа hаm qo’llаsh mumkin. Guruh fаоliyatidа u guruh
g’оyalаrining tirgоvichi sifаtidа хizmаt qilаdi. Bu esа tа’lim оluvchilаrni hаr bir аmаldа
bo’lgаn bоg’lаnishlаrgа, аlоqаlаrgа yaqinlаshtirаdi.
Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri
аsаrlаridа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Аbu Rаyхоn Bеruniy, Ibn Sinо, Аlishеr Nаvоiylаrning iqtisоdiy
tаrbiya hаqidаgi qarashlarini izohlang
72
Аmir Tеmur dаvridа iqtisоdiy ta’lim-tаrbiya
Jadidshunos olimlarning iqtisodiy qarashlarini izohlang
Аbdullа Аvlоniy Mахmudхo’jа Bеhbudiy
2.8-mavzu. I.A.KARIMOV ASARLARIDA IQTISODIY
TA’LIM-TARBIYA MASALALARI
REJA: 1. Iqtisodiy g’oya va uni anglash zaruriyati. I.Karimov barkamol avlodni
tarbiyalashda iqtisodiy bilim va ko’nikmalarning o’rni haqida
2. I.Karimov iqtisodiy islohotlar va yangicha iktisodiy tafakkurni shakllantirish
haqida
3. YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda I.A.Karimov asarlaridan
foydalanish
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, iqtisodiy g’oya, barkamol avlod, iqtisodiy bilim va
ko’nikmalar, iqtisodiy islohot, iktisodiy tafakkur, milliy mafkura, insonparvarlik,
tarbiya jarayoni, tadbirkorlik
73
1. Iqtisodiy g’oya va uni anglash zaruriyati. I.Karimov barkamol
avlodni tarbiyalashda iqtisodiy bilim va ko’nikmalarning o’rni haqida Iqtasodiy bilimlarni egallash, iqtisodiy tafakkurni shakllanipshning muhim
jihatlaridan biri yoshlarda iqtisodiy psixologiyani shakllantirishdir. Iqtisodiy
psixologiya jamiyatdagi mavjud tizimga xos tarzda shakllana boradi. Uni
shakllantirishda esa iqtisodiy pedagogika muhim rol o’ynaydi.
«Tarbiya ong mahsuli bo’lib, ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham
belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya gizimini o’zgartirmasdan turib, ongni
o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy
maqsad- ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi» deb ta’kidlagan edi I. A.
Karimov.
Buyuk iqtisodchi J.M.Keyns aytganidek dunyoni siyosatdonlar va iqtisodchilar
boshqaradilar. Muhim siyosiy masalalar esa iqtisodiy masala va muammolardan kelib
chiqadi. Demak, barcha asosiy muammolar iqtisodga borib taqaladi.
Har bir mamlakat, jamiyat o’z oldiga maqsad qo’yar ekan, uni amalga oshirish
uchun harakat qiladi. Ana shu ish harakat qilish haqidagi fikr, niyat, maqsad oxir
oqibat dunyoqarashning asosiy muhim printsipi sifatida shakllangan g’oyaga
aylanadi.
Jamiyat xayotning asosini iqtisodiyot tashkil etar ekan, demak, iqtisodiy g’oya
asosiy o’rinda turadi. G’oyaning eng muhim xususiyati inson va jamiyatni maqsad
sari etaklaydigan, ularni harakatga keltiradigan, safarbar etadigan fikriy kuch
ekanidadir. G’oya ham fikr ifodasi yoki fikrlar majmuasidir, ammo o’zining ijtimoiy
xarakteri bilan oddiy fikrlardan farqlanadi.
Istiqlol boshqalarga tobe bo’lmay, o’z erki bilan yashash, o’zini o’zi idora
etish, erkinlikni ifodalaydi. Milliy istiqlol g’oyasi milliy mafkurada aks etib,
O’zligimizni anglash, muqaddas an’analarimiz, xalqimizning tarixan shakllangan
ezgu niyatlari, orzulari, jamiyatimiz oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalarni bir butun
qilib qamrab olgan.
Milliy istiqlol goyasi, falsafiy, iktisodiy, siyosiy, xuquqiy, axloqiy, madaniy va
boshqa qarashlar xalqning tub manfaatlari va hayot farovonligi shart-sharoitlarini bir
butun xolda ifodalanishi bo’lib, iktisodiy g’oya esa xalqning tub iktisodiy
manfaatlarini ifodalaydi.
Iqtisodiy g’oya iqtisodiy nazariyalar, kontseptsiyalar, ma’naviy qarashlar
asosida shakllanadi.
Milliy istiqlol g’oyasining asosini esa iqtisodiy g’oya tashkil etadi.
O’zbekistonning barcha aholisi manfaatlariga har jihatdan mos keladigan, ularni
munosib turmush kechirishi uchun kafolat bo’la oladigan, milliy an’analar va
madaniyatning rivojlanishi, ma’naviy, axloqiy qadriyatlarning qayta tiklanishini
ta’minlaydigan yo’l ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lidir.
Bunday pirovard maqsad iqtisodiy g’oya va uni amalga oshirish uchun qilinayottan
eng avvalo, xalq manfaati, farovon turmush sharoitini yaratishga qaratilgan.
Demak, har birimiz ana shu goya atrofida birlashib, uni amalga oshirish yo’lida
harakat qilishimiz darkor. Buning uchun esa uni chuqur anglashimiz zarur. Bu bir
74
tomondan iqtisodiy bilimlarni chuqur, har tomonlama o’rganishni, ijodiy izlanish,
tadqiq qilishni talab etea, ikkinchi tomondan uni kelajagimiz - yosh avlodni chuqur
anglab etishiga erishish talab qilinadi.
«Milliy istiqdol g’oyasi: asosiy tushunchalar va tamoyillar» asarida
Prezidentimiz mafkuramizning bosh g’oyasi ozod va obod Vatan, erkin va farovon
xayot barpo etishdan iborat ekanligini ko’rsatadi. Uning asosiy g’oyalari sifatida
Vatan ravnaqi, yurt xavfsizligi, komil insonni tarbiyalash va xokazolarni ko’rsatish
mumkin.
Aynan yoshlarga ana shu g’oyani etkazish, uni chuqur anglash va amalga
oshirish uchun yagona kuch bo’lib birlashishni tashkil etishda iqtisodiy pedagogika
o’ziga xos muhim o’rin egallashi kerak.
Milliy mafkuraning bosh g’oyasining asosi xam iqtisodiyotga, uning
taraqqiyotiga borib taqaladiki, u ham yoshlarda iqtisodiy mafkurani
shakllantirishning naqadar muhim ekanligini ko’rsatadi.
SHu bilan birga uni ma’naviyat bilan nakadar bog’liqligini ham esdan
chiqarmaslik kerak.
Milliy mafkuranish bosh va asosiy g’oyalari 17-rasmda berildi (17-rasm):
17-rasm. Milliy mafkuranish bosh va asosiy g’oyalari
YOshlar tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirish, ayniqsa, ijtimoiy va ma’naviy
sohada quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
insonparvarlik g’oyalariga sodiqlik;
milliy istiqlol g’oyasiga sodiqlik;
ma’naviyat va axloqiylikni qayta tiklash;
qadimgi va zamonaviy madaniy boyliklarni, adabiyot va san’atni bilish hamda
ko’paytirish.
Milliy mafkuranish bosh va asosiy g’oyalari
Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayon
Barqaror
iqtisodiy
o’sish orqali
xalq
farovonligini
ta’minlash
Vatan
ravnaqi
Komil insonni
tarbiyalash
Yurt
xavfsizligi
va tinchligi
Ijtimoiy
hamkorlik
Diniy
bag’rikenglik
Millatlararo
totuvlik
75
hur fikrlilik, vijdon va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish.
Mamlakatimiz rahbarining yoshlarni barkamol etuk qilib tarbiyalashdagi
ko’rsatmalari va bildirgan fikrlarini jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiya qanday rol
o’ynashi haqidagi qarashlariga barcha fanlar, jumladan, iqtisodiy pedagogika fanida
murojaat qilish ijobiy natijalarga olib keladi, chunki aynan ana shu jumlalar bilan u
yoki bu muammo, masalani asoslab berish, uning naqadar ahamiyatga ega ekanligini
ko’rsatib berish mumkin.
2. I.Karimov iktisodiy islohotlar va yangicha iktisodiy tafakkurni
shakllantirish haqida Istiqlolning ilk kunlaridanoq Prezidentimiz mamlakatimizda komil inson
tarbiyasi, kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berilishi zarurligini uqtirib keladi.
Buyuk ma’naviyatimizni yuksaltirish, ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning
zaminini mustahkamlash, zamon talablari darajasiga ko’tarish, jahon andozalari
darajasida mutaxassis kadrlar tayyorlashni yo’lga qo’yish uchun mamlakatimizda
ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.
Uning «... kelajak avlod haqida qayg’urish, sog’lom, barkamol naslni
tarbiyalab etishtirishga intilish bizning milliy xususiyatlarimizdir», «Bilimga
chanqoq, iste’dodli yoshlarni tanlab, ularni Vatanga fidoiy insonlar qilib tarbiyalash
muqaddas vazifadir», «Biz o’z iste’dodli, fidoiy bolalarimiz, farzandlarimizga bilim
va kasb cho’qqilarini zabt etish uchun qanot berishimiz zarur», «Mening eng katta
ishonchim va umidim yoshlardan», «Farzandlarimiz bizdan ko’ra kuchli, bilimli,
dono va albatta baxtli bo’lishlari shart» - kabi yoshlar va ularni ta’lim-tarbiyasi
haqidagi fikrlarida o’z ifodasini topadi. Prezidentimiz, ayniqsa, yoshlar tarbiyasi
jamiyat uchun o’ta dolzarb masala ekanligiga alohida diqqat qaratadi.
«Men - Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot,
yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidar» degan fikrini ko’p mushohada
qilaman.
O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida (1997 yil 29.08)
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» va «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi to’g’risida»gi qonunlarning qabul qilinishi mamlakatda amalga oshirilayotgan
demokratik va iqtisodiy o’zgarishlarni hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash
tizimini keng ko’lamda isloh qilishning ibtidosi bo’ldi.
Sessiyada Prezidentimiz I.A.Karimov nutq so’zlab bu qabul qilinayotgan
qonunning va milliy dasturning ahamiyati haqida o’z fikr-mulohazalarini bildirdi.
Jumladan, shu davrgacha qilingan ishlar haqida to’xtalib o’tdi.
Prezident ta’lim-tarbiya masalalariga to’xtaganda, o’qituvchini ham e’tibordan
chetda qoldirmaydi. «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori»
nomli O’zbekiston Oliy Majlisining 9 sessiyasida so’zlagan nutqida jamiyatimizda
ta’lim berish tizimi, yangilanish jarayoni talablari bilan yaqindan bog’lanmaganliti
sabablaridan biri o’qituvchiga borib taqalishini aytib o’tadi; «Tarbiyachilarning
o’ziga zamonaviy ta’lim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi
paysalga solib bo’lmayditan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz.
76
Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo
xam mana shu erda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab
qilamiz, ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo murabbiyning o’zi ana
shunday bilimga ega bo’lishi kerak» 5.
Prezident Vazirlar Mahkamasining 1997 yilda iqtisodiy islo-xotlarni amalga
oshirish yakunlari hamda O’zbekiston iqtisodiyotini 1998 yilda isloh qilishning
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisidagi ma’ruzasida qabul qilingan Milliy
dasturni hayotga tatbiq etishga alohida diqqat qaratdi.
Kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturni amalga oshirish barqaror
taraqqiyotga erishishning ustuvor vazifalaridan biri sifatida belgilandi 6.
Ma’ruzada Prezident yangi o’quv muassasalari soni, joylanishi va ixtisosi,
ularning texnik jihatdan jihozlanishi, mintaqalar-ning istiqboldagi ijgimoiy-iqtisodiy
rivoji, jo’g’rofiy va demografik holatlarini hisobga olgan xolda malakali pedagopns
kadrlar bilan ta’minlanshiini aniqlash ham ko’zda tutish zarurligiga e’tibor qaratdi.
Respublika manfaatlaridan kelib chiqib, professional mehnat bozori talablarini
hisobga olgan holda kasb-hunar ta’limi turlari bo’yicha yo’nalishlar, ixtisoslar va
kasblarni turkumlash mexanizmini ishlab chiqish hamda harakatga keltirish
lozimligini ta’kidladi.
Ana shu talabga asosan ta’limda tayyorlanayotgan mutaxassislar bo’yicha
klassifikator ishlab chiqildi va hozirda ana shu hujjat asosida ta’lim yo’nalishlari
bo’yicha mutaxassislar tayyolanmoqda.
Mamlakatimiz rahbari o’zining «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li» (1992 y), «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chu-qurlashtirish yo’lida» (1995
y), «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolat-lari» (1997 y), «Millatimiz mafkurasi xalqni-xalq, milliatni-millat
qilishga xizmat qilsin» (1998 y), «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» (1998 y),
«Barkamol avlod - O’zbekistan taraqqiyotining poydevori» (1998 y), «Ma’naviy
yuksalish yo’lida» (1998 y), «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» (1999 y) va
keyingi qator nutq va asarlarida ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarimizning
mazmuni erkin, mustaqil fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalashga qaratilishi lozimligini
ta’kidlab o’tadi. «Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’limi va tarbiyasini ko’rgan
shaxslar kerak» - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz 7.
Bugungi kunda o’qituvchiga qo’yiladigan muhim talablardan biri yoshlarni
mustaqil fikrlashga o’rgatish. O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’g’risida»gi
qonunining 5-moddasida «Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak
axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish
huquqiga ega...» 8 deb ko’rsatiladi. Mazkur qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
va hozirgi kun talablariga ko’ra o’qituvchiga qo’yiladigan talablar ham kengayib,
murakkablashib boradi, chunki u jamiyat taraqqiyoti talablaridan kelib chiqadi.
5 Kаrimоv I.А. «Bаrkаmоl аvlоd - O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydе-vоri». T.: SHаrq, 1997, 7-bеt.
6 Kаrimоv I.А. Bаrkаmоl аvlоd оrzusi. T.: SHаrq, 1999, 10-bеt.
7 Kаrimоv I.А. «Bаrqаrоr tаrаqqiyotgа erishish-ustuvоr vаzifа» // Tоshkеnt оqshоmi, 1998,27 fеvrаl, 2-bеt.
8 O’zbеkistоn Rеspublikаsi «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnuni. Оliy tа’lim. Mе’yoriy hujjаtlаr to’plаmi. T.:
«SHаrq», 2001, 5-bеt.
77
XXI asr o’qituvchisi bilim qamrovi keng, puxta amaliy tayyorgarlikka ega,
yuksak pedagogik mahoratga ega va ijodkor bo’lishi talab etiladi.
Prezidentimiz yana bir muhim masala oliy o’quv yurtlari islo-hotlariga ham
alohida diqqat qaratadi.
Oliy ta’lim tizimining zaif tomonlaridan biri oliy o’quv yurtlarida
tayyorlanayotgan talabalarni oldindan aniqlangan fan va texnika, iqtisodiyot, ishlab
chiqarish va boshqa sohalarning ehtiyojiga, bir so’z bilan aytganda hayot talablariga
qarab tashkil qilin-magani ko’rsatib o’tiladi va oliy o’quv yurti islohotlarini amalga
oshirayotganda mana shu holatdan kelib chiqayotgan nuqsonlarga alohida e’tibor
berish kerakligi ta’kidlanadi.
Iqtisodiyotni isloh qilish sohasida strategik maqsadlaridan biri Prezidentimiz
aytganidek, - «kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning
dunyoqarashini o’zgartirish»dir 9.
Buni birdaniga amalga oshirib bo’lmaydi. Mustaqillikni qo’lga kiritib, bozor
iqtisodiyotiga o’tishni amalga oshirish tufayli o’tgan yillar davomida aholining
dunyoqarashida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Odamlarda yangicha iqtisodiy
fikrlash shakllanib, ularning dunyoqarashi yanada o’zgarib bormoqda. Lekin hali
bajariladigan ishlar ko’p. YOshlarda iqtisodiy fikrlashni shakllantirish tinmay
izlanish, mehnatni talab etadi.
Kadrlar tayyorlash, ularga zamon talabiga muvofiq ta’lim tarbiya berish
zarurligi haqidagi masalalarni doimo ko’zdan qochirmagan xolda Prezidentimiz 2007
yili Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini qabul qilinganiga 10 yil to’lishini, o’zining
2007 yil 12 fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yildagi
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2007 yilda iqgisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisida
eslatib o’tdi: «Mamnuniyat bilan aytish mumkinki, mana shu 10 yil biz uchun bekor
o’tgani yo’q, bu ishlarimizning dastlabki hosilini ko’ra boshladik. Bizning ishimizga
kimki baho bermoqchi bo’lsa, ana shu yoshlarga, ularning ongi va dunyoqarashiga
boqsin» 10
.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasidagi eng muhim jihatlardan biri yosh mutaxassis
va kadrlarni tayyorlash, ularga zamonaviy bilimlar berish, ularning o’z qobiliyat va
imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib
berishga jiddiy e’tibor qaratilishidir. «Eng muhimi, inson aniq maqsad sari intilsa,
unga barcha shart-sharoit yaratib berilsa, moddiy va ma’naviy jihatdan
rag’batlantirilsa, u eng yuksak marralarni egallashga qodir bo’ladi. Bizning
mutaxassislar, yoshlarimiz qanday zamonaviy, yuksak texnologiyalarni o’zlashtira
olayottanini ko’rib turibmiz. Bugun kasb-hunar kollejlarini, oliy o’quv yurtlarini
bitirayotgan bolalarimiz hech kimdan kam emas» 11
. Buni quyidagi raqamlardan ham
ko’rish mumkin. 2006 yili tanlov natijalariga kura 20 nafar O’zbekistan fuqarolari
YAponiyaga yuborildi. 1999 yildan buyon jami 138 nafar fuqarolarimiz YAponiya
9 Kаrimоv I.А. «O’zbеkistоn bubk kеlаjаk sаri». T.: O’zbеkistоn, 1999, 187-bеt.
10 Kаrimоv I А. «YAngilаnish vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo’lidаn yanаdа izchil hаrаkаt qilish, хаlqimiz uchun
fаrоvоn turmush shаrоiti yarаtish - аsоsiy vаzifаmizdir» // Хаlq so’zi, 2007 yil, 13-fеvrаl, 1-bеt. 11
Kаrimоv I.А. «YAngilаnish vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo’lidаn yanаdа izchil hаrаkаt qilish, хаlqimiz uchun
fаrоvоn turmush shаrоiti yarаtish - аsоsiy vаzifаmizdir» // Хаlq so’zi, 2007 yil, 13-fеvrаl, 1-bеt.
78
grantlariga sazovor bo’lishdi. Ulardan 83 nafari magistr darajasiga ega bo’lib
qaytishdi, 53 nafari o’qishni davom ettirishmokda. SHuningdek o’tgan yilda Rossiya
Federatsiyasi (52 ta o’rin), Xitoy xalq Republikasi (20 ta o’rin) va Slovakiya (2 ta
o’rin) hukumatlari tomonidan ajratilgan grantlarga tanlovlar o’tkazildi.
Prezident I.A. Karimovning barcha asarlari, nutqlari yoshlarimizda iqtisodiy
tafakkurning shakllanishiga, ularni zamon talablari darajasida tarbiyalashga katta
ta’sir ko’rsatadi, desak mubolag’a bo’lmaydi.
3. YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda I.A.Karimov
asarlaridan foydalanish YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda Prezidentimiz asarlaridan
foydalanish alohida o’rin tutadi. CHunki ularda iqtisodiy g’oya, uni amalga
oshirishning strategiyasi va taktikasi mujassamlashgan.
Qisqa davr mobaynida Respublikamiz taraqqiyot yo’lidan borib ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida kuzga tashlanarli muvaffaqiyatlarga erishdi. Buni xech
kim inkor eta olmaydi.
Mamlakatimizda o’tkazilgan isloxotlarning mohiyatiga etish ularning
ahamiyatini, hozirgi paytda ularni yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirishning mazmunini anglash, his qilish uchun Prezident asarlarini
o’rganish, chuqur mushohada qilish talab etiladi.
Ularni uch guruhga bo’lib o’rganish mumkin: Prezident asarlari, nutqlari va
farmonlari.
Mamlakatimiz rahbari I.Karimovning deyarli barcha nutq va asarlarida
iqtisodiyot masalasi alohida o’rin tutadi. «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li» (1992) asarida «Ichki siyosatning negizi - inson manfaatlariga qaratilgan
mehnatni rag’batlantirish, kuchli mexanizmga ega bo’lgan davlat yo’li bilan himoya
qiladigan bozor iqtisodiyotini qurishdan iboratdir».
«O’zbekiston iqtisodiy siyosatning ustuvor yo’nalishlari» (1993) risolasida esa
«O’zbekiston tanlab olgan yo’li respublika va uning xalqining manfaatlariga
nihoyatda mos keladigan, ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir», - deb ko’rsatadi.
«O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li» (1993)
asarida esa O’zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilish va mustaqil demokratik davlat
qurish dasturining o’ziga xos bo’lgan besh tamoyili: 1. Iqtisodiyotning siyosatdan
ustuvorligi. 2. Davlat bosh islohotchi. 3. Qonunlarning ustuvorliga. 4. Bozor iqtiso-
diyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish. 5. Bozor iqtisodiyotiga
asta-sekin, bosqichma-bosqich o’tish ko’rsatiladi va ularga amal qilish zaruriyati
asoslab beriladi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng bozor iqtisodiyotiga
asoslangan huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishni asosiy
maqsad qilib belgiladi. SHu maqsadga ko’ra bozor munosabatlariga o’tishning
«o’zbek modeli» asosida erkin bozor iqtisodiyoti barpo etilmoqda.
Besh tamoyilning hammasini ham ta’kidlab o’tish lozimki, demokratik va
iqtisodiy o’zgarishlarni muvaffaqiyatli isloh qilib borishda birday muhim ahamiyatga
79
egadir. SHu bilan birga bozor bosqichma-bosqich o’tish tamoyili alohida ahamiyatga
ega. Bu tamoyillardan biridir. U iqtisodiy islohotlarning butun ichki mantiqini,
rivojlanib borishi va xarakterini belgilab beradi.
Mazkur tamoyillarning biri bu bozor munosabatlariga o’tishda davlatning bosh
islohotchi ekanligini belgilovchi tamoyil hisobla-nadi. CHunki o’tish jarayonida
isloxrtlarni amalga oshirishda davlat muhim rol o’ynaydi.
Bu tamoyil mazmuni: hozirgi davrda davlatning asosiy vazifasi iqtisodiy,
ijtimioy - madaniy, ma’muriy - siyosiy soxalarni tartibga solishga qaratilgan.
O’tish davrida davlatning roli pasaymasdan aksincha ko’payadi. Masalan,
ikkinchi jaxon urushidan so’ng Germaniya, YAponiya va boshqa mamlakatlarda
iqtisodiyotni boshqarish asosan davlat o’z qo’liga olgan. Lekin bunda davlat bozor
iqtisodiyotiga qarshi turmaydi, balki uning rivojlanishi uchun tegishli iqtisodiy va
huquqiy sharoit yaratib beradi.
Davlat bozor munosabatlariga o’tishda insofli raqobat muhitini yaratish,
monopolistik faoliyatni cheklashda katta rol o’ynaydi. Mustaqillik qo’lga
kiritilganidan buyon o’zgarishlarga xos iqtisodiy munosabatlarga mos yangi davlat
boshqaruvi tizimi yaratishni taqozo etdi.
Jaxon tajribasi ko’rsatadiki, har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti ko’p jihatdan ma’muriy apparat ishini nechog’lik samaradorli bo’lishiga
bog’liqdir. Ulkan byurokratik apparat rivojlanishga to’sqinlik qiladi hamda
davlatning bozor islohotlari ijtimoiy vazifalarni bajarishga doir sa’y-harakatlariga
xalaqit beradi. Ana shularni hisobga olgan holda mamlakatimizda institutsional
islohotlar amalga oshirildi va bu jarayon to’xtab qolgani yo’q.
Birinchi Prezident I.Karimovning asarlari orasida iqtisodiy tafakkurni,
yangacha fikrlash, dunyoqarashni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega, alohida
e’tiborga loyiq asarlaridan biri «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
yo’lida» asaridir.
Muallif bu asarni yozgunga qadar O’zbekistonda amalga oshirilgan chuqur
iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarni o’zining «O’zbekiston: milliy istiqlol,
iqtisod, siyosat, mafkura», «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» to’plamlari, «
O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li», «O’zbekiston bozor
munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li», «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va
iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari» risolalarida har tomonlama nazariy va
ilmiy jihatdan asoslab berilgan, yosh va mustaqil O’zbekistonimiz oldida turgan
g’oyatda muhim va dolzarb masalalar -mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy isloh qilish,
iqtisodiy munosabatlarni demokratlashtirish, kelajak poydevori bo’lgan yuksak
ma’naviyatdan Vatan ravnaqi yo’lida foydalanish masalalari ko’rib chiqilgan 12
.
Mazkur asarda mamlakatimizda mustaqillik e’lon qilingandan keyin o’tgan
davr mobaynida, ya’ni 1995 yilga qadar amalga opshrilgan ishlarga yakun yasalgan,
sodir bo’lgan ijtimoiy siljishlar va iqtisodiy islohotlar, kishilar ongida ro’y
berayotgan o’zgarishlar tahlil qilingan.
Kitob ikki qismdan iborat bo’lib, «Iqtisodiy isloxotlar birinchi bosqichining
yakunlari va saboqlari» deb nomlangan birinchi qismida iqtisodiy islohotlar
12
Kаrimоv I. O’zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа. T.: O’zbеkistоn, 1995.
80
strategiyasi va taktikasini shakllantirish, bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslarini
yaratish ham amaliy, ham nazariy jihatdan asoslab berilgan. Davlat mulkini
xususiylashtirish hamda ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, qishloq xo’jaligini
isloh qilish, agrar munosabatlarning yangi tipini vujudga keltirish masalalari chuqur
atroflicha ko’rib chiqilgan. Institutsional o’zgarishlarga, ya’ni bozor iqtisodiyotiga
mos keluvchi yangi tashkilotlar va muassasalarni tashkil qilish, boshqaruvning
ma’muriy buyruqbozlik tizimiga barham berish masalalariga alohida e’tibor
qaratilgan. SHuningdek, narxni erkinlashtirish, bozor infrastrukturasini yaratish,
tashqi iqtisodiy siyosatni erkin yo’lga qo’yish, jahon iqtisodiy hamjamiyatiga
qo’shilish, mamlakat aholisi uchun insonga munosib bo’lgan hayot va faoliyat
sharoitini yaratish, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash masalalariga
diqqat qaratilgan.
Asarning ikkinchi qismi «Iqtisodiy islohotlar ikkinchi bosqichining vazifalari
va ustuvor yo’nalishlari» deb nomlanadi. Unda mamlakatimiz iqtisodiyotini
rivojlantirish borasida oldimizda turgan asosiy vazifalar ko’rsatib berilgan. Bular
xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, raqobatchilik muhitini shakllanti-rish,
makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, milliy valyutani mustahkamlash,
iqtisodiyotning tarkibiy strukturasini tubdan o’zgartirish, kuchli ijtimoiy kafolatni
ta’minlovchi demokratik davlatni qaror toptirish vazifalaridir. Kitobda bu vazifalarni
bajarishning nazariy va amaliy asoslari ko’rsatib, ustuvor yo’nalishlari aniq ifodalab
berilgan. Bu asar yoshlarimizda iqtisodiy tafakkurni shakllantirishda muhim rol
o’ynaydi, ularning iqtisodiyotni rivojlantiripshing yangi yo’llarini, bozor iqtisodiyoti
qonuniyatlarini o’rganishlari uchun nazariy-metodologik qo’llanma bo’lib xizmat
qiladi.
Iqtisodiy ta’lim tarbiya berishda Prezidentning «O’zbekiston XXI asr
bo’sag’asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asari
ham alohida o’rin tutadi 13
.
Bu asarni chuqur o’rganmay mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
islohotlarning mazmun mohiyati, ahamiyatini tushunish qiyin. SHuning uchun ham
o’quvchi talabalarni ana shu asarlarni puxta o’rganishlariga e’tibor berish lozim.
CHunki busiz yoshlarda iqtisodiy tafakkurni to’laqonli ravishda shakllantirib
bo’lmaydi.
Asar ikki bobdan iborat bo’lib, birinchi bob «Xavfsizlikka tahdid» deb ataladi.
Unda mamlakatimz xavfsizligiga nimalar tahdid qilayotgani chuqur tadqiq qilinib,
har tomonlama asoslab beriladi. Mazkur bobda mintaqaviy mojarolar, diniy
ekstrimizm va fundamentalizm, buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv
millatchilik, etnik va millatlararo ziddiyatlarning barqarorlik va xavfsizlikka tahdidi
qay darajada ekanligi ko’rsatib beriladi.
SHuningdek, korruptsiya va jinoyatchilik, mahalliychilik va urug’-aymoqchilik
munosabatlari, ekologik muammolarga alohida diqqat-e’tibor qaratiladi. Asarning
ikkinchi bobi «Barqarorlik shartlari hamda taraqqiyot kafolatlari» deb atalib, unda
13
Kаrimоv I. А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot
kаfоlаtlаri. T.: Uzbеkistоn, 1997.
81
respublikamizda barqarorlikka erishishning asosiy shartlari hamda mamlakatimiz
taraqqiyotini ta’minlashning kafolatlari ko’rsatiladi.
To’la mustaqillik o’z ichiga siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, hududiy va
harbiy mustaqillikni xam o’z ichiga oladi. Iqtisodiy mustaqillikka erishish
mamlakatimizni har jihatdan mustaqillikni ta’minlapshing asosidir.
«O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» (1999) risolasida ham iqtisodiyotda
raqobat muhitini shakllantirish, valyuta muhiti va bozorni erkinlashtirish, xorij
sarmoyalarini jalb etish, turli nazorat va tekshiruvlarni cheklash kabi muhim iqtisodiy
masalalar ko’rib chiqilgan.
Taraqqiyotimiznint, aholi farovonligi, yuksaltirishning muhim omili bu
malakali mutaxassis kadrlardir. Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga
oshirish, ishlab chiqarishni davomiy ravishda modernizatsiyalash va texnologik
jihatdan yangilab borish, iqtisodiyotni isloh qilish umuman olganda mamlakatimiz
oldiga qo’yilgan strategik va boshqa vazifalarni qay darajada bajarilishi aynan
tayyorlagan kadrlarimizga bog’liq.
Hozirgi tezkor texnikaviy taraqqiyot davrida zamonaviy texnologiyalar qisqa
vaqt 5-7 yil mobaynida eskirib, ularni o’rnini yangi takomillashgan texnologiyalar
egallamoqda. SHuning uchun jahonda yirik transmilliy korporatsiyalar ham kadrlar
tayyorlash va malakasini oshirish nihoyatda katta e’tibor beradi, eng asosiysi esa
buning uchun katta mablag’ ajratilmoqda. Birinchi Prezidentimiz o’z asarlarida
yozganlaridek, ularda «lavozim uchun emas, balki malaka uchun haq to’lanadi. Biz
ham ana shunday tizimni yaratishimiz darkor» 14
.
Iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda Prezidentimizning ma’ruza va nutqlari alohida
o’rin tutadi.
Prezident qator nutq va ma’ruzalarida ishlab chiqaripgaing rivojlanishi,
barqaror o’sib borish - bu qishloq xo’jaligi bo’ladimi, sanoat yoki xizmat ko’rsatish
sohasi bo’ladimi - shu tarmoqlarda ishlayotgan odamlarning doimo sezgir va
izlanuvchan bo’lishini, bugungi kun talab qiladigan kasb-hunarlarni o’rganishini, o’z
malaka va saviyasini muttasil oshirib borishini, zamon bilan teng qadam tashlash
zarurligini uqtiradi. Bu ayniqsa, YAponiya va Koreya singari tabiiy boylikka deyarli
ega bo’lmagan mamlakatlar tajribasidan ko’p narsani o’rganishimiz mumkin.
Ulardagi murakkab sharoit, cheklangan resurlar doimo o’ylab puxta ish qilishni, aqlni
ishlatishni, har qanday sharoitda imkon topishni zarur qilib qo’yadiki, ularni qo’lga
kiritayoggan yutuqlari ana shu zaruriyatni qanday amalga oshirayotganlarini ko’rsatib
turibdi. Bu jihatdan qarasak bizda imkoniyatlar nixoyatda katta.
Prezidentning «YAngicha hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan ko’rib
bo’lmaydi» nomli ma’ruzasida davlat qurilishi, davlat boshqaruvi isloxotlarining
asosiy maqsadi va vazifalari qo’rsatib o’tib ijro hokimiyati bo’lmish hukumat
faoliyatining mas’uliyati va samarasini opshrish zarurligi haqida fikrlar bildirildi.
O’zbekiston Respublikasida hozirgi kunda davlat boshqaruvi islohotlari siyosiy
yo’nalishlarini quyidagi sohalarda amalga oshirilishini ko’rsatib o’tish mumkin.
14
Kаrimоv I. А. Islоhоtlаr strаtеgiyasi - mаmlаkаtimiz iqtisоdiy sаlоhiyatini bksаltirishdir // Tоshkеnt
оqshоmi, 2003, 18 fеvrаl, 5-bеt.
82
Iqtisodiyotni boshqarishda davlat rolining qisqarishi – yangi davlat tuzilmalarining
xo’jalik yurituvchi sub’ektlari faoliyatiga asossiz aralashuviga barham berishdir.
Mamlakatimizning ulkan moddiy va tabiiy resurslaridan tejab tergab samarali
va oqilona foydalanishga alohida diqqat qaratadi. U biz uchun tabiatning bebaho
ne’matini xalqimizning boyligi bo’lmish ekin ekiladigan erlardan sug’orish va
ichimlik suvidan, yonilg’i -energetika, mineral xom ashyo va boshqa resurslardan
to’g’ri va asrab avaylab foydalanish haqida qayg’urib yurtimizga tashrif buyurgan
chet ellik hamkorlarimiz ham bizning resurslarni tejash masalasiga bo’lgan beparvo
munosabatlarimizni ko’rib xayron bo’lishlarini ko’rsatib o’tadi. Eng boy gullab
yashnayotgan mamlakatlarda ham resurslarga bu qadar mas’uliyatsizlikka, bu qadar
isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslitini ta’kidlaydi. Prezident eng bebaho boyligimiz
erdan foydalanishdagi kamchiliklarga alohida to’xtalib, o’tkazilgan tekshiruvlar
natijasida toqat qilib bo’lmaydigan xo’jasizlik faktlari aniqlanganini ko’rsatib berdi.
O’zbekiston erlarining faqatgina 10 %dan qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish
maqsadida foydalanish mumkin, suv erdan keyingi yana bir bebaho boyligimiz,
chunki dehqonchilik sug’oriladigan erlarda qilinadi. Qurg’oqchilik yillarida suvning
qadri naqadar balandligini yanada chuqurroq his qilinadi. Erlarni sug’orishga yaroqli
suvdan tejab-tergab, samarali foydalanish, sug’orish va irrigatsiyaning zamonaviy
tizimlarini joriy qilishga suvdan foydalanish intizomini kuchaytirishga bu borada
yaxshi natijalarga erisha olganlarni esa rag’batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni
belgilash zarurligini ko’rsatib o’tadi.
Qadimdan mamlakatimiz hududida suv hayot manbai sifatida qadrlangan,
tirikchilikni birinchi omili sanalgan, uni muqaddas bilib, asrab-avaylab, tejab tergab
sarflangan. Bu qarashlar o’z mohiyatini bugun ham yo’qotgan emas. Mamlakatimiz
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni suvsiz tasavvur etish mumkin
emas. Hozirgi sharoitda suvdan tejab tergab foydalanish yana ham dolzarb masala
bo’lib turibdi. Alohida e’tibor talab qiladigan yana bir muhim masala ichimlik suvini
tejash masalasi bo’lib, u xrzirgi paytda hayot manbai sifatida er kurrasi aholisini
tashvishga solmoqda. Ma’lumki, er yuzidagi suvning atigi 1 %ini ichimlik suvi
tashkil etadi. U qimmatbaho va noyob tabiiy resurs. Uni hech qanday boshqa resurs
bilan almashtirib bo’lmaydi. SHuning uchun har bir kishi undan tejab tergab
foydalanishi zarur.
O’tgan yillar mobaynida aholini ichimlik suvini tejashga undovchi asosiy chora
sifatida suv sarfini hisobga oluvchi moslama o’lchagichlarni o’rnatishga alohida
diqqat qaratilgan bo’lsada, hali respublikamizda bu borada muammolar ko’p.
Hanuzgacha ichimlik suvidan texnik maqsadlarda sug’orish uchun ishlatilayapti.
Aholimiz orasida hali suvni isrof bo’lishiga loqaydlik bilan qarovchilar talaygina.
Demak, tarbiya jarayonida har bir o’quvchi - talabaga kerak bo’lsa yoshi
kattalarga ham suvni isrof qilish katta gunoh ekanligini uqtirish zarur.
Bu borada biz resurslardan tejab tergab foydalanishni nemis va yaponlardan
o’rganishimiz kerak. Masalan, oddiy misol, ular suv ortiqcha isrof bo’lmasligi uchun
tish yuvganlarida vodoprovodni jo’mragidan ishlatmay suvni alohida stakanga olib
ishlatishar ekan.
Resurslarni tejash haqida gap ketganda energetika resurslariga alohida diqqat
qaratish lozim. Ayniqsa, tabiiy gaz, elektr energiyasi va boshqa energiya
83
manbalaridan tejamkorlik bilan foydalanilmayotgani ta’kidlab o’tiladi. Moddiy
resurslardan xo’jasizlarcha, mas’uliyatsizlik bilan foydalanish mahsulot ishlab
chiqarishga ketadigan material va energiya sarfining oshishiga, bu esa o’z navbatida
ana shu mahsulot tannarxining qimmatlashuviga olib keladi. Tovar-xizmatning narxi
oshib ketadi va oqibatda raqobatga bardosh bera olmaydi. Ana shu kamchiliklarni
hisobga olgan holda ahvolni o’rganib 2010 yilgachi bo’lgan davrda resurslardan
oqilona tejab-tergab foydalanish bo’yicha maxsus dastur ishlab chiqildi. Lekin bu
borada bajariladigan ishlar hali ko’p.
Respublikamizda quyosh energiyasidan foydalanishga katta e’ti-bor qaratilishi
kerak. Qator evropa mamlakatlarida quyosh energiyasi mamlakatning umumiy
energiya sarfi tarkibida 15 %gacha ulushni tashkil etadi. Respublikamizda quyoshli
kunlar ularga nisbatan 2-2,5 baravar ko’p bo’lgani holda bizda bu ko’rsatkich 1 %
atrofida. Demak, bu borada ishga solinmagan imkoniyatlar talaygina.
Bularni o’quvchi - talabalar ongiga singdirish, ularni ana shu sohada
yangiliklar, ixtirolar yaratishga undash, qiziqtirish lozim.
YOshlarga ta’lim-tarbiya berishda Prezidentning an’anaviy yil yakunlari va
yangi yil vazifalariga bagishlab o’tkaziladigan Vazirlar Maxkamasining majlisidagi
ma’ruzalari muhim rol o’ynaydi. Bu ma’ruzalarda yo’l qo’yilgan kamchiliklar
alohida ta’kidlanadi va yangi yilda mamlakat oldida turgan vazifalar, eng muhim
ustuvor yo’nalishlari belgilab beriladi.
Bunda oldimizga qo’ygan asosiy maqsadni amalga oshirish uchun nimalarga
alohida e’tibor berishimiz ko’rsatilib, uni amalga oshirish uchun asosiy ustuvor
yo’nalishlar belgilab beriladi. Bunda nima sababdan aynan ana shu sohalar yoki
yo’nalishlar ustuvor yo’nalish tarzida alohida ajratib ko’rsatilishi sabablarini yoshlar
ongiga etkazish muxim axamiyatga ega.
Prezident tomonidan belgilab berilgan ustuvor vazifalar iq-tisodiyotni
rivojlantirishda yangi marralar tomon harakatlantiruvchi, yo’naltiruvchi kuch,
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy ta-raqqiyotini ta’minlashning dasturi amali bo’lib
hisoblanadi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy isloxotlarni barchasi, ayniqsa,
talaba, o’quvchi yoshlarning teran anglashi, kechayotgan iqtisodiy o’zgarish va
jarayonlar to’g’risida keng tasavvurga ega bo’lish, o’z mehnatlari va bunyodkorlik
ishlari bilan o’z hissalarini qo’shishlari davr talabi ekanligini his qilishlari lozim.
YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda Prezident Farmonlari ham o’ziga
xos o’rin tutadi.
Ma’lumki, Prezident Farmonlari qonun kuchiga ega bo’lgan buyruh bo’lib,
odatda, davlat rahbari mamlakatdagi mavjud holat, qabul qilingan qonunlarda hayot
oqimi, shiddatini tez o’zgarishi tufayli hamma narsani ham hisobga olib bo’lmasligini
nazarda tutgan holda, u yoki bu muammoni, masalani tezda hal qilinishi lozimligini
hisobga olgan holda beriladi.
Farmonda uni amalga oshirish mexanizmini ishlab chiqish ham ko’rsatiladi.
Dars jarayonida ana shunday farmonlardan misol qilinishi, o’quvchi-talabalar
diqqatini nima sababdan mazkur farmon qabul qilingani, mavjud muammo, masalani
echishda qanday rol o’ynashini o’rganishpga qaratish lozim.
84
Respublikamizda tadbirkorlikka alohida ahamiyat berilmoqda, Ayniqsa, kichik
biznes uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishi natijasida ularning soni ko’payib,
YAIMda hissasi o’sib bormoqda.
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi qonun, Prezident
farmonlari va hukumat qarorlarining qabul qilinishi kichik va o’rta biznes, fermer va
dehqon xo’jaliklari faoliyatining huquqiy asosini mustahkamladi. Tadbirkorlikni
rag’batlantiradigan va uni kafolatlaydigan kuchli tizim yaratildi. Hisobot berish
tartibi soddalashtirildi. Kichik, o’rta biznes, tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi
shaxslar uchun soliq tizimiga sezilarli darajada engillik kiritildi. Kredit berish tizimi
yaxshilandi. Tadbirkorlar ehtiyoji uchun zarur bo’lgan o’z pul mablag’larini tijorat
banklaridan naqd pul holida olish imkoniyati yaratildi. Buning natijasi o’laroq
mamlakatimizda kichik va o’rta biznesning barharor rivojlanayotganini quyidagi
ma’lumotlar ham tasdiqlaydi.
O’quvchi talabalarni Prezidentning asarlari, ma’ruzalari va farmonlaridagi
asosiy maqsad mazmunini anglashi ularda iqtisodiy tafakkurni shakllantirishda
muhim rol o’ynaydi. Ularda iqtisodchi pedagog sifatida chuqur bilim, ko’nikma va
malaka olishlari, iqtisodiy dunyoqarash, insoniy e’tiqod, burch va mas’uliyatni
axloqiy fazilatlarni rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega. SHuning uchun ham
Prezidentni ma’ruza, nutq va farmonlarini o’rganishga alohida e’tibor berish lozim.
Iqtisodiy bilimlar iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim kuchli omiliga aylanar
ekan, ularni yoshlar tomonidan chuqur egallash va amaliy qo’llapshi so’zsiz
Prezident asarlarini chuqur o’rganmay amalga oshirib bo’lmaydi.
SHunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiy ta’lim tarbiyaga alohida
diqqat qaratilishini talab qiladi. SHuning uchun yoshlarning iqtisodiy bilimlarni
egallashi, ularda iqtisodiy tafakkurni shakllanishi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy
tafakkurni shakllanishi iqtisodiy psixologiyaning shakllannishiga bogliq. SHuning
uchun ham birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov yoshlarni iqtisodiy jihatdan bilimli
bo’lishlari, iqtisodiy fikrlashga o’rganishlariga alohida ahamiyat beradi va chinakkam
insoniy fazilatlar o’z-o’zidan kelmasligi hammasining zamirida tarbiya yotishiga
diqqat qaratadi. O’qituvchi bolalarga zamonaviy bilim berishi uchun, avvalo,
murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak.
Iqtisodiyotni isloh qilish sohasida strategik maqsadlaridan biri birinchi
Prezidentimiz aytganidek, - «kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish,
ularning dunyoqarashini o’zgartirish»dir. Buni birdaniga amalga oshirib bo’lmaydi.
Mustaqillikni qo’lga kiritib, bozor iqtisodiyotiga o’tishni amalga oshirish tufayli
o’tgan yillar davomida aholining dunyoqarashida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi.
Odamlarda yangicha iqtisodiy fikrlash shakllanib, ularning dunyoqarashi yanada
o’zgarib bormoqda. Lekin hali bajariladigan ishlar ko’p. YOshlarda iqtisodiy
fikrlashni shakllantirish tinmay izlanish, mehnatni talab etadi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan belgilab berilgan ustuvor
vazifalar iqgi-sodiyotni rivojlantirishda yangi marralar tomon harakatlantiruvchi,
yo’naltiruvchi kuch, mamlakatimizni ijtimoiy-iktisodiy taraqqiyotini ta’minlashning
dasturi amali bo’lib hisoblanadi.
85
2.8-mavzu. I.А. KАRIMОV АSАRLАRIDА IQTISОDIY TА’LIM-
TАRBIYA MАSАLАLАRI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Ihtisоdiy g’оya vа uni аnglаsh zаruriyati. I. Kаrimоv bаrkаmоl аvlоdni
tаrbiyalаshdа iqtisоdiy bilim vа ko’nikmаlаrning o’rni hаqidа
2. I.Kаrimоv iktisоdiy islоhоtlаr vа yangichа iktisоdiy tаfаkkurni
shаkllаntirish hаqidа
3. YOshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishdа I.А. Kаrimоv аsаrlаridаn
fоydаlаnish
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Siz g’оya, iqtisоdiy g’оya dеgаndа nimаni tushunаsiz? Mаfkurа
dеgаndаchi? Iqtisоdiy g’оya o’zi nimаgа kеrаk?
2. Nimа sаbаbdаn birinchi Prеzidеntimiz I.Kаrimоv bаrkаmоl аvlоdni
tаrbiyalаshdа yoshlаrdа iktisоdiy bilim vа ko’nikmаlаrni tаrbiyalаshgа
аlоhidа diqqаt-e’tibоr qаrаtаgan?
3. O’zbеkistоn birinchi Prеzidеnti nimа sаbаbdаn o’qituvchi burchi,
mаs’uliyati vа uning bаrkаmоl shахsni shаkllаntirishdаgi o’rnigа аlоhidа
e’tibоr qаrаtаdi?
4. Nimа sаbаbdаn birinchi Prеzidеntimiz kishilаrdа yangichа iqtisоdiy
fikrlаshni shаkllаntirish, ulаrning dunyoqаrаshini o’zgаrtirish zаrurligi
hаqidа qаyg’urаdi?
5. Sizningchа, yoshlаrdа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirishdа birinchi
Prеzidеntimiz аsаrlаri vа mа’ruzаlаrini o’rgаnish qаndаy аhаmiyatgа
egа?
6. I.А. Kаrimоv «O’zbеkistоnning bоzоr munоsаbаtlаrigа o’tishining
o’zigа хоs yo’li» аsаrining аsоsiy g’оyasini so’zlаb bеrаоlаsizmi?
7. Birinchi Prеzidеntimiz I.Kаrimоvning «O’zbеkistоn iqtisоdiy
islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа» аsаri o’quvchi-tаlаbаlаrdа iqtisоdiy
tаfаkkurni shаkllаntirishdа qаndаy rоl o’ynаydi?
8. Muаlliflаr birinchi Prеzidеntimizning «Iqtisоdiyotni erkinlаshtirish,
rеsurslаrdаn tеjаmkоrlik bilаn fоydаlаnish - bоsh yo’limiz» mаvzusidа
qilgаn mа’ruzаsi yoshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishdа аlоhidа
ахаmiyatgа egа dеyishаdi. Siz shu fikrgа qushilаsizmi? O’z fikringizni
аsоslаb bеring.
9. YOshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishdа birinchi Prеzidеntimiz
Fаrmоnlаri, asarlarida qаndаy o’rin tutаdi? Fikringizni izоhlаsh uchun
misоllаr kеltirа оlаsizmi?
86
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
8
«Blits-so‘rov» savollarga javob bering, jadvalni to‘ldiring.
№ Savollar javoblar
1 Jаmоа deb nimaga aytiladi?
2 Jamoaning o‘ziga xos xususiyatlarini kim
biladi?
3 Jamoa an’analari deganda nimani tushunasiz?
2
• Shaxsga tarbiyaviyta’sir ko’rsatishningshakllari
1-Esse
• Shaxsga tarbiyaviyta’sir ko’rsatishningmetodlari
2-Esse
87
AMALIY TOPSHIRIQLAR
I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat ebgilmas kuch” asari necha
bobdan iborot?
Jadvalni to’ldurung
“Mа’nаviyat”ga ta’rif bering
r
8
Milliy mаfkurаnish bоsh vа аsоsiy g’оyalаri
Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot
88
2.9-mavzu. IQTISODIY XULQ-ATVORNI
SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK
ASOSLARI
REJA: 1. Iqtisodiy xulq-atvorning psixologik va pedagogik asoslari
2. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish ta’lim maqsadlaridan biri sifatida
3. Iqtisodiy pedagogika fanining atamalari va ularning shaxs xulq-atvorini
shakllantirishdagi o’rni
4. Bozor iqtisodiyotida chayqovchilik, uni inson xulq-atvori bilan bog’liqligi
va iqtisodiy pedagogikada o’rganish zaruriyati
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Iqtisodiy xulq-atvor, iqtisodiy pedagogika, shaxs xulq-atvori, bozor
iqtisodiyoti, xarakterga xos xususiyatlar, motiv, manfaatlar, maqsad, ehtiyojlar, motivatsiya,
faoliyat, iqtisodiy manfaatlar
1. Iqtisodiy xulq-atvorning psixologik va pedagogik asoslari
Ma’lumki, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat
qurishdagi ijtimoiy, iktisodiy islohotlar insonni har tomonlama kamolotga etkazishga,
turmush darajasi, farovonlikni ta’minlashga qaratilgan. Inson o’z oldiga qo’ygan
maqsadiga etishga intilar ekan, uning faoliyati zaminida o’z oilasining moddiy
sharoiti hamda manfaatlari ustuvor axamiyatga ega.
Ma’lumki, pedagogikaning metodologik asosi falsafa bo’lib, qo’plab
pedagogik kontseptsiyalar, tarbiya tizimi falsafiy nazariyalarga asoslanadi. Hozirgi
zamon pedagogik kontseptsiyalar: pragmatizm, neopozitivizm, eksiztentsializm,
neotomizm, bixeviorizm muvofiq ravishdagi falsafiy yo’nalishlarga tayanadi.
Ularning orasida insonda iqtisodiy fikrlash, tafakkurni shakllantirish
masalalariga alohida diqqat qaratgan yo’nalish bixeviorizm 15
hisoblanadi.
Bixeviorizm – psixologik-pedagogik kontseptsiya bo’lib, insonga texnokratiya:
tarbiya berish nuqtai nazaridan yondashadi. U inson haqidagi fandagi erishilgan
yutuqlarga asoslanib, uning manfaatlari, ehtiyojlari, qobiliyati, sa’y-harakati va
tanloviga ta’sir etuvchi omillarni tadqiq etadi va bunda zamonaviy metodlardan
foydalanadi,
Klassik bixeviorizmga taniqli amerikalik filosof va psixolog J.Uotson asos
solgan. U insonning sa’y-harakati, tanlovi, reaktsiyasi stimulga, uning ruhiyati
psixologiyasiga ta’sir qilishiga, unda qandaydir his-tuyg’ular uyg’onishiga,
qo’zg’atilishiga bog’liqligi haqidagi qoidalar bilan fanni boyitadi.
Sub’ektlarning psixologik orientatsiya jarayonida o’zaro bog’lanish va ta’sirini
quyidagi sxema orqali ko’rish mumkin 16
.
Insonlarda stimulni vujudga kelib, uni odamdagi aniq maqsadga qaratilgan
signalga aylanishi va uni oxir-oqibat щtisodiy tanlov, sa’y-xarakatga keltirish
mexanizmini tushunish esa nisbatan qiyin.
15
Inglizchа. Bihavior-o’zini tutish, sа’y-hаrаkаt, tаnlоv. 16
Rаyzbеrg B.А. Psiхоlоgichеskаya ekоnоmikа. Uchеbnое pоsоbiе. M: Infrа-M, 2015, str-118.
89
Kitob muallifining va boshqa hamfikrlar bunda mexanizm sifatida triadani
«motiv - manfaatlar - maqsad» asosi qilib olish mumkin. U nafaqat individual, alohida
odam iqtisodiy tanlov, sa’y-harakatini balki sotsial guruhlar va butun jamiyatning
xam iqtisodiy sa’y-harakati, tanlovi mexanizmini ifodalaydi.
Bizningcha ana shu uchlikda to’rtinchi zveno ob’ektiv ravishda xosil
bo’ladigan, insonning biologik tuzilishining o’zi yuzaga keltiradigan ehtiyojlar
etishmaydi. CHunki barcha harakatning asosi ehtiyojlardan boshlanadi. «Ehtiyojlar -
motivatsiya - manfaatlar -maqsad - faoliyat - natija - iste’mol» tarzida yuz beradi.
Inson faoliyati motivatsiyaga asoslanadi. Motivatsiya - biologik jihatdan
insonning irsiy va to’plangan tajribasi asosida individual va guruhiy raviщda
ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan, undaydigan tuyg’u. Motiv esa insonning
biron bir faoliyat yuritishga yo’naltiruvchi, undovchi ichki his-tuyg’u bo’lib, u
ehtiyoj, xohish, qiziqish, intilish bo’lipgi mumkin.
Insonning turli-tuman darajadagi aqliy va jismoniy qobiliyati, irodasi bir butun
bo’lib birlashuvi natijasi motivatsiya bilan birgalikda uni harakatga soluvchi kuch
bo’lib namoyon bo’ladi.
SHaxsning xulq atvori shakllanishi qator omillarga bog’liq. Ular:
SHaxsning tabiiy fazilati, tabiatan berilgan o’ziga xos psi-xologik
xususiyatlari.
SHaxsning o’ziga xos boshqarish tizimi-«men obrazi».
Uni o’rab turgan atrof-muhit va boshqalar.
SHaxsning tabiiy xislatlari tugilgan vaqtidan boshlab mavjud bo’lib, uning
faolligi, ta’sirchanligi, o’zini namoyon qilishi va boshqalarda ifodalanadi.
Ta’sirchanlik shaxsning asabi qo’zgaluvchanligining turli darajasida, uning atrofi,
olamga bo’lgan munosabatini ko’rsatib beruvchi xis-tuyg’alarining shiddatkorligida
namoyon bo’-ladi. XX asr 20-yillarining boshlarida shvetsariyalik psixolog
K.G.YUng shaxsning psixologik xususiyatlarini «ekstravertsiya» va «intravertsiya»
tushunchalari orqali ta’riflab berishni taklif etdi.
Ekstroversiya (extra-tashqari) insonning shunday psixologik harakatlarini
ko’rsatib beradiki, bunda u o’zining qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi ob’ektlariga
qaratadi. Ba’zan buni o’zining ichki his-tuyg’ulari, qiziqishlari, o’zining shaxsiy
axamiyatini pasaytirish, e’tibor bermaslik evaziga xam amalga oshiradi.
Ekstravertlarga xulq-atvorning ta’sirchanlik, samimiylik, tashabbus ko’rsatish,
kommunikabellik, ya’ni bopщalar bilan tezda til topishib ketish kabilar xos.
Introversiya (intro-ichki) shaxsning o’z mafaatlariga, ichki olamiga, o’z qarashlariga
diqqat-e’tibor qilish bilan ajralib turadi. Introversiya - ekstroversiyaning hissiy
tavsiflar bilan birga qo’shilib kelishi shaxs temperamentlarini17
belgilab beradi.
Tempramentning eng mashhur turlari (sangvinik, melanxolik, flegmatik,
xolerik) miloddan avvalgi asrda Gippokrat tomonidan joriy qilingan bo’lib, ularning
nomlari hanuzgacha saqlanib qolgan, lekin mazmuni o’zgargan.
17
Tеmpеrаmеnt - lоt. Temperamentum - qismlаrining tеgishli nisbаti, mutаnоsiblik. Uni psiхоlоgiya fаnidа
chuqur o’rgаnilаdi.
90
SHaxsning tavsifi uning xarakteri, ya’ni insonning xulq-atvorini uning ishga,
narsalarga, boshqa kishilar va o’ziga munosabatini belgilab beradigan borqaror
psixologik xususiyatlar yig’indisidir.
SHuningdek, xarakterga xos xususiyatlarning qarama-qarshiligini:
printsipiallik-printsipsizlik, saxiylik - isrofgarlik, meh-natsevarlik - dangasalik,
puxtalik - pala-partishlik va hokazolarda ifodalanadi.
SHaxsning tabiatan beriladigan xislati bilan bog’liq psixologik xususiyatlari
orasida alohida ajralib turuvchi xislati bu uning qobiliyatidir. Qobiliyat-shaxsning
o’zida bilim, malaka, ko’nikmalarni hosil qilish tezligi, biron bir faoliyat, ishni bajara
olish imkoniyati, layoqatini ifodalaydi. SHaxsning xulq-atvorini belgilovchi ikkinchi
tomon uning ehtiyojlaridir.
Ehtiyojlar manfaatni, manfaat esa maqsadni keltirib chiqaradi. Inson maqsadini
amalga oshirishga intilishi motivatsiya, motivatsiya esa iqtisodiy stimullarni, ya’ni
rag’batlantiruvchi kuchlarni yuzaga keltiradi. SHunday qilib, insonning xulq-atvorini
bir tomondan tabiatdan berilgan qobiliyat, temperament belgilasa, ikkinchi tomondan
uni ehtiyojlari va ularni qondirishning ob’ektiv zaruriyati beltilaydi va bir butun
holda inson shaxsida gavdalanadi.
Faylasuflar qadim zamonlardan hozirgacha shaxsning faolligi va uni
qo’zgatuvchi manbalarni belgilashga uringanlar. Insonning xulq-atvorini
tushuntiradigan ko’plab nazariyalar yaratildi. Keyingi yillarda ayniqsa, insonning
ehtiyojlaridan kelib chiqib, uning xulq-atvorini tushuntirib beradigan nazariyalar
ko’proq rivoj topdi. Bunday nazariyalarni eng mashhur mualliflary A.Maslou, E.Kat,
D.Mak Klemand, F.Gernburg va bopщalar sanaladi. Hozirga kelib psixologiya va
falsafada keyinchalik pedagogikada keng mashhur bo’lib ketgan. bixeviorizmga XX
asrda AQSHda asos solingan bo’lib, uning tadqiqot yo’nalishi shaxs xulq-atvorini
turli shakllari bo’lib, ular tashki muhitning rag’batlantiruvchi omillariga insonning
reaktsiyasi qanday bo’lishini o’rganishdir.
Inson yashar ekan, uning turli-tuman ehtiyojlarini qondirish zarur, chunki,
insonning fiziologiyasi biologik tur sifatida mavjud bo’lishi shuni taqozo qiladi. Ular
birlamchi ehtiyojlarni tashkil etadi. Ikkilamchi ehtiyojlar taraqqiyot tufayli hayotda
tajribaning rivojlanishi natijasida vujudga kelib rivojlanib boradi.
SHu nazariyaning mashhur vakillaridan biri A.Maslou (1908-1970 y.y.,
AQSH) ehtiyojlar va uni qoniqish yo’llarini quyidagicha tasvirlaydi. A.Maslou inson
ehtiyojlarini piramida shaklida ifodalab, ularni qondirish zaruriyati jixatdan ketma-
ketligini ierarxik tarzda quyidagicha belgilaydi. Uning fikricha, ehtiyojlar birinchi
navbatda fiziologik ehtiyojlar bo’lib, so’ngra xavfsizlik, himoya kabilarga ehtiyoj
bo’lib, ular zarurligi jihatdan ketma-ketlikda qo’yiladi. Bunday qarashga dastlab
E.Bem-Bavark asos solgan. Ana shu ehtiyojlarni qondirish jihatdan ierarxik tarzda
navbatma-navbat joylashtirishga qonun sifatida qaraladi.
Ehtiyojlar Qoniqish yo’llari
O’z-o’zini namoyon qilish O’z potentsialini realizatsiya qilish,
ya’ni bilim, axborot olish, vakolatlar
doirasini kengaytirish
Atrofdagilarni hurmat qilish, tan olish. O’z kasbida omilkorlik, mustaqillik,
91
qarorlar qabul qilish huquqi
Ijtimoiy sotsial ehtiyojlar Ruhan yaqin bo’lgan guruhga
mansublik, atrofdagilar bilan aloqada
bo’lish
Xavfsizlik, himoyalanganlik, ertangi
kunga ishonch
Barqarorlikni saqlab qolish, Fiziologik
ehtiyojlarni qondirish uchun pul
daromadlarini topish
Fiziologik ehtiyojlar Oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy
va boshqalar
A.Maslou fikricha, muvaffaqiyatga bo’lgan ehtiyoj rivojlanayotgan insonning
faoliyatini eng muhim motivi bo’lsa, ijodga o’z-o’zini namoyon qilishga ehtiyoj,
motivatsiya ierarxiyaning eng yuqori darajasidir.
Inson ehtiyojining xilma-xilligi uning faoliyati sababini tashkil etadi. Ma’lum
bir mutaxassislikni egallash va muvafaqqiyatli faoliyat yuritish uchun qiziqish ham
muhim ahamiyatga egadir.
Agar shaxs o’zi bajarayotgan ishga qiziqmasa uni ko’pincha xafsalasizlik bilan
«qo’ldan ketgancha» bajaradi. SHuning uchun ham xalqimizda «Bo’ynidan
boylangan it ovga yaramaydi»- degan naql bor.
Qiziqish-insonning u yoki bu narsaga, ishga diqqat-e’tibor qaratishi, ixlos
qo’yishi, agar u bajaradigan ish bo’lsa bajarishga astoydil kirishishi, xullas inson
ehtiyojining namoyon bo’lishini o’ziga xos shakli bo’lib, u kishida ijobiy his-tuyg’u
uyg’otadi.
Insonning murakkabligini yana bir namoyishi sifatida uni nafaqat manfaat
balki, biron-bir narsaga, faoliyatga qiziqishi hozirgi iborada «hobbi»si bo’lishi ham
o’ziga xos ehtiyoj bo’lib namoyon bo’ladi. Insonning qiziqishi nihoyatda xilma-xil.
Masalan: musiqa, rasm chizish, texnikaga, badiiy adabiyot, sportga qiziqish va
hokazo. Xullas, bu ro’yxatni uzoq davom ettirish mumkin.
Inson o’z qiziqishi tufayli biron bir maqsad qo’yadiki, uni amalga oshirish
oxir-oqibat ehtiyojlarni qondirish, ya’ni iste’molga borib taqaladi. «Ehtiyojlar - sabab
- qiziqish ob’ekti - faoliyat maqsadi -ehtiyojlarni qondirish» tarzida yuz beradi.
Qiziqish insonning faqatgina ichki his-tuyg’usi bo’lib qolmay, unga tashqi
muhit ham katta ta’sir ko’rsatadi. Insonning xulq-atvori, o’zini tutipsh tanlovi
murakkab jarayon bo’lib, uning motivlari eng avvalo, ehtiyojlar bilan bog’liq.
Insonning u yoki bu xarakatini amalta oshirish, u yoki bu narsani tanlashida o’z
nuqtai nazari, boshqalardan farqlanuvchi o’z motivatsiyasi bor.
Har bir insonning intilishi, qiziqish xohishi asosini hayotga, yashashga bo’lgan
intilish tashkil etadi. U esa insonni zurriyot qoldirishga va o’zini o’zi saqlash
instintktida ifodalanadi. U uz navbatida boshqa intilish va qiziqishlarni taqozo qiladi
va bosh-qalari bilan bog’lanib ketadi.
Insonlar sa’y-xarakati, tanlovi sabablarini tadqiq qilgan taniqli olimlardan biri
Maks Veber (1864-1926, sotsiolog, tarixchi) bo’lib, u o’zining iktisodiy-ijtimoiy
hayotga liberal yondashishi bilan ajralib turadi,
M.Veber sotsiologiya asoschilaridan biri bo’lib inson faoliyatini 4 tipga
bo’ladi.
92
Birinchi, harakat muayyan maqsadga aniq, samarali yo’naltirilgan
(zweckrationell). Mavjud vosita, mablag’lar kutilgan maqsadga etishish uchun
ishlatiladi. Ikkinchi, qadriyatlar nuqtai nazaridan ratsional (wertrationell), uchinchi,
muayyan extiros va emotsiyalar (affektrationell), to’rtinchi, takrorlanuvchi an’analar
va urf-odatlar nuktai nazaridan ratsional (traditionell). Ularning barchasi bir butun
bo’lib, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini aks ettiradi.
Birinchi tipga ajratilgan faoliyat oqilona, samarali. U ongli va aniq qo’yilgan
maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bo’lib, shu maqsadga etaklovchi vositalardan
ham foydalaniladi.
Harakatning ikkinchi tili shu ma’noda oqilonaki, u harakat qilayotgan
shaxsning axloqiy yoki diniy qarashlari yoki nimani qadrlashi nuqtai nazaridan
yondashiladi. U ko’pincha yozilmagan qonun-qoidalardan iborat bo’lishi mumkin.
Masalan, cho’kayotgan kemani uning kapitani xammadan keyin oxirida tark etadi.
Uchinchi tip harakat g’ayri tabiiy rag’batga bo’lgan nazoratsiz reaktsiya tarzida
yoki asabiy tarzda yuz berib, oqilona harakatlar bilan o’ylanmay qilingan harakatlar
orasida turadi.
To’rtinchi tip harakat urf-odat, an’analar asosida o’ylamay qilingan harakatlar
bo’lib, ularni oqilona harakat darajasiga kiritib bo’lmaydi.
M. Veber g’arbning o’ziga xos ijtimoiy va madaniy hususiyatlarini boshqa
tsivilizatsiyalarga solishtirib, faqat g’arbda insonlar uchun umum ahamiyatga ega fan
vujudga keldi. Empirik bilimlar, falsafiy va teologik qarashlar, donishmandlik,
boshqa madaniyatlar, ayniqsa, Xitoy, Hindiston, Misrda mavjud bo’lgan. Ammo bu
erda o’zlashtirilgan bilimlar matematik asosga «ratsional dalillar» tajribalar va ilmiy
tushunchalarga ega bo’lmagan.
Uning fikricha tajriba asosida vujudga kelgan bilimlar bilan taxminiy
bilimlarni aralashtirib yubormaslik kerak. U G’arbda kapitalizmni vujudga kelishida
protestantlik oqimining roli kattaligini ta’kidlaydi.
U har qanday davrning ahloqi harakatning ma’lum bir qismini tashkil etadi va
u iqtisodiy ratsional hayot tarzini shakllanishiga, yuzaga kelishiga to’siq bo’lishi
mumkin. SHunday qilib, inson harakatining murakkab motivlari ehtiyojlarda
ifodalanadi. Aynan ehtiyojlar ularning sa’y-harakati, xulq-atvori va tanlovini
belgilaydi.
Demak, inson shaxs tarbiyasida, unda iqtisodiy tafakkurni shakllanishida ana
shu jarayonni nazardan qochirmaslik kerak.
2. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish ta’lim maqsadlaridan biri sifatida
Iqtisodiy bilimlarni egallash iqtisodiy tafakkurni shakllan-tiripshing muhim
jihatlaridan biri yoshlarda iqtisodiy psixologiyani shakllantirishdir. Iqtisodiy
psixologiya bir tomondan iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga, ikkinchi tomondan jamiyatdagi
mavjud tizimga xos tarzda shakllana boradi.
Ko’pgina mamlakatlarda sotsiologlar tomonidan o’tkazilgan so’rovnomada
qo’yilgan «Sizning tasavvuringizda yaxshi hayot qanday bo’lishi kerak?» degan
savolga ko’pchilik o’z uyi bo’lishi, turmush o’rtog’i bilan baxtli hayot kechirishi,
yaxshi ish joyiga ega bo’lish, ikki farzandning ota-onasi bo’lishni eng yuqori o’ringa
qo’yishgan.
93
G’arb sotsiologlarining tadqiqoti ko’rsatadiki, odamlarning diqqati qaratilgan
yaxshiroq hayot kechirish va u bilan bog’liq bo’lgan axloqiy kompromiss-kelishuvlar
- bu kichik guruhdagi kishilarning xislati. Ular o’ziga xos asab, xarakter, keskinlik,
qat’iylikka ega. Bunday kishilar axolining 5-6 % ini tashkil etadi.
Amerikada biznesda mablag’, kapital avval qurilish, texnologiya, asbob-
uskunaga, so’ngra xodimlarga qo’yilsa, YAponiyada aksincha, dastlab xodimlarga,
so’ngra kapital qurilish, texnologiya va asbob-uskunalarga qo’yiladi. YAponiyaning
II jahon urupshdan so’ng shu darajaga etishida kollektivizm muhim rol o’ynagan.
YApon tadbirkori san’at-korona ravishda korxonada guruh, jamoa fikrini jamlaydi va
firmaning ravnaqi yo’lida ishlashga yo’naltiradi.
G’arbda individualizm kuchli bo’lsa, sharqda jamoachilik, hamkorlik kuchli.
Tadqiqotchilarning fikricha buni eng ko’p ishlatiladigan so’zlarga ko’ra ham aniqlash
mumkin ekan. Angliyada, AQSHda eng ko’p ishlatiladigan so’z «men» ekan,
SHarqdagi mamlakatlarda, Rossiyada «odam», «inson» so’zi «men» degan so’zga
qaraganda ko’proq ishlatilar ekan. Urtoq, do’st so’zlari g’arb mamlakatlarida
ishlatilishi bo’yicha 73-75-o’rinda tursa, Rossiyada 10-15-o’rinda, O’zbekistonda
undan ham ko’proq ishlatilar ekan. Tanimagan odamga murojaat qilish ham o’ziga
xos, odatda, notanish kishiga yoshi kattaroq bo’lsa amaki, o’rtacha bo’lsa aka,
kichikroq bo’lsa uka va hokazo tarzida murojaat qilinadi. Bu ham albatta har bir
xalqning o’ziga xos jihatlari bo’lib, unda uning individualizm ustunmi yoki
aksinchaligini ko’rsatuvchi omil hisoblanadi.
Bular insonda qanchalik katta imkoniyatlar yashiringanini ko’rsatadi.
Zarur bilimlarni egallash, olingan iqtisodiy bilimlarni e’tiqodga aylantirish,
iqtisodiy sa’y-harakat, odatga aylantirish iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning vazifasi.
Faqat niy yo’l bilangina iqtisodiy bilim amaliyot bilan boglanadi.
Iqtisodiy sa’y-harakat bu insonning iqtisodiy faoliyatida, jamiyatning iqtisodiy
hayoti jarayonida amalga oshirgan harakati, ishlarining izchilligi, yaxlitligi ifodasidir.
Iqtisodiy ong, tafakkur jamiyatdan ajralmaydi. SHuning uchun iqtisodiy sa’y-
harakatning mantig’i jamiyat iqtisodiy hayotida mujassamlashgan.
Oxir-oqibat odamlarning iqtisodiy sa’y-harakati, tanlovi iqtisodiy qonunlar va
ularni amal qilishi bilan bog’liq.
Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi insonlar uchun orientr, yo’nalish bo’ladi.
Unga ko’ra ular tanlaydilar, qaror qabul qiladilar.
Insonlarning u yoki bu faoliyatni amalga oshirishlarida motivatsiyaga undovchi
harakatga solishning boshlang’ich nuqtasi yuqorida ta’kidlaganimizdek ehtiyojlardir.
Nima uchun biz ishlaymiz? Biz daromad topish uchun ishlaymiz. CHunki qondirish
zarur bo’lgan ob’ektiv ehtiyojlarimiz bor.
Iqtisodiy sa’y-harakat, tanlovni quyidagi mantikiy izchillik-da va yaxlitlikda
ko’rish mumkin.
Ehiyojlar - faoliyat - aloqalar - qonunlar - anglash -faoliyat.
Agar iqtasodiy qonunlarga tabiat qonunlariga o’xshab rioya qilinmasa, u
albatta jazolaydi. Faqat tabiat qonunlariga o’xshab qonunni buzganimiz darrovdak
ko’rinmaydi, balki ma’lum bir fursat o’tkach bilinadi. SHuning uchun iqtisodiy
hayotni, qonunlarni chuqur o’rganish zarur.
94
Iqtisodiy qonunlarning jamiyatga xosligi uni tabiat qonunlariga o’xshab
to’g’ridan-to’g’ri emas, balki insonlar o’rtasida yuz beradigan aloqalar orqali amal
qilishida namoyon bo’ladi.
Ma’lumki, iqtisodiy aloqalar insonning manfaatlaridan kelib chiqqan holda
o’rnatiladi. Manfaatlar - bu odamlar ehtiyojini munosabatlar orqali
ifodalanishidir. Mulkchilik ham kishilarning iqtisodiy manfaatlarini aks ettiradi.
Mulkning qanday doirada alohidalashuviga qarab, manfaatlar ham alohidalashadi:
shaxsiy manfaat, oilaviy manfaat, jamoa manfaati, jamiyat manfaati va boshqalar.
Har bir kishi o’z shaxsiy manfaatiga, oila a’zosi sifatida oilaviy, mehnat
qilayotgan jamoasi miqyosida manfaatga, yashayotgan yurtida shy yurtning fuqarosi,
jamiyat a’zosi sifatida manfaatga ega.
Har bir kishining inson sifatida ehtiyojlari mavjud. Uning ehtiyoji, jamiyatda
tutgan o’rni, uning shaxsiy manfaatini yuzaga keltiradi. U o’z ehtiyojini qondirish
uchun harakat qilib manfaatni yuzaga chiqaradi. Buning uchun u o’z oilasida
yashaydi, jamoada mehnat qiladi. Har byr firma, jamoa, korxona boshqalaridan
alohidalashgan holda xo’jalik yuritar ekan, shu jamoaning umumiy ishlovchilarini
birlashtiradi. Har bir inson o’z yurtining fuqarosi sifatida umumdavlat manfaatini
ifodalaydi. Umumdavlat manfaati butun xalq maqsadining umumiyligidan dalolat
beradi. Manfaatlar ob’ektiv hamda sub’ektivdir. Ob’ektivligiga sabab ehtiyojlarning
ob’ektivligi, ikkinchi tomondan, manfaat har bir sub’ektning manfaati sifatida yuzaga
chiqadi.
Manfaatlar shuningdek, bir tomondan umumiy, ikkinchi tomondan xususiydir.
Manfaatlarning umumiy bo’lishiga sabab щuki, avvalo, har bir inson ma’lum bir
oilada, mamlakatda, qolaversa, Er sharida yashaydi, mehnat qiladi. Insonlar uchun
shunday umumbashariy qadriyatlar mavjudki, ular umumiy manfaat tarzida namoyon
bo’ladi. Masalan: atrof-muhitni muhofaza qilish, tarixiy yodgorliklarni asrash va
boshqalar.
Manfaatlarning xususiyligi har bir sub’ektning o’z manfaati borligidan kelib
chiqadi. Bu manfaat aynan uning maqsadini ifodalaydi, boshqalarning manfaatidan
ajralib turadi hamda boshqalarning manfaatlariga mos tushavermaydi.
Insonning shaxs sifatida hamda mulk egasi sifatida manfaatlari bo’lib, ular bir-
biridan farqlanadi. SHuning uchun mulkdor bilan mulksizning manfaati keskin farq
qiladi.
Har bir shaxening inson sifatida manfaati uning xayotiy ehtiyojlarini ifodalasa,
mulkdor sifatida o’z mulkidan foydalanib daromad topishini ifodalaydi.
Manfaatlarga turli jihatdan yondashish, xar bir insonning manfaatlarini o’zida
mujassamlashtiruvchi sub’ekt sifatida iqtisodiy faoliyat jarayonida, o’zini qanday
tutishi mumkinligini avvaldan taxmin qilishga yordam beradi.
Iqtisodiy manfaatlar - stimullar - anglash - motivatsiya -maqsad - faoliyat
tarzida yuz beradi. Manfaatdan kelib chiqqan holda maqsad qo’yiladi.
Insonlar gohida manfaatlariga xaddan tashqari urg’u berishlari natijasida
iqtisodiy qonunlar amal qilishini, har qanday daromad olish uchun darajada harakat
qilish lozimligini unutib qo’yishadi. Ayniqsa, tezda boyib ketish hayolida yurganlar
turli-tuman aferalar qurboni bo’lishi mumkin. Bu qadimgi azartli o’yinlardan tortib
turli-tuman moliyaviy piramidalarni o’z ichiga oladi.
95
YOshlarda iqtisodiy xulq-atvor, samarali tanlovni shakllanti-rishda inson
uchun eng cheklangan resurs - vaqtdan samarali foydalanish va mehnatsiz hech
narsaga erishib bo’lmasligi haqida alohida diqqat qaratish zarur. Bilim va mehnat
o’zaro bog’liq: ishlash uchun ma’lum bir bilim, ko’nikma kerak. Ularni esa
mehnatsiz egallab bo’lmaydi.
Mehnat insonning boshqa faoliyatidan alohida ajralib turadi. Bir tomondan
mehnat insonning extiyojlarini kondirishga yunaltirilgan. Ikkinchi tomondan, bir
vaktning o’zida uning o’zi extiyoj sanaladi. Tarbiyalash maqsadiga reallikni bilish,
uni anglash, ehtiyoj bu mehnatga ehtiyoj va undan qoniqish ekanligini tushunish va
anglashni o’rgatish kiradi.
Mehnat insonni o’z oldiga vujudga keladigan to’siqlarni engib o’tishga
o’rgatadi. Insonni faqat ehtiyojlarini qondirish emas, balki qiyin masalalarni
echishdan, hal qilishdan o’zidan qoniqish hissini tuyishi nihoyatda muhim.
SHarqda yaratilgan qator musulmon etikasining noyob namunalari ma’naviy
axloqiy jihatdan yoshlarni mehnatevarlik ruhida tarbiyalashda asosiy mezon, qoida-
qo’llanma, namunalar sifatida xizmat qilib kelgan.
Xalh pedagogikasida bolaning komil inson bo’lib etishishida mehnat
tarbiyasiga, uni kasb-korga yo’naltirishga jiddiy e’tibor berilgan.
Inson nima sababdan mehnat qiladi? Mehnat uning birinchi hayotiy ehtiyojimi
yoki bajarilishi lozim bo’lgan og’ir zaruriyatmi?
Ibtidoiy jamoa tuzimida insonga tabiatda bor narsani o’zlashtirish uchun
ma’lum darajada harakat qilish, kuch sarflash zarur bo’lgan bo’lsa, keyinchalik
tayyor tabiiy ne’matlarni etishmasligi insonni unga berilgan aql-zakovotini ishlatib,
ularni o’zi etishtirishga yo’lladi. Inson tabiatdagi tayyor ne’matlarni
o’zlashtiruvchidan ishlab chiqaruvchiga aylandi. SHu paytdan boshlab uning mehnati
sifat jihatdan yangi holatga ko’tarildi. Mehnat iqtisodiy jarayonga aylandi. Bu
boradagi qiyinchiliklar insonni o’z mehnatini engillashtirish uchun turli-tuman ish
qurollarini o’ylab topishga, ixtiro qilishga olib keldi.
SHaxsni shaxs sifatida kamol toptirishda mehnatga teng keladigani yo’q. U
mehnatda erishgan yutuqlari bilan faxrlanadi, o’zining o’rnini mehnatda anglaydi.
Har qanday mehnat ustun darajada aqliy yoki jismoniy bo’lipsh mumkin. Ularni
almashtirish dam olish bo’ladi. Insonning o’z mehnatidan qoniqishi uning uchun
yuqori darajadagi rag’bat, mukofot. YAxshi tarbiyalangan kishigina ana shu
hissiyotni tuya oladi.
Insonning ehtiyoji - murakkab motivlar, ko’p jihatdan uning sa’y-harakatini
belgilab beradi. Ehtiyoj bilish jarayonida rivoj-lanib boradi. Unda esa shaxsning o’zi
qatnashadi. Insonning ma’lum bir maqsadga qaratilgan sa’y-harakatini shaxsiy
xislatlari, ehtiyoj, tashqi, ma’lum bir vaziyatga bog’liq omillarning o’zaro bog’liqligi
sifatida tushuntirish mumkin. Ma’lum bir vaziyatning alomatlari, shaxsning undan
umid qilishi yoki aksincha qo’rqishi, biron xavf kutishi muvofiq ravishda uning
ma’lum bir ehtiyojini faollashtiradi, ehtiyoj esa albatta uni qoniqish yo’llarini
qidirishga olib keladi.
Biron bir harakatning o’zini turli-tuman sabablar va ularning turli darajadagi
birlashuvi bilan asoslab berish mumkin. Masalan, insonning ovqatlanishini faqat
uning qorni ochligi bilan izohlab bo’lmaydi. Uning qorni to’q bo’lishi, lekin,
96
aytaylik, mezbonni xafa qilmaslik uchun yoki ovqatning ta’mini, sifatini aniqlash
uchun yoki boshqa sabablar tufayli ovqatni eyishi mumkin.
Ehtiyojlarning rivojlanishi sa’y-harakatlar dinamikasini aniqlab beradi, shu
bilan birga uning o’zi odamning hayotiy faoliyati tipi, xarakteri va boshqalarga
bogliq bo’ladi. SHuning uchun ham ehtiyojlar turli guruhlarga bo’linadi.
SHaxs uchun ehtiyoj xohish, istak, qiziqish, intilish tarzida ro’yobga chiqadi.
Ehtiyojni his qilish - xohlash, intilish uni qondirishga urinishdir.
Ehtiyoj xarakteri shaxs uchun odatga aylanadi. Odat-ma’lum bir vaziyatda
insonning o’zini tutishi, sa’y-harakati usuli, o’rganish bo’lib qolgan qiliq bo’lib, u
stixiyali tarzda shakllanishi yoki qat’iy yo’naltirilgan tarbiya mahsuli bo’lib,
insonning barqaror xarakteri, fe’l-atvor xususiyatlariga aylanadi.
Hayotda yangi ehtiyojlarni mavjud ehtiyojlarga tayanib rag’batlantirish
mumkin. Mavjud ehtiyojlar esa shaxsning ehtiyojlarining umumiy yo’nalishiga
bog’liq. SHaxsning umumiy ehtiyojlari faqat yangi ehtiyojlar vujudga kelipsh bilan
o’zgarishi mumkin. YUzaki qaraganda paradoksal vaziyat vujudga kelgandek,
mantiqiy jihatdan yopiq doiradek. Lekin ko’plab tajribalar ko’rsatadiki, bu doirani
yorish mumkin. Buning uchun insonda yaratish, tashkil qilish, ta’minlash imkoni bor.
Aynan ana shular tarbiyaning vazifasi. Lekin tarbiyalash uchun insonning xarakterini
hisobga olish zarur.
Tarbiyalashda, ayniqsa, inson uchun ma’lum yutuqlarga erishishga bo’lgan
ehtiyoj va intilish muhim o’rin tutadi. Unga o’qish, bilish, tushunish, boshqalardan
kam bo’lmaslikka intilishga bo’lgan ehtiyoj kabilar kiradi. Insonda salbiy istak,
odatlar ham mavjud bo’lib, tarbiya orqali ularni minimallashtirishga erishish
mumkin.
Inson uchun uning istak, xohishlari, maqsadlarini amalga oshmay qolishi
qanday yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lsa, uning istak-xohishlarining
xaddan ziyod qondirilishi xam shunday salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchisi
insonda agressiya, yashirin yoki ochiq adovatga, turli gunoh ishlarga qo’l urishga olib
kelsa, ikkinchisi hatto, hayotga jirkanish bilan qarash, nafratlanishga olib kelinsh
mumkin.
SHuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonini inson ehtiyojlari haqiqiy insonga xos
bo’lish nuqtai nazaridan yondashgan holda amalga oshirish lozim.
O’qituvchi-pedagog yoshlarni doimo insonga xos ehtiyojlar, ularni qondirishda
insoflilik, andishalilik, halollikka undashi zarur. Insonlarni jamiyat manfaatida o’z
manfaatlarini ko’ra olishga o’rgatish zarur.
A.Smit ko’rsatadiki, ijtimoiy manfaatlar o’z navbatida shaxsiy manfaatlarga
bog’liq. Har bir individning o’z hayotini yaxshilashga bo’lgan intilishi umuman
olganda muvozanat xosil qiladi. Aynan shaxsiy manfaatlar ijtimoiy farovonlikning
o’sishiga olib keladi.
YOshlarga iqtisodiy jihatdan ta’lim-tarbiya berishda ehtiyojlar va ularni
qondirish, ayniqsa, mehnat va uni ulug’lash bilan bir qatorda ularda vaqtdan to’g’ri
foydalanish ko’nikmasini hosil qilish muhim rol o’ynaydi.
Xalqimizda «Bola - boshidan» «Qush uyasida ko’rganini qiladi», degan naqllar
bor. Buning ma’nosi shuki, bola bu dunyoga kelib nimani ko’rgan va eshitgan bo’lsa,
97
o’sha narsalar, o’sha tarbiyalar uning ruhiyatiga ta’sir etadi, uning tasavvurini,
idrokini shakllantiradi.
Odatda, aqliy va axloqiy tarbiyaga ko’proq ahamiyat berganmiz, iqtisodiy
tarbiya, iqtisodiy bilimlarga unchalik e’tibor bermaganmiz. Lekin resurslar
cheklanganligi bunga majbur qiladiki, iqtisodiy bilim olshnga alohida diqqat
qaratiladi.
Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda, masalan, Germaniyada iqtisodiy
tarbiyaga kuchli e’tibor beriladi, yoshlar tejamkorlikka, aniq hisob-kitoblarga
o’rgatiladi. SHuning uchun ham «nemischa hisob-kitob», «nemischa aniqlik» degan
iboralar keng yoyilgan.
Aholini tejamkorlikka o’rgatish katta daromad manbaidir. Bu xislat odat
tarziga kirishi, turmush tarziga aylanishi kerak. Iqtisodiy tarbiya eng avvalo oilada,
bolalar muassasalarida, maktab, kollej, oliy o’quv yurtlarida uzluksiz olib borilishi,
iqtisodiy fikrlashni o’rgatish, shakllantirish zarur.
Iqtisodiyotni rivojlantiruvchi kuch - bu insonlardir. Demak, vaziyatni to’g’ri
baholay oladigan mutaxassislarni tayyorlash talab qilinadi.
Hamma iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy resurslar va omillar: er, kapital,
mehnat, tadbirkorlik haqida to’xtaganda vaqtni alohida ajratib ko’rsatish, uning inson
uchun ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur.
Hamma jarayon, hodisalar ma’lum bir vaqtda amalga oshadi. Ma’lum tovar va
xizmatlar ishlab chiqarish uchun ma’lum bir vaqt sarflanadi. Vaqt inson uchun eng
cheklangan resurs, undan unumli foydalanish zarur.
Samarasiz, behudaga sarflangan vaqt katta yo’qotishlarga olib kelipsh mumkin.
Vaqt muhim iqtisodiy kategoriya, uni chuqur o’rganish talab etiladi. Buni yoshlar
ongiga singdirish, ularni kundalik hayotlarini tug’ri rejalashtirishga o’rgatishimiz
zarur. Biz ma’lum kitob, daftarni varaqlab qaytadan o’qishimiz, kinofilmlardan
ko’rishimiz mumkin. Lekin o’tgan umrimizni qaytadan boshlashning imkoni yo’q.
Faqat xotirada qolganlarini ko’z o’ngimizga keltiri-pshmiz mumkin xolos. Vaqtni
orqaga qaytarib bo’lmaydi.
Odam qiziq, - deydi, sharq mutafakkirlaridan Abul Faroj, boyligini yo’qotsa
xafa bo’ladi-yu, umri zoe ketayotganligiga parvo ham qilmaydi.
SHuning uchun ham pedagog sifatida yoshlarni vaqtni qadrlashga, har bir
daqiqasidan unumli foydalanishga o’rgatish zarur.
Insonning har qanday faoliyati qoniqish, mamnunlik yoki zahmat, aziyat
chekish bilan yuz beradi. U biron bir faoliyat yuritar ekan, uni amalga oshirish
natijasidan mamnun bo’lishni, qonikishni maqsad qilib qo’yadi. Lekin doimo ham
kutilgan natijaga erishavermaslik mumkin. SHunin uchun yoshlarga
muvaffaqiyatsizlikdan tushkunlikka tushmaslik, bajarayotgan ishga «qo’l siltab»
ketmaslikni singdirish zarur.
So’zsiz rioya qilish zarur bo’lgan qonunlar insonning tabiati va jamoa, jamiyat,
odamlarni o’zaro tarbiyaviy faoliyat ko’rsatishi bilan muvofiqlashtiriladi.
Tarbiyalash qonunlari, albatga, insonning mohiyati, jamiyat, madaniyat
mazmunidan kelib chiqadi.
Pedagogika nafaqat xalq madaniyati, balki tarbiyalanuvchi va uning individu
alligi, hayot tarzi, tarixi bilan bog’liq holda shakllanadi. Madaniyat va tabiat inson va
98
jamiyat taraqqiyotining asosiy omillari bilan qo’shiladi. Ularga qarshi turish emas,
balki ularga suyanish lozim.
Pedagogik qonunlarni har qanday ketma-ketliqda sanab chiqish mumkin,
chunki ularning hammasi birgalikda amal qiladi. Bu qo-nunlar, jumladan iqtisodiy
pedagogikaga ham tegishli. Ular quyidagilar:
1. «Oltin o’rta» qonuni.
Bu qonun har qanday pedagogik vaziyatda amal qiladi. Har qanday pedagogik
muammoni hal qilishda unga amal qilish zarur.
Bu qonun tarbiyani ruhiy muvozanatda saqlagan holda olib borishni talab
qiladi. Insonda iroda va moslashuvchanlik, printsipiallik va kechirimlilik kabilarni
tarbiyalashni, hamma narsaning me’yorida bo’lishini zarur qilib qo’yadi.
2. Tarbiyaning yagonaligi va bir butunligi.
U shaxsning yagonaligi, uning emotsional, aqliy jihatlari, irodasini
muvozanatli rivojlanishini ta’minlashni ifodalaydi. Insonni bo’lakchalarga bo’linib
rivojlanishi mumkin emas. Insonga ong berilgani hali uning ma’naviy, axloqiy
jihatdan kamol topgan degani emas yoki aksincha, jismoniy barkamollik bu ruhiy
jihatdan ham barkamollik degani emas.
Bu qonun insonning o’zida mavjud insoniy xislatlarni mustahkamlash,
tabiatidagi kamchiliklarni yo’qotishga qaratilgan.
Bu qonun tafakkur va faoliyatning birligini ifodalaydi.
3. Tarbiyaning appertseptiv 18 ketma-ketligi qonuni.
Bu qonunga ko’ra insonning kelajagi hozirdan va o’tmishidan boshlanadi.
«O’tmishsiz kelajak yo’q» qoidasini ifodalaydi.
4. Tarbiyachining tarbiyalanuvchiga va o’ziga quygan talablarining
muvofiqligi.
U o’rganish jarayoni, taqlid qilish, g’ayriixtiyoriy atrof-muhitni tushunib
etilmagan ta’siriga tegishli. Tarbiya muvaffaqiyatining siri shundaki, tarbiyachining
o’zi tarbiyalangan bo’lishi, tarbiyalanuvchidan nimani talab qilsa, shu talabni o’zi
qo’yib, bajarib ko’rishi kerak. Bu qonunning buzilishi tarbiyachining obro’sining
ketishiga olib keladi, tarbiyalanuvchilarda yolg’onchilik, tilyog’lamalik,
ikkiyuzlamachilik, munofiqlikni rivojlanishiga olib keladi.
Oskar Uayldning «YOdda tut: ertami kechmi sening o’g’ling sening bergan
maslahatlaringga emas, qilganlaringni qaytaradi, sening qanday o’rnak
ko’rsatganingga amal qiladi», degan fikri ana shu qonunning amal qilishini
ifodalaydi.
5. «Bir-biriga mos kelishning samarali «oltin» darajasi» qonuni.
Bu qonun appertseptsiya qonuni, muhitning tushunib etilmagan, eng avvalo,
o’rganishdagi tabiati bilan bog’liq.
Tarbiya tarbiyalanuvchilarning hayotiy faoliyatiga aralashish, ularning
kundalik hayotini tashkil etish va uni qandaydir mazmun bilan tuldirish shaklida yuz
beradi. Lekin, majburiy ravishda uni o’ziga qo’ymay hayotiga aralashish, hadeb
majbur qilish foydasiz yoki aksincha, zarar keltiradi. Xuddi shuni umuman
18
Аppеrtsеptsiya (psiх) - mаvjud tаjribа, bilim, tushunchа, tаsаvvur vа h.k. аsоsidа idrоk qilish, o’rgаnish,
bilish, idrоkning tаjribаgа, bilimgа bоg’liqligi
99
aralashmay o’ziga tashlab qo’yish haqida ham aytish mumkin. Bu qonun
tarbiyalanuvchining hayotiga optimal darajada aralashishni talab etadi.
Bu qonunning talabiga ko’ra har qanday narsani o’rgatishni tarbiyalanuvchi
uchun qiziqarli, muhim, unga yaqin narsadan boshlash kerak.
Mazkur qonunning amal qilishi bor o’quv materiali, ta’lim mazmuni va
tarbiyani insonning dunyoqarashi, o’zining shaxsiy manfaati nuqtai nazaridan
tushuntirishga bog’lash zarurligini, unga emotsional tuyg’ularni jalb qilishni taqozo
etadi.
O’quv-tarbiya jarayoni va atrof-muhit bilan murakkab bog’lanish mavjud
bo’lib, uni aynan ana shu qonun ifodalaydi.
Bu qonunning buzilishi - atrof-muhitga suyanishdan voz kechish, insonning
avvalgi tajribasidan ajratish va appertseptsiya qonunini inkor qilishda namoyon
bo’ladi.
Agar o’qituvchi-pedagog o’quvchi-talabaga shu muhitda bor, bilgan narsasini
o’rgatsa, minimum darajada foydasiz ish qiltan bo’ladi. Agar kundalik faoliyatda,
o’rab turgan muhit bilan hech qanday aloqada bo’lmagan, keraksiz narsa o’rgatilsa,
foyda emas, aksincha, zarar keltirishi mumkin. Tarbiya insoniy fazilatlarni
rivojlantirishga ta’sir ko’rsatshpi zarur.
SHunday qilib, iqtisodiy tarbiya jarayonida ham ana shu qonunlarga amal
qilgan holda o’quvchi-talabalarda iqtisodiy fikrlashni shakllantirish zarur.
3. Iqtisodiy pedagogika fanining atamalari va ularning shaxs xulq-atvorini
shakllantirishdagi o’rni
Iqtisodiy tafakkur sohibini, ya’ni o’sayotgan, rivojlanayotgan va taraqqiyot sari
yuz tutayotgan mamlakatimiz uchun zarur bo’lgan, ijodkor va mustaqil fikrlay
oladigan, muqobil variantlar orasidan eng samaralisini tanlay oladigan shaxsni
tarbiyalab etkazish muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi.
Iqtisodiy tafakkurni shakllanishi insonning xulq-atvori, sa’y-harakati bilan
chambarchas bog’liqligini avval ko’rib chiqdik.
O’quvchi - talabalarning diqqatini iqtisodiy faolligini oshirishga karatilishi
iqtisodiy faoliyatning mazmunini tushunishlariga e’tibor berish muhim ahamiyat kasb
etadi. Hozirda oiladan boshlab, bozor iqtisodiyoti, shartnoma, tadbirkorlik, biznes,
foyda, zarar va hokazo atamalar tez-tez ishlatila va bola ongiga singdirila boshlandi.
Ma’lumki, atamalar ijtimoiy hayotning biron sohasiga xos muayyan bir
tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasi bo’lib, fan,
texnika, kasb-xunar, qolaversa, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning taraqqiyoti tufayli boyib
boradi. Atamalar bir tomondan, shaxsning xulq-atvorini ifodalasa, ikkinchi tomondan
xulk-atvorning, xatti-harakatning o’zi ma’lum bir atamalarda o’z ifodasini topadi.
Ma’lumki, pedagogikada jumladan, iqtisodiy pedagogikada boshqa ilm
sohalaridan olingan ko’plab atamalardan foydalanadi, bu narsa pedagogikani boshqa
fanlar bilan chuqur aloqada ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bunday atamalar
texnika va iqgisodiyotdan eng ko’p miqdorda kirib keladi, chunki ayni shu sohalar
ijtimoiy fikrning rivojlanipshga eng ko’p ta’sir ko’rsatadi. CHunonchi, bugun o’qitish
jarayonining tejamliligi va maqsadga muvofiqligi hamda oqilona tashkil etilishi ko’p
100
jihatdan o’qituvchi, texnika va texnologiya, iqtisodiy ta’lim, o’qitishni
kompyuterlashtirish kabilar bilan bevosita bog’lanib qolgan.
Bozor iqtisodiyotiga o’tilishi bilan qo’llanilayotganqator iqtisodiy atamalarning
ma’nolari o’zgardi, ayrimlari leksikadan chiqib ketdi hamda yangi so’zlar kirib keldi.
Hozirgi kunda kundalik leksikonda foydalanilayotgan shunday atamalar
mavjudki, ularning mohiyatini mazmunini o’rganmay iqtisodiy tafakkurni
shakllantirish mumkin emas. SHuning uchun ham iqtisodiy pedagogikada ana shu
atamalarni o’rganishga alohida e’tibor berish talab etiladi.
Bozor iqtisodiyotining mohiyatini chuqur anglash ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar rivojini tahlil qilish, undan amaliy xulosalar chiqarish extiyoji
kishilarda iqtisodiy fikr yuritish madaniyatini yuksaltirishni taqozo etadi. Bu vazifalar
ijrosini ta’minlashning samarali vositalaridan biri iqtisodiyotning qonun-qoidalarini
atroflicha o’rganish va undan unumli foydalanish qobiliyatini rivojlantirishdan
iboratdir.
Mamlakatimizda tarixan qisqa vaqt ichida bozor munosabatlariga asoslangan
milliy iqtisodiyotning asoslari barpo etildi. Bu esa iqtisodiy bilimlar asoslarini
kishilar ongiga singdirishni dolzarb masalaga aylanishiga olib keldi. SHuning uchun
ham yoshla-rimizda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, buning uchun eng muhim
iqtisodiy atama va tushunchalarni mazmun-mohiyatini o’rganishga alohida ahamiyat
berish talab etiladi. CHunki ular shaxs xulq-atvorini shakllantirishda muhim o’rin
tutadi. SHaxsning iqtisodiy tanlovi qanday yuz berishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Ulardan eng muhimlari bitimlar, firma, raqobat, tadbirkorlik, risk, naflilik, tanlov va
boshqalar bo’lib, ularni o’rganishga diqqat qaratishimiz lozim.
Bitimlar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko’p ukiladli iqtisodiyotga xos mulkiy
munosabatlarning vu-judga kelishi va ularning rivojlanishi bitimlar 19
,
shartnomalardan keng foydalanishga olib keldi.
Jamiyatda xususiy mulkchilikka keng yo’l berilshni bois bitimlar ob’ekta
yanada kengaydi. Endilikda ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan mahsulotlar va
ashyolargina emas, balki ishlab chiqarish vositalarini egallash, foydalanish va tasarruf
etish uchun xam bitimlar, shartnomalar 20
tuzilmoqda.
SHartnomalar tadbirkorlik faoliyatining barcha sohalarida hamda tadbirkorlik
bilan bog’liq bo’lmagan mulkiy munosabatlarda xam keng miqyosda qo’llanilmokda.
Bitim yuridik ahamiyatga ega harakatdirki, uning natijasida muayyan yuridik
oqibat kelib chikadi. Bozorga borib biron narsa xarid qilar ekanmiz, sotuvchi bilan
bitam tuzamiz, natijada, shu narsaning egasiga aylanamiz.
Bitim tuzishdan avval esa xarid kiladigan narsamizni tanlay-miz. Demak, biz
har qadamda tanlashimiz, qaror qabul qilishimiz zarur. Bitim tuzganda asosan
og’zaki kelishuv amalga oshsa, shartnomada tomonlarning kelishuvi yozma bo’lib,
xar ikki tomonning majburiyatlari va vazifalari ko’rsatiladi va u hukuqiy hujjat
bo’ladi. Bozor sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlar ular orqali tartibga solinadi,
shartnomaning mukammal, adolatli har tomon uchun o’zaro foyda asosida tuzilishi va
shu bilan birgalikda tomonlar o’z huquqlari doirasida talab qila olishlari xamda o’z 19
Bitim - o’zаrо kеlishuv, to’хtаm, qаrоr аhdnоmа, shаrtnоmа. O’zbеk tili izохli lug’аt. M.: «Rus tili»
nаshriyoti 20
SHаrtnоmа - birоr mаsаlа bzаsidаn o’zаrо kеlishgаnlik hаqidаgi yozmа bitim.
101
majburiyatlarini so’zsiz bajarishlari muhim axamiyatga ega. Buning uchun har bir
kishi bitim yoki shartnoma tuzar ekan, nimalarga ahamiyat berishi, qaysi huquqiy va
me’yoriy xujjatlarga asoslanishi lozimligini bilishi kerak. Demak, o’quvchi-
talabalardan ana shu ko’nikmalarni hosil qilish zarur.
Bunda shartnomalarni huquqiy jixatdan to’g’ri tuzish uchun amaldagi huquqiy
va me’yoriy hujjatlarni bilish, bilmasa yuridik maslaxat beradigan firmalarga
murojaat qilishi kerak. SHartnoma imzolangach uni ko’rsatilgan muddatlarda
bajarilishi shart. Agarda, shartnoma bajarilmasa yoki nizoli holatlar keliib chiqsa
tomonlar uni ko’rib chiqish uchun sudga berishga haqli.
Hozirgi kunda ko’pincha tayyor shartnoma loyihalaridan foydalanish mumkin.
Lekin uni diqqat bilan o’qib, o’z maqsadiga ko’ra amal qilayotgan qoida doirasida
o’zgartirishlar kiritish mumkin.
Har qanday shartnomani o’qimasdan, shartnomada ko’rsatilgan huquq va
majburiyatlarni to’liq mohiyatiga etmay, shoshma-shosharlik bilan imzo chekish
yaramaydi.
Bozor iqtisodiyotida xo’jalik sub’ektlari, resurs egalari o’rtasidagi
munosabatlar shartnoma orqali tartibga solinar ekan, o’quvchi - talabalar albatta ular
haqida tasavvurga ega bo’lishi zarur.
Raqobat. Bozor iqtisodiyotining muhim afzalliklaridan biri raqobotga
asoslanganligidir.
Raqobot bo’lmasa iqtisodiyot rivojlanmaydi. Raqobot kishilik jamiyatining
barcha jabhalariga xos. Raqobot qaysi jabhada olib borilishidan qat’i nazar uning
markazida inson manfaatlari turadi. Inson tabiatan o’zini, o’z manfaatlarini
o’ylaydigan qilib yaratilgan. Har bir inson o’z imkoniyatlarini namoyon qilish,
farovon hayot kechirish, kishilar o’rtasida obro’-e’tibor qozonish (kabilar) uchun
harakat qiladi. Kishilik jamiyati hayotining asosini iqtisodiy faoliyat tashkil etar ekan,
demak jamiyat hayotida iqtisodiy sohalardagi raqobat asosiy rol o’ynaydi.
Ma’lumki, tirik tabiatda ham yashash uchun kurash uzluksiz davom etadi. Har
qanday tizim: biologik, fizik, kimyoviy, iqtisodiy hammasi mutanosiblikka intiladi.
Raqobat ana shu mutanosiblikning optimal darajada bo’lishini ta’minlaydi.
Raqobat (konkurentsiya) lotincha - cancuro degan so’zdan olingan bo’lib,
to’qnashuv degan ma’noni bildiradi. O’zbek tilida raqobat kim o’zdi, basma-baslikka
bellashuv ma’nosini anglatadi. Basma-baslikka kim bilan bellashiladi? Raqib bilan.
Raqiblar - bir-biriga qarama-qarshi turuvchilar bo’lib, biror narsani talashuvchilar
ma’nosini ifodalaydi. Demak, raqib so’zi bilan konkurentsiyaning ma’nolari yaqin.
Iqtisodiyotning barcha ishtirokchilari bir-biri bilan raqobatlashadi. Ijtimoiy
faoliyat jarayonida manfaatlar to’qnashuvi yuz beradi. Ana shu to’qnashuvda
kuchlilar yutib chiqadi, zaiflar mag’lub bo’ladi yoki har ikki tomon mavjud shart-
sharoitlardan kelib chiqib o’zaro manfaatli bitim tuzadi.
Tabiiy savol tug’ilishi mumkin, nima sababdan raqobat yuz beradi?
Raqobatning asosiy sababi, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, manfaatlarning
mavjudligidir. Har bir kishining manfaati esa uning mulki doirasida alohidalashgan.
Har bir kishi o’z manfaati yo’lida harakat qiladi.
Raqobatni iqtisodiy nuqtai nazardan qisqa qilib ta’riflaydigan bo’lsak,
quyidagicha ifodalash mumkin. Raqobat iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o’z
102
manfaatlaridan kelib chiqib, yuqori daromad olish imkoniyatiga, nufuzli mavqeiga
ega bo’lish uchun boshqalar bilan bellashuvi, kurashidir.
Raqobat - bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida raqobat qonuni amal qiladi. Bu qonunga ko’ra iqtisodiy
sub’ektlarning maqsadlariga ko’ra o’z manfaatlaridan kelib chiqib o’zaro
kurashishlari muqarrar bo’ladi. Bu qonun barcha iqtisodiy qonunlar kabi ob’ektiv
xarakterga ega. Sababi iqtisodiy muhitning o’zi uni amal qilishini taqozo qiladi.
CHunki, birinchidan, insonga tabiatan o’z-o’zini saqlash instinkta berilgan, avval
ta’kidlab o’tganimizdek uni hech kim, hech qanday cheklovlar yo’qqa chiqara
olmaydi.
Ikkinchidan, o’zlashtirish mulk doirasida amalga oshadi. Iste’mol o’zgarishi
uchun muj qayta taqsimlanishi kerak. Resurslar mulk bo’lar ekan, cheklangan ekan,
undan samarali foydalanish ob’ektiv zaruriyatga aylanadi. Zaruriyat mavjud ekan,
inson doimo uni amalga oshirish uchun harakat qiladi, tinmay izlanadi, doimo o’z
manfaatini himoya qiladi.
Raqobat qonuni barcha jabhalarga xos, uning amal qilish doirasi kengayib
boradi.
Raqobat kurashi turli tarzda namoyon bo’ladi. Bozorda firmalar resurslarni
arzon olish, o’z tovarlarini qimmatroqqa sotish, shuni asosida ko’proq foyda olishga
intilsalar, ishchi va xizmatchilar yaxshiroq ish haqi olish uchun harakat qiladilar.
Xaridor bozorda tovarni arzonroq sotib olishga intiladi. Sotuvchi esa qimmatroqqa
sotish dardida yonadi. Ijaraga mulkni beruvchi ko’proq ijara haqi olishga harakat
qilsa, aksincha, ijaraga oluvchi uni pasaytirishga intiladi.
Raqobat ishtirokchilarining ijtimoiy-iqtisodiy maqomi bir xil emas. SHu
sababdan ularning bevosita maqsadi ham farqlanadi.
Mulkni iqtisodiy jihatdan alohidalashuviga ko’ra, raqobat faqat individual
manfaatni emas, balki jamoa, oilaning manfaatlarini ham ko’zlaydi. CHunki, ayrim
kishining manfaati bir tomondan alohidalashgan, ikkinchi tomondan jamoa
manfaatlariga birlashgan. Bu manfaatlar birlashuvi ham mulk doirasida amalga
oshadi. Masalan, ishlovchilarning har biri yaxshi ish joyi uchun kurashsa, ular jamoa
doirasida birgalikda, uning manfaati yo’lida boshqa jamoalar bilan, viloyat miqyosida
boshqa viloyatlar bilan, oila miqyosida boshqa oilalar bilan, davlat miqyosida boshqa
davlatlar bilan raqobatlashadi. Raqobat xo’jalikning hamma sohasida, iqtisodiy
faoliyatning hamma turlarida boradi, unda iqtisodiy faol aholi qatnashadi.
Bozor iqtisodiyotida raqobat kim bilan bo’lishidan qat’i nazar yaxshi
ishlaganlarning, ishning o’zini emas, balki ko’zini bilganlarning yutib chiqishini
bildiradi. Raqobat iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatish, tovar va xizmatlarni ko’plab,
sifatli ishlab chiqarishga undaydi. U xo’jalik yuritishning eng samarali usullarini
yuzaga keltiradi, iqtisodiy aloqalarning eng ma’qulini topishga undaydi. Fan-texnika
yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilishni tezlashtiradi. U faqat ishlab chiqarishning
o’zinigina o’sishga undab qolmay, iqtisodiy munosabatlarni ham takomillashtirishga
olib keladi. Raqobat iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. U o’z navbatida raqobat doirasini
kengaytiradi. Ana pgu jihatdan qarasak, raqobat bozor iqtisodiyotini
harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi.
103
Bozor va raqobat bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Raqobat bo’lmasa bozor,
bozor bo’lmasa raqobat yo’q.
Bozor iqtisodiyotining ilk belgilari paydo bo’lishi bilan unga xos raqobat ham
yuzaga keladi. Iqtisodiyot rivojlanishiga qarab, raqobatchilik munosabatlari ham
takomillashib boradi.
Mukkammal raqobatga asoslangan bozor modeli jamiyatning resurslardan
ratsional foydalanishini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy sarflarni
minimallashtirishni ifodalaydi.
Nomukammal raqobat esa erkin raqobatda erishilgan muvozanatdan chetga
chiqishni bildiradi. Raqobat cheklanishi, xo’jalik hayotini monopollapguvi jamiyatda
ma’lum miqdorda yo’qotishlarga olib keladi. Ma’lumki, monopoliya eng avval
narxlar ustidan nazorat o’rnatishi bilan ajralib turadi.
Narx ustidan hukmronlik (u doimo nisbatan bo’ladi) ishlab chiqarish
xarajatlarini pasaytirish, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishi, bozorni standartlashgan
tovarlar bilan to’ldirish, ularning narxi ko’pchilik sotib olishi mumkin bo’lgan
darajada bo’lishi bilan birga yuz bersa jamiyat yutadi.
Narx ustidan hukmronlikni insonni tabiat ustidan xukmronlik o’rnatishga
urinishiga qiyos qilish mumkin. Masalan, er unumsiz bo’lsa, unga o’g’it solish va
meliorativ ishlarni bajarish orqali o’zimiz uchun tabiatdan ko’proq in’om olishimiz
mumkin. Lekin ta’sirimiz ma’lum chegaradan o’tib ketsa, atrof muhitga salbiy ta’sir
ko’rsatamiz, muvozanatni buzamiz. Bu esa yaxshilik bilan tugamaydi.
Monopolizatsiya ham xuddi shunday. Ma’lum chegaradan o’tgach, u jamiyat
uchun salbiy oqibatlar olib keladi. Ayniqsa, monopoliyalarni kelishib, sun’iy
taqchillik hosil etishi eng xavfli sanaladi. Bunda ataylab korxona to’la quvvat bilan
ishlatilmaydi. CHunki, foyda olishni ko’paytirishga xarajatlarni pasaytirishdan ko’ra
narxni ko’tarishdan yoki, aksincha, raqobat kurashini cheklab, narxni arzonlashuviga
yo’l qo’ymaslik bilan erishish osonroq. SHuning uchun talabni taklifga nisbatan
ustun bo’lishini sun’iy ravishda saqlab turiladi.
Bozor iqtisodiyotida raqobat kurashi bo’lishi uchun zarur muhit yaratiladi. Bu
muhit, eng avvalo, mulkchilikning va xo’jalik yuritishning turli-tuman shaklining
mavjudligi va ularning o’zaro tent mavqega asoslanishida ifodalanadi. Qolaversa,
faoliyat erkinligi, har bir kishini tanlash imkoniyatiga eta bo’lishi ham raqobat uchun
keng yo’l ochadi.
Respublikamizda raqobat muhitini yaratish davlatning faoliyatisiz o’z-o’zidan
amalga oshmasligini anglagan holda zarur chora-tadbirlar ishlab chiqilib, ular
amaliyotga joriy etilmoqda.
Bu, eng avvalo, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, turli mulk shakllarini
vujudga keltirishni jadallashtirishda o’z ifodasini topadi.
Ikkinchidan, raqobatni o’zi taqozo etadigan iqtisodiy vaziyat narxlarni
erkinlashtirishni amalga oshirishda ifodalanadi.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish, albatta tsivilizatsiyalashgan raqobatni
vujudga keltirishni talab qiladi. U davlatning iqtisodiy monopolizmni cheklash,
umuman olganda antimonopol yo’l tutishini zarur qilib ho’yadi. SHuni nazarda tutib,
O’zbekistovda monopoliyaga qarshi me’yoriy-huquqiy asos yaratildi. 1992 yili
O’zbekistan Respublikasining «Monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida» qonuni
104
qabul qilindi. Qonunga qo’shimcha ravishda uni amalga oshirishni ta’minlaydigan bir
qator me’yoriy-uslubiy hujjatlar ham qabul qilindi. Monopoliyaga qarpsh siyosat
o’tkazish Moliya vazirligiga yuklandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996
yil 15 maydagi farmoni bilan Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va
raqobatni rivojlantirish qo’mitasi tashkil etildi. SHu qo’mita negizida Prezident
farmoni bilan 2 avgust 2000 yilda O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan
chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil etildi.
O’zbekiston monopolistik birlashma (korxona)larni Davlat reestriga kiritish
uchun mezonlar belgilashda jaxon tajribasi hamda o’tish davrining o’ziga xos
tomonlari hisobga olindi.
Sababi respublika iqtisodiyotida monopol tarmoqlar soni hali ko’p. Agar
korxonalar ishlab chiqargan mahsulotni xissasi umumrespublika yoki mahalliy
viloyat miqyosida, tovar bozorida, ma’lum bir turdagi tovarlar guruhida, o’zaro
o’rinbosar tovarlar yoki bir texnologik maqsadlardagi mahsulotlar orasida 35 %dan
ortiq bo’lsa, bu korxona monopolistik birlashma (korxona)lar Davlat ro’yxatiga
kiritiladi. Oziq-ovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20 %
belgilangan.
Qabul qilingan qonunga kura bozorda ataylab taqchillik hosil qilish, narxlarni
monopollashtirish, raqobatga to’sqinlik qilish, raqobatning g’irrom usullarini qo’llash
man qilingan. Qonunni buzganlar javobgarlikka tortiladilar.
SHunday qilib, hozirgi vaqtda respublikamizda monopoliyaga qarshi tartibga
solishning qonuniy asoslari, me’yoriy hujjatlari yaratildi va davlatning monopoliyaga
qarshi organlari tizimi tashkil etildi. Bu mamlakatimizda raqobat muhitini saqlashga
xizmat qiladi.
Madaniylashgan raqobat kurashiga asoslangan bozorni vujudga keltirish uchun
ham nazariy, ham amaliy jihatdan qator muammolarni hal etish kerak:
а) inflyatsiyani jilovlash;
б) bozorni demonopollashuvini amalga oshirish;
в) bozor munosabatlari sub’ektlarini kritik massasini, ya’ni
miqdorini yaratish;
г) bozorni barcha turlarini rivojlantirish;
д) bozor tipini to’g’ri tanlash. Ana shu muammolarni ijobiy hal etish
mamlakatimiz kelajagini ko’p jihatdan belgilab beradi.
«Iqtisodiyotni erkinlashtirish haqiqiy raqobat muhitini shakl-lantirish bilan
uzviy bog’liqdir. Raqobat bo’lmasa bozor iqtisodiyotini barpo etib bo’lmaydi.
Raqobat bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir».
SHuning uchun ham respublikada sog’lom raqobat muhitini yaratish, girrom
raqobatchilarni bozorda, birinchi navbatda iste’mol tovarlari bozorida yakka hukmron
bo’lib olishga qaratilgan har qanday xatti-harakatlarga chek qo’yishga alohida e’tibor
berilmoqda.
Firma. Bozor iqtisodiyotida individual tadbirkorlik o’ziga xos o’rin tutadi,
lekin iqtisodiy faoliyatga nisbatan obro’li, barqaror, uzoq muddatli vaqtga
mo’ljallangan, tashkil etish ko’lami jihatidan salmoqli shakli - korxonadir. Aynan u
xo’jalik faoliyatining eng ko’p tarqalgan tipik shaklidir. Korxona qaysi mulkka
taalluqli bo’lmasin firma, zavod, fabrika nomlari bilan ataladi. Bozor iqtisodiyotiga
105
o’tish jarayonida mulkchilikning barcha shakllariga mansub korxonalarni barpo etish,
ular faoliyatini tashkil etish va tugatishning huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari,
O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risidagi qonunida belgilab berilgan.
Korxona xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida mulkchilikning biron shakliga
asoslangan holda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt
sifatida maydonga chiqadi. Korxona bozor munosabat-larining sub’ekta sifatida
qatnashibgina qolmay, uning ob’ekta hamdir. Korxona mulkchilikning muayyan
ob’ekti bo’lib, uning qo’lida resurslar va yaratilgan maxsulot mavjud. Korxona
iqtasodiy faoliyat jarayonida munosabatlarning sub’ekta sifatida maydonga chiqadi.
Har qanday iqtisodiyot kabi bozor iqtisodiyoti ham murakkab tizim sifatida
ichki tarkibga ega. Undagi turli bo’g’inlarning har biri ma’lum vazifani bajaradi.
Korxona har qanday ishlab chiqarishning birlamchi, asosiy bo’g’inidir. Bozor
iqtisodiyotida asosiy tarkibiy birlik, xo’jalik yurituvchi bo’g’in korxona (firma)
hisoblanadi. Firma bu bozor iqtisodiyotining murakkab fanomeni. Uning ichki
tuzilishi ierarxik boshqarishga asoslangan. Aynan ierarxik boshqarish orqali
transaktsional xarajatlar minimallash-tiriladi.
Korxona (firma) ishlab chiqarish resurslarini rejali asosda, ma’lum nisbatda,
kombinatsiyada birikishini ta’minlab, o’z manfaatini mahsulot ishlab chiqarish yoki
xizmat ko’rsatish yo’li bilan amalga oshiruvchi, xo’jalik yurituvchi bo’g’in
«zveno»ni ifodalaydi.
Firma xam, korxona ham xo’jalik yurituvchi huquqiy shaxs bo’lgani uchun
xo’jalik faoliyatining ob’ekti bo’ladi. SHu bilan birga iqgisodiy faoliyatni amalga
oshiruvchi xo’jalik yuritish sub’ekta xamdir. Iqtisodiyotda, odatda, firma ko’proq
umumlashtiruvchi tushuncha sifatida ishlatiladi. Firma o’z ichiga bitta yoki bir
necha korxona, ishlab chiqarish turini olishi mumkin. Korxona esa odatda, bir
turdagi mahsulot ishlab chiqarishga, bir xil narsa ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.
Barcha korxonalar faoliyatining majmui iqtisodiyotni tashkil etadi. Ishlab
chiqarish omillari korxonada birikib, bu erda mehnat yuz beradi. Jamiyatning talab-
ehtiyojini qondirishga qaratilgan moddiy maxsulotlar yaratiladi va xar xil xizmatlar
ko’rsatiladi.
Firmalarni tasniflash (klassifikatsiya qilish) uchun iqtisodiy adabiyotda turli
mezonlar olinadi. Ulardan eng asosiysi 2 ta: mulkchilik shakli, firmaning katta-
kichikligi.
Mujchilik bo’yicha qarasak, ular 3 xil:
а) individual yoki xususiy firma;
б) sherikchilik asosida tashkil topgan firma;
в) korporatsiya (aktsionerlik jamiyati).
Korxona o’z mulkiga o’zi egalik qilishi uni erkin bo’lishi garovidir. Korxona
xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida iqgisodiy mustaqillikka ega. Nimani qancha,
qanday usullar bilan ishlab chi-qarish, uni kimga, qaerda qanchadan sotishni, tushgan
pulni qaysi maqsadda ishlatishni korxonaning o’zi hal qiladi.
Barcha muammolarni echishda korxona bozorga qarab ish tutadi. U bozordagi
resurslar narxi, o’zining tovarlari narxi, qilgan xarajatlariyu oladigan foydasi
miqdoriga qarab ish tutadi. Narx-navo va xarajatlar miqdori korxonaga el qatori
foyda olish imkonini bergandagina u faol ishlaydi. Bozordagi raqobat korxonani
106
iqtisodiy sharoitga tez moslashib doimo manyovr qilishi - tovarlarni yangilash sifatini
oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishi, investitsiya va innovatsiya bilan
shug’ullanish, faol reklama siyosatini olib borish kabilarga undaydi. Korxonalar
mulkiy maqomi, tashkiliy-huquqiy asoslari, xo’jalik yuritish uslublariga ko’ra xilma-
xil bo’lib, asosiylari:
xususiy firma, shirkat firmalari, mas’uliyati cheklangan firma, davlat
korxonasi, aralash firmalar. Hozirgi paytda korxonalarning keng tarqalgan shakli -
aktsioner jamiyatlari eki korporatsiyalardir.
Xususiy firma - ayrim shaxslarga yoki oilalarga qarashli korxona. Ular asosan
o’ta kichik va kichik biznes doirasida faoliyat ko’rsatadilar. O’rta va yirik biznesda
hozirgi paytda nixoyatda kam uchraydilar. XIX asrda esa ular korxonalarning asosiy
turi hisoblangan.
SHirkat firmalari mulk egalarini o’z mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan
olingan foydani qo’shgan hissasiga ko’ra baham ko’rishga asoslangan korxona.
Mas’uliyapti cheklanmagan firma. Uning mol-muji sherikchilik asosida
yuzaga keladi. Ularning dastlabki qo’ygan kapitali Nizom kapitali bo’lib, uning
faoliyati uchun to’la huquqli sheriklar birgalikda javob beradilar. Agarda firma sinib,
qarzlarni to’lash uchun aktivlari etarli bo’lmasa, qolgan qarzni to’la huquqqa ega
bo’lgan ta’sischilar o’z zimmasiga oladi. Bunda uning hajmi qanchagacha bo’lishi
mumkinligi ustav kapitalidagi badaliga nisbatan necha marta ko’pligi (firma
nizomida belgilanadi) shartnomada ko’rsatiladi.
Franchayzing (franchise - imtiyozli) firmalar - bu mayda xususiy firmalar
tizimi bo’lib, u yirik firmalar qanotida ish yuritib, uning tovar markasidan ma’lum
hudud va muhitda foydalanadi. Narxlarga chegirma olish va boshqa imtiyozga ega.
Tovarlarni tashishda, uskunalar sotib olish, kredit olishda yordam beradi. Bu mayda
firmalar yirik kompaniyalarning chakana sotuvchisi bo’lib qoladi.
Venchur (venture - xatarli) firmalari - bu ilmiy izlanishlar bilan shugullanib,
ularni ishlab chiqarishga joriy qilish bilan shug’ullanadi. Ular ishining xatari yuqori.
Sababi yaratgan yangilik-lari, ixtirolari bozor talabiga mos kelmasligi mumkin. Bu
turdagi firmalar dastlab AQSH da vujudga kelgan, hozirgi paytda boshqa
mamlakatlarda xam mavjud.
Mas’uliyati cheklangan firma. Uning kapitali ham sherikchilik asosida
tashkil etiladi, Uning nomi ko’rsatib turibdi - mas’uliyati, ya’ni majburiyati
cheklangan. Bu cheklanish nizom kapitali doirasida bo’lib, bordiyu firma sinsa,
undan faqat nizom kapitaliga tent bo’lgan miqdordagina pulni undirish mumkin.
To’lov majburiyatidan ortiqcha qarzni hech qanday yo’l bilan undirib bo’lmaydi.
Bunday firmalar nomiga odatda «limited» so’zi qo’shiladi. U inglizcha
«cheklangan» degani.
Agar firmada muj egasi sifatida sheriklar miqdori ortib ketsa, u aktsionerlik
jamiyati sifatida ro’yxatdan o’tishi kerak. Hozirgi paytda firmalarning keng tarqalgan
shakli aktsiyadorlik jamiyatlari yoki korporatsiyalardir. Bu aktsiyadorlarning
uyushmasi bo’lib, uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar. Jamiyatga
qo’yilgan kapitalga qarab, maxsus qimmatbaho qog’oz - aktsiya chiqaradilar.
Aktsiyani sotab olganlar hissadorlarga aylanadi va foydadan o’z hissasiga muvofiq -
dividend oladi. Aktsioner jamiyatlarining yopiq va ochiq turlari bo’ladi.
107
YOpiq jamiyat aktsiyalari faqat ma’lum guruh kishilari, masalan, korxona
ishchi-xizmatchilari o’rtasida tarqatiladi. Ochiq jamiyatda esa uning aktsiyasi barcha
xohlovchilarga sotiladi.
Aralash firmalarga ikki nuqtai nazardan qarash mumkin:
а) turli mulk shakliga asoslangan milliy korxona;
б) milliy va xorijiy kapital asosida vujudga keltirilgan qo’shma korxona.
Ularning kapitali hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi ham shunta
qarab taqsimlanadi. O’zbekistonda hozirgi paytda xorij kapitali ishtirokida tuzilgan
1000 dan ortiq qo’shma korxona, 400 atrofida aralash mulkka asoslangan milliy
korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda.
Firmalar shaxobchasi (filiali) yirik firmalarning tarkibiy qismi bo’lib, turli
joylarda ish yuritadi. U mustaqil emas, bosh firmaning bir qismi. Ish ko’lami hududiy
jihatdan kengaygan sharoitda firma bo’limlari tashkil etiladi. Bu ayniqsa, xalqaro
korporatsiyalarga xos bo’lib, ular turli mamlakatlarda o’z bo’limlarini ochadilar.
Korxonalar ishlab chiqargan mahsuloti, ish ko’lamiga qarab: kichik korxona
(biznes), o’rta korxona (biznes) va yirik korporatsiya (biznes)ga ajratiladi. Buning
uchun mezon qilib firmada ishlovchilar soni yoki firmaning ishlab chiqarish va
savdo-sotiq hajmi qabul qilingan.
AQSHda ishlovchilar soni necha kishidan iboratligiga qarab, korxonalar 5
toifaga bo’linadi:
1) o’ta kichik korxona (10 kishi);
2) juda kichik korxona (20 kishi);
3) kichik korxona (99 kishigacha);
4) o’rta korxona (500 kishigacha);
5) yirik korxona (500 dan ziyod kishi).
Respublikamizda sanoat va qurilishda 50 kishigacha, boshqa ishlab chiqarishda
25 kishigacha, fan va ilmiy xizmat ko’rsatish sohasida 10 kishigacha, chakana
savdoda 5 kishigacha bo’lgan korxonalar kichik korxonalar hisoblanadi. Kichik
korxonalar yirik korxonalarga nisbatan qator afzalliklarga ega. Ular quyidagilar:
а) tez muddatda qurilishi;
б) kapital aylanish tezligining yuqoriligi;
в) talabning o’zgarishiga qarab ishlab chiqarilayotgan mahsulot
turini tezda o’zgartirish imkoniyati;
г) mabodo, korxona bozor iqtisodiyoti sharoitida sinsa ham mulk
egasi ko’radigan zarar yirik korxonaga qaraganda kamligi va boshqalar.
SHuning uchun ham xalq iste’mol mollari ishlab chiqarishda kichik korxonalar
shubhasiz ustunlikka ega.
Hozirgi paytda AQSH da iste’mol mollari ishlab chiqaradigan umumiy sanoat
ishlab chiqarishning 48 %, YAponiyada 51 %, Frantsiyada 45 %, Germaniyada 25 %
i kichik korxonalar hissasiga to’g’ri keladi
Tadbirkorlik. Bozor iqtisodiyogi tadbirkorlikka asoslanadi. Tadbirkorlik (ing.
entrepreneur) insonning xislati, uning erkin, tavakkal qilib foyda yoki boshqa
iqtisodiy naf ko’rish uchun o’z mulkidan ham ayrilib qolish xavf-xataridan qo’rqmay
faoliyat yuritish, puxta o’ylab, natijasini ko’z o’ngiga keltirib ish tutish qobiliyati.
Ana shu qobiliyatga ega kishilar tadbirkor deyiladi. Tadbirkorlik qobiliyatini ishga
108
solish, faoliyatga aylantirishning namoyon bo’lishini garbda biznes (business - ish,
faoliyat, mashg’ulot) deb ataladi. Biznes bilan shug’ullanuv-chilarni esa biznesmen
(business - ish, man - odam) deyiladi. Biznes bilan shug’ullanuvchilarni, ya’ni
biznesmenlarni harbiy qo’mondon bilan qiyoslash mumkin. U o’z ishini tamal toshini
qo’yar ekan, uning potentsialini vujudga keltiradi, oldindan strategiyasini ishlab
chiqadi, taktikasini belgilaydi.
Biznesni tashkiliy shaklini g’arbda uch turga bo’linadi: individual (xususiy)
korxona, sherikchilik, korporatsiya.
Odatda, tadbirkorlik deganda faqatgina insonning qobiliyati emas, balki uni
namoyon qilish (yuzaga chiqarish), faoliyat yuritishning tashkiliy shakli ham
tushuniladi. Lekin keyingi paytda biznes so’zi ham tez-tez ishlatilmoqda.
Bizning yurtimizda tadbirkorlik faoliyati bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan yana
qayta jonlandi. YUrtimizda tadbirkorlik uzoq tarixga ega. Bu avvalo, savdogarlik
shaklida rivoj topgan. Buyuk ipak yo’li savdo-sotiqning o’z navbatida tadbirkorlikni
rivojlanishida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Qolaversa, islom aqidalari
ham tadbirkorlikning rivojlanishida muhim rol o’ynagan. CHunki islom dinida
mehnat qilmay topilgan daromad harom deyiladi. Har bir inson, albatta, biron, ish
bilan shug’ullanishi darkor. Buning natijasida turli-tuman hunarmandchilik,
kulolchilik, temirchilik, tikuvchilik, to’quvchilik, qandolatchilik va hokazolar
rivojlangan. Bu xususiy tadbirkorlikning naqadar rivojlanganidan darak beradi. SHu
bilan birga me’morchilik va sug’orish inshootlarining qurilishi o’z navbatida
jamoatchilikka asoslangan tadbirkorlikni xam rivojlanishiga olib kelgan deya olamiz
I. SHumpeter esa tadbirkorni novatorligiga alohida e’tibor beradi. Uning fikricha
tadbirkor deb, ishlab chiqarish omillarini yangi nisbatlarini (kombinatsiyasini)
izlovchi, vujudga keltiruvchi, shu bilan iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi kishi
tushuniladi. SHumpeterning fikricha tadbirkor ishlab chiqarishda individual xususiy
muj egasi bo’lishi shart emas. U bank boshqaruvchisi bo’lishi yoki aktsioner
jamiyatining boshqaruvchisi bo’lishi xam mumkin.
Tom ma’nosi bilan mulk egasi va tadbirkorni yagona kishi sifatida qarash
kredit vujudga kelishi bilan buzila boshladi. Tadbirkorlikni mulkdan ajralishi
aktsionerlik jamiyatlarida nisbatan osongina ko’zga ko’rinadi. Korporativ mulk
aktsionerlik jamiyatida xar bir aktsiya egasi o’zi alohida mulkni tasarruf qilish
xuquqini yo’qotadi. Bu yuridik fakt. Ishlab chikarishda hokimiyat mulk egasidan
ishlab chiqarishni tashkil etuvchiga o’tadi. Muj egasining roli passivlashib boradi.
An’anaviy muj sifatida tushunilgan aniq buyumlar o’rniga aktsioner bir parcha
qog’oz, muj tituli - aktsiyaga ega xolos.
Korxona ishi yuzasidan aktsiya egasi shartli nazorat o’rnatadi. U korporatsiya
faoliyati yuzasidan javobgar emas. Bunday javobgarlik muj egasi bo’lmagan
tadbirkor - menejer zimmasida bo’ladi. SHunday qilib, kredit munosabatlarining
rivojlanishi boylikni individual xususiy muj shaklidan korporativ xususiy muj
shakliga o’tishi tadbirkorni tasarruf etishini egalik qilishdan ajralishiga olib keladi.
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin: tadbirkorlik bilan muj egaligi o’rtasida
qat’iy aloqa yo’q.
Tadbirkor natija qanday bo’lishidan qati nazar, qabul qilingan qarorga javobgar
bo’lishi o’z faoliyatidagi turli muammo va masalalarni echishda o’ziga xos
109
kutilmagan yondashuvi, aniq echimlar topishi, ya’ni turli yo’llarini qidirishi, xullas
tinmay izlanishi bilan xarakterlanadi. Bunda asosiy o’rinda tadbirkor shaxsi turadi.
Tadbirkor:
1) novatorlik xislatiga ega bo’lishi;
2) resurslarni muqobil ishlata bilishi, ya’ni ularning optimal nisbatini
topish;
3) o’z vaqtida zarur qarorni qabul qila bilishi;
4) risk qilishga moyil bo’lishi kerak.
Har bir kishi tadbirkor bo’lishi uchun, eng avvalo, o’zidagi xislatlarga to’g’ri
baho bera olishi kerak. Tashkil etiladigan turli kichik firmalarning 15-20 %i qolib,
qolganlari kasodga uchrashining asosiy sabablaridan biri ham shunda. Tadbirkorlik
iste’dod va maxsus tayyorgarlikni talab etadi. Adabiyotlarimizda tadbirkorlik ko’proq
xo’jalik yuritish nuqtai nazaridan qaraladi.
Respublikamizda qabul qilingan tadbirkorlik to’g’risidagi qo-nunda
tadbirkorlikka shunday ta’rif berilgan: «Tadbirkorlik mulkchilik sub’ektlarining
foyda olish maqsadida, tavakkalchilik va mujiy javobgarligi asosida amaldagi
qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir». Umuman
olganda, tadbirkorlik risk qilgan holda, mablag’larni samarali sarflab, ishlab chikarish
omillarini eng optimal nisbatini topib ishga tushirish evaziga daromad, foyda olishga
qaratilgan, insonlarga naf keltiruvchi, iqtisodiy faoliyatdir.
Insonning bilimi va bilim jarayoni cheksiz-chegarasiz ana shu bilimlar
tushumida tadbirkorlik bilimi alohida o’rin tutadi. Tadbirkorlik bilimi bu bozor
iqtisodiyotiga xos bo’lgan maxsus iqtisodiy faoliyat iqtisodiy resurslar bilan
ta’minlash, ularning samarali ishlatilishini tashkil etish yo’li bilan tovar va xizmatlar
yaratish, ularni bozorga etkazib borish va foyda olish haqidagi bilimlar majmuasidir.
Bugungi kunda tadbirkorlik bilimining mukammalligi nafaqat tirikchilik
o’tkazish kasb-korga ega bo’lishga asos bo’ladi, ayni paytda u inson salohiyatini
undagi ishbilarmonlik, tadbirkorlik qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishiga ham
bevosita ko’mak beradi, ishsizlikni kamaytirish axolini bandlik darajasini
yuksaltirishga ham xizmat qiladi.
YAxshi tadbirkor rahbar bo’lish uchun, albatta, quyidagi ikki xis-lat bo’lishi
kerak:
Sabr-toqat, boshqalarni ishlariga xalaqit bermaydigan kamchi-liklariga chidash,
toqat qilish, sababi odamlarning fazilati, temperamenta xar xil.
Ish jarayoniga, uning sifatiga ta’sir etuvchi har qanday kamchilik, nuqsonlarga
toqatsizlik. Ishni talab darajasida bajarilishini nazorat qiling.
Maqsad qo’ying va uni kelajakda qanday amalga oshirishni rejalashtiring.
Rahbar bo’lishni, o’z oldingizga maqsad qilib qo’yar ekansiz, har bir qadamingizni
rejalashtiring, o’z qobiliyatingiz imkoniyatingizdan kelib chiqing.
O’z oldingizga vazifa qo’yib, rahbar sifatida o’z shaxsiy hayotingizga, dam
olishga vaqt ajratib, haftasiga 40 soat sarflab rahbarlikni bajara olasizmi?
40 soat ish vaqtida do’ndirib rahbarlik qiladiganlar sanoqli. Agar ular kabi
qobiliyatingiz bo’lmasa, oldindan o’ylab ko’ring, qo’lingizdan keladimi yoki yo’qmi?
Agar qo’lingizdan kelmasa, boshqa ish topganingiz ma’qul. O’zingizni qiynamang.
110
Tovar emas keladigan foydani sotishni o’rganish kerak. Ko’pchilik parma
olipshi xohlamaydi. Lekin parma yordamida tepgalgan teshiklarga minglab so’m pul
to’laydi. Demak, parma sotishdan ko’ra uning yordamida bajarilgan ishlarni sotishni
o’rganish kerak.
4. Bozor iqtisodiyotida chayqovchilik, uni inson xulq-atvori bilan
bog’liqligi va iqtisodiy pedagogikada o’rganish zaruriyati
Bozor iqtisodiyotiga xos axborot asimmetriyasi noaniqlik u o’z navbatida olib-
sotarlik va chayqovchilik mavjudligiga sabab bo’ladi.
Olib-sotarlik - bu shunday faoliyatki, maqsad biron-bir tovarni bir bozordan
olib boshqasida yoki bozorning boshqa sigmentida nisbatan yuqori narx bilan sotish
orqali foyda olishdir. Olib so-tarlik bozorda muvozanat yo’qligi, talab va taklif
o’rtasida dis-balans sharoitida yuz berishi mumkin. Iqtisodiy faoliyatning bu turi
rangli metallar, qimmatli qog’ozlar, qishloq xo’jaligi mahsulotlari bozorida eng
ko’p yuz beradi. Olib-sotarlik xududiy miqyosida baxolarni farqi tufayli kelib
chiqadi.
Olib sotarlikdan farqli ravishda chayqovchilik bir tovarni sotib olib shu bozorni
o’zida ma’lum vaqtdan so’ng yuqori bahoda sotib foyda olishni bildiradi, ya’ni
chayqovchilik baholarni vaqt oraligidagi farqiga asoslanadi. Olib sotarlik va
chayqovchilik bilan shug’ullanadiganlar tavakkalchilik xatarini bila turib riskka
borishadi. Real hayotda har ikki faoliyat birlashib, ko’pincha umumiy nom
«chayqovchilik» deb ataladi. CHayqovchilik faoliyatini tahlil qilganda muhim
ahamiyatga ega uch usuliga e’tibor qaratiladi.
Birinchi usul - bu tovarni sotib olish, uni saqlash, ma’lum bir vaqtdan so’ng
sotish. CHayqovchi tovarni sotib olar ekan, uni ma’lum bir vaqtdan so’ng narxini
ko’tarilishini taxmin qiladi. Agar narx ko’tarilmasa, u zarar ko’radi.
Ikkinchi usul - fyuchers kontraktlari tuzish. Bunda kelgusida bitim tuzilgan
kundagi narx bo’yicha oldi-sotdi qilish majburiyati ko’zda tutiladi. Tovar etkazib
berilgan muddatdagi narxga ko’ra broker yoki xaridor foyda ko’rishi mumkin.
Qimmatli qogozlarda ham xuddi shunday.
Uchinchi usul - optsion kontraktlari tuzish. Optsion shunday kontrakt-ki - unga
asoslanib, investor kelajakda ma’lum miqdorda tovarni shu kungi baho bo’yicha sotib
olish huquqini sotib oladi. Uning o’ziga xos xususiyati shundaki, u o’z huquqini
amalga oshirishi yoki yo’qligi vaziyatga bog’liq holda yuz beradi. Masalan, siz
«O’zavtotranstexnika» OAJ aktsiyalari kelajakda qimmatlashadi deb, 1500 so’mdan
630 dona aktsiya sotib olish uchun 15 iyul 2007 yili bir yilga kontrakt tuzdingiz.
Sizga birja vositachisi ko’rsatilgan muddatga qadar aktsiyalarni shu narxda sotishi
kerak. Siz agar bozorda aktsiya narxlari oshsa, sotib olib, bozordagi shu kungi real
bahoda sotib fonda olasiz. Aksincha bo’lsa siz o’z huquqingizni realizatsiya
qilmaysiz. Lekin shartnoma tuzgandagi vositachiga gonorar sifatida bergan
pulingizdan ayrilasiz.
Optsion kontrakta fyuchers kontraktiga nisbatan kamroq xatarli, sababi,
yo’qotadigan mablag’ faqat vositachining gonorari miqyosida bo’ladi. Bu jixatdan
uni ma’lum bir darajada sug’urta elementa deb ko’rish mumkin.
111
Muddatli kontraktlar (fyuchers, optsion)ni xedjirlash orqali oldisotti jarayonida
baholarni o’zgarishidan sug’urtalash amalga oshiriladi. Investorning moliyaviy
aktivlari qimmatini maksimal darajada saqlab qolish yoki sotishiga bir yoki bir necha
muddatli kontraktlar tuzish orqali amalga oshiriladi.
Masalan, xedjer biron-bir aktiv, aytaylik uni qiziqtirgan «Toshkent otchopari»
OAJ ning aktsiyalarini bahosini tushishidan qo’rqadi. Uni bir aktsiyani 2,8 dollar
bahosi qoniqgiradi. U aktivlarini qiymati uch oydan keyin ham pasayishini
hohlamaydi. Buning uchun u qarama-qarshi 2 fyuchers shartnomalari tuzadi. Bitta
shartnoma aktsiyalarni 3 oydan so’ng 3 dollardan sotishga, ikkinchisi sotib olishga.
Uch oydan keyin aktsiya 3,2 dollar bo’lsin. U 3 dollardan sotib olib yutadi, sotib
yutqazadi. Natijada unda yutuq ham foyda ham yo’q. Agar narx tushsa ham xuddi
shunday tarzda xam yutadi, xam yutkazadi.
SHunday tarzda optsion kontraktlarni ham xedjirlash amalga oshiriladi.
Xedjirlashda tavakkalchilik xatari yo’qolmaydi, lekin unda xatarga yo’l qo’yuvchilar
o’zgaradi. Ishlab chiqaruvchi xatarni birja chayqovchisi zimmasiga yuklaydi. CHunki
u risk qilishni yoqtirmaydi. CHayqovchi esa tavakkalchilik xatarini o’z zimmasiga
oladi. Sababi u risk qilish ishqibozi. CHayqovchilik yuzaki qaraganda osongina
boyish yo’li. Lekin u moliya bozorida o’ziga xos vazifani bajaradi:
1. Qimmatli qog’ozlar bilan chayqovchilik potentsial xaridorlarni ularga
qiziqishini kuchaytiradi. Xaridorlarning bo’sh pul mablag’larini jalb etadi.
2. CHayqovchilik qimmatli qog’ozlarni likvidligini ta’minlaydi va
saqlaydi, bu o’z navbatida investorlarni o’ziga jalb etadi.
3. Qimmatli qog’ozlar kursini barqarorlashtirishga ta’sir etadi.
YA’ni ko’pchilik olayotganda sotadi, sotayotganda oladi. Qog’ozlar kursini
qattiq o’zgarishi ko’proq chayqovchilik operatsiyalariga xos.
SHu bilan birga shuni qayd etish kerakki, mamlakat iqtisodiyoti uchun u katta
zarar etkazishi mumkin. SHuning uchun maxsus komitetlar va birjalar tashkil etilib,
davlat tomonidan ta’sir ko’rsatiladi.
«CHayqovchilik» so’zi juda ko’p hollarda salbiy ma’noda ishlatiladi.
«CHayqovchi» deganda ko’z o’ngimizga doimo insonlarni turli yo’llar bilan aldashga
urinuvchi uddaburon kishini keltiramiz. SHuning uchun bozor iqtisodiyotida
«chayqovchi» emas, «vositachi», «menejer» bo’ladi degan fikrdagilar ham talaygina.
Lekin biz ularni qanday atamaylik, yuritayotgan faoliyati, qo’ygan maqsadi tom
ma’nosi bilan chayqovchilik. Hamma narsani o’z nomi bilan aytgan ma’qul. Albatta,
jamiyatni qoralovchi fikri to’g’ri, lekin u qachonki norasmiy, noqonuniy bo’lsa.
1082-1083 yillarda yozilgan «Qobusnoma»ning muallifi Kaykovus
«Savdogarchilik va olib sotarlik hunar hisoblanmaydi, ammo buni yaxshi san’at desa
bo’ladi deb yozadi. Savdogarchilik va olib-sotarlikni bir qatorga qo’yib, Kaykovus
noaniqlikka yo’l qo’ygan. Alisher Navoiyning ta’rificha, savdogar halol rizq topaman
deb uzoq mashaqqatli yo’llarni bosadi. U inson jamoalari o’rtasida iqtisodiy
munosabatlarni tashkil qiladi. Bir yurtdagi ayrim ashyo-larning ortiqcha
serobgarchiligi va qadrsizligining oldini olib, boshqa yurtdagi taqchillikka barham
beradi. Iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. SHahar olib sotarlarida esa insof o’rnini
birni yuz qilish, bo’zni shoyiga «aylantirish» hissi egallab olgan bo’ladi. Ular
savdogarchilik mashaqqatlaridan bo’yin tovlab, chayqovchiga aylanadilar. Navoiy
112
ta’rificha biron-bir tovarni sotib olib, o’sha erda sotish savdogarchilik emas,
chayqovchilikdir.
Savdogarchilik va chayqovchilikning farqi Islom ta’limotida aniqlab berilgan.
Muhammad payg’ambar hadislarida «yurtimizda bo’lmagan ashyolarni chetdan
keltirib sotuvchilar savobga ega bo’ladilar, bozorlarimizdagi narsalarni uyida yashirib
saqlovchi odam go’yo tangrining kitobidagi xudosiz kabidir» deyiladi. Islom
ta’limoti bo’yicha, «kasbning eng yaxshisi kishining o’z qo’li bilan bajaradigan ishi
va halol savdodir» demak savdogarchilik hunarmandchilik qatori eng yaxshi kasbdir.
Ibn Xaldun dehqonchilik va hunarmandchilik bilan birga savdoni «tirikchilikning
tabiiy usuli. deb hisoblagan. U tovarlarni g’amlab, ularga baho oshishini kutib
chayqovchilik qilishga qarshi chiqqan, ayniqsa g’alla bilan chayqovchilikni
qaoralagan. CHunki muhtojlar ahvoliga gallanig narxi baland bo’lishi yomon ta’sir
qiladi» deydi. Musulmon xuquqshunosligida o’sha davrdayoq bozorlarda
yakkahokimlikka erishish ta’qiqlangan. Muhammad paygambar «ehti-kor
(yakkahokimlik) qiluvchilar Olloh rahmatidan mahrumdirlar degan. Kimki bilib turib
o’g’rilik narsani sotib olsa, u shu o’g’rilikning ori va gunohiga sherik hisoblangan.
O’rta asrlarda yashab ijod etgan buyuk mutafakkirlar mol ayir-boshlashda,
oldi-sotdida noekvivalentlikni, aldash, adolatsizlikni qoralaganlar. Oldi-sotdida
nopok, firibgar, chayqovchi, dallolu qalloblar turli nayrang ishlatib bo’zni shoyi deb
o’tkazadigan, arzon olib qimmatga sotib, xalq cho’ntagiga kirishni, shilishni kasb
qilib olgan surbetlar qadimdan mavjud bo’lishgan. SHahar olib sotari
xiyonatchi,orzusi arzon olib, qimmat sotishdir. O’g’il otani aldashi bularning
hunarlaridir» deydi Navoiy. Savdogar faqat foydani niyat qilmasa, uning faoliyatidan
faqir-bechoralar ham boyib, bahra olsa, ular muhtojlarga berilishi lozim bo’lgan
shar’iy zakot - diniy soliqni xar yili o’z vaqtida to’lab turishsa, ya’ni savdo xalqqa,
davlatga xizmat qilsa, foyja keltiradigan bo’lishsa degan g’oyani ilgari suradi.
Savdogar va chayqovchilarni insofga chaqiradi. Agar ular bunga ko’nmasa, davlat
narxlar bilan shug’ullanishga, oshirib sotuvchilariga tanbeh, jazo berishga, davlatning
ijtimoiy roliki oshirishga da’vat etadi.
Muqaddas «Qur’oni karim» va «Hadislar»da tijoratning barcha qonun-
qoidalari, shartlari berilgan. Odamlarni insofla bo’lishga, birovlarning haqqiga
xiyonat qilmaslikka, halol mol topishga, nafs yo’liga kirmaslikka chaqiradi. Imon-
e’tiqodni unutib, o’tkinchi dunyo lazzatlariga maxliyo bo’lib, insoniylikka shak
keltirish qattiq qoralangan. Masalan, «Hadislar»da bir yurtdan ikkinchi yurtga keltirib
sotiladigan mollardan qoladigan sof daromadning o’n foizdan oshiqchasi makruh-
harom hisoblangan.
Olib-sotarlik, chayqovchilik haqidagi masalalar xozirgi kunda ham o’z
ahamiyatini yo’qotmagan. Masalan, inqirozga yuz tutgan AQSHlik yirik
chayqovchilar: eng yirik birja firmalaridan biri-ning baland martabali menejerlari A.
Boyski va M. Millekenlar nomi butun dunyoga taraldi. M. Milleken past darajadagi
aktsiyalar junk fonds ixtirochisi, qaysiki ular yordamida kompaniyalarni qo’shilishi
va birini ikkinchisi tomonidan «yutilishi» amalga oshirilgan. Uning uchun u
noinsoflikda ayblangan, A. Boyski bo’lsa, «sinish, yutilish», arafasida turgan
korporatsiyalarning aktsiyalari bylan chayqovchilik qilgan.
113
Umuman olganda chayqovchilik nafaqat qimmatli kog’ozlar bilan (ular bilan
ko’prok) balki hamma sohada, qaerda imkoniyat bo’lsa shu erda bo’ladi. Noqonuniy,
nolegal chayqovchilik, yolg’on axborot tarqatish, noqonuniy bitimlar tuzish kabilarda
ifodalanadi.
Davlat shuning uchun bunday hodisalarga qarshi chora-tadbirlar ko’radi,
qonun-qoidalar qabul qiladi. Bordi-yu davlat bozorda qayd qilingan narxlar o’rnatsa
chayqovchilik yashirin tus oladi. CHayqovchilik taqchil tovar oldi - sottisi tufayli yuz
berib, disbalansni chuqurlashuvini keltirib chiqarishi mumkin. Lekin normal, legal
chayqovchilik bozor iqtisodiyotini rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Buning birinchi ijobiy tomoni tavakkalchilik xatarini sug’urta qilish xaqida
to’xtaganda ko’rdik. CHayqovchilik xedjerlash operatsiyalari yordamida bozorning
boshqa qatnashchilarini o’zini himoyalash, sug’urta qilish imkonini beradi.
Ikkinchi muhim funktsiyasi bozordagi hukmron tendentsiya haqida axborotlar
berish. Bunday qarasak chayqovchilik axborot tarqatish manfaatlariga zid.
Haqiqatdan ham shunday. Lekin axborotni ular o’z hohish-istaklaridan qat’iy nazar
tarqatishadi. Biron-bir resursga baholar o’sishini kutgan holda uni qazib chiqaradigan
kompaniyalar aktsiyalarini sotib olishni boshlashadi. Aktsiyalarni ko’plab sotib
olinishi uning narxini o’sishiga olib keladi. Baho hamma uchun axborot manbasi.
Jamiyat miqyosida mazkur resurs-ning qimmatlashuvi kutiladi. Endi axborot hamma
uchun ochiq.
CHayqovchilikning yana bir funktsiyasi-konservatsiya qilish yoki taqchil
resurslarni (masalan, foydali qazilmalarni) ishlatishni kamaytirish. CHayqovchi
taqchillikni kutib, resursni sotib oladi, uni qazib chiqarishni vaqtincha to’xtatib
qo’yadi. Maqsad resursni keyinchalik baxo ko’tarilganda sotadi. Resurs kam
bo’lganda baho ko’tariladi. Bu signal boshqalar tomonidan ham qabul qilinadi va
yoppasiga shu tabiiy resursni qazib chiqarish qisqartiriladi. Resurs qimmat bo’lgach
undan tejab-tergab foydalanish yo’llari qidiriladi. Albatta, chayqovchilar ham xato
qilishadi. Ularni vaziyatni noto’g’ri baholashi noto’g’ri axborot tarqatishiga olib
kelib, boshqa iqtisodiy ob’ektlarni ham adashtiradi. Lekin oxir-okibat ular
yutqazadilar, bozorni tark etadilar. Jamiyat uchun haqiqiy foydali funktsiyalarni
bajaradigan chayqovchilargina qolishadi.
Respublikamizda metallar bilan savdo qilish davlat monopoliyasida. Qimmatli
qog’ozlar bozori endi rivojlanib borayapti. SHuning uchun hali bu bozorda
chayqovchilik keng ma’noda avj olganicha yo’q. Lekin ilgaridan iste’mol mollari
bilan chayqovchilik mavjud bo’lgan. Ayniqsa, qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan.
Lekin chayqovchilik tavakkalchilik xatari yuqori faoliyat. U faqat foyda emas, katta
zarar ko’rishi xam mumkin.
SHunday qilib, tarixiy tajriba shuni ko’rsatdiki, bozor iqtisodiyoti so’zsiz
afzallikka ega, lekin kamchiliklardan ham xoli emas. Ammo bu kamchiliklarni
davlatning funktsiyalari yordamida bartaraf qilish yoki minimal darajaga keltirish
mumkin. Demak, talabalar bozorning ana shu jihatlari bilan xam tanishishlari darkor.
Ular so’zsiz iqtisodiy xulq-atvor, tafakkurni shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Tanlash,
mustaqil qaror qabul qilishni o’rganishga yordam beradi.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash joizki, pedagogikaning metodologik asosi
falsafa bo’lib, ko’plab pedagogik kontseptsiyalar, tarbiya tizimi falsafiy nazariyalarga
114
asoslanadi. Hozirgi zamon pedagogik kontseptsiyalar: pragmatizm, neopozitivizm,
eksiztentsializm, neotomizm, bixeviorizm muvofiq ravishda falsafiy yo’nalishlarga
tayangan.
Ularning orasida insonda iqtisodiy fikrlash, tafakkurni shakllantirish
masalalariga alohida diqqat qaratgan yo’nalish bixeviorizm hisoblanadi. Klassik
bixeviorizmga taniqli amerikalik filosof va psixolog J.Uotson asos solgan. U
insonning sa’y-harakati, tanlovi, reaktsiyasi stimulga, uning ruhiyati psixologiyasiga
ta’sir qilishiga, unda qandaydir his-tuyg’ular uyg’onishiga, qo’zg’ati-lishiga
bog’liqligi haqidagi qoidalar bilan fanni boyitdi.
Inson ehtiyojining xilma-xilligi uning faoliyati sababini tashkil etadi. M. Veber
g’arbning o’ziga xos ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini boshqa tsivilizatsiyalarga
solishtirib, faqat garbda insonlar uchun umum ahamiyatga ega fan vujudga kelgan,
vaholanki, empirik bilimlar, falsafiy va teologik qarashlar, donishmandlik, boshqa
madaniyatlar, ayniqsa, Xitoy, Hindiston, Misrda mavjud bo’lgan. Ammo bu erda
o’zlashtirilgan bilimlar matematik asosga «ratsional dalillar» tajribalar va ilmiy
tushunchalarga ega bo’lgan fan darajasiga ko’tarilmagan.
Iqtisodiy bilimlarni egallash iqtisodiy tafakkurni shakllantirishning muhim
jihatlaridan biri yoshlarda iqtisodiy psixologiyani shakllantirishdir. Iqtisodiy
psixologiya bir tomondan iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga, ikkinchi tomondan jamiyatdagi
mavjud tizimga xos tarzda shakllana boradi. G’arbda individualizm kuchli bo’lsa,
sharqda jamoachilik, hamkorlik kuchli.
Zarur bilimlarni egallash, olingan iqtisodiy bilimlarni e’tiqodga aylantirish,
iqtisodiy sa’y-harakat, odatga aylantirish iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning vazifasi.
Faqat shu yo’l bilangina iqtisodiy bilim amaliyot bilan bog’lanadi.
Xalq pedagogikasida bolaning komil inson bo’lib etishishida mehnat
tarbiyasiga, uni kasb-korga yo’naltirishga jiddiy e’tibor berilgan. SHu bilan birga
pedagogik qonunlar mavjud bo’lib, ularning hammasi birgalikda amal qiladi. Bu
qonunlar iqtisodiy pedagogikaga xam tegishli.
Mamlakatimizda tarixan qisqa vaqt ichida bozor munosabatlariga asoslangan
milliy iqgasodiyotning asoslari barpo etildi. Bu esa iqtisodiy bilim asoslarini kishilar
ongiga singdirishni dolzarb masalaga aylanishiga olib keldi.
Bozor iqtisodiyotining mohiyatini chuqur anglash ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar rivojini tahlil qilish, undan amaliy xulosalar chiqarish ehtiyoji
kishilarda iqtisodiy fikr yuritish madaniyatini yuksaltirishni taqozo etadi. Bu vazifalar
ijrosini ta’minlashning samarali vositalaridan biri iqtisodiyotning qonun-qoidalarini
atroflicha o’rganish va undan unumli foydalanish qobiliyatini rivojlantirishdan
iboratdir.
Hozirgi kunda kundalik leksikonda foydalanilayotgan shunday atamalar
mavjudki, ularning mohiyatini mazmunini o’rganmay iqtisodiy tafakkurni
shakllantirish mumkin emas. SHuning uchun ham iqtisodiy pedagogikada ana shu
atamalar: shartnoma, bitam, raqobot, firma, tadbirkorlik, risk va boshqalarni
o’rganishga alohida e’tibor berish talab etiladi. Iqtisodiy tafakkurni shakllanishini
o’rganishda marjinalizm o’ziga xos o’rin tutadi. SHuning uchun iqtisodiy
pedagogikada ham iqtisodiy xulq-atvor masalasiga alohida diqqat qaratilishi, uning
iste’molchi, xaridor tanloviga ta’sirini o’rganish zarur bo’ladi.
115
SHuningdek, axborotni asimmetrik tarqalishi va uning iste’molchi tanloviga
ta’siri nobop tanlov bilan birga yana bir salbiy oqibat tavakkalchilik xatari kelib
chiqishiga ham sabab bo’ladi. Tabiiy xavf-xatar doimo bo’lganidek, bozor
iqtisodiyotida iqtisodiy xavf-xatar ham doimo u yoki bu darajada mavjud bo’ladi.
Bozor munosabatlar rivojlanishi bilan esa uning sub’ektlari faoliyatida noaniqlik ortib
boradi. Bozor iqtisodiyotida inson xulq-atvori bilan bog’liq faoliyat chayqovchilik
xam mavjud bo’lib, iqtisodiy pedagogikada ularni o’rganish iqtisodiy tafakkurni
shakllanishida muhim o’rin tutadi.
2.9-mavzu. IQTISОDIY ХULQ-АTVОRNI
SHАKLLАNTIRISHNING PЕDАGОGIK-PSIХОLОGIK
АSОSLАRI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Iqtisоdiy хulq-аtvоrning psiхоlоgik vа pеdаgоgik аsоslаri
2. Iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаntirish tа’lim mаqsаdlаridаn biri sifаtidа
3. Fаnning аtаmаlаri vа ulаrning shахs хulq-аtvоrini shаkllаntirishdаgi
o’rni
4. Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа ахbоrоtni аsimmеtrik tаrqаlishi vа uning istе’m
оlchi tаnlоvigа tа’sirini o’rgаnish
5. Bоzоr iqtisоdiyotidа chаyqоvchilik, uni insоn хulq-аtvоri bilаn
bоg’liqligi vа iqtisоdiy pеdаgоgikаdа o’rgаnish zаruriyati
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаnishigа qаndаy оmillаr tа’sir qilаdi?
2. Klаssik biхеviоrizmgа kim аsоs sоlgаn vа ilgаri surilgаn
kоntsеpsiyaning mаzmunini аytib bеrа оlаsizmi?
3. Ekstrоvеrsiya dеgаndа nimаni tushunаmiz? Intrоvеrsiya -dеgаndаchi?
4. SHахsning хulq-аtvоrini bеlgilоvchi ikki tоmоn nimаlаrdа ifоdаlаnаdi?
5. Ehtiyojlаr, mаnfааtlаr, qiziqish tushunchаlаrining mаzmunini аyting.
Insоn ehtiyojining хilmа-хilligigа sаbаb nimа?
6. Sоtsiоlоgiya аsоschilаridаn biri M. Vеbеr insоn fаоliyatini 4 tipgа
bo’lаdi. Ulаrning fаrqi nimаdа?
7. Mаnfааt dеgаndа nimаni tushunаmiz? Insоnning хulq-аtvоridа, iqtisоdiy
tаnlоvdа mаnfааt qаndаy rоl o’ynаshini tushuntirib bеrа оlаsizmi?
8. Insоnni hаr tоmоnlаmа kаmоl tоpishidа mеhnаt qаndаy o’rin tutаdi?
Nimа sаbаbdаn mеhnаt tаrbiyasigа аlоhidа urg’u bеrilаdi?
9. Insоndаgi sаlbiy istаk, оdаtlаr hаqidа nimа dеysiz? Ulаrdаn qutulsа
bo’lаdimi?
10. Insоn uchun eng chеklаngаn rеsurs vаqt hаqidа nimаlаr dеya оlаsiz?
116
11. Qаndаy pеdаgоgik qоnunlаr аmаl qilinаdi, ulаrni sаnаb, mаzmunini
izоhlаb bеring.
12. Iqtisоdiy аtаmаlаr dеgаndа nimаni tushunаmiz? Ulаr shахs хulq-аtvоrini
shаkllаntirishdа qаndаy o’rin tutаdi?
13. Bitim, shаrtnоmа nimа? U iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаnishidа qаndаy
rоl o’ynаydi?
14. Tаdbirkоrlik dеgаndа nimаni tushunаsiz? Uni iqtisоdiy pеdаgоgikаdа
o’rgаnilishigа qаndаy qаrаysiz?
15. Firmа iqtisоdiy аtаmа sifаtidа nimаni ifоdаlаydi? Uni mоhiyati, turlаrini
iqtisоdiy pеdаgоgikаdа o’rgаnishdаn mаqsаd nimа?
16. Rаqоbаt nimа? Nimа sаbаbdаn dаvlаt rаqоbаtchilik muhiti yarаtishi
zаrur? Uni o’rgаnish оrqаli tаlаbаlаrning iqtisоdiy tаfаkkuridа o’zgаrish yuz bеrаdi
dеb o’ylаysizmi?
17. YOshlаrdа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirishdа mаrjinаlizm qаndаy rоl
o’ynаydi?
18. Оptimаl tаnlоv dеb qаndаy tаnlоvni аytаmiz? Uni qаndаy tоpish
mumkin?
19. Riskkа nеytrаllik, bеfаrqlik, mоyillik, riskdаn qоchish hаqidа fikringiz
qаndаy? Ulаrni chizmаdа tаsvirlаb bеrа оlаsizmi?
20. Riskni kаmаytirishni qаndаy yo’llаrini bilаsiz?
21. Ахbоrоtni аsimmеtrik tаrqаlishi dеgаndа nimаni tushunаmiz vа u
istе’mоlchi tаnlоvigа qаndаy tа’sir ko’rsаtаdi?
22. Dаrоmаdgа ko’rа risk qilishgа munоsаbаt qаndаy o’zgаrishi mumkin,
sаbаbi nimаdа?
23. CHаyqоvchilik hаqidа fikringiz qаndаy? Uning mоddiy, mа’nаviy-
ахlоqiy jihаtlаri hаqidа qаndаy fikrdаsiz? Uning ijоbiy tоmоni hаm bоrmi yoki fаqаt
sаlbiymi?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
8
117
• Ehiyojlаr1-Esse
•Mаnfааtlаr2-Esse
AMALIY TOPSHIRIQLAR
А.Mаslоu fikrichа ehtiyojlarni izohlang
Tаdbirkоrning kasbiy xususiyatlarini izohlang
Nоvаtоrlik
хisusiyatigа egа
bo’lishi
Rеsurslаrni
muqоbil ishlаtа
bilishi
O’z vаqtidа zаrur
qаrоrlarni qаbul
qilа bilishi
Risk qilishgа
mоyil bo’lishi
118
Mujchilik shаkli bo’yichа firmalarni izohlang
Individuаl yoki хususiy
firmа
Shеrikchilik аsоsidа
tаshkil tоpgаn firmа
Kоrpоrаtsiya
(аktsiоnеrlik jаmiyati)
2.10-mavzu. IQTISODIY TAFAKKUR VA IQTISODIY
MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA IQTISODIY
TARBIYANING O‘RNI
REJA: 1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi
2. Iqtisоdiy tаfаkkur vа аmаliyot
3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа tа’siri
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Iqtisоdiy tаfаkkur, iqtisоdiy hоlаt, iqtisоdiy fikrlаsh, iqtisоdiy bilim, tаhliliy
tаfаkkur, qаrаshlаr, g’оyalаr, tаfаkkurni rivоjlаntirish, bоzоr iqtisоdiyoti, iqtisоdiy
tаrbiya, ахbоrоt tехnоlоgiyalаri
1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi Mаmlаkаtimizdа kuchli dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyatini
bаrpо etish uchun ijtimоiy yo’nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyotini shаkllаntirish, ko’p
uklаdli iqtisоdiyotni vujudgа kеltirish, iqtisоdiyotdа tаrkibiy o’zgаrishlаrni аmаlgа
оshirish, ya’ni iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirishginа emаs, insоnlаrdа, аyniqsа,
yoshlаrdа yangichа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirish muhim rоl o’ynаydi. CHunki
iqgisоdiy tаfаkkur jаmiyat а’zоlаrining dunyo qаrаshini shаkllаntirishdа mustаqil fikr
yuritish, vаziyatgа ko’rа qаrоr qаbul qilishgа, o’rgаnishigа аsоs bo’lаdi.
Mа’lumki, tаfаkkur kеng qаmrоvli tushunchа. U o’zidа fаlsаfiy, sоtsiоlоgik vа
psiхоlоgik mа’nоlаrni ifоdаlаydi. In’ikоs sifаtidа оlib qаrаlаdigаn tаfаkkur vоqеlikni
bеvоsitа vа umumlаshgаn tаrzdа bilish, mа’nаviy jihаtdаn o’zlаshtirish vа uni
o’zgаrtirishning аlоhidа оmili sifаtidа qаrаlib, ungа turlichа tа’rif bеrilаdi. Fаn
tаfаkkurni turli tоmоndаn ilmiy yoritаdi, uning ziddiyatli jаrаyon ekаnligini e’tirоf
etаdi. Tаfаkkur jаrаyon sifаtidа tаhlil, sintеz, аbstrаktsiyalаsh, umumlаshtirish vа
hоkаzо, umumiy mаntiqiy аmаllаrni qаmrаb оlаdi, yagоnа qоnuniyatgа bo’ysunаdi
119
vа yagоnа psiхоlоgik mехаnizm yordаmidа аmаlgа оshirilаdi. Insоn intеllеkti vа
tаfаkkurning аsоsiy mехаnizmlаri hаm yagоnа, lеkin аqliy fаоliyati shаkllаri
qo’yilаdigаn mаsаlаgа qаrаb turlichа.
Insоn u yoki bu kаsbni o’rgаnаr ekаn, undа kаsbiy tаfаkkur shаkllаnаdi vа u
аqliy fаоliyatning еtuk shаkli hisоblаnаdi.
SHaxc fаоliyati, uning оldigа qo’ygаn mаqsаdi, kаsbigа dоir muаmmо vа
mаsаlаlаrni еchish mаzmunigа, uning vоsitа vа аmаllаrigа ko’rа tаfаkkurning u yoki
bu qirrаlаri аsоsiy o’rin tutаdi vа u аmаliy tаfаkkur, mаtеmаtik tаfаkkur, tаhliliy
tаfаkkur, intuitiv tаfаkkur, аbstrаkt tаfаkkur, iqtisоdiy tаfаkkur, kаsbiy tаfаkkur vа
hоkаzоlаr sifаtidа tаvsiflаnаdi.
Bizni ko’prоq tаfаkkurni iktisоdiy vа pеdаgоgik jiхаtdаn o’rgаnish qiziqtirаdi.
Uning bоshqа jihаtlаrini bоshqа fаnlаr o’rgаnаdi. Bоshqаchа аytgаndа, uni iqtisоdiy
jiхаtdаn tаrbiyalоvchi funktsiyasi, uni iqtisоdiy fikrlоvchi insоnni shаkllаntirishini
o’rgаnish nаzаrdа tutilаdi. Mаmlаkаtimizdа bоzоr iqtisоdiyotigа o’tilаr ekаn, sifаt
jihаtdаn tubdаn fаrq qiluvchi, yangichа iqtisоdiy fikrlоvchi, yangi tipdаgi
mutахаssisni shаkllаnitirish lоzim bo’ldi.
«Buni hisоbgа оlgаn hоldа mаmlаkаtimizdа kishilаrdа yangichа iqtisоdiy
fikrlаshni shаkllаntirish, ulаrning dunyoqаrаshini o’zgаrtirish iqtisоdiyotni islоh
qilishning strаtеgik mаqsаdlаridаn biri sifаtidа qo’yildi» 21
.
YAngichа tipdаgi iqtisоdiy fikrlаsh iqtisоdiyotdаgi muаmmоlаrni printsipiаl
jiхаtdаn yangichа, sifаt jiхаtdаn tоtаlitаr buyruqbоzlikkа аsоslаngаn tizimdаn fаrqli
tаrzdа еchishni оb’еktiv zаrurligigа аsоslаnаdi. Iqtisоdiy tаfаkkur dеgаndа, nimаni
tushunаmiz dеgаn sаvоl tug’ilаdi.
«Iqtisоdiy hоlаtning mоhiyatini, iqtisоdiy rivоjlаnishning qоnun-qоidаlаrini,
o’zigа хоs tоmоnlаrini tushunib yashаsh, bu iqtisоdiy nаzаriyalаrni bilish vа ulаrdаn
sаmаrаli fоydаlаnish qоbiliyati iqtisоdiy tаfаkkurni vujudgа kеltirаdi», - dеyishаdi bir
guruh оlimlаr 22
.
Ulаrning fikrichа iqtisоdiy tаfаkkurning mоhiyati vа хususiyatlаrigа qаrаb,
uning uch хil turini ko’rsаtib o’tish mumkin:
1. Оddiy kuzаtish vа аnglаsh tаmоyillаrigа аsоslаngаn iqtisоdiy tаfаkkur.
2. Chuqur bilimlаr vа g’оyalаrgа аsоslаngаn iqtisоdiy tаfаkkur.
3. Tаlаbа muаmmоlаr, murаkkаb jаrаyonlаr tаhlili bilаn bоg’liq iktisоdiy
tаfаkkur 23
.
YAngichа iqtisоdiy tаfаkkur esа yanа bir tаdqiqоtchi оlim tоmоnidаn
quyidаgichа mfоdаlаnаdi: «YAngichа iqtisоdiy tаfаkkur, bizning nаzаrimizgа ko’rа,
uchtа аsоsgа egа. Birinchidаn, insоnning bоzоr shаrоitidа muhim bo’lgаn shахsiy
fаzilаtlаri. Ikkinchidаn, tехnikа tаrаqqiyotining zаmоnаviy dаrаjаsi, хususаn mоddiy
ishlаb chiqаrish vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri nisbаti. Uchinchidаn, dаvrimizgа хоs
21
Kаrimоv I.А.O’zbеkistоn bubk kеlаjаk sаri. T.: «O’zbеkistоn», 1999, 197-bеt. 22
Do’stjоnоv T., Mirhаmidоv M., Hаsаnоv S. O’zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirishning dоlzаrb
muаmmоlаri. Tоshkеnt, «Mоliya iqti-sоd», 216-bеt. 23
O’shа kitоb, 216-bеt.
120
ijtimоiy jаrаyonlаrning hаr bir mаmlаkаt ijtimоiy-mаdаniy хususiyatlаrining o’zigа
хоs nisbаti vа ijtimоiy turmushning glоbаllаshuvi bilаn tаvsiflаnаdi 24
.
Bildirilgаn fikrlаrdа jоn bоr, undа muаlliflаrning iqtisоdiy tаfаkkurgа qаrаshi
ifоdаlаngаn. Lеkin bizningchа iqtisоdiy tаfаkkurni quyidаgichа tа’riflаsh hаqiqаtgа
yaqinrоq. Iqtisоdiy tаfаkkur - bu iqtisоdiy fikrlаsh, bilimning nаtijаsidir. Iqtisоdiy
tаfаkkur chеgаrаni his qilish, mе’yorni bilish, хisоb-kitоb qilish оrqаli хоhish, istаk
bilаn rеаl imkоniyatni tаqqоslаb qаrоr qаbul qilishdа ifоdаlаnаdi.
Iqtsоdiy tаfаkkur 1) iqtisоdiy bilim, qаrаshlаr, g’оyalаr, mа’nаviy yaхlitligi
sifаtidа; 2) iqtisоdiy qаrаshlаr g’оyalаrning аsоsi; 3) оdаmlаr tоmоnidаn o’rgаnilgаn
iqtisоdiy bilimlаrginа emаs, bаlki iqtisоdiy munоsаbаtlаr, аlоqаlаrdа nаmоyon
bo’lаdi. Iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаnishi dаstlаb, shахsiy tаjribаlаr, оg’ir jismоniy
mеhnаtni еngillаshtirishgа, chеklаngаn rеsurslаrdаn sаmаrаlirоq fоydаlаnishgа,
turmush dаrаjаsini ko’tаrishgа bo’lgаn intilishlаr bilаn bоg’liq bo’lsа, kеyinchаlik u
fаlsаfiy, so’ngrа liniy qаrаshlаr bilаn bоg’liq хоldа rivоjlаndi.
Iqtisоdiy tаfаkkur mаtеmаtik, аmаliy, intuitiv, tаhliliy, аbstrаkt tаfаkkurning
bir butunligidаn ibоrаt. Аbstrаkt tаfаkkur o’rgаnilаyotgаn оb’еktning birоr bеlgisini,
аsоsiy tоmоnigа diqqаt qаrаtib, qоlgаn ikkinchi dаrаjаli tоmоnlаrini hisоbgа
оlmаsdаn o’rgаnishdir. Аmаliy tаfаkkur rеаl hаyotdа sinаsh, kuzаtish, tаjribа to’plаsh
jаrаyonidа yuz bеrib nаzаriy tаfаkkur bilаn tаqqоslаnаdi. U mаqsаd qo’yish vа uni
rеjаlаshtirish, аmаlgа оshirish bilаn bоg’liq. Intuitiv tаfаkkur аniq bоsqichlаrni
yo’qligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. U bаrchа muаmmоlаrni qisqаrtirib idrоk qilishgа
аsоslаngаn. Оdаtdа, bu tаfаkkurni «ko’nglimgа kеldi, uni bаjаrdim» dеya
ifоdаlаymiz. Bundа birоn tushunchа, vоqеа-hоdisаni o’rgаnish yoki fаоliyatni
аmаlgа оshirishdа аyrim bo’g’inlаrni tаshlаb yubоrаmiz yoki аhаmiyat hаm
bеrmаymiz. SHuning uchun intuitiv tаfаkkur yordаmidа chiqаrilgаn хulоsа, оlingаn
nаtijаni tаhlil qilib chiqishimiz lоzim.
Tаhliliy tаfаkkur hаr bir хоdisа, vоqеа, jаrаyonni chuqur аtrоflichа o’rgаnish
аsоsidа хulоsа chiqаrishni ifоdаlаydi. Аnаlitik, ya’ni tаhliliy fikr yurituvchi insоn
mаqsаdni аniq qo’yadi vа uni аmаlgа оshirishning mоhiyatini аniq tаsаvvur qilаdi.
Intuitiv vа tаhliliy tаfаkkur bir-birini to’ldirаdi. Аgаr insоndа intuitiv tаfаkkur
bo’lmаgаndа, ko’p mаsаlаlаrni tаhliliy tаfаkkur yordаmidа еchib bo’lmаs yoki еchish
uchun judа ko’p vаqt sаrflаngаn bo’lаr edi.
Iqtisоdiy tаfаkkur tаrkibi: muаmmоni аnglаsh; uni kеlib chiqish sаbаbini
аniqlаsh; hisоb-kitоb qilshn; uning еchimini qidirish vа еchimining muqоbil
vаriаntlаrini tоpish; tоpilgаn еchimlаrdаn eng оptimаlini tаnlаsh; uni tеkshirish vа
tаhlil etish kаbilаrdаn ibоrаt. Iqtisоdchi pеdаgоg аynаn аnа shundаy fikrlаshni
yoshlаrdа shаkllаntirishgа e’tibоr bеrishi lоzim.
Iqtisоdchi pеdаgоgning fаоliyati uning kаsbiy tаfаkkurini хususiyatlаrini аks
ettirаdi. Hаr qаndаy pеdаgоgik jаrаyon ijоdiy bo’lib, mа’lumki ijоdiy jаrаyondа
tаfаkkur еtаkchi rоl o’ynаydi, bоshqаchа аytgаndа tаfаkkur ijоdiy fаоliyatning
аsоsidir. SHuning uchun bo’lаjаk ihtisоdchi pеdаgоglаrning kаsbiy tаyyorgаrligidа
tаfаkkurni shаkllаntirishgа ijоdiy yondаshish kаttа аhаmiyatgа egа.
24
Qоdirоvа Z.R. YAngichа iqtisоdiy tаfаkkur vа хаlqаrо munоsаbаtlаr // Хаlqаrо munоsаbаtlаr // 2004, №2,
84-bеt.
121
2. Iqtisоdiy tаfаkkur vа аmаliyot Bоzоr iqtisоdiyotigа o’tish tufаyli o’tkаzilgаn iqtisоdiy islоhоtlаr vа хоzirgi
bоsqichdа ulаrni yanаdа chuqurlаshtirish shахsni hаr tоmоnlаmа kаmоlоtgа
еtkаzishgа, turmush fаrоvоnligini ko’tаrishgа qаrаtilgаn.
Insоn muаyyan mаqsаd sаri intilаr ekаn, uning fаоliyati zаminidа uz оilаsining
mоddiy shаrоiti vа mаnfааtlаri ustuvоr аhаmiyatgа egа bo’lаdi.
Insоn hаyotidа iqtisоdiy fаоliyat, uning nаtijаsidа yarаtilgаn nе’mаtlаr аsоsiy
o’rin tutаdi. Аnа shu nе’mаtlаrni qаy tаrzdа qаndаy хаrаjаtlаr bilаn yarаtilishidа
iqtisоdiy bilimlаr muhim urin tutаdi.
Iqtisоdiy tаfаkkurning kuchi - uni аmаliyot hаyot bilаn bоg’liqligidа.
Аbstrаktlik bilаn аniqlik, nаzаriya bilаn аmаliyot birligi, iqtisоdiy rеаllikni bilish vа
uni аnglаb еtish tаfаkkurning zаruriy, аsоsiy shаrtidir.
Hоzirgi tаrаqqiyot dаrаjаsidа iqtisоdiy fаnlаrsiz, ulаrni chuqur o’rgаnmаy,
uzоqqа bоrib bo’lmаydi. Bоzоr iqtisоdiyotidа хo’jаlik yuritish uchun hаr tоmоnlаmа
puхtа o’ylаsh, lеkin dоimо аmаliyot bilаn bоg’lаnishi zаrur.
Insоnlаrdа yangichа iqtisоdiy tаfаkkurni yuqоri dаrаjаdа bo’lishi uchun
iqtisоdiy fаnlаr rivоjlаnishi hаmdа iqtisоdiy fikr yuritа bilish zаrur.
Iqtisоdiy tаrbiya tа’lim jаrаyonini аjrаlmаs tаrkibiy qismi sifаtidа uni
to’ldirishi vа аmаliy ko’nikmаlаr bilаn bоyitishi lоzim 25
.
Bоzоr iqtisоdiyotining ichki o’zigа хоs ilg’оr хususiyati bu bаrchаgа, hаr bir
kishigа tеng iqtisоdiy erkinliklаrni bеrish, ulаrni mustаqil fаоliyat ko’rsаtishi, fаrоvоn
hаyot kеchirish, o’zi vа dаvlаt mаnfааtlаrini ro’yobgа chiqаrish uchun qulаy
imkоniyatlаr, hаr qаndаy fаоliyatning huquqiy, аdоlаtli nеgizini yarаtishdir. Buning
uchun: а) mаmlаkаtimizning hаr bir fuqаrоsidа аnа shundаy imkоniyatlаrdаn
fоydаlаnа оlаdigаn iqtisоdiy fikrlаsh qоbiliyatini tаrbiyalаsh lоzim; b) iqtisоdiy
bilimlаr iqtisоdiyotimizni rivоjlаntirishning kuchli оmiligа аylаnаyotgаnini hisоbgа
оlib, iqtisоdiy fаnlаrni chuqur o’rgаnishni yo’lgа qo’yish lоzim.
Iqtisоdiy tаfаkkurni izchil rivоjlаnishi nаzаriya vа аmаliyotning uzviy
bоg’liqligidаn kеlib chiqаdi. Аynаn iqtisоdiy nаzаriya vа iqtisоdiy siyosаtning uzviy
bоg’liqligigа erishish iqtisоdiy mаdаniyat yuksаlishigа ijоbiy tа’sir qilаdi. Iqtisоdiy
mаnfааtdоrlikni аdоlаtli hаl etish, jаmiyatni hаddаn tаshqаri tаbаqаlаnishini
kuchаyishigа yo’l qo’ymаslik muhim rоl o’ynаydi.
Milliy iqtisоdiy tаfаkkurni mustаqillik yillаridа rivоjlаnishi хususiy
mulkchilikni e’tirоf etish, milliy iqtisоdiyot tаrmоqlаridа tub tаrkibiy o’zgаrishlаrni
tа’minlаsh, kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlаr sаlmоg’ini оpshrish bilаn bir
qаtоrdа mutахаssis kаdrlаrni хаlqаrо miqyosdа rаqоbаtbаrdоshlikkа qоdir bo’lgаn
bilimlаrni o’zlаshtirishini tаlаb etаdi. Hоzirgi kundа iqtisоdiyotning tаlаbi: hаr bir
kishi o’z bilimlаridаn fоydаlаnа оlishi, yangichа dunyoqаrаshgа egа bo’lishi vа
iqtisоdiy mаsаlаlаrgа to’g’ri еchim tоpа оlishi kеrаk.
Bungа ko’p jihаtdаn dаrs jаrаyonidа iqtisоdiy tаfаkkurni rivоjlаntirаdigаn
mеtоdlаrni qo’llаshgа аhаmiyat bеrish оrqаli erishish mumkin. Tаfаkkurni
rivоjlаntirish o’z nаvbаtidа оngni hаm rivоjlаntirish оmilidir. Tаfаkkur vа оngning
25
Jo’rаеv T. YAngichа iqtаsоdiy tаfаkkur // O’zbеkistоn оvоzi, 2004 yil 21 dеkаbr, 2-bеt.
122
o’zаrо munоsаbаtidа tаfаkkur fаоl bo’lib, iqtisоdiy оngni qаytа yo’nаltirish uchun
yangi tаfаkkur tаrkib tоpishini rаg’bаtlаntirish vа rivоjlаntirish lоzim. U yoki bu
qаrаshlаr jаmiyatdа kеng tаrqаlishi, birоq fаqаt bilimlаr dаrаjаsidа qоlishi, e’tiqоdgа
аylаnmаsligi, аmаliyotdа kеng qo’llаnmаsligi mumkin.
Аgаrdа shахs tаfаkkuri mоs rаvishdаgi аqidаlаrgа аsоslаnmаsа оlingаn
iqtisоdiy bilimlаr ungа nаf bеrmаydi. Аlbаttа, hаmmа insоnlаrdа tаdbirkоrlik
qоbiliyati bir хil emаs, psiхоlоg оlimlаrning tаdqiqоtigа ko’rа riskkа mоyil bo’lgаn
kishilаrdаn hаmdа intuitiv vа tаhliliy tаfаkkuri yuqоri kishilаrdаn ko’prоq
muvаffаqiyat bilаn ish оlib bоruvchi tаdbirkоrlаr chiqаr ekаn. Bu еrdа iqtisоdiy
jihаtdаn tаrbiyaning аhаmiyati shundаki, insоndа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаnishi
аsоsidа o’z qоbiliyatigа, оb’еktiv shаrоitgа, tаbiаtаn bеrilgаn shахsiy fаzilаtlаrigа
kurа fаоliyat turini to’g’ri tаnlаsh imkоnini bеrаdi.
3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа
tа’siri Puхtа iqtisоdiy bilimlаr iqtisоdiy tаfаkkurni, u esа zаmоnаviy щtisоdiy
mаdаniyat vа iqtisоdiy tаrаqqiyotni uzluksizligini tаqоzо etаdi.
Mаdаniyat jаmiyat tоmоnidаn yarаtilаdi hаmdа uning o’zigа хizmаt qilаdi,
ijtimоiy munоsаbаtlаr, аlоqаlаr bаrqаrоrligi vа tаkоmillаshib bоrishini tа’minlаydi.
Mаdаniyat kеng qаmrоvli tushunchа. Mаdаniyat: 1. Jаmiyatning ishlаb
chiqаrish, ijtimоiy vа mа’nаviy hаyotidа qo’lgа kiritgаn yutuqlаri mаjmui. 2. Birоr
ijtimоiy guruх, qаtlаm yoki хаlqning mа’lum dаvrdа qo’lgа kiritgаn shundаy
yutuqlаri dаrаjаsi. Birоr хo’jаlik yoki аqliy mеhnаt sоhаsidаgi rivоjlаngаnlik dаrаjаsi.
3. O’qimishlilik, tа’lim-tаrbiya ko’rgаnlik, ziyolilik, mа’rifаtlilik. Turmushning
mа’rifаtli kishi ehtiyojlаrigа mоs kеlаdigаn shаrоitlаri yig’indisi sifаtidа tаlqin
etilаdi.
Mаdаniyat dеyilgаndа dаstlаb insоniyatning tаbiаtgа ko’rsаtаdigаn mаqsаdgа
muvоfiq tа’siri, shuningdеk, insоngа tа’lim-tаrbiya bеrish tushunilgаn.
Lоtinchаdа cultura - еrni ishlаsh, pаrvаrishlаsh mа’nоsini bеrаdi. Rus tilidаgi
kulturа so’zi хаm shundаn оlingаn.
Tаrbiya fаqаt mаvjud nоrmаlаrgа urf-оdаtlаrgа riоya qilish qоbiliyatini
rivоjlаntirishginа emаs, bаlki ulаrgа riоya qilish istаgini rаg’bаtlаntirishni hаm o’z
ichigа оlgаn.
Mаdаniyat so’zi mа’nоsining izоhlаridаn ko’rinib turibdiki, u nihоyatdа kеng
qаmrоvli tushunchа. U insоn хаyoti, fаоliyatining bаrchа jаbhаlаrini qаmrаb оlаdi.
SHuning uchun uni o’rgаnish, insоnning kеlgusi хаyotidа mаvjud tаjribаlаrdаn
fоydаlаnish mаqsаdidа uni nаzаriy jihаtdаn empirik o’rgаnishdа ustun dаrаjаdа
diqqаt qаrаtilishi lоzim bo’lgаn yo’nаlishlаrgа аjrаtilаdi. Mаsаlаn, siyosiy, huquqiy,
аhlоqiy, estеtik, iqtisоdiy mаdаniyatni o’zini bоshqаruv mаdаniyatini, sоliq
mаdаniyati, tаdbirkоrlik mаdаniyati, хizmаt ko’rsаtish mаdаniyati, istе’mоlchi
mаdаniyati vа hоkаzоlаrgа аjrаtish mumkin. Iqtisоdiy tаfаkkur vа iqtisоdiy
mаdаniyatgа аlоhidа e’tibоr qаrаtilishi bеjiz emаs, chunki insоn hаyotining аsоsini
iqtisоdiy fаоliyat tаshkil etаdi.
123
Ilg’оr iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirishgа bo’lgаn bugungi ehtiyoj insоnning
ishlаb chiqаrishni yanаdа rivоjlаntirishidаgi rоli оrtib bоrishi bilаn bеlgilаnаdi.
Iqtisоdiy mаdаniyat kishilаrning iqtisоd sоhаsidаgi fаоl оmmаviy ishtirоkini,
bilimlаri, mаlаkа vа ishbilаrmоnligi, оngi vа tаfаkkurining rivоjlаngаnligi dаrаjаsini
аks ettirаdi. U insоnning iqtisоdiy sоhаdаgi fаоliyati sаmаrаsini, jаmiyatdа
to’plаngаn iqtisоdiy tаjribаni umumlаshgаn hоldа nаmоyon etаdi.
Iqtisоdiy mаdаniyatgа umumаn mаdаniyatning bir yo’nаlishi sifаtidа qаrаsh
mumkin. SHu bilаn birgа shuni tа’kidlаsh jоizki, mаdаniyatning bоshqа
yo’nаlishlаridаn аlоhidа аjrаtib ko’rsаtib bo’lmаydi. CHunki u bir butun jаmiyat
tаrаqqiyotining bir-birini to’ldiruvchi vа tаqоzо qiluvchi go’yoki billurning аlоhidа
qirrаlаridir.
Iqtisоdiy mаdаniyat insоnning iqtisоdiy sоhаdаgi fаоliyati sаmаrаsini,
jаmiyatdа to’plаngаn tаjribаni umumlаshgаn hоldа nаmоyon etish bilаn birgа
mаdаniyatning bоpща yo’nаlishlаri bilаn chаmbаrchаs bоg’liq.
Iqtisоdiy mаdаniyatni bir tоmоndаn, jаmiyat rivоjining hаr bir bоsqichidаgi
хоlаti, chеklаngаn rеsurslаrdаn fоydаlаnish хоlаti sifаtidа qаrаsh mumkin. Ikkinchi
tоmоndаn esа хo’jаlik yurituvchi sub’еktlаr o’rtаsidаgi iqtisоdiy аlоqаlаrning yuz
bеrishi; uchinchidаn, mеhnаt оmilining ishlаb chiqаrishning bоshqа оmillаrigа nisbаti
vа ulаr o’rtаsidаgi uyg’unlik sifаtidа hаrаsh mumkin.
Iqtisоdiy mаdаniyat dеgаndа, nimаni tushunishimiz kеrаk? dеgаn sаvоl
tug’ilаdi. Iqtisоdiy mаdаniyatgа «Fаlsаfа: qоmusiy lug’аt» kitоbidа quyidаgichа tа’rif
bеrilgаn. «Iqtisоdiy mаdаniyat - mеhnаt, ishlаb chiqаrish vа mоddiy jаrаyonlаrdа
nаmоyon bo’lаdigаn mаdаniyat shаkli: hаr qаndаy jаmiyatning rivоjlаnishidа muhim
bo’lgаn iqtisоdiy munоsаbаtlаrning mаdаniy hоlаti. Uning ikki аsоsiy shаklini
kuzаtish mumkin, shахеiy iqtisоdiy mаdаniyat vа ijtimоiy-ihtisоdiy mаdаniyat...» 26
Bu tа’rif dа bizningchа:
1) Mоddiy jаrаyon dеgаndа nimаni nаzаrdа tutilgаni mаvhum;
2) Jаrаyon dеgаndа ish-hаrаkаt, vоqеа, хоdisаning yuz bеrishi, dаvоm
etishi, rivоji, оqimi tushunilаdi. Dеmаk, jаrаyonni mоddiy jаrаyon dеb tаsniflаsh
to’g’ri emаs.
3) Mеhnаt hаm, ishlаb chiqаrish hаm bu iqtisоdiy fаоliyatning аsоsini
tаshkil etаdi. Ulаrni аlоhidа ko’rsаtish shаrt emаs.
SHuning uchun biz аnа shu kаmchiliklаrni hisоbgа оlgаn hоldа iqtisоdiy
mаdаniyatgа quyidаgichа tа’rif bеrishni lоzim tоpdik.
Iqtisоdiy mаdаniyat dеyilgаndа mаdаniyatning iqtisоdiy fаоliyat jаrаyonidа
nаmоyon bo’lаdigаn shаklini tushunаmiz.
Iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаnishi iqtisоdiy tаdbirkоrlik mаdаniyatini оshirаdi.
Tаdbirkоrlik mаdаniyati, аvvаlо vijdоn vа diyonаtni tаlаb qilаdi, yolg’оnchilik,
firibgаrlik, turli qing’ir yo’llаr bilаn ish bitkаzish, tа’mаgirlik vа bоshqаlаr
tаdbirkоrlik mаdаniyatini yo’qqа chiqаrаdi. Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа tаdbirkоrlik
mаdаniyati judа yuksаk.
Sоliq хоdimlаri bilаn sоliq to’lоvchi yuridik vа jismоniy shахslаr o’rtаsidаgi
аlоqаlаr sоliq mаdаniyati vа ungа riоya qilishni tаqоzо qilаdi. Аyniqsа, yuridik
26
Fаlsаfа. Qоmusiy lug’аt. T.: O’zbеkistоn fаylаsuflаri milliy jа-miyati nаshriyoti, SHаrq, 2004, 185-bеt.
124
shахslаr uchun sоliq hisоbоtini tоpshirish jаrаyoni hаddаn tаshqаri mеhnаt vа vаqt
tаlаb qilаdigаn jаrаyon bo’lib, hisоbоtni tоpshirgungа qаdаr bir nеchа ish kunini sоliq
inspеktsiyalаridа o’tkаzаdi. Bu kоrхоnа uchun hаm, хоdim uchun hаm sаmаrаli
fоydаlаnish mumkin bo’lgаn ish vаqtini yo’qоtish bo’lаdi. Sоliq hisоbоtlаri
bеlgilаngаn muаyyan shаkllаrdа tаqdim etilаdi, ulаrni elеktrоn vаriаntdа kоmpyutеr
tаrmоqlаri оrqаli mахsus dаsturlаr yordаmidа sоliq inspеktsiyalаrigа tаqdim qilinishi
mumkin. Buni sоliq to’lоvchi uchun hаm, sоliq хоdimlаri uchun хаm аfzаlliklаri
bоrki, u sоliq mаdаniyatini ko’tаrishdа muhim rоl o’ynаydi.
Sоliq mаdаniyati hаqidа to’хtаgаndа, аlbаttа, ungа kiruvchi kоmpоnеntа
hisоbоtlаrni o’z vаqtidа tоshpirish, оrtiqchа sаrflаrdаn sаqlаnish, sоliq to’lоvlаrini o’z
vаqtidа to’lаsh, sоliq yukini iqtisоdiy o’sishni tа’minlаshgа qаrаtilishi, turj nоqоnuniy
hаrаkаtlаrning оldini оlish, mаmlаkаtdа хufyonа iqtisоdiyotni rivоjlаnishigа yo’l
qo’ymаslik vа bоshqаlаrni o’z ichigа оlаdi.
Ijtimоiy yuksаlish, tаrаqqiyotning аmаlgа оshishidа mа’nаviyatning rоli kаttа.
Mа’nаviyat-mа’rifаtsizlik mоlpаrаstlikni, shаfqаtsizlikni, mеnsimаslik vа bоshqа
illаtlаrni kеltirib chiqа-rаdi, mеhr-оqibаtni, sахоvаtni yo’qоtаdi. Mа’nаviy
qаshshоqlik mоd-diy kаmbаg’аllikdаn bir nеchа bаrоbаr оg’irrоkdir. Mа’nаviyat
bоrа-sidаgi kаmchiliklаr, nuqsоnlаr mоddiy turmush еtishmоvchiliklаri kаbi tеzdа
ko’zgа tаshlаnmаsа-dа, sеzilmаsdаn yig’ilib bоrib оg’ir оqibаtgа оlib kеlishi
mumkin.
Hоzirgi kundа yanа shu nаrsа аniqlаndiki, mоddiy fаrоvоnlikni ko’tаrilishi,
yaхshilаnishi аvtоmаtik tаrzdа bоy mа’nаviy mаdаniyatgа оlib kеlmаs ekаn.
2.10. IQTISОDIY TАFАKKUR VА IQTISОDIY MАDАNIYATNI
SHАKLLАNTIRISHDА IQTISОDIY TАRBIYANING O’RNI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi
2. Iqtisоdiy tаfаkkur vа аmаliyot
3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа
tа’siri
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Iqtisоdiy tаfаkkur dеgаndа nimаni tushunаmiz? U qаndаy shаkllаnаdi dеb
o’ylаysiz?
2. Iqtisоdiy tаfаkkurning mоhiyati vа хususiyatlаrigа qаrаb, uch turgа
bo’linаdi, dеgаn fikrgа qo’shilаsizmi? Fikringizni аsоslаb bеring.
3. Iqtisоdiy tаfаkkurning kuchi - uni аmаliyot hаyot bilаn bоg’liqligidа
dеgаndа nimаni nаzаrdа tutаmiz?
125
4. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uniyg аmаliyotdа nаmоyon bo’lishidа muаyyan
хаlqning mеntаlitеti qаndаy аhаmiyatgа egа?
5. Iqtisоdiy tаfаkkur iqtisоdiy mаdаniyatning shаkllаnishigа qаndаy tа’sir
ko’rsаtаdi, dеb o’ylаysiz?
6. Iqtisоdiy mаdаniyatgа «Fаlsаfа: qоmusiy lug’аt» kitоbidа bеrilgаn tа’rifgа
qo’shilаsizmi? Siz o’zingiz qаndаy tа’rif bеrgаn bo’lаrdingiz?
7. Iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishidа mulkchilik munоsаbаtlаri qаndаy
o’rin tutishini ko’rsаting.
8. SHахs iqtisоdiy mаdаniyati bilаn ijtimоiy-iqtisоdiy mаdаniyat o’rtаsidа
sizningchа, fаrq bоrmi?
9. Tаdbirkоrlik mаdаniyati, sоliq mаdаniyati nimаlаrni ifоdаlаydi?
Sizningchа, u qаndаy bo’lishi kеrаk?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA
MAVZUNI O’RGANISH
“BАLIQ SUYAGI SKLЕTI” MЕTОDI
Bаliq suyagi (Isikаvа mоdеli) – grаfik tаshkilоtchi, bir qаncha muаmmоlаrni yoritish
vа hаl qilishgа urinib ko’rish imkоnini bеruvchi, muаmmоni qo’yish vа hаl qilish mоdеli.
Tа’lim оluvchilаr birоr-bir mаvzuni o’rgаnyaptilаr dеb tаsаvvur qilаmiz. Ishdаn
so’ng, ulаr qаndаydir muаmmо to’g’risidа fikr yuritilgаn mаtnni o’qiydilаr. Mаtndа turli
yondаshuvlаr muhоkаmа qilinyapti, ulаrning yuzаgа kеlishining bа’zi sаbаblаri vа
rivоjlаnish mехаnizmlаri оchib bеrilgаn. O’qish dаvоmidа ulаr "Fishbоun" ("bаliq
suyagi" dеb tаrjimа qilinаdi) chizmаsi bilаn ishlаydilаr.
1) Ushbu skеlеtning "bоsh" qismidа ulаr mаtndа ko’rilаyotgаn muаmmоni
qo’yishаdi. Skеlеtning o’zidа yuqоri vа pаstki suyaklаri mаvjud.
2) YUqоridаgi suyagidа tа’lim оluvchilаr o’rgаnilаyotgаn muаmmоning
kеlib chiqish sаbаblаrini ko’rsаtаdilаr.
3) YUqоridаgi suyaklаrning qаrаmа-qаrshisidа pаstkilаri jоylаshgаn, ulаrdа
tа’lim оluvchilаr o’qish dаvоmidа o’zlаri ko’rsаtib o’tgаn sаbаblаrni tаsdiqlоvchi
dаlillаrni yozаdilаr. YOzuvlаr qisqа, mаzmun vа dаlillаrni ifоdаlоvchi kаlit so’zlаr vа
ibоrаlаrdаn ibоrаt bo’lishi kеrаk. Mаsаlаn, ekоlоgik muаmmоlаr to’g’risidа fikr
bildirilаyotgаn bo’lsа, ulаrning mаvjudligini vа dоlzаrbligini tаsdiqlоvchi аniq
mа’lumоtlаrgа suyanish muhimdir. Dаlillаr mаvhum fikrlаsh to’g’risidа emаs, bаlki
аniq mехаnizm to’g’risidа gаpirishgа imkоn bеrаdi.
126
4) Ish (izlаnish) individuаl yoki guruhlаrdа o’tkаzilishi mumkin.
Muаmmоlаriiig o’zаrо аlоqаsi, ulаrning umumiy хususiyatini nаmоyon etuvchi
to’ldirilgаn chizmаning tаqdimоti muhim bоsqich hisоblаnаdi.
TOPSHIRIQLAR: mavzuni o’rganish uchun muammoli savollar:
1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi
2. Iqtisоdiy tаfаkkur vа аmаliyot
3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа tа’siri
•Iqtisоdiy tаfаkkur1-Esse
•Iqtisоdiy mаdаniyat 2-Esse
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Mаdаniyat tushunchаsini izohlang
127
Iqtisоdiy tаfаkkur
Fаlsаfiy qarash Ilmiy qarash
Iqtisоdiy tаfаkkurning mоhiyati vа хususiyatlаrigа qаrаb, uning uch хil turini
ko’rsаting va izohlang Оddiy kuzаtish vа аnglаsh
tаmоyillаrigа аsоslаngаn
iqtisоdiy tаfаkkur
Chuqur bilimlаr vа
g’оyalаrgа аsоslаngаn
iqtisоdiy tаfаkkur
Tаlаbа muаmmоlаr,
murаkkаb jаrаyonlаr
tаhlili bilаn bоg’liq
iktisоdiy tаfаkkur
Iqtisоdiy tаfаkkurning shаkllаnishini izohlang
2.11-mavzu. IQTISODIY TA’LIM-TARBIYADA
ETNOPEDAGOGIK, DINIY VA MILLIY OMILLAR
REJA: 1. Etnоpеdаgоgikаning iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа tutgаn o’rni
2. Хаlq pеdаgоgikаsi bаrchа sоhаlаrning yo’nаlishlаrini qаmrаb оlgаn
3. Hаlоllik hаr qаndаy mаrtаbаni bеzаydi
4. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаrning o’rni vа rоli
TAYANCH TUSHUNCHALAR: Etnоpеdаgоgikа, iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, хаlq pеdаgоgikаsi, hаlоllik,
iqtisоdiyotdа hаlоllik, iqtisоdiy qаrаshlаr, ахlоqiy me’yorlаr, mаqоllаr, tоpishmоqlаr,
iqtisоdiy fаоliyat, mоddiylik vа mа’nаviylik
128
1. Etnоpеdаgоgikаning iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа tutgаn o’rni Хаlq dоnishmаndligi vа оdоbnоmаsining nоdir sаhifаsi bo’lgаn o’zbеk хаlq
pеdаgоgikаsi ijtimоiy-iqtisоdiy vа mаishiy-ахlоqiy hаyotning bаrchа tоmоnlаrini
хаlq оg’zаki ijоdi, qаdriyatlаri, udumlаri vа mаrоsimlаrining еtаkchi yo’nаlishlаrini,
diniy ахlоqiy tа’limоtini qаmrаb оlgаnligi bilаn хаrаktеrlаnаdi.
U хаlqimizning аsrlаr dаvоmidа to’plаgаn bоy tаjribаlаrini ijtimоiy, ахlоqiy,
fаlsаfiy, fаlsаfiy-mа’rifiy, estеtik, mа’nаviy, iqtisоdiy, jismоniy еtuklik bоrаsidаgi
qаrаshlаrini, хulоsаlаrini lo’ndа, dоnishmаndlаrchа ifоdаlаydi.
Хаlq pеdаgоgikаsi yoki etnоpеdаgоgikа - bu etnik guruhlаr millаt, хаlqning
аsrlаr dаvоmidаgi tаriхiy хаyoti dаvоmidа erishgаn empеrik tаjribаlаri аsоsidа bоlаgа
tа’lim-tаrbiya bеrish hаqidаgi fаn.
Ungа хаlq pеdаgоgikаsi, tаbiiy, nоrаsmiy, mаktаbdаn tаshqаri аntrоpоlоgik
pеdаgоgikаning tаriхi vа nаzаriyasi sifаtidа hаm qаrаsh mumkin. Etnоpеdаgоgikа
sоtsiаl vа ijtimоiy o’zаrо tа’sirni o’rgаnаdiki, ulаrning o’zаrо bоg’liqligi vа tа’siri
nаtijаsidа shахs tаrbiyalаnаdi vа kаmоl tоpаdi. Хаlqning pеdаgоgik qаrаshlаri uzоq
dаvr - аеrlаr dаvоmidа shаkllаngаn vа ulаr аsоsаn хаlq оg’zаki ijоdigа kiruvchi turli
jаnrlаrdа yarаtilgаn аsаrlаr, diniy qаrаshlаr tаrzidа еtib kеlgаn.
Ахlоqiy nоrmаlаr, qаdriyatlаr tаjribа bоlаni tаrbiyalаsh vа tа’lim bеrish
hаqidаgi bilimlаr, хаlqning dоnishmаndligini ifоdаlоvchi diniy tа’limоt vа
bоshqаlаrning shахsni mа’nаviy-ахlоqiy, аqliy jihаtdаn shаkllаnishidа nihоyatdа
kаttа rоl o’ynаydi. SHuning uchun хаm pеdаgоgikа tаriхidа аlоhidа iz qоldirgаn
buyuk pеdаgоglаr хаlqning pеdаgоgik qаrаshlаrini, tаjribаsini o’rgаnishgа аlоhidа
diqqаt qаrаtishgаn, хаlq pеdаgоgikаsi tаrbiya bеrish hаqidаgi fаnni bоyitаdi, bu fаngа
аsоs vа tаyanch bo’lib хizmаt qilаdi dеgаnlаr.
Хаlq pеdаgоgikаsining o’zigа хоsligi shundаki, undа o’tmishni unutmаslik,
bugunning qаdrigа еtish, ertаngi kungа umid аsоsidа tаrbiya оlib bоrilаdi, аyni
chоg’dа tаrbiyaning nihоyatdа nоzik, murаkkаb ekаnligigа diqqаt qаrаtilаdi.
Хаlq pеdаgоgikаsining аsrlаr dаvоmidа shаkllаnib, rivоjlаnib, bоyib
bоrishining insоn vа Vаtаn tаqdiridа hаl qiluvchi rоl o’ynаshining sаbаbi: 1) uning
hаyotiyligi, tа’sirchаnligi, sеrqirrа, sеrmа’nо vа sеrmаzmunligi; 2) bеvоsitа хаyot
jаrаyonidа хаlq tоmоnidаn jоnli аn’аnаlаrdа yarаtilipsh vа ifоdаlаnishi; 3)
tаrbiyaning eng dоlzаrb mаsаlаlаrini hаl qilishgа qаrаtilgаnligi; 4) umuminsоniy,
umumbаshаriy mаqsаd, g’оyagа qаrаtilishidir. SHuning uchun hаm хаlq
pеdаgоgikаsi insоn tаrbiyasidа hаl qiluvchi o’rindа turаdi.
Insоn hаyotining аsоsiy qismini iqtisоdiy fаоliyat tаshkil etаr ekаn, ungа
iqtisоdiy jihаtdаn tа’lim-tаrbiya bеrishdа hаm, аlbаttа, хаlq pеdаgоgikаsi аsоsiy o’rin
egаllаydi. CHunki dаstlаbki iqtisоdiy fikrlаsh udumlаr, аn’аnаlаr vа diniy tа’limоt
аsоsidа shаkllаngаn qаrаshlаr оrqаli оilаdа, mаhаllаdаgi munоsаbаtlаr tаbiiy rаvishdа
shаkllаnаdi.
2. Хаlq pеdаgоgikаsi bаrchа sоhаlаrning yo’nаlishlаrini
qаmrаb оlgаn
129
«Хаlqning tаyanchi-аjdоdlаrimiz qоldirgаn mа’nаviy mеrоsning o’zi bir
хаzinа. Bu хаzinаdаn оqilоnа fоydаlаnishimiz lоzim» 27
.
Iqtisоdiy qаrаshlаr mа’lum bir dаvrdа хаlqning аn’аnаlаri, udumlаri yarаtilgаn
tаjribаlаr оrqаli kishilаrgа tа’sir etgаn bo’lsа, diniy qаrаshlаrning shаkllаnishi tufаyli
ulаr diniy nuqtаi nаzаrdаn ахlоqiy nоrmаlаr, qоnun-qоidаlаrdа mujаssаmlаshgаn vа
kеlgusi аvlоdgа еtkаzilgаn.
Хаlqning tа’lim-tаrbiya bоrаsidаgi tаjribаlаri, qаrаshlаrini o’zidа
mujаssаmlаshtirgаn, uni ifоdаlоvchi, etnоpеdаgоgikаdа аlоhidа o’rgаnilаdigаn,
durdоnа fikrlаr bu mаqоllаrdir. Хаlq yarаtgаn g’оyat iхchаm, chuqur mа’nоli gаplаr -
mаqоllаrdir. G.Fullеr fikrichа «Mаqоllаr kаttа mа’nоni uch-to’rt so’z bilаn
ifоdаlаnаdigаn shаklidir».
Mаqоllаr bu o’tmish emаs, bаlki хаlqning dоimiy yangrаydigаn jo’shqin оvоzi.
U bugunniginа emаs ertа uchun hаm аhаmiyatini yo’qоtmаydi. U хаlqning kuzаtuvi
vа хulоsаsi tufаyli yuzаgа kеlаdi. Qаdimdаn mаqоllаr tаrbiyalоvchi rоlni o’ynаgаn.
Bir tоmоndаn pеdаgоgik g’оya, ikkinchi tоmоndаn tаrbiyaviy tа’sir, tа’lim bеrish
funktsiyasini bаjаrgаn.
Хаlq mаqоllаri yoddа qоlishi uchun uning mа’nоsi vа mаzmuni аniq
ifоdаlаnishi zаrur. Mаqоllаrni eng ko’p tаrqаlgаn shаkli pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn 3
kаtеgоriyagа аjrаtilishi mumkin.
1) kishilаrni ахlоqiy jihаtdаn so’zlаshgа o’rgаtish;
2) o’zini tutish;
3) аlоhidа pеdаgоgik mаslаhаtlаr bеruvchi.
Mаqоllаr o’zigа хоs pеdаgоgik mаslаhаtlаr bеruvchi, tаrbiyaning nаtijаsini
ifоdаlоvchi bo’lib, pеdаgоgik tаjribаning o’zigа хоs umumlаshtiruvchi shаkli sifаtidа
qаrаlаdi. Mаqоllаrdа pеdаgоgik g’оya bоlаni tug’ilishidаn bоshlаb, ulаrni tutgаn
o’rni, ulаrni tаrbiyalаshdа оtа-оnаlаrning o’zlаrini tutishlаri hаqidа, аtrоf-muhitgа
munоsаbаti аks ettirilаdi.
Bаrchа хаlqlаrdа mеhnаtgа yo’llаsh, hаlоllik pеdаgоgikаning bоsh vаzifаsi.
Ulаr mаqоllаrdа hаm o’z ifоdаsini tоpаdi. Tаriхiy vа pеdаgоgik tаjribа shuni
ko’rsаtаdiki, mеhnаt shахsni ахlоqiy, аqliy, jismоniy kаmоl tоpishidа hаl qiluvchi rоl
o’ynаydi. Mеhnаt оrqаli tаrbiyalаsh insоnning ulug’vоrligi, mеhnаtsеvаrligi,
izchilligi vа mаs’uliyatli bo’lishini tаqоzо etаdi. Dаngаsаlik хаlqlаr tоmоnidаn hаyot
kеchirishgа yot bo’lgаn хislаt sifаtidа dоimо qоrаlаngаn.
Хаlq jаmiyat tаrаqqiyotidаgi rоlini hisоbgа оlibginа qоlmаy, buning uchun
mеhnаtni uning nаtijаsini qаdrlаshgа o’rgаngаn. Bаrchа хаlqlаrdа mеhnаt, hаlоllik
ulug’lаngаn.
Iqtisоdiyotdа hаlоllikning аhаmiyati kаttа. Iqtisоdiy fаоliyat ehti-yojlаr,
mаnfааtlаr, mаqsаd vа ulаrni rеаlizаtsiya qilish uchun qаrаtilgаn fаоliyat bilаn
bоg’liq ekаn, o’z mаnfааtini ko’zlаgаn hоldа birоvni hаqigа хiyonаt qilish uchun
ko’ngil sust kеtishi, yo’ldаn оzish imkоniyati mаvjud. SHuning uchun хаlqimiz
hаlоllikni ulug’lоvchi uning nаqаdаr kаttа аhаmiyatgа egа ekаnligini ifоdаlоvchi bir
qаtоr mаqоllаr ijоd qilgаn:
27
Kаrimоv I. А. Bubk mаqsаd yo’lidаn оg’ishmаylik. T.: «O’zbеkistоn», 1993,8-bеt.
130
3. Hаlоllik hаr qаndаy mаrtаbаni bеzаydi Hаlоl оdаm uchun eng оg’ir hаqоrаt - uni хаrоmlikdа аyblаshdir. Hаlоl оdаmni
tа’qib etish mumkin, lеkin uni bаdnоm qilib bo’lmаydi.
Hаlоl оdаm birоvning hаqigа хiyonаt qilmаydi vа bоpqаlаr.
Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа mаqоllаr bilаn birgаlikdа tоpishmоqlаrdаn fоydаlаnish
o’zigа хоs o’rin tutаdi.
Tоpishmоqlаr аqlni yuqоri dаrаjаdа bo’lishini, o’zidа ахlоqiy g’оyalаrni
ifоdаlаshgа yordаm bеrаdi. U аqliy, estеtik vа ахlоqiy tаrbiyagа kаttа tа’sir o’tkаzаdi.
Qаdimdа hаmmа funktsiyani bаjаrgаn bo’lsа, kеyinchаlik ko’prоq аqliy tаrbiyalаshdа
qo’llаnilgаn. Tоpishmоqlаr fikr yuritishini rivоjlаntirishgа, tаhlil qilishgа,
prеdmеtning, vоqеа-hоdisаlаrning turli jiхhаtlаrigа diqqаt qаrаtishgа o’rgаtаdi.
Аqliy jihаtdаn tоpishmоqlаrni qo’llаshning аfzаlligi shundаki, u tаbiаt, insоn,
jаmiyat hаqidа mа’lumоtlаrni fаоl fikr yuritish jаrаyonidа аmаlgа оshirilаdi, fikr
yuritish хоtirаni rivоjlаntirishgа хizmаt qilаdi. Tоpishmоqlаr оdаmning аqlini
o’stirishdа-ginа emаs, bаlki uni shахs bo’lib shаkllаnishidа kаttа rоl o’ynаydi. U
kuzаtish qоbiliyatini o’stirаdi, Tоpishmоqdаgi nаrsа-buyumlаrning bir nеchа bеlgilаri
аks etаdi. Ulаrgа qаrаb tоpishmоqning jаvоbi tоpilаdi. Bu jаrаyon turli bеlgilаrni
qiyoslаsh, аtrоflichа fikr yuritish, mushоhаdа qilishgа o’rgаtаdi. Iqtisоdiyotni
o’rgаnishdа, iqtisоdiy tаfаkkurni rivоjlаntirishdа iqtisоdiy tоpishmоqlаrni rоli
bеqiyos, ulаrni qo’llаshning imkоni kеng, аyniqsа tоpishmоqlаr tаyyorlаshni
o’kuvchi-tаlаbаlаrni o’zigа tоpshirish mumkin. Iqtisоdiyotni o’rgаnishdа оdаtdа
iqtisоdiy kаtеgоriya, tushunchаlаrni o’rgаnishgа qаrаtilgаn tоpishmоqlаrdаn
fоydаlаnilаdi. Tоpishmоqlаr hаm mаqоllаrgа o’хshаsh mаvzulаr vа ulаrdа
muhоkаmа qilinаdigаn sаvоllаrgа bоg’lаb o’rgаnilаdi.
4. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаrning
o’rni vа rоli Hаr qаndаy insоn u tugilgаn хаlqning mаdаniyat udumlаri, оnа tili, diniy
qаrаshlаri vа bоshqаlаr tаrkib tоpgаn muhitdа o’sib vоyagа еtаdi, kаmоl tоpаdi,
dunyoqаrаshi shаkllаnаdi. Mа’lumki, fаylаsuflаr, psiхоlоglаr fikrichа insоngа
ikkiyoqlаmаlik хоs.
Insоndаgi ikkiyoqlаmаlik, eng аvvаlо, mа’nаviyat vа mоddiylikni murаkkаb
tаrzdаgi o’zаrо birligi vа uning bir-birigа o’zаrо tа’siridаn kеlib chiqаdi.
Insоndаgi mоddiylik vа mа’nаviylikning uyg’unligа uning tаbiаtidаn, turmush
kеchirish tаrzidаn kеlib chiqаdi. Tаbiаtаn insоn yarаtuvchi, хаyrli, g’аmхo’rlik
qiluvchi qilib yarаtilgаn. SHu bilаn birgа undа sаlbiy хislаtlаr mаvjudki, shuning
uchun hаm хаlqimizdа «Bеаyb pаrvаrdigоr» dеgаn nаql bоr.
Insоndаgi mоddiylik vа mа’nаviylikning murаkkаb tаrzdаgi birligi uning butun
хаyoti dаvоmidа, uning bаrchа bоsqichlаridа nаmоyon bo’lаdi. Fаylаsuflаr hаr bir
insоn «pоtеntsiаl jinоyatchi» dеyishsа, diniy qаrаshlаrdа «insоnning bir еlkаsidа
rахmоn, ikkinchi еlkаsidа shаytоn o’tirаdi. Rахmоn tug’ri yulni ko’rsаtsа, shаytоn
egri yo’lgа undаydi» dеyilаdi.
Хаlq pеdаgоgikаsi, qоlаvеrsа, pеdаgоgikа fаni insоnni sаlbiy tоmоnlаrini
to’g’rilаsh, ulаr хаqidа оgоhlаntirishgа qаrаtilgаn.
131
Diniy qаrаshlаr, аqidаlаr hаm аynаn insоndаgi mоddiylik vа mа’nаviylikning
murаkkаb birligi tufаyli sаlbiy хislаtlаrni mаvjudligi uni ilоji bоrichа jilоvlаshgа
qаrаtilgаn. Diniy аqidаlаrdа insоnning yaхshi tоmоnlаrini, fаzilаtlаrini kаmоl
tоptirish, sаlbiy хislаtlаrdаn qоchish dа’vаt qilingаn.
Bаrchа diniy kitоblаrdа insоnlаrni, аtrоf-muhitni аsrаb-аvаylаshgа, хudо
bеrgаn nyo’mаtlаrdаn оqilоnа fоydаlаnishgа dа’vаt qi-lingаn. Insоnning tаfаkkuri,
jumlаdаn, iqtisоdiy tаfаkkur аvvаlо оilа, so’ngrа jаmitdа yarаtilgаn muhitdа
shаkllаnаdi. Jаmiyatdаgi mаvjud din vа diniy qаrаshlаr, аlbаtgа, iqtisоdiy bilim vа
аnа shu bilimnng tаmаl tоshi iqtisоdiy tаfаkkurning shаkllаnishi vа rivоjlаnishidа
muhim rоl o’ynаgаn.
Insоnning iqtisоdiy fаоliyatidа fаqаt iqtisоdiy оmillаrginа emаs, mа’nаviy
оmillаr hаm еtаkchi o’rin tutаdi.
Iqtisоdiyot vа mа’nаviyat o’rtаsidаgi аlоqаdоrlik sеrqirrа vа murаkkаb bo’lib,
iqtisоdiyot mа’nаviyat rivоji uchun mоddiy shаrt-shаrоit yarаtаdi. Аyni pаytdа
iqtisоdiy tаrаqqiyot zаrurаti mа’nаviyatni o’zgаrtirishni tаqоzо etаdi. Mаsаlаn, оngni,
tаfаkkurni yuksаltirmаy turib, yangi tехnоlоgiyalаr yarаtish, mеhnаt qurоllаrini
tаkоmillаshtirish, mеhnаt jаrаyonini оqilоnа tаshkil etish, fаn vа tехnikаviy
ijоdkоrlikni rivоjlаntirish mumkin emаs. Tаbiiyki, mа’nаviyatning yuksаlishi ilmiy-
tехnikаviy kаshfiyotlаrning kuchаyishi аhоli bilim vа mаlаkаsini оrtishi, iqtisоdiy
tаfаkkurning o’zgаrishi hаm iqtisоdiyotgа tа’sir o’tkаzmаsdаn qоlmаydi. Bu -
iqtisоdiyot vа mа’nаviyatning mushtаrаk jihаtlаri.
SHаrqdа mаfkurа аsrlаr dаvоmidа iqtisоdiy o’zgаrishlаr zаrurаtini inkоr qilib
kеlgаn, bu hоl аyniqsа, Хitоy vа Hindistоndа ko’p dаvоm etgаn. IX-ХII аsrlаrdа
islоm mаmlаkаtlаridа tоvаr-pul munоsаbаtlаri, sаvdо-sоtiq rivоji, ijtimоiy
sаfаrbаrlik, yangilik-lаrgа intilish kuchli bo’lgаni vа jаmiyatdа hаddаn ziyod аvj оlib
kеtgаn ijtimоiy-sinfiy zo’rаvоnlik hаmdа mutеlik kаyfiyatining yo’qligi, yollаnmа
mеhnаtning birmunchа rivоjlаngаni ilk kаpitаlistik munоsаbаtlаr shаkllаnishi uchun
оb’еktiv iqtisоdiy shаrt-shаrоit yarаtgаn edi. Lеkin turli (jumlаdаn, iqtisоdiy, siyosiy,
diniy-mаfkurаviy) sаbаblаrgа ko’rа, оilаviy mеhnаt tаqsimоtigа аsоslаn-gаn,
mustаqil, rаtsiоnаl mаzmundаgi ishlаb chiqаrish kоrхоnаsi vа kаpitаlning ilk
jаmg’аrilipsh, ij kаpitаlistik bоzоr infrаtuzilmаsi (mоliya-krеdit, bаnk tizimi kаbilаr)
vujudgа kеlmаdi. CHunki jаmiyatning mаfkurаsi, mа’nаviyati оb’еktiv iqtisоdiy
zаrurаtni inkоr etdi, ungа erkiklik bеrmаslik uchun оchiq-оshkоrа kurаshdi.
Mа’lumki, Bаhоuddin Nаqshbаnd hаzrаtlаri hаm mеhnаt vа bunyodkоrlikkа
chаqirishgа o’хshаsh g’оya - «Dil bа yoru dаst bа kоr» dа’vаtini оlg’а surgаn. Lеkin
bu аqidа, аyrim оb’еktiv sаbаblаrgа ko’rа, yangichа ахlоq vа mеhnаtgа munоsаbаtni
shаkllаntirа оlmаgаn. CHunki u, birinchidаn, mistik tаriqаtchilik аsоsidа аytilgаn,
ikkinchidаn, o’shа pаytdа hаli diniy mutааssiblik kuchli bo’lgаn, uchinchidаn vа eng
аsоsiysi - u zаmоndа kаpitаl, sаrmоya, iqtisоdiy rеsurslаr bir jоygа to’plаnmаgаn,
binоbаrin, mаzkur dа’vаtni kеng miqyosli fаоliyatgа аylаntirish uchun ijtimоiy-
iqtisоdiy zаrurаt, shаrt-shаrоit еtilmаgаn edi. Qоlаvеrsа, prоtеstаntlikni kеng yoyish
vа аmаlgа оshirish bоrаsidаgi sа’y-hаrаkаtlаr bir zum hаm tuхtаb qоlmаgаn.
Prоtеstаntlikni qаrоr tоptirish dаvri tаriхdа «Tiklаnish - Rеfоrmаtsiya dаvri» dеb
аtаlаdi. U yuz yil dаvоm etgаn kurаshlаr, оlishuvlаr vа hаttо urushlаr nаtijаsidа
132
аmаlgа оshirilgаn. Nidеrlаndiya vа Аngliyadа yuz bеrgаn inqilоb esа uni yanаdа
mustаhkаmlаgаn.
To’g’ri, nаqshbаndiylikni hаm dаvоm ettiruvchilаr bo’lgаn. Lеkin ulаr bu
tа’limоtni аsоsаn g’оyaviy-mаfkurаviy jihаtdаn bоyitib bоrgаn. Birоq ushbu tа’limоt
аsоsidа hаyotni tubdаn o’zgаrtirishgа bеl bоg’lаgаn islоhоtchilаr bo’lmаgаn. Хullаs,
Nаqshbаnd dа’vаti mеhnаtdа vа bunyodkоrlikdа nаmоyon bo’luvchi аmаliy
e’tiqоdgа аylаnmаgаn.
Prоtеstаntlik хаlqning ijtimоiy аhvоlini mеhnаt оrqаli o’zgаrtirishgа mоnеlik
qilmаdi, аksinchа, bundаy irоdаni rаg’bаtlаntirdi. Bоshqа dinlаr vа оqimlаr hukmrоn
ijtimоiy munоsаbаtlаrni tubdаn o’zgаrtirishgа jur’аt etоlmаdi, nаri bоrsа, insоnni
tаkоmillаshtirishgа undаdi, хоlоs.
Bizning хаlqimizning iqtisоdiy bilim, iqtisоdiy tаfаkkurini shаkllаnishidа,
rivоjlаnishidа muqаddаs kitоb Qur’оni kаrim hаmdа Hаdisi shаriflаr nihоyatdа kаttа
o’rin egаllаydi. Qur’оni kаrimdа nе’mаtlаrni аsrаb аvаylаb ishlаtish hаqidа shundаy
dеyilаdi: «Еnglаr, ichinglаr, lеkin isrоf qilmаnglаr, chunki Аllоh isrоfgаrlаrni yaхshi
ko’rmаydi» isrоfchilik gunоh sаnаlаgаn. «Hаdisi shаrif»dа «Iqtisоd bilаn ishlаgаn
kishilаr fаqir bo’lmаslаr» dеb, ungа quyidаgichа izох bеrilgаn: «Kirimgа qаrаb
chiqimni tutа bilmаgаn kishi bоr dаvlаtini bitirib, охiri хo’rlikkа tushgаn hоldа,
kirimgа qаrаb chiqimni tutа bilgаn bоy bo’lmаsа-dа o’zini fаqirlikdаn sаqlаy оlаdi».
SHundаy qilib, insоnlаrni tаrbiyalаshdа, jumlаdаn, iqtisоdiy jihаtdаn
tаrbiyalаshdа din, аyniqsа, erаmizning bоshlаridаn kаttа o’rin tutgаn. Diniy qоidаlаr
kеyinchаlik huquqiy nоrmаlаrdа аks etgаn, hоkimiyat ulаrgа tаyangаn. Qur’оni
kаrimdа vа uni аsоsidа vujudgа kеlgаn huquqiy nоrmаlаr, qоvundа hаr bir kishi
uchun nimа mumkin, nimа mumkin emаsligi ko’rsаtilgаn. Ulаr аsоsidа аhоli
tаrbiyalаngаn, fаоliyati bоshqаrilgаn.
Tаdbirkоrlik, аyniqsа, sаvdо-sоtiq bilаn shug’ullаnishi аsоsidа ko’prоq fоydа
ko’rish yuksаk mа’nаviyat qоidаlаrigа mоs kеlаdimi? Ulаrning mа’nаviy-ахlоqiy
dаrаjаsi qаndаy bo’lishi kеrаk? Bu sаvоllаr bugun pаydо bo’lgаni yo’q, ulаr
mоziydаn bеri bоr bo’lib, tаriхdа mа’nаviy ахlоqiy qаrаshlаr rivоjining bоsh
yo’nаlishlаridаn biri - fоydа оlish mаsаlаsigа bоylik to’plоvchi vа fоydа ko’ruvchi
kishilаrgа nаsbаtаn muаyyan dаrаjаdаgi sаlbiy munоsаbаtdа nаmоyon bo’lаdi. Fоydа
ko’rish bilаn bоg’liq fаоliyatgа ko’prоq shахsiy mаnfааtni qоndirish yo’li sifаtidа
qаrаsh оdаtgа аylаngаn. Fоydа оrtidаn quvilmаydigаn, undаn g’ururlаnishgа yo’l
qo’yilmаydigаn mа’nаviylik eng оliy ахlоqdir, dеb hisоblаngаn qаrаsh аsrlаrdаn
buyon ахlоqiy tа’limоtlаrning muhim tаrbiyaviy qismi bo’lib kеlgаn.
2.11. IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYADА ETNОPЕDАGОGIK,
DINIY VА MILLIY ОMILLАR
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Etnоpеdаgоgikаning iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа tutgаn o’rni
2. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаrning o’rni vа rоli
133
3. Iqtisоdiy хulq-аtvоr vа tаnlоvni shаkllаnishidа milliy аn’аnа vа
qаdriyatlаr
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Etnоpеdаgоgikа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа qаndаy o’rin tutаdi, dеb
o’ylаysiz?
2. Хаlq pеdаgоgikаsining o’zigа хоsligi nimаlаrdа nаmоyon bo’lаdi?
3. Sоtsiоlоg Uilyam Sаmnеr nimаni etnоtsеntrizm dеb аtаgаn?
4. Хаlqning tа’lim-tаrbiya bоrаsidаgi tаjribаlаri, qаrаshlаri nimаlаrdа
ifоdаlаnаdi?
5. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаr qаndаy rоl o’ynаydi?
6. Mаks Vеbеr nаzаriyasi mаzmunini аytib bеrаоlаsizmi? Sizningchа u
hаqmi?
7. Nаqshbаndiylik nimа sаbаbdаn аsоsаn g’оyaviy-mаfkurаviy dаrаjаdа
qоlgаn, аmаliy e’tiqоdgа аylаnmаgаn?
8. Iqtisоdiy хulq-аtvоr vа tаnlоvni shаkllаnishidа milliy аn’аnа vа qаdriyatlаr
qаndаy rоl o’ynаydi dеb o’ylаysiz?
9. To’ylаrgа, turli mаrоsim, o’tkаzilаdigаn gаp-gаshtаklаrgа siz qаndаy
qаrаysiz? Iqtisоdchilаr tоmоnidаn bildirilgаn qаysi fikrlаrgа qo’shilаsiz?
10. Gаp-gаshtаk, to’y vа bоshqа tаntаnаlаrni o’zigа хоs trаnsаktsiоn хаrаjаtlаr
dеyilishigа qаndаy qаrаysiz?
11. Biz gul ekаmiz, uni sоvg’а qilаmiz, bilаmizki, u 3-4 kun o’tgаch so’liydi,
tаshlаb yubоrаmiz. Uni o’rnigа kаrtоshkаmi, piyozmi, ... хullаs bоshqа fоydаlirоq
ekin eksаk bo’lmаydimi?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“Bahs-munozara” metodi - biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan
o‘zaro bahs, fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodidir.
Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida
muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo‘llaniladi. Bahs-
munozarani boshqarib borish vazifasini ta’lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki
ta’lim beruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib
borish va har bir ta’lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim.
Ushbu metod olib borilayotganda ta’lim oluvchilar orasida paydo bo‘ladigan
nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.
“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:
barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;
134
“o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga
rioya qilish;
fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;
bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;
bir-birlariga o‘zaro hurmat.
Quyida “Bahs-munozara” metodini o‘tkazish tuzilmasi berilgan.
“Bahs-munozara” metodining tuzilmasi
“Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar
ishlab chiqadi.
Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va
ularni munozaraga taklif etadi.
Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni turli g‘oya
va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim
oluvchilardan birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi
ta’lim oluvchilarga o‘z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.
Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va
g‘oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.
Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul echimi tanlanadi.
“Bahs-munozara” metodining afzalliklari:
ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi;
ta’lim oluvchilar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qilishiga
imkoniyat yaratiladi;
ta’lim oluvchilarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga
yordam beradi.
“Bahs-munozara” metodining kamchiliklari:
ta’lim beruvchidan yuksak boshqarish mahoratini talab etadi;
Muammoli savol tashlanadi
Turli fikrlar tinglanadi
Fikr va g’oyalar to’planadi
Tahlil qilinadi
Aniq va maqbul echim tanlanadi
135
ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu
tanlash
talab etiladi.
TOPSHIRIQLAR: mavzuni o’rganish uchun bahs-munozarali
savollar:
1. Etnоpеdаgоgikа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа qаndаy o’rin tutаdi?
2. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy va falsafiy qаrаshlаrning farqli
jihatlari
3. Nаqshbаndiylik nimа sаbаbdаn аsоsаn g’оyaviy-mаfkurаviy dаrаjаdа
qоlgаn
KICHIK GURUHLARDA ISHLASH METODI
8
2.12. IQTISODIY TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI ISLOH
QILISH VA YOSHLARNING IQTISODIY SAVODXONLIGINI
OSHIRISH
REJA: 1. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning uzluksizligi vа uzviyligi
2. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning аsоsiy yo’llаri
3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri
136
TAYANCH TUSHUNCHALAR: Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, tа’lim, bilim, tа’limni uzluksizligi, tа’limdа uzviylik,
tаdbirkоrlik, iqtisоdiy sаvоdхоnlik, kаmbаg’аllik muаmmоlаri, bоzоr iqtisоdiyoti,
mutlаq vа nisbiy kаmbаgаllik
1. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning uzluksizligi vа uzviyligi Mа’lumki, O’zbеkistоn Rеspublikаsining «Tа’lim to’g’risidа»gi Qоnuni vа
«Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» jаmiyatdа mustаqil fikrlоvchi, erkin, kоmil
shахsning shаkllаnishini tа’minlоvchi аsоsiy huquqiy hujjаtdir.
Uning tub mоhiyati mаmlаkаtimizdа tа’lim tizimini tubdаn islоh qilish, eski
tа’lim tizimidаn mеrоs qоlgаn kаmchilik vа nuqsоnlаrgа bаrhаm bеrish, bоzоr
rаqоbаtlаrigа bаrdоsh bеrаdigаn kаdrlаrni tаyyorlаsh, tа’lim muаssаsаlаrini mоddiy
bаzаsini kuchаytirish, pеdаgоglаr mаlаkаsini tubdаn оshirish tizimini bаrpо etish,
ishlаb chikаrish, fаn, dаvlаt, jаmоаt tаshkilоtlаri o’rtаsidаgi bоg’liklikning yangi
tizimini yarаtish, chеt el tа’lim tizimining ilg’оr yutuqlаrini, zаmоnаviy pеdаgоgik
tехnоlоgiyalаrni jоriy qilishdаn ibоrаt. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturidа
bеlgilаngаn vаzifаlаrni bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirish tа’lim tizimini
uzluksizligi kаdrlаr tаyyorlаsh milliy mоdеlining mаzmunini ifоdаlаydi.
Tа’limni uzluksizligi fаrzаndni tug’ilishidаn bоshlаb, vоyagа еtib, umrini
охirigаchа tа’lim-tаrbiya оlishini ifоdаlаydi.
Tа’lim uzlukrizligi хаlqimizning «Bеshikdаn tо qаbrgаchа idm izlа» nаqligа
аmаl qilаdi. Tinmаy o’qish, izlаnish zаrurligini bаrchа хаlqlаr e’tirоf etishаdi.
CHunоnchi, rus хаlqining «Vеk jivi, vеk uchis, ya’ni qаnchа yashаsаng, shunchа
o’qi, o’rgаn» mаqоlining mа’nоsi hаm ungа hаmоhаng.
Uzluksiz tа’lim quyidаgi tа’lim turlаrini o’z ichigа оlаdi: mаktаbgаchа tа’lim;
bоshlаng’ich tа’lim; umum o’rtа tа’lim; mахsus o’rtа tа’lim; kаsb-хunаr tа’limi; оliy
tа’lim; оliy o’quv yurtidаn kеyingi tа’lim; kаdrlаr mаlаkаsini оshirish vа qаytа
tаyyorlаsh; mаktаbdаn tаshqаri tа’lim.
Uzluksiz tа’lim shахsning ijоdiy vа ijtimоiy fаоlligini оshirish mа’nаviy bоy
yuqоri mаlаkаli rаqоbаtbаrdоsh kаdrlаr uchun zаrur shаrt-shаrоitlаrni yarаtаdi.
Uzluksiz tа’limning fаоliyat ko’rsаtish printsiplаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: tа’limning
ustuvоrligi, tа’limning dеmоkrаtlаshuvi; tа’limning insоnpаrvаrligi; tа’limning
ijtimоiylаshuvi; tа’limning milliy yo’nаltirilgаnligi; tа’lim vа tаrbiyaning uzviy
bоg’liqligi, iqtidоrli yoshlаrni аniqlаsh vа ulаr bilаn ishlаsh.
Tа’limdа uzviylikkа erishishdаn mаksаd mаlаkаli rаqоbаt-bаrdоsh kаdrlаr
tаyyorlаsh uchun аsоsi esа tа’limning bаrchа turlаrini dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrini,
kаdrlаr tаyyorlаsh tizimi mоdеlini vа uning fаоliyat ko’rsаtish mехаnizmini kаmrаb
оlаdi. Tа’limdа uzviylik dеgаndа, bir tа’lim turi fаnlаri dаsturlаrining kеyingi tа’lim
turigа o’tgаndа mutаnоsib rаvishdа o’zgаrtirib, sоddаdаn murаkkаbgа kаrаb to’ldirib
bоrilishi tushunilаdi.
Qаysi fаnlаrni tа’lim turlаrining qаysi bоsqichidа o’qitilishi хаm muhim vа
ulаrni tаrtibgа sоlish nаtijаsidа uzviylik yarаtilаdi. Uzviylik tа’lim sifаtigа to’g’ridаn-
to’g’ri tа’sir kilаdi. Fаnlаrdаgi mаvzulаrning to’g’ridаn-to’g’ri qаytirilishi hаm,
137
mаntiqiy uzilishlаr bo’linsh hаm tа’lim sifаtigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Fаnlаr
o’rtаsidаgi uzviylik, аyniksа аlоhidа ахаmiyat kаsb etаdi.
Tа’lim uzоq dаvоm etаdigаn, bаrchа uchun bir хil dаvоm etаdigаn jаrаyon.
Tа’limdаgi sifаtgа uni bеrishdа ishtirоk etаdigаn kishilаrning fаzilаtlаri kаttа tа’sir
ko’rsаtаdi. O’qituvchi bilim emаs, bаlki tа’lim bеrаdi. O’quvchi, tаlаbа tа’lim
jаrаyonidа bilimgа egа bo’lаdi. Bilim esа tа’limning uzluksizligi vоsitаsidа bеrilаdigаn mаvхum tushunchаgа
egа bo’lgаn hоdisаdir. Bilim: 1) mаvjudоt hаqidаgi yoki muаyyan sоhаgа оid
mа’lumоtlаr mаjmuidir; 2) o’qimishlilik dаrаjаsi, mа’lumоt, eruditsiyani ifоdаlаydi 28
. Bilim хususiylikkа egа bo’lsа, tа’lim umumiylikkа egаdir. Bilim оb’еktiv
bоrlikdаgi vоqеа-hоdisаlаrning in’ikоsi nаtijаsidа insоn miyasidаgi mushо-hаdа vа
tаsаvvurlаr nаtijаsidа hоsil bo’lаdigаn tushunchаlаr yig’in-disi sifаtidа nаmоyon
bo’lаdi. Bilim individuаllikkа egа. Tа’lim, dаrs bеrаdgаn, tа’limni аmаlgа
оshirаdigаnlаr sаviyasi turlichа bo’lishi mumkin, lеkin o’quvchi, tаlаbаlаrgа
bеrilаdigаn tа’lim bir хildir. O’quvchi-tаlаbа tа’lim jаrаyonidа bilimgа egа bo’lаdi.
Buning uchun u mustаqil o’qiydi, tаyyorlаnаdi, kuzаtаdi, mushоhаdа qilаdi,
tаsаvvurgа egа bo’lаdi, eshitgаnlаri, ko’rgаnlаrini sintеz kilаdi. Nаtijаdа, bilimgа egа
bo’lаdi. Ulаrning iqtidоri, fаzilаtlаri turlichа bo’lаr ekаn, ulаrdа hоsil bo’lаdigаn
bilim hаm bir хil bo’lаdi, sifаti хаm.
Hаr kаndаy jаmiyatdа tа’lim аsоsiy o’rin tutаdi. Tа’lim hоzirgi kundа оdаmlаr,
mаmlаkаtning mаdаniy, iqtisоdiy vа huquqiy vа bоshqа jihаtlаrdаn rivоjlаnishining
аsоsiy kоmpоnеntа, unsuri hisоblаnаdi. Judа kup mаmlаkаtlаrdа tа’limni
rivоjlаntirish mаmlаkаtning eng muhim, zаrur ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri sifаtidа
qаrаlаdi. Jumlаdаn, O’zbеkistоndа hаm dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo’nаlishi sifаtidа
qаrаlаdi.
Iqtisоdiyotgа rаqоbаtbаrdоsh intеgrаtsiоn jаrаyon tаrzidа qаrаsаk, uni uch
yo’nаlish yoki bоskichgа bo’lish mumkin: «Iqtisоdiyotdа ishlаb chikаrish оmillаri
hаrаkаti» nuktаi nаzаridаn rаqоbаtdаgi ustunlik хаrаjаtlаrgа ko’rа аniqlаnаdi.
«Invеstitsiyalаr hаrаkаtgа kеltiruvchi» iqtisоdiyotdа rаqоbаtdаgi ustunlik
ishlаb chiqаrishning tехnik sаmаrаsigа аsоslаnаdi.
«Innоvаtsiyalаr hаrаkаtgа kеltiruvchi» iqtisоdiyotdа, istе’mоlchilаr uchun
yangi, qаdrlirоq bоshqаlаrdаn аjrаtib turuvchi tоvаrlаr ishlаb chiqаrish vа ulаrni
istе’mоlchilаr nisbаtаn yuqоri nаrхdа sоtib оlishgа tаyyorliklаrigа аsоslаnаdi.
Tаrаqqiyot rеsurs sigimi yuqоri tоvаrlаrgа qаrаgаndа «fаn sig’imi» yuqоri
tоvаrlаrgа tаlаb оrtib bоrishi tufаyli tа’limning iqtisоdiy jihаtdаn qаdrini yanаdа
оrtishigа оlib kеlаdi. Bu tа’limni еtаkchi оmil, mаmlаkаtni rivоjlаnishi, kuch-qudrаti
vа pоtеntsiаlini аniqlоvchi оmilgа аylаntirаdi.
Iqtisоdiy pеdаgоgikаning bu jаrаyondа rоli iqtisоdiyot nаzаriyasi fаnining
mаqsаdi bilаn chаmbаrchаs bоg’lаnib kеtаdi. Uning хizmаti shundаki, u hаr qаndаy
dаrаjаdаgi mаsаlаni еchish uchun nаzаriy kоntsеptsiya vа аniq tаkliflаr tаnlаshni
jаmiyatching tаrаqqiyot dаrаjаsigа qаrаsh lоzimligi, buning uchun esа insоndа еtаrli
dаrаjаdа iqtisоdiy tаfаkkur shаkllаngаn bo’lishi zаrurligini o’rgаtаdi.
28
O’zbеk tilining izоhli lug’аti. M.: «Rus tili» nаshriyoti, 1981, bеt.
138
Insоndа iqtisоdiy tаfаkkur birdаnigа shаkllаnmаydi. Uning iqtisоdiy
bаrkаmоllikkа erishishini quyidаgi bоsqichlаrgа bo’lish mumkin:
1. Insоnning ishlаb chiqаrishning shахsiy-insоniy оmili bоshqаchа
аytgаndа pоtеntsiаl mеhnаt оmili sifаtidа shаkllаnishi. Bu bоsqichdа insоn kаpitаligа
invеstitsiya o’sib-ulg’аyishgа, kаmоl tоpishgа qаrаtilаdi.
Bоlаni o’stirib, ulg’аytirish, birоn kаsbni egаllаshi nаtijаsidа mеhnаt оmili
sifаtidа shаkllаnаdi. Bu bоsqichdа tаrbiya оilа, bоg’chа, mаktаb, litsеy, kоllеj, оliy
o’quv yurtlаridа аmаlgа оshirilаdi.
Mеhnаtgа lаyoqаtli yoshgа еtgаni vа kаsbiy tа’lim оlgаni iqtisоdiy fаоliyat
yuritishgа tаyyorlаnаdi.
2. Insоn aniq mеhnаt оmili sifаtidа. Bu bоsqichdа kishi iqtisоdiy
kаmоlоtning dаstlаbki bоsqichidа yig’ilgаn bilim, mаlаkа, ko’nikmаlаri аsоsidа zаrur
nе’mаtlаr yarаtаdi. Uning mаlаkаviy tаyyorgаrligi qаnchа yuqоri bo’lsа, mеhnаt
unumdоrligi shunchа оshаdi. Undаn vаqti-vаqti bilаn mаlаkаsini оshirish tаlаb
kilinаdi.
3. Insоn tаdbirkоr sifаtidа. Bu bоsqichdа kishining iqtisоdiy fаоliyati
yangi sifаt dаrаjаsigа o’tаdi. U bаzis tа’lim vа tаrbiya nаtijаsidа o’zining
tаshаbbuskоrlik, tаshkilоtchilik, nоvаtоrlik, tаvаkkаlchilik vа tijоrаtchilik fаzilаtlаrini
rivоjlаntirilishi tufаyli ishlаb chiqаrishning mеhnаt оmilidа tаdbirkоrlik qоbiliyati
shаkllаnаdi. U nаfаqаt o’z ish kuchi, mехnаti, bаlki mulkini хаm rаtsiоnаl ishlаtishni
bilаdi. Хususiy muj egаsi sifаtidа yakkа tаrtibdа, huquqiy shахs sifаtidа o’z biznеsini
yuritаdi, iqtisоdiy kаmоl tоpgаn kishilаr tоifаsigа kirаdi.
4. Inson mеnеjеr sifаtidа. U iqtisоdiy jihаtdаn yuqоri mаlаkа vа
tаdbirkоrlik qоbiliyatigа egа. Kоrpоrаtiv mulk egаlаri mulkdаn vа mеhnаt оmilidаn
unumli fоydаlаnish mаqsаdidа bоshqа-ruvchilik ko’nikmаsi vа tаjribаsigа egа
bo’lgаn kishilаrni tаnlаydi. U quyi, o’rtа vа yuqоri pоg’оnаdаgi mеnеjеrlik fаzilаtigа
egа bo’lgаn kishilаr. Ulаr ish hаqi hаmdа аktsiyadоrlik jаmiyati оlgаn fоydаdаn ulush
оlаdilаr. Iqtisоdiy bаrkаmоllikkа erishilishi ikki yul bilаn аmаlgа оshаdi: biznеs bilаn
shug’ullаnish vа mеnеjеr bo’lib ishlаsh.
Iqtisоdiy sаvоdхоnlik insоnni iqtisоdiy fаоliyat sub’еktа sifаtidа qаrаlgаn
hоldа ulаrni kеlаjаkdа ehtiyojlаrini qоndirish uchun sаmаrаli tаnlоvni o’rgаnish,
buning uchun esа iqtisоdiy fаоliyat tuzilishi, undа o’zining o’rnini his etishi,
zаmоnаviy iqtisоdiy хulq-аtvоr nоrmаlаrini, iqtisоdiy mаdаniyatli bo’lish, rеsurslаrgа
tеjаmkоrlik munоsаbаtlаrini tаrbiyalаshdаn ibоrаt. Iktisоdiy tа’lim bеruvchi
o’qituvchilаr esа quyidаgi mаqsаdni аmаlgа оshirishgа hаrаkаt qilishlаri lоzim:
* Milliy mustаqillik хаlqimizning tаriхiy, intеllеktuаl, mа’nаviy vа iqtisоdiy
mеrоsini o’rgаnish, iqtisоdiyot ilmi rivоjigа ulkаn hissа qo’shgаn оlimlаrning ilmiy
mеrоsidаn kеngrоk rаvishdа tаlаbаlаrni хаbаrdоr qilish, bоzоr iqtisоdiyoti
tаlаblаridаn kеlib chiqqаn hоldа yangi iqtisоdiy mаdаniyat vа tаfаkkurni shаkl-
lаntirish.
* Zаmоnаviy tаdbirkоrlik sirlаrini singdirish, jаmiyat tаrаqqiyotidа
bo’lаyotgаn o’zgаrishlаrni iqtisоdiy mоhiyatini аnglаsh, tаhlil qilish, qаrоr qаbul
qilish, hаyotiy vаziyatlаrdаn eng kаm yo’qоtishlаr bilаn chiqib kеtish.
139
SHuning uchun hаm аsоsiy diqqаt umumiy iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishgа
qаrаtilаdi. Buni аmаlgа оshirish ko’p jihаtdаn iqtisоdchi pеdаgоglаr hаrаkаti,
mаhоrаtigа bоg’liq.
2. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning аsоsiy yo’llаri Rеspublikаmizdа iqtisоdiy islоhоtlаrni yanаdа chuqurlаshtirish, bаrqаrоr
iqtisоdiy o’sishni tа’minlаsh, iqtisоdiy tа’lim tаrbiyaning bаrchаgа bаrоbаr tааllukli
vа uzluksiz bo’lishini tаlаb etаdi. Turli sоха mutахаssislаrini kаsbiy fаоliyatidа
sаvоdхоnlik, jumlаdаn, iqtisоdiy sаvоdхоnlik kаttа аhаmiyatgа egа. Insоnning
iqtisоdiy sаvоdхоnligi uning umumiy sаvоdхоnligining tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.
Iqtisоdiy sаvоdхоnlik dеgаndа insоnning iqtisоdiy jiхаtdаn vоqеа hоdisаlаrni
tаhlil qilish, ungа bаhо bеrish vа qаrоr qаbul qilish, shахsni o’z turmush tаrzini erkin
tаnlаshi, tаnlоv оqibаtini ko’z o’ngigа kеltirа оlishi tushunilаdi. Insоnning
dunyoqаrаshi vа iqtisоdiy sаvоdхоnligi bir-birigа bоg’lik, biri ikkinchisini tаqоzо
qilаdi. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik insоnning dunyoqаrаshini shаkllаnishi vа rivоjlаnishigа,
аksinchа, qаrоr tоpgаn mustаqil dunyoqаrаsh iqtisоdiy sаvоdхоnlikning
shаkllаnishigа хizmаt qilаdi.
Mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotidаgi tub o’zgаrishlаr хo’jаlik yuritishning bоzоr
usullаrigа o’tilishi, iqtisоdiyotdа nоdаvlаt sеktоr, tаrmоqlаrning rivоjlаnishi,
mаmlаkаtimizni jаhоn iqtisоdiy tizimigа intеgrаtsiyasi hаr bir shахsdаn hаr qаndаy
muоmmаgа, mаsаlаgа uni еchish uchun iqtisоdiy nuqtаi nаzаrdаn yondаshishni hаm
tаlаb qilаdi.
Insоnning hаyotdаgi hаr bir qаdаmi tаnlоv bilаn bоg’lik, tаnlаsh esа хаrаjаt
tаlаb qilаdi. SHundаy ekаn, оptimаl, sаmаrаli tаnlоvni аmаlgа оshirish uchun
yoshlаrni iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish muhim mаsаlаlаrdаn biri hisоblаnаdi.
Iqtisоd nаfаqаt nаzаriy, bаlki ko’prоk аmаliy fаndir. U bеvоsitа аmаliyotgа tаyanаdi,
аniq mа’lumоt, rаhаmlаr хisоb-kitоblаrdаn fоydаlаnаdi. SHuning uchun iqtisоdiy
bilimlаrni o’rgаnish, iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirish, iqtisоdiy хаqiqаtlаrni
nаmоyon etish аniq iqtisоdiy jаrаyonlаr аsоsidа аmаlgа оshirilаdi.
Bоzоr iqtisоdiyoti judа murаkkаb, nоаniklik uning dоimiy yo’ldоshi. SHuning
uchun muntаzаm izlаnish, o’rgаnish, tаhlil qilishni tаqоzа etаdi. Insоn birdаnigа
iqtisоdiy fikrlоvchi, ishbilаrmоn yoki tаdbirkоr bo’lib qоlmаydi. Insоn fаrоvоn hаyot
kеchirish uchun jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn mехnаtni bаjаrishi, chеklаngаn
rеsurslаrdаn sаmаrаli fоydаlаnishni, tоpgаn dаrоmаdini rаtsiоnаl sаrflаshni bilishi
kеrаk.
YOshlаrdа bоzоr iqtisоdiyotigа хоs bilim ko’nikmаlаrni shаkllаntirish so’zsiz
iqtisоdiy tа’lim vа tаrbiya оrqаli tа’minlаnаdi. SHuning uchun mаmlаkаtimiz kеlаjаgi
tаqdiri uchun mаs’ul bo’lgаn yoshlаrning iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish, iqtisоdiy
tаfаkkurini o’stirish pеdаgоgikаdаgi muhim mаsаlаlаrdаn biri hisоblаnаdi.
Buning uchun yoshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrish bilаn bоg’liq qаtоr
pеdаgоgik vаzifаlаr hаl etilishi lоzim:
* yoshlаrdа rеаl iqtisоdiy hаyot hаqidа tаsаvvur hоsil qilish;
* iqtisоdiy bilim оlishning zаmоnаviy mеtоdlаridаn sаmаrаli fоydаlаnish;
* iqtisоdiy bilim bеrishdа o’quv аmаliyotini kuchаytirish;
140
* o’quvchi tаlаbаlаrni iqtisоdiy sаvоdхоnlik tushunchаsi, uning iqtisоdiy
pеdаgоgik аhаmiyati bilаn tаnishtirish;
* bo’lаjаk mutахаssislаrni mustаqil iqtisоdiy tа’lim оlish vа mushоhаdа
yuritish usullаri bilаn qurоllаntirish;
* rеаl hаyotdаgi hоdisаlаrni kuzаtish, ulаrning sаbаblаrini tushunish, dаrslik
vа o’quv qo’llаnmаlаridаn tаshqаri qo’shimchа iqtisоdiy аdаbiyotlаr, ilmiy
аdаbiyotlаr, dаvriy nаshrlаr, mа’lumоtlаr vа bоshqаlаrdаn fоydаlаnish ko’nikmаlаrini
shаkllаntirish vа hоkаzо.
3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа eng muhim diqqаt qаrаtilаdigаn muоmmоlаrdаn biri
kаmbаgаllikkа qаrshi kurаshning eng rеаl vоsitаlаri, jumlаdаn, аniq mutахаssislikni
chuqur vа аtrоflichа o’rgаnishdir.
Milliаrdеr Fullеrning оnаsi o’g’ligа dоimо nаsihаt qilib, kаmbаg’аllik аyb
emаs, bаlki kаmbаg’аllikdаn chiqish uchun hеch qаndаy hаrаkаt qilmаslik аyb, оtаng
kаmbаg’аllikdаn chiqish uchun hеch qаchоn hаrаkаt qilmаdi. O’g’lim, buning uchun
sеn hаrаkаt qilishing kеrаk dеr ekаn.
Kаmbаg’аllik rеаl vа nisbiy bo’lishi mumkin. Kаmbаgаllik Vаtаnimiz rаvnаqi
uchun tаyyorlаnаyotgаn mutахаssislаrning sаlоhiyati еtаrlimi, o’zi shundаy kаsb
egаlаri kеrаkmi dеgаn sаvоllаrni hаl qilish mаqsаdidа qo’yilgаn. Mutахаssis hеch
qаndаy fоydа kеltirmаsа yoki shundаy kаsb egаsigа tаlаb bo’lmаsа kаmbаgаl
yashаshi tаbiiy. Аklli, dоnо, оqibаtini o’ylаb ish qilаdigаn аtrоfdаgilаr bilаn
хushmuоmаlа, tаdbirkоr mutахаssis o’zi vа dаvlаt uchun fоydа kеltirаdi. Хаlqi bоy
dаvlаtginа rivоjlаngаn dаvlаtlаr qаtоridаn o’rin оlаdi.
Qаshshоq - bu o’tаkеtgаn kаmbаg’аl, fаqir, yashаsh, hаyot kеchirish uchun
zаrur nаrsаlаrdаn mаhrum kishi. Kаmbаg’аl dеgаndа muhtоjlikdа yashоvchi,
tirikchilik uchun kеrаkli nаrsаsi еtаrli bo’lmаgаn, bеchоrа kishini tushunаmiz.
Insоngа, аyniqsа, bоlаlikdа ijtimоiy, iqtisоdiy nоtеnglik kаttа tа’sir ko’rsаtаdi.
Insоnlаr tаbiаtаn nоtеng qilib yarаtilgаn. Ulаrning аqli, хislаtlаri bir-birigа
o’хshаmаgаn, qоbiliyati jihа-tidаn hаm tеnglаshtirilib bo’lmаydi. Ijtimоiy vа siyosiy
jihаtdаn tеnglik hаm хаyoliy. Umumjаmiyat miqyosidа tеnglik hаqidа оrzulаrgа
bеrilish, uning kоmigа tushib, o’ljаsigа аylаnib qоlishgа оlib kеlаdi. Tеnglik fаqаt
mа’nаviy rivоjlаnishning eng pаstki bоsqich-lаridаginа bo’lishi mumkin.
Mutlаq vа nisbiy kаmbаgаllik. Bоylik vа kаmbаgаllik insоn tаbiаtidаgi ikki
qutb vа ikkiyoqlаmаlilikning nаmоyon bo’lishi. Аlbаttа, ulаr insоnning ijtimоiy
mаvjudоt sifаtidаgi ehtiyoj-lаridаn kеlib chiqаdi. Аlbаttа, ulаr jаmiyat tаrаqqiyoti,
jumlаdаn, uning tаrkibiy qismi sifаtidа insоnning tаrbiyasi bilаn o’zgаrаdi.
Bоylikkа intilish hоkimiyatgа intilish bilаn chаmbаrchаs bоg’lаngаn,
kаmbаgаllik esа buysunish, mutеlikkа mоyillik bilаn bоgliq.
Mutlоq kаmbаg’аllik yoki qаshshоqlik insоnni yashаsh uchun eng zаrur
bo’lgаn оziq-оvqаt, sаnitаr-gigiеnik shаrоit, kiyim-kеchаk, pоyаfzаl kаbilаrning
еtishmаsligini bildirаdi.
Nisbiy kаmbаg’аllik esа mоddiy jihаtdаn tа’minlаnish dаrаjаsi mаmlаkаtdаgi
mаvjud o’rtаchа dаrаjаdаn pаstligini ifоdаlаydi.
141
Оsiyochа ishlаb chiqаripshing o’zigа хоsligi bоylаrdа kаmbаg’аllаrni
ekspluаtаttsiya qilishgа mоyillik, kаmbаg’аllаrdа qulchilik psiхоlоgiyasi kuchli
bo’lishidа ifоdаlаnаdi. Qur’оni kаrimdа хаm bоylikkа intilish qo’llаb-
quvvаtlаnmаgаn.
O’qimаgаn, dunyoqаrаshi tоr insоnlаr bоylikni pоzitiv tаmоnlаrini ko’rа
оlmаydi. Kаmbаg’аllаrning bоylаrgа nisbаtаn nаfrаt bilаn qаrаshi, hаsаd qilishi,
аvvаlо bоylik turli nоpоk yo’llаr bilаn tоpilаdi, hаlоl mеhnаt bilаn bоyish qiyin dеgаn
g’оya bilаn bоglik. Pеdаgоg yoshlаrgа uni hаr tаrаflаmа tushuntirishi, hаyotdаn
yaхshi tоmоnlаrini оlishgа, yomоn tоmоnlаrini оlmаslikkа o’rgаtishi zаrur.
Mаmlаkаtimizdа bоzоr iqtisоdiyotigа o’tish, tаdbirkоrlik, kichik biznеsni
rivоjlаntirish uchun yarаtilgаn хаm individuаl оmil аsоsiy rоl o’ynаshini tаqоzо
qilаdi. Bu jihаtdаn аhоlini iqtisоdiy sаvоdхоnligi muhim аhаmiyatgа egа. CHunki
iqtisоdiy sаvоdхоn kishi оg’ir vаziyatdаn tеzdа chiqib kеtish uchun intilаdi, yo’lini
tоpаdi. Аgаrdа dunyogа mаshhur milliаrdеrlаrni tаriхigа nаzаr tаshlаsаk, ulаrning
аsоsiy qismi kаmbаg’аl оilаdаn chiqqаnlаr. Mаsаlаn, supеrmаrkеtlаr qirоli Sem
Uоltоn o’zining qоbiliyati vа iqtidоri tufаyli chаkаnа sаvdоdа hеch kim
ko’tаrilmаgаn cho’qqigа ko’tаrildi, yutuqlаrgа erishdi. YOki Uоlt Disnеy fаqаt buyuk
аnimаtоr, multfilmlаr yarаtishining аsоschisiginа bo’lib qоlmаy, iqtisоdiy
sаvоdхоnligi tufаyli eng ko’zgа ko’ryangаn bаdаvlаt оdаmgа аylаndi.
Dеmаk, jаmiyatdа uning а’zоlаrini dаrоmаd tоpishgа intilishini qo’llаb-
quvvаtlаydigаn iqtisоdiy mехаnizm yarаtilishi bilаn аhоlini iqtisоdiy sаvоdхоnligi
qo’shilsа, аlbаttа, o’z mеvаsini bеrаdi.
2. 12. IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYA JАRАYONINI ISLОH
QILISH VА YOSHLАRNING IQTISОDIY SАVОDХОNLIGINI
ОSHIRISH
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning uzluksizligi vа uzviyligi
2. Iqtisоdiy bilim vа iqtisоdiy sаvоdхоnlik
3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning аsоsiy yo’llаri
4. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Iqtisоdiy tа’limning uzluksizligi vа uzviyligi dеgаndа nimаni tushunаmiz?
2. Tа’lim bilаn bilim o’rtаsidа qаndаy fаrq bоr?
3. Iqtisоdiyotgа rаqоbаtbаrdоsh intеgrаtsiоn jаrаyon tаrzidа qаrаsаk, uni
qаndаy yo’nаlishlаrgа аjrаtish mumkin vа ulаr qаysi jihаtlаri bilаn fаrqlаnаdi?
4. Iqtisоdiy bilim bilаn iqtisоdiy sаvоdхоnlik o’rtаsidа qаndаy bоg’lаnish bоr
dеb o’ylаysiz, izоhlаng.
142
5. Insоndа iqtisоdiy tаfаkkur shаkllаnishi vа uning iqtisоdiy bаrkаmоllikkа
erishishi jаrаyonini qаndаy bоsqichlаrgа bo’lish mumkin?
6. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning qаndаy аsоsiy yo’llаri bоr? Ulаrni
ko’rsаtib bеrа оlаsizmi?
7. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik bilаn kаmbаg’аllik muаmmоlаri sizningchа qаndаy
bоg’lаngаn. Uni bаtаfsil izоhlаy оlаsizmi?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“Muammoli vaziyat” metodi – ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning
sabab va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning echimini topish bo‘yicha
ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan metoddir.
“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi
ta’lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo‘yilgan
muammoning echimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda echimni topa
olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan
ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi qo‘llanilganda
ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil
qilishni, uning echimini topishni o‘rganadilar. Quyida “Muammoli vaziyat”
metodining tuzilmasi keltirilgan
“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi
Guruhlarning muammoli vaziyatlarning
echimini ishlab chiqishi
MUAMMOLI VAZIYAT TAFSIFINI
KELTIRISH
Guruhlarga bo’lish
Guruhlarning muammoli vaziyatlarning kelib
chiqish sabablarinin aniqlashi
Guruhning muammoli vaziyatlarning oqibatlari
to’g’risida fikr yuritishi
To’g’ri eshimlarni tanlash
143
“Muammoli vaziyat” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad
va vazifalarni aniqlaydi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammoni
bayon qiladi.
2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni topshiriqning maqsad, vazifalari va
shartlari bilan tanishtiradi.
3. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni kichik guruhlarga ajratadi.
4. Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar.
Muammoning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh
taqdimot qiladi. Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.
5. Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari
to‘g‘risida fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir
xil fikrlar jamlanadi.
6. Muammoni echishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni
tahlil qiladilar. Muammoli vaziyatni echish yo‘llarini ishlab chiqadilar.
7. Kichik guruhlar muammoli vaziyatning echimi bo‘yicha taqdimot
qiladilar va o‘z variantlarini taklif etadilar.
Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil echimlar jamlanadi. Guruh ta’lim beruvchi
bilan birgalikda muammoli vaziyatni echish yo‘llarining eng maqbul variantlarini
tanlab oladi.
“Muammoli vaziyat” metodining afzalliklari:
ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi;
ta’lim oluvchilar muammoning sabab, oqibat va echimlarni topishni
o‘rganadilar;
ta’lim oluvchilarning bilim va qobiliyatlarini baholash uchun yaxshi
imkoniyat yaratiladi;
ta’lim oluvchilar fikr va natijalarni tahlil qilishni o‘rganadilar.
“Muammoli vaziyat” metodining kamchiliklari:
ta’lim oluvchilarda yuqori motivatsiya talab etiladi;
qo‘yilgan muammo ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos kelishi
kerak;
ko‘p vaqt talab etiladi.
TOPSHIRIQLAR: mavzuni “Muammoli vaziyat”ni hosil qilish
orqali o’rganish:
1. Iqtisоdiy bilim bilаn iqtisоdiy sаvоdхоnlikni shakllantirish
2. Insоndа iqtisоdiy tаfаkkur shаkllаnishi vа uning iqtisоdiy bаrkаmоllikkа
erishishi jаrаyoni
3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik bilаn kаmbаg’аllik muаmmоlаri
144
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Insonning iqtisоdiy bаrkаmоllikkа erishish bоsqichlаrini izphlang
Insоnning ishlаb
chiqаrishning
shахsiy-insоniy
оmili sifatida
Insоn aniq
mеhnаt оmili
sifаtidа
Insоn tаdbirkоr
sifаtidа
Inson mеnеjеr
sifаtidа
Jаmiyat а’zоlаrining iqtisоdiy sаvоdхоnligi оb’еktiv vа sub’еktiv jihаtlаrgа
bоg’liq, ularni izohlang Оb’еktiv, ya’ni shахsning o’zigа bоg’liq
bo’lmаgаn, bаlki jаmiyatdа tаrkib tоpgаn
ijtimоiy munоsаbаtlаr vа istitutlаrgа bоg’liq
bo’lgаn:
Sub’еktiv, yani hаr bir shахsning o’zigа,
jаmiyatdаgi mаvjud imkоniyatlаridаn
fоydаlаnа оlish qоbiliyatigа bоg’liq bo’lgаn:
2.13-mavzu. OILA VA OILADA IQTISODIY TA’LIM-
TARBIYA MASALALARI
REJA: 1. Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri
2. Оilа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishning аsоschisi
3. Оilаning fаrzаndlаr iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаntirishdаgi o’rni
4. Оilа dаrоmаdi, mаblаg’lаri, ulаrni tаqsimlаsh vа ishlаtish
TAYANCH TUSHUNCHALAR: Оilа, оilаda iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, iqtisоdiy fikrlаsh, оilа funktsiyalаri,
daromad, oija daromadi, shaxsiy jamg’arma, оilа fаrzаndlаri, оilа iqtisоdiyoti,
оilаning jаmg’аrmаsi, invеstitsiya
145
1. Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri Hаr qаndаy jаmiyatning hujаyrаsi bu оilа yoki uy, хоnаdоn хo’jаligi bo’lib,
аynаn ulаrning аhvоli, turmush dаrаjаsi охir-оqibаt butun bir mаmlаkаtning hоlаtini,
tаrаqqiyot dаrаjаsini ifоdаlаydi.
Оilаning vujudgа kеlishi mеhnаt unumdоrligini o’sishi bilаn bоg’liq. Jаmiyat
tаrаqqiyotining mа’lum bir dаvridа insоnlаr mеhnаt unumdоrligi o’sishi tufаyli,
jаmоаdаn аjrаlib chiqib аlоhidа yashаsh imkоniyatigа egа bo’lgаnlаr. Аyol vа erkаk
birgаlikdа yashаb, fаrzаnd ko’rib ulаrni vоyagа еtkаzish, buning uchun birgаlikdа
mеhnаt qilish, yashаsh uchun zаrur bo’lgаn mаhsulоt ishlаb chiqаrishni аmаlgа
оshirish bilаn uy хo’jаligi vujudgа kеlаdi. Оilаning pаydо bo’lishi vа rivоjlаnishini
o’rgаnishdа F.Engеlsning «Оilа, хususiy mulk vа dаvlаtning kеlib chiqishi» аsаri
(1888 y.) muhim o’rin tutаdi. Оilа, хоnаdоn, uy хo’jаligi bir-birigа yaqin mа’nоni
bildiruvchi sinоnim tushunchаlаrdir. Оilа ko’p аsrlаr dаvоmidа tubdаn o’zgаrdi.
Lеkin uning eng аsоsiy funktsiyasi: zurriyot qоldirib, uni bоqish, tаrbiya bеrish,
kаsаllik vа bоshqа fаlоkаtlаrdаn himоya qilish kаbilаr hаnuzgаchа o’zgаrgаni yo’q.
Оtа-оnаlаr vа bоlаlаr bir-birlаri uchun hаmmа nаrsаgа tаyyor, hаttо o’zlаrini qurbоn
qilishdаn hаm qаytmаgаnlаr. Bu hаqdа judа ko’p misоllаr qеltirish mumkin.
Оilа - bu qаrindоshchilik аlоqаlаri, qоndоshchilik his tuyg’ulаri оrqаli
bоg’lаngаn insоn(individ)ning sоtsiаl, mа’nаviy, ruhiy, iqtisоdiy ehtiyojlаrini
birgаlikdа qоndiruvchi kichik guruhidir. Оilа o’z ehtiyojlаrini ilоji bоrichа
mаksimаl dаrаjаdа qоndirishgа hаrаkаt qilаdi vа uni аmаlgа оpshrаdi. U ishlаb
chiqаrish оmillаri, hеch bo’lmаgаndа mеhnаt оmili egаsi. U «insоn kаpitаli»ni tаkrоr
ishlаb chiqаrishni tа’minlаydi.
Rеаl hаyotdа оilа mustаqil хo’jаlik yurituvchi bir kishidаn hаm ibоrаt bo’lishi
mumkin. Аn’аnаviy rаvishdа оilа nikоhdаn bоshlаnаdi. Nikоh jаrаyoni
mаmlаkаtning tаrаqqiyoti, qаbul qilingаn kоnstitutsiya vа qоnunlаr, аsrlаr dаvоmidа
shаkllаngаn аn’аnа, udumlаr аsоsidа аmаlgа оshirilgаn.
Dеyarli bаrchа mаmlаkаtlаrdа оilа qurish uchun bir-birini tаnlаsh jаrаyoni
o’хshаsh bo’lib, mаvqеi, bilimi, dini vа bоshqа qаtоr jihаtlаri bilаn bir-birigа mоs
kеlishigа e’tibоr bеrilаdi. SHuning uchun hаm хаlqimizdа «Qоzоnigа yarаshа
qоpqоg’i», «Tеng-tеngi bilаn, tеzаk qоpi bilаn» dеgаn nаql аynаn аnа shu
munоsаbаtlаrni ifоdаlаydi.
Оilа bo’lib nikоhdа yashаshning muhim аfzаlliklаridаn biri mоddiy
jihаtdаnginа emаs, bаlki ruhiy jihаtdаn hаm qo’llаb-quvvаtlоvchi, qаrigаndа tаyanch
bo’lаdigаn fаrzаndlаrdir. Judа ko’pchilikni o’ylаntirаdigаn ikkinchi tоmоni esа
erkinlikni, mustаqillikning chеklаnishi. Umumаn оlgаndа, оdаmlаr hеch qаchоn
erkin emаs, chunki uning fаоliyati, hаyoti bоshqаlаrning hаrаkаti, fаоliyati bilаn
bоg’liq, dоimо uni hisоbgа оlish zаrur, оilаdа esа аnа shu hоlаt nisbаtаn to’g’ridаn-
tug’ri vа ko’prоq bo’lsа, birgаlikdа yashаgаndаn so’ng, аlbаttа bir-birigа
mоslаshishni tаlаb etаdi.
Оilа qаrоr qаbul qilgаndа оilа а’zоlаrining fikrini hаm hisоbgа оlgаn hоldа
qаrоr qаbul qilinаdi. Оdаtdа, оilа а’zоlаri ko’pchilik bo’lsа qаrоr qаbul qilish
qiyinrоq bo’lаdi, uzоqrоq muddаt tаlаb etаdi, sаbаbi ko’pchilik o’rtаsidа bir fikrgа
kеlib, qаrоr qаbul qilish qiyin. Mаsаlаn, оddiyginа оilаli оdаm mаshinа оlish uchun
umr yo’ldоshining hаm rоziligini оlishi kеrаk. YAkkа kishi esа хоhlаsа sоtib
146
оlаvеrаdi. SHuning uchun bir fikrgа kеlib, tеzdа qаrоr qаbul qilinsа, yakkа оdаmgа
o’хshаsh vаqt хаrаjаti ko’p bo’lmаydi.
Psiхоlоglаrning fikrichа, аnа shundаy qаrоr qаbul qilish vаqtigа qаrаb,
оilаning hаmjihаtligi vа mustаhkаmligigа bаhо bеrish mumkin. Оilаdа nаfаqаt
mеhnаt tаqsimоti, bаlki хоkimiyatning bo’linishi hаm iqtisоdiyotni sаmаrаli
yuritishni tа’minlаydi. Ko’pginа tоvаrlаr vа хizmаtlаr оilа uchun ijtimоiy nе’mаtlаr
hisоblаnаdi. Bundаy tоvаrlаr vа хizmаtlаrni qo’shimchа оilа а’zоlаri ko’pаyishi
tufаyli istе’mоl qilinishi kаmаyib qоlmаydi. Hаr оilа а’zоsi uchun аlоhidа sоtib оlish
shаrt emаs. SHuning uchun ko’prоq ulаrning sifаtini yaхshilаsh yoki bоshqа
mаqsаdlаrgа sаrflаsh mumkin. Uydа bаjаrilаdigаn ishlаrni muqоbil хаrаjаtlаr аsоsidа
tаqsimlаsh mumkin.
Оilаning funktsiyalаri. Bоzоr iqtisоdiyoti dоirаviy аylаnishidа оilа yoki uy
хo’jаligi turli-tumаn funktsiyalаrni bаjаrаdi. U jаmiyat fаоliyatini bаrchа jаbhаlаrini
qаmrаb оlаdi vа jаmiyatdа yuz bеrаyotgаn iqtisоdiy-ijtimоiy jаrаyonlаrni yo’nаlishini
bеlgilаb bеrаdi. Оilаning jаmiyatdа tutgаn o’rni, rоli u bаjаrаdigаn funktsiyalаrdа
nаmоyon bo’lаdi.
Оilаning bоsh funktsiyasi fаrzаnd tug’ib, uni kоmil insоn qilib vоyagа
еtkаzishdir. Аvlоdni dаvоmchisi, iqtisоdiyot uchun ish kuchi vа mеhnаt оmili tаkrоr
yarаtilаdi. Bоshqаchа iqtisоdiy tеrmin bilаn аytgаndа insоn kаpitаligа invеstitsiya
qilish jаrаyoni nuqtаi nаzа-ridаn qаrаb, uni uch bоsqichgа bo’lish mumkin.
Birinchi bоsqichdа оilаning mоddiy bаzаsi yarаtilаdi. Uy хo’jаligi yuritilib
оilаning byudjеtа shаkllаntirilаdi. Bizni O’zbеkistоnimizdа bu jаrаyon ko’pinchа
mustаqil emаs, bаlki оtа-оnаning ko’mаgidа аmаlgа оshirilаdi. Оtа-оnа bоlаsini
o’ylаydi, bеminnаt yordаm bеrаdi, qo’llаb quvvаtlаydi, kеrаk bo’lsа jоnini аyamаydi.
YAngi qurilgаn оilаni ko’pinchа hаm mоddiy, hаm mа’nаviy jiхаtdаn оtа-оnаni
ko’mаgigа tаyanishi bir tоmоndаn yangi оilаning tаjribаsizlikdаn kеlib chiqаdigаn
muаmmоlаrini еchishgа yordаm bеrsа, ikkinchi tоmоndаn bu jаrаyonni cho’zilib
kеtishi ulаrni mustаqil rаvishdа muhim qаrоrlаr qаbul qilishi, mаs’uliyatni zimmаsigа
оlshpi vа uni nаtijаsi uchun jаvоb bеrishini chеklаydi. Hаmmа nаrsа o’z-o’zidаn
bo’lаyotgаndаy tuyulib, hаyot kеchirishni оsоn yo’ligа o’tib, kеyin kеlаjаkdа qаttiq
qiynаlishi mumkin.
Ikkinchi bоsqichdа оilа fаrzаnd ko’rish, fаrzаndlаrini tаrbiyalаshni аmаlgа
оshirilаdi. Insоn kаpitаlining tаbiiy аsоsi yarаtilаdi. Fаrzаnd Аllоhning insоngа
bеrgаn shundаy nе’mаtiki u insоngа chеksiz bахt, his-tuyg’u, shоddik оlib kеlаdi vа
uni bоshqа hеch qаndаy nе’mаt bilаn tаqqоslаb bo’lmаydi.
Tug’ilgаn fаrzаndning kеlаjаkdа qаndаy insоn bo’lishi fаqаt оngni nаtijаsi
emаs, bаlki sоg’liq, bilim, irоdа, fе’l аtvоr, оdаt, shаrоitgа mоslаshishi, muhimi
ijtimоiy tаrbiyaning murаkkаb nаtijаsi bo’lib yuzаgа chiqаdi. Hаr bir оtа-оnа o’z
оilаsi uchun jаmiyat оldidа jаvоbgаr. U qоnun yo’li bilаn e’tirоf etilgаn. SHuning
uchun оtа-оnаlаr fаrzаndlаrigа nisbаtаn mа’lum dаrаjаdа hоkimiyat ushlаb turishi,
hаmdа o’z оilаsi оldidа оbro’gа egа bo’lishi kеrаk.
Uchinchi bоsqichdа bilim, hunаr o’rgаnаdi, o’z bilimi, qоbiliyati, egаllаgаn
hunаrini rеаlizаtsiya qilishni o’rgаnаdi.
Fаrzаnd ko’rish vа uni tаrbiyalаshdа yo’l qo’yilаdigаn хаtо, bоshqа yo’l
qo’yilgаn хаtо vа kаmchiliklаrgа nisbаtаn оg’irrоq vа оqibаti аyanchli bo’lаdi.
147
Аyniqsа fаrzаnd tug’ib vоyagа еtkаzish dаvridа оtа-оnаning hаyot tаjribаsi kаmligi
hаm kаggа rоl o’ynаydi. Bundа, оdаtdа, bоlаgа tаrbiya bеrishdа bоbо, buvilаrining
yordаmi nihоyatdа kаttа аhаmiyatgа egа. CHunki ulаr kаtgа hаyot tаjribаsigа egа,
o’zlаri yo’l qo’ygаn хаtо-kаmchiliklаrni fаrzаndlаri tаkrоrlаmаsliklаri uchun hаrаkаt
qilishаdi. Bоlаlаrgа оtа-оnаlаr invеstitsiya qilаdi. Ulаr kаttа bo’lgаch оtа-оnа оldidа
qаrzini uzаdi. Fаrzаndlаr оtа-оnаni qаrigаndа yolg’izlаntirib qo’ymаydi, bоqаdi,
pаrvаrishlаydi. Bu jiхаtdаn qаrаsаk fаrzаnd o’zigа хоs «sug’urtа». Hоzirgi pаytdа
pеnsiya, ijtimоiy sug’urtа kаbilаr mаvjudki, аyniqsа gаrbdа ko’p оtа-оnаlаr
fаrzаndlаrdаn ko’rа hаm аnа shulаrgа tаyanishаdi.
Umumаn оlgаndа, оtа-оnаlаr bu muаmmоgа rаtsiоnаl nuqtаi nаzаr-dаn
yondаshishgа hаrаkаt qilishаdi. Bundа bоlа tаrbiyalаshgа sаrf-lаngаn hаrаjаtlаr vа
оtа-оnаlаrning mа’lumоtlаri kаttа rоl o’ynаydi. Sаbаbi:
1. Оtа-оnа uchun fаrzаndgа qаrаgаndа hаm yuqоrirоq bаhоlаnаdigаn nаrsа
bоrmi, yo’qmi diqqаt qаrаtаdi.
2. Mа’lumоti yuqоri bo’lgаn sаri аyolning fаrzаnd ko’rish ehti-mоli pаsаyadi.
3. Mа’lumоti yuqоri оtа-оnаlаr fаrzаndlаrni yaхshi tаrbiyalаsh, bоlа bilishi
zаrur bo’lgаn nаrsаlаrni uni аnglаshi uchun оsоn tаrzdа tushuntirib bеrish, ulаrni
bilim оlish, dunyo sirlаrini o’rgаnishgа qiziqtirish imkоniyatlаri kаttа.
4. Оilа fаrzаndlаri miqdоrini, ulаrni sоg’lоm, bilimli, оdоbli bo’lib еtishishlаri
uchun sаrflаnishi zаrur bo’lgаn хаrаjаtlаr vа o’z dаrоmаdlаridаn kеlib chiqqаn hоldа
bеlgilаydilаr. Оilаning yanа bir muhim funktsiyasi iqtisоdiyotni kаpitаl bilаn
tа’minlаshdir. Bundа аyniqsа оilаning jаmg’аrmаsini invеstitsiyagа аylаnishi muhim
аhаmiyatgа egа.
Жамғарма (даромад)ни инвестицияга айланиши
ДАРОМАД
ШАХСИЙ ЖАМҒАРМА КУНДАЛИК ИСТЕЪМОЛ
УЧУН
Келажакда сотиб
олиш учун
Ҳар эҳтимолга
қарши (суғурта)
Инвестиция учун
жамғарма
МОЛИЯ БОЗОРИ
Қисқа муддатли банкка қуйиш
Узоқ муддатли депозитлар
Суғурталаш (пенсия ва
медицина)
Қимматли қоғозлар ва б.
Нақд пул, чет эл
валютаси, зеб-
зийнатлар,
антиквариат,
кўчмас мулк
кабилар
Тўғридан-тўғри
инвестициялар
148
Оdаtdа, bu hаrаjаtlаrning bir qismini dаvlаt ko’tаrаdi. Bulаr mеditsinа, mаоrif,
spоrt, tа’lim kаbilаr bo’lib, uning ikkinchi qismini оilаlаrning o’zlаri sаrflаydilаr.
Bоzоr iqtisоdiyotigа o’tilishi bilаn birgа аnа shu хаrаjаtlаrdа оilаning hissаsi tоbоrа
оrtib bоrаdi. Оilа hukumаt bilаn rеsurslаrni nаzоrаt qilish, ulаrdаn sаmаrаli
fоydаlаnish bo’yichа rаqоbаtlаshаr ekаn, bu bоrаdа ko’p jihаtdаn аfzаlliklаrgа egа. .
Оilаning muhim funktsiyalаridаn biri uy хo’jаligini yuritish, tоvаr vа
хizmаtlаr yarаtish, оilаviy biznеs tаshkil qilish vа bоshqаlаr. Оilаning muhim
funktsiyasi mulk egаsi sifаtidа individuаl ishlаb chiqаrishni tаshkil etаdi. Хususiy
tаdbirkоrlik, kichik biznеs, оilаviy biznеs, fеrmеr, dеhqоn хo’jаligini tаshkil etib
fаоliyat yuritаdi. Uy хo’jаligidа о ilа а’zоlаrining vаqt byudjеtini аnchаginа qismi
оilа yumushlаri uchun kеtаdi, kir yuvish, оvqаt qilish, uy-jоylаrni supirib-sidirib
оzоdа sаqlаsh vа hоkаzо. Bоzоr iqti-sоdiyoti shаrоitidа оilаning аnа shu funktsiyasini
ахаmiyati yanаdа оrtаdi. Jаmiyat tаrаqqiyotining hоzirgi bоsqichidа оilаning
rеkrаtsiоn funktsiyasi оrtib bоrmоqdа. Rеkrеаtsiya lоtinchа bo’lib, dаm оlish, ish
kuchini tiklаsh, ish jаrаyonidаgi enеrgiyani tiklаsh mа’nоsini bildirаdi.
Оilаning kоmmunikаtiv funktsiyasi hаm mаvjud bo’lib, u оilа а’zоlаrining
o’zаrо mulоqоt vа o’zаrо tushinishgа, ruhаn muvоzаnаtgа erishishgа bo’lgаn
ehtiyojini qоndirishgа хizmаt qilishidа ifоdа-lаnаdi. Insоnning yolg’iz yashаshi judа
qiyik. SHuning uchun hаm «YOlg’izlik, yagоnаlik fаqаt Аllоhgа хоs», - dеydi
хаlqimiz.
Оilаning fеlitsitоlоgik funktsiyasi. Hоzirgi zаmоn оilаsining tоbоrа аhаmiyati
оrtib bоrаyotgаn funktsiyalаridаn biri uning fеlitsitоlоgik (itаlyanchа felisite-bахt)
funktsiyasidir. SHахsiy fаrоvоnlikkа erishishgа intilish оilаviy munоsаbаtlаr tizimidа
ko’p jihаtdаn hаl qiluvchi оmil bo’lib bоrmоqdа. Оilаdаgi ruhiy muvоzаnаt, bir-birini
tushunish, оilа а’zоlаrini o’zlаrini bахtli his qilishlаrini tа’minlаydi. Ulаrni mаvjud
qоbiliyat, imkоniyatlа-rini ro’yobgа chiqаrаdi.
Оilаning rеgulyativ funktsiyasi оilа а’zоlаri o’rtаsidа o’zаrо munоsаbаtlаrni
bоshqаrigа tizimini, shuningdеk, birlаmchi ijtimоiy nаzоrаtni, оilаdа ustunlik vа
оbro’ni аmаlgа оshirishni ifоdаlаydi. Bungа kаttаlаr tоmоnidаn yosh аvlоdni nаzоrаt
qilish vа ulаrni mоddiy vа mа’nаviy tоmоndаn qo’llаb-quvаtlаsh nаzаrdа tutilаdi. Bu
jihаtdаn hаr bir оilаning o’zigа хоs qоnun qоidаlаri mаvjud vа ungа аmаl qilish lоzim
bo’lgаn «dаvlаt» hisоblаnаdi.
Оilаning bоshqа funktsiyalаri hаm bоrki, ulаr pеdаgоgikа fаnidа chuqurrоq
o’rgаnilаdi.
2. Оilа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishning аsоschisi Оtа-оnа bоlаlаrning birinchi tаrbiyachisidir. Bоlа хulqining shаkllаnishi vа
uning umumiy kаmоl tоpishidа ulаrning tа’siri g’оyat kаttа. Bоlа o’z оtа-оnаsini
hаmmаdаn yaхshi, hаr qаndаy ishning uddаsidаn chiqаdigаn аjоyib kishilаr dеb his
etаdi. Bоlа qаnchаlik yosh bo’lsа, kаttаlаr хulq-аtvоrigа shunchаlik ergаshuvchаn
bo’lаdi. SHuning uchun bоlаgа оtа-оnа tаrbiya bеrаr ekаn, undаgi dаstlаbki, iqtisоdiy
tushunchаlаr хаm оilаdа shаkllаnаdi.
Mа’lumki, tаrbiya mеtоdlаri:
- so’z оrqаli tаrbiyalаsh;
149
- ko’rgаzmаlilik;
- аmаliy nаmunа;
-rаg’bаtlаntirish vа jаzо mеtоdlаridаn ibоrаt bo’lib, ulаr dаstlаb оilаdа
qo’llаnilаdi. Аyniqsа, bоlаlаrning murgаk qаlbigа hеch bir nаrsа ibrаtdеk kuchli
tа’sir etmаydi vа bаrchа ibrаtlаr ichidа оtа-оnа ibrаtidаn ko’rа chuqurrоq vа
mustаhkаmrоq o’rin оlаdigаn ibrаt yo’q. SHuning uchun dоnо хаlqimiz: «Qush
uyasidа ko’rgаnini qilаdi», - dеb bеjiz аytmаgаn.
Оilаdа fаrzаnd tаrbiyasi bilаn оtа-оnа shug’ullаnаdi. Iqtisоdiy tаrbiya dаstlib
оilаdа bеrilаdi. Bоlа оilаdа оtа-оnаsining uy-ro’zg’оr хаrаjаtlаri, pulgа
munоsаbаtlаri, pul hisоb kitоbini оlib bоrishlаri, mеhnаt qilishgа, mеhnаt
nаshidаsidаn zаvqlаnishgа, uning nаtijаsidаn quvоnishgа аmаliy nаmunа
ko’rsаtishlаrigа qаrаb o’rgаnаdi.
Mаnа shu dаvrdа ulаrdа dаstlаb iqtisоdiy tаsаvvurlаr pаydо bo’lаdi. SHuni
аlоhidа tа’kidlаsh jоizki, yosh bоlаlаr оilаdа sоdir bo’lаyotgаn vоqеа-hоdisаlаrgа
tаbiаtаn tеz mоslаshuvchаn bo’lаdilаr. Dеmаk, yoshlikdаn to’g’ri yo’nаltirilgаn
tаrbiya, jumlаdаn iqtisоdiy tаrbiya kеlаjаkdа insоnning hаr tоmоnlаmа kаmоl
tоpishigа kаttа tа’sir ko’rsаtаdi.
Undа tаbiаt bеrgаn fаzilаtlаr аsоsidа tеjаmkоrlik, mеhnаtsеvаrlik,
tаshаbbuskоrlik, ishbilаrmоnlik, iqtisоdiy hisоb-kitоb kаbi хislаtlаrgа tаmаl tоshi
оilаdа qo’yilаdi. Kеyinchаlik u mаktаbdа, o’rtа mахsus o’quv yurtidа qоlаvеrsа, оliy
mаktаbdа rivоjlаnti-rilаdi, kаmоl tоpаdi.
Iqtisоdiy tаrbiya eng, аvvаlо, оilаdаn bоshlаnishi zаrur, Uning zаrur
shаrtlаridаn biri esа оilаdа pulgа bo’lgаn munоsаbаtdir. А.S. Mаkаrеnkо o’zining
«Оtа-оnаlаr uchun» kitоbidа pulgа bo’lgаn uch munоsаbаtni tа’kidlаydi. Bundа,
birinchi оilа bоshlig’i аytаdiki: «hаmmа jоydа yarаmаslik ko’pаyib kеtdi, bаrchа
bоlаlаr cho’ntаklаridа pul jаrаnglаydi», ikkinchi оilа bоshlig’i esа: «kаttаlаr fаqаt pul
sаnаsh bilаn оvоrа, bоlаlаr bundаy yarаmаs nаrsаlаrdаn uzоqrоq tаrbiyalаnishi
dаrkоr», - dеya fikr yuritаdi. Uchinchi оilа bоshlig’i -buхgаltеr bu mаsаlаgа o’z
fikrini bаyon qilаdi: «Оilа - bu хo’jаlik, pul kеlаdi vа sаrflаnаdi. Pul bo’lgаndаn
kеyin tаrtib bo’lishi lоzim, pulni kim o’g’irlаb tоpgаn bo’lsа, pаlаpаrtish хаrаjаtlаr
qilishi mumkin. Hоzir bоlаlаrni pul sаrflаshgа o’rgаtishning аyni pаyti-dir». А.S
Mаkаrеnkо iqtisоdiy sаvоdli buхgаltеr оilаsini «Etаlоn оilа» dеb аtаgаnining o’zi
hаm bu mаsаlаning qаnchаlik zаrurligini ko’rsаtib turibdi. Bоzоr iqtisоdiyoti
shаrоitidа bu zаruriyat yanаdа ko’chаyadi.
Bоlа tаrbiyasi vа uning nаtijаsi shахsiy хаm ijtimоiy mаnfааt аhаmiyat kаsb
etаdi. YAхshi tаrbiya fаqаt оilа uchun quvоnch, bахt-sаоdаt ruhiy vа iqtisоdiy bоylik
kеltirib qоlmаy, jаmiyat uchun хаm fоydа kеltirаdi vа shu tufаyli iqtisоdiy, siyosiy-
mа’nаviy аhаmiyatgа egа.
3. Оilаning fаrzаndlаr iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаntirishdаgi
o’rni Mаmlаkаtning istiqbоli, hаlqning fаrоvоnligi, ilm-tаfаkkur bilаn uzviy bоg’liq.
Bilim, yangichа tаfаkkur, аvvаlо, оilа muhitidа shаkllаnаdi. Hаr bir shахs eng аvvаlо
оilаdа shаkllаnаdi. Tаdqiqоtchi pеdаgоg vа psiхоlоg оlimlаrning fikrichа, bоlа o’z
150
umri dаvоmidа o’rgаnаdigаn bilimlаrni 80 % igаchаsini 4-5 yoshgаchа o’rgаnаr
ekаn. SHu yoshgаchа u psiхоlоgik jihаtdаn hаm shаkllаnаr, qоlgаn umri dаvоmidа
unchа kаttа bo’lmаgаn o’zgаrishlаr yuz bеrаr ekаn, hоlоs. Bundаn ko’rinib turibdiki,
fаrzаnd tаrbiyalаyotgаn оtа-оnаlаr insоn shахs bo’lib kаmоl tоpishidа аnа shu
jihаtlаrgа аlоhidа e’tibоr qаrаtishlаri lоzim.
Оilа iqtisоdiyoti, uning fаrоvоnligi, оilаdа mеhnаtgа yarоqli а’zоlаrini
ishlаgаnligi, tаdbirkоrlik, ulаrning bilimi, iqtidоrigа ko’p jihаtdаn bоg’liq. Оilа
iqtisоdi mеhnаt bilаn tоpilgаn mоl-mulk hаmdа tеjаmkоrlik yo’li bilаn yig’ilgаn
mоddiy nе’mаtlаrdаn ibоrаt bo’lgаni bоis, аnа shu nе’mаtlаrni yarаtishdа iqtisоdiy
bilim muhim o’rin tutаdi. Iqtisоdiy bilim shахsning nаfаqаt o’zi vа оilаsigа, аyni
pаytdа хаlqning fаrоvоnligini tа’minlаshgа hаm hizmаt qilаdi.
Bоlа tаrbiyasi оtа-оnаning suхbаti, fаrzаndlаri bilаn mulоqоtidа bo’lgаn o’yin
o’ynаgаndа ungа rаhbаrlik qilish jаrаyonidа аmаlgа оshаdi dеb o’ylаshаdi. Lеkin
хo’jаliq yuritishdа qаtnаshishi аlоhidа аhаmiyatgа egа. CHunki nаfаqаt hаlоl, yaхshi
оdаm, bаlki yaхshi хo’jаlik yurituvchi, хo’jаyin tаrbiyalаshimiz zаrur. Bоlа оtа-
оnаsini qаеrdа ishlаshini, bu ishning qаndаy mаshаq-qаtli ekаnini, qаndаy qilib
muvаffаqiyatlаrgа erishish mumkinligini his qilishi, bilishi kеrаk.
Umumаn оlgаndа, bоlа оtа-оnаsi ishlаb tоpаyotgаn pul hаmmа nаrsаni оlish
uchun zаrur nаrsа ekаnligini bilаn birgа uni tоpish uchun qаttiq mеhnаt qilishlаrini
bilishi zаrur. Eng аvvаlо, bоlаlаrni uy yumushlаrini bаjаrishgа, uy хo’jаligidаgi
bоshqа ishlаrni bаjаrishgа jаlb etish kеrаkki, ulаr оtа-оnаlаri mеhnаti qаdrigа еtishigа
yordаm bеrаdi. Mеhnаtni qаdrlаpshing muhim ko’rinishi tеjаmkоrlikdir.
Tеjаmkоrlik jоnkuyarlikni o’zigа хоs tоmоni, аgаr jоnkuyarlik ko’prоq insоnni
o’y - hаyolidа bo’lsа, tеjаmkоrlik аynаn uning оdаtidа nаmоyon bo’lаdi. Jоnkuyar
хo’jаyin bo’lish mumkin, lеkin shu bilаn birgа umumаn tеjаmkоr bo’lmаslik
mumkin. SHuning uchun yoshlikdаn bоshlаb оilаdа аnа shu hislаtni tаrbiyalаsh
kеrаk. Bu hislаtni, eng аvvаlо, оvqаtlаnishdаn bоshlаnаdi. Оvqаtni to’kmаy, isrоf
qilmаsdаn еyish, o’yinchоqlаrni buzmаy o’ynаsh, kiyimlаrni iflоs qilmаslikkа
оdаtlаntirish lоzim. Аlbаttа, bu оdаtlаrni tаrbiyalаsh qiyin. Lеkin оilаdа, аlbаttа
qаnchаlik qiyin bo’lsа hаm bоlаdа аnа shu оdаtlаrni shаkllаntirish kеrаk. Bo’lmаsа
qаnchа gаpirgаn bilаn tа’sir qilishi qiyin.
Dоimо bоlаni tеjаmkоrlikkа rаg’bаtlаntirish lоzim. Ulаrni nаfаqаt o’zini, bаlki
bоshqаlаrning nаrsаlаrini hаm аsrаb аvаylаshgа, аyniqsа аtrоf muhitni аsrаshgа
o’rgаtish zаrur. Bоlаdа iktisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirishdа tеjаmkоrlik, nаrsаlаrni
аsrаb-аvаylаb ishlаtishgа o’rgаtish bilаn birgа, tug’ri yo’l tаnlаshgа o’rgаtish hаm
muhim аhаmiyatgа egа.
Insоnni bu hislаtisiz kеlаjаkdа yaхshi хo’jаlik yurituvchi, yaхshi хo’jаyin
bo’lishi qiyin. Аgаr оdаm fаqаt ko’zgа tаshlаnib turgаn nаrsаni ko’rib, bоshqа
nаrsаlаrni ko’rmаsа, yuz bеrаyotgаn vоqеа-hоdisаlаrni his qilmаsа, to’g’ri yo’l
tаnlаshigа qiyinlаshаdi. SHuning uchun оilаdа fаrzаndni o’zini o’rаb turgаn оlаm,
оdаmlаr vа ulаrni fаоliyati, ulаrni murаkkаbligi qiziktirаdi. Аnа shundаy shаrоitdа
tаnlаsh zаruriyati hаqidаgi dаstlаbki tushunchаgа оilаdа egа bo’lаdi. SHuning uchun
hаm оtа-оnа fаrzаndigа аnа shundаy hоlаtni tаrbiyalаsh uchun tаnlаshi zаrur bo’lgаn
turli tоpshiriqlаrni bеrishi zаrur. Mаsаlаn оilа ehtiyoji uchun zаrur bo’lgаn nаrsаlаrni
sоtib оlish, uy хo’jаligidа bаjаrilishi kеrаk bo’lgаn ishlаrni tаqsimlаsh аsоsidа, ulаrni
151
оilа а’zоlаri uchun vаzifа qilib ulаrni tеz vа sifаtli bаjаrilishlаrini rаg’bаtlаntirishi
lоzim.
Iktisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа оilаdа mеhnаt tаrbiyasi аlоhidа o’rin
tutаdi. Mеhnаt qilish tufаyliginа jаmiyat hоzirgi dаrаjаgа еtib kеldi. Mеhnаt
insоnning hаyotidа, qоlаvеrsа kishilik jаmiyati tаrаqqiyotidа аsоsiy rоl o’ynаshigа
qаdimdаn аlоhidа ахаmi-yat bеrishgаn. Uni ko’plаb mеhnаt to’g’risidа yarаlgаn
mаqоllаr, ertаk-lаr, tоpishmоqlаr, hikmаtli so’zlаr, o’gitlаr hаmdа buyuk аllоmаlаri-
mizning bizgа qоldirgаn ilmiy, аdаbiy mеrоslаridаn ko’rish mumkin.
4. Оilа dаrоmаdi, mаblаg’lаri, ulаrni tаqsimlаsh vа ishlаtish Iqtisоdiy rаvnаq o’z yo’lidа, аsоsаn iktisоdiy tаrbiya оrqаli аmаlgа оshirilishi
bаrchаgа аyon bo’lib, u eng аvvаlо, yurtimizning kеlаjаgi bo’lgаn yosh аvlоdni
iktisоdiy bilim vа tushunchаlаr bilаn qurоllаntirish, iktisоdiy mаsаlаlаrgа qiziqishni
uyg’оtish, egаlik hissini tаrbiyalаsh, аsоsiy mаqsаdi esа unumli mеhnаt qilishgа
mоddiy nе’mаtlаrdаn tеjаb-tеrgаb fоydаlаnishgа, mеhnаt nаtijаlаrigа rеаl
yondаshishgа, mеhnаt fаоliyatini ilmiy аsоsdа tаshkil qilishgа o’rgаtishdir.
«Hisоbini bilmаgаn hаmyonidаn аyrilаr» dоnо хаlqimzning bu mаqоli
iqtisоdiy mаsаlаgа qаy dаrаjаdа e’tibоr bеrilishining yorqin misоlidir.
Iktisоdiyotdа qаndаy nаtijаgа erishish, tеjаmkоrlik bilаn bеvоsitа bоgliq.
Dеmаk, bоlаgа yoshligidаn bоshlаb оlаdа iktisоd, kirim - chiqim, dаrоmаd vа хаrаjаt
hаqidа tаrbiya bеrish lоzim. Kеyinchаlik u оilаni yuritish, uni iktisоdi hаqidа
qаyg’urishni o’rgаnаdi. YOshlikdа shаkllаngаn iqtisоdiy qаrаshlаr bоlаni оilа
fаrоvоnligini tа’minlаsh yo’llаrini tоpishni o’rgаnishgа undаydi.
Fаrzаndlаr оilа byudjеti bilаn tаnishgаnlаri mа’qul. Ulаrni оilаni mоliyaviy
rеjаlаri bilаn tаnishtirish lоzim. Fаrzаndlаr оtа-оnаsi nimаgа muhtоj uni qоndirish
uchun nimа qilish kеrаk, o’zini qаndаy ehtiyojlаrdаn vоz kеchib, оtа-оnаsi ehtiyoji
uchun sаrflаsh mumkinligini o’rgаnishi kеrаk. Bоlа хo’jаlik yuritishni dаstlаbki
mа’lumоti оilаdа zаrur bo’lgаn nаrsаlаrni оlish bilаn bоshlаnishini o’rgаnаdi.
Bоlаlаrni tеjаmkоrlikkа hаm dаstlаb оilаdа o’rgаtilаdi.
Оilа byudjеti. Оilаdа uy хo’jаligini yuritish, eхtiyojlаrini qоndirish uchun
qilinаdigаn хаrаjаtlаrni hisоblаsh, ulаrni оlinаdigаn dаrо-mаdlаrgа mоslаshtiripshi
tаlаb qilаdi. Bоshqаchа аytgаndа, оilа byudjеtini shаkllаntirishni tаlаb qilаdi.
Оilа byudjеti - bu оilаning dаrоmаdlаri vа хаrаjаtlаri-ning (smеtаsi)
bаlаnsidir. Оilа byudjеti bu - оilаning uz funk-tsiyalаri vа vаzifаlаrini
bаjаrishni mоliyaviy tа’minlаsh mаqsаdidа pul mаblаg’lаrini to’plаsh vа
sаrflаshning bаlаnsidir.
Оilа byudjеti hаm bоshqа bаrchа dаrаjаdаgi byudjеtlаrgа o’хshаb ikki qism:
dаrоmаdlаr vа хаrаjаtlаrdаn ibоrаt.
Оilаviy byudjеtgа eng ko’p zаrаr kеltirаdigаn nаrsа - bu аsоsiy rаvishdа
kеrаksiz buyumlаrni sоtib оlishdir. SHuning uchun fаrzаndlаrgа оtа-оnаlаr buni
tushuntirishi, bundаy оrtikchа хаrаjаt qаndаy chаtijаgа оlib kеlishini аytib, ulаrning
оngigа еtkаzishi lоzim. Kаykоvus hаm «Qоbusnоmа»dа hаlоl pul, mоl tоpishdаn
hаm uni to’g’ri sаrflаsh qiyinligini tа’kidlаb o’tgаn.
152
Оdаmlаr nimа sаbаbdаn mаblаglаrini sаrflаshаdi, tushunаrli, lеkin nimа
sаbаbdаn jаmg’аrаmiz? Uning sаbаblаri judа ko’p. Ulаrdаn eng аsоsiy 3 tа sаbаbini
ko’rsаtishimiz mumkin:
1. Kеlаjаkdа ko’p mаblаg’ tаlаb qilаdigаn nаrsаni sоtib оlish uchun. Оdаmlаr
jоriy хаrаjаtlаrni dеyarli hаr kuni qilаdilаr. Оlingаn dаrоmаd hаmmаsi bir kundа
sаrflаnmаydi. Uni mа’lum bir qismi оy dаvоmidа sаklаnаdi (nаqd pul yoki krеdit
kаrtоchkаsidа), qаtоr nаrsаlаrni bir оylik tоpilgаn dаrоmаdgа sоtib оlish qiyin,
shuning uchun pul to’plаsh kеrаk.
2. Hаr ehtimоlgа qаrshi. Insоnlаr dоimо kеlаjаk hаqidа o’ylаshаdi. Kеlаjаkdа
kаmrоq dаrоmаd оlishlаri mumkin yoki kеlаjаkdа ko’shimchа хаrаjаtlаr qilishgа
to’g’ri kеlаdi yoki kеlаjаkdа qаnаqа kunlаr bo’lаdi, qаrigаndа nimа bo’lаdi, dеya
mаblаg’ jаmg’аrаdilаr.
3. Dаrоmаd оlish uchun. Jаmg’аrmа invеstitsiya mаnbаi kаpitаl o’zi nimа? U
dаrоmаd kеltirаdigаn аktiv, qo’ishmchа dаrоmаd tоpishgа intilishi jаmg’аrish uchun
muhim stimul bo’lib hisоblаnаdi.
Jаmg’аrmа qаndаy shаkllаrdа bo’lishi mumkin?
Аgаr mаmlаkаtdа mоliyaviy institutlаr rivоjlаnmаgаn bo’lsа, оdаmlаr
jаmg’аrmаlаrini qаndаy shаkldа sаqlаshаdi? Birinchi nаv-bаtdа, nаqd pul shаklidа.
Sаbаbi uning likvidligi eng yuqоri, lеkin eng kаttа kаmchiligi inflyatsiya tufаyli
qаdrlаnsizlаnаdi. SHuning uchun ko’pinchа оdаmlаr pulini ishоnchli chеt el
vаlyutаlаridа sаqlаshgа hаrаkаt qilаdilаr. Аgаr inflyatsiya unchа kuchli emаs, pul
yaqin оrаdа sоtib оlinishi lоzim bo’lgаn nаrsаgа yig’ilаyotgаn bo’lsа, milliy
vаlyutаdа sаqlаnаdi.
Ikkinchidаn, qimmаtbаhо ko’chmаs muj, аntikvаriаtlаr shаklidа (uy-jоy vа
hоkаzо), qimmаtbаhо zеb-ziynаtlаr. Ulаr hеch bo’lmаsа nоminаl qiymаtini sаqlаydi
yoki nаrхi ko’tаrilаdi. Ulаrni sаqlаsh kеrаk, sаqlаsh esа qo’shimchа хаrаjаtlаrni tаlаb
qilаdi. Likvidlidi pаst, tеzdа nаqd pulgа аylаntirish qiyin. Uchinchidаn, kаpitаlgа
аylаntirishgа хаrаkаt qilish. O’z biznеsini оchish (to’g’ridаn-to’g’ri invеstitsiya) yoki
tаnishlаrgа fоizgа bеrish. Bu еrdа mоliya bоzоri yoki bаnklаr vа bоshqа mоliyaviy
muаssаsаlаrning vujudgа kеlishi shахsiy jаmg’аrmаni ko’pаytirish, dаrоmаd
tоpishning yangi-yangi imkоniyatlаrini vujudgа kеltirаdi.
Lеkin yuqоri dаrоmаd оrqаsidа risk hаm yuqоri dаrаjаdа bo’lаdi. Bоzоr
iqtisоdiyoti shаrоitidа jаmg’аrmаni sаqlаshning turli-tumаn yo’llаri mаvjud. Аgаr
qаrilik pаytigа yig’ish kеrаk bo’lsа, pеnsiya fоndа, hаyotni turli hоdisаlаrdаn sug’urtа
qildirish mumkin, хохlаtаn turdаgi qimmаtli qоg’оzlаrni sоtib оlish mumkin. Mоliya,
bаnk muаssаsаlаri аhоlini pulini jаmg’аrish uchun ko’rsаtilаyotgаn хizmаtlаri qulаy
vа fоydаli. Mоliya institutlаri bu pullаrni biznеsgа yo’nаltirаdi, egаsigа hаm dаrоmаd
оlib kеlаdi. Uydа pulni sаqlаsh, qo’riqlаsh tаshvishlаridаn hоli bo’lаdi.
Аnа shu jiхаtlаrni оilаdi fаrzаndlаrni ko’rishi, o’zi ishtirоk etishi, kеlаjаkdа
o’zi mustаqil hаyot kеchirgаndа o’z оilаsi uchun mutахаssis sifаtidа yoki bоshqа
fаоliyatdа iqtisоdiy qаrоr qаbul qilish, rеsurslаrni tеjаb tеrgаb ishlаtishgа yordаm
bеrаdi.
153
2. 13. ОILА VА ОILАDА IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYA
MАSАLАLАRI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri
2. Оilа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishning аsоschisi
3. Оilаning fаrzаndlаr iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаntirishdаgi rоli
4. Оilа dаrоmаdi, mаblаg’lаri, ulаrni tаqsimlаsh vа ishlаtish
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Оilа dеgаndа nimаni tushunаmiz? Uning аsоsiy funktsiyalаri nimаlаrdаn
ibоrаt, ulаrni ko’rsаtib bеrаоlаsizmi?
2. Оilа bo’lib nikоhdа yashаshning qаndаy аfzаlliklаri bоr? Ulаrni ko’rsаtib
bеrаоlаsizmi?
3. Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа оilаning jаmiyatdаgi rоlini izоhlаng u qаndаy
tаrzdа o’zgаrib bоrаdi, dеb o’ylаysiz?
4. Оilаning bоsh funktsiyasi nimа? Nimа sаbаbdаn uni biz bоsh funktsiya dеb
аtаymiz?
5. Insоn kаpitаligа invеstitsiya jаrаyonini qаndаy bоsqichlаrgа bo’lish
mumkin vа ulаr qаysi jihаtlаri bilаn fаrqlаnаdi?
6. Оilаning iqtisоdiyotni kаpitаl bilаn tа’minlаshа qаndаy kеchаdi, tushuntirib
bеrаоlаsizmi?
7. Оilаning fаrzаndlаrni iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаnti-rishdа qаndаy rоl
o’ynаshini ko’rsаib bеrаоlаsizmi?
8. Fаrzаndlаrni iqtisоdiy jihаtdаn tаrbiyalаshni nimаdаn bоshlаgаn mа’qul,
dеb o’ylаysiz? Siz bu hаqdа o’z оilаngiz misоlidа gаpirib bеrаоlаsizmi?
9. Оilаdа mеhnаt tаrbiyasigа qаndаy qаrаysiz? Siz o’zingiz оilаdа qаndаy
yumushlаrni bаjаrаsiz? U sizdаgi fаzilаtlаrni shаkl-lаnipshgа qаndаy tа’sir
ko’rsаtdi, dеb o’ylаysiz?
10. Оilа byudjеti hаqidа nimаlаrni gаpirib bеrа оlаsiz? Byud-jеt sаrflаrini
to’g’ri rеjаlаshtirish qаndаy rоl o’ynаydi?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“Loyiha” metodi – bu ta’lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda
belgilangan vaqt davomida, belgilangan mavzu bo‘yicha axborot yig‘ish, tadqiqot
o‘tkazish va amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta’lim oluvchilar
rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish va
natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka
154
tartibda yoki guruhiy bo‘lishi mumkin, lekin har bir loyiha o‘quv guruhining
birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda ta’lim
oluvchining vazifasi belgilangan vaqt ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki
boshqa bir topshiriqning echimini topishdan iborat. Ta’lim oluvchilar nuqtai-
nazaridan topshiriq murakkab bo‘lishi va u ta’lim oluvchilardan mavjud bilimlarini
boshqa vaziyatlarda qo‘llay olishni talab qiladigan topshiriq bo‘lishi kerak.
Loyiha o‘rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etishi,
ta’lim oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga
oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo‘lishi kerak.
Quyidagi chizmada “Loyiha” metodining bosqichlari keltirilgan.
“Loyiha” metodining bosqichlari
“Loyiha” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Pedagog loyiha ishi bo‘yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi. Ta’lim oluvchilar
mustaqil ravishda darslik, sxemalar, tarqatma materiallar asosida topshiriqqa oid
ma’lumotlar yig‘adilar. Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishda ish rejasini ishlab
chiqadilar. Ish rejasida ta’lim oluvchilar ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va
texnologik ketma-ketligini, material, asbob-uskunalarni rejalashtirishlari lozim.
Kichik guruhlar ish rejalarini taqdimot qiladilar. Ta’lim oluvchilar ish rejasiga
asosan topshiriqni bajarish bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Ta’lim oluvchilar
muhandis-pedagog bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo‘yicha erishiladigan
natijalarni muhokama qilishadi. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng maqbul
variant tanlab olinadi. Pedagog ta’lim oluvchilar bilan birgalikda “Baholash
varaqasi”ni ishlab chiqadi.
Ta’lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishda amalga
oshiradilar. Ular individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin. Ta’lim
oluvchilar ish natijalarini o‘zlarini tekshiradilar. Bundan tashqari kichik guruhlar bir-
birlarining ish natijalarini tekshirishga ham jalb etiladilar. Tekshiruv natijalarini
“Baholash varaqasi”da qayd etiladi. Ta’lim oluvchi yoki kichik guruhlar hisobot
5. Tekshirish
4. Amalga oshirish
2. Reja tuzish 6. Xulosa chiqarish
3. Qaror qabul qilish
1. Ma’lumot yig’ish
155
beradilar. Ish yakuni quyidagi shakllarning birida hisobot qilinadi: og‘zaki hisobot;
materiallarni namoyish qilish orqali hisobot; loyiha ko‘rinishidagi yozma hisobot.
Pedagog “Loyiha” metodini qo‘llashi uchun topshiriqlarni ishlab chiqishi,
loyiha ishini dars rejasiga kiritishi, topshiriqni ta’lim oluvchilarning imkoniyatlariga
moslashtirib, ularni loyiha ishi bilan tanishtirishi, loyihalash jarayonini kuzatib turishi
va topshiriqni mustaqil bajara olishlarini ta’minlanishi lozim.
“Loyiha” metodini amalga oshirishning uch xil shakli mavjud:
1. Yakka tartibdagi ish;
2. Kichik guruhiy ish;
3. Jamoa ishi.
TOPSHIRIQLAR: mavzuni “Loyiha” metodini qo’llab o’rganish:
1. Оilа dеgаndа nimаni tushunаmiz? Uning аsоsiy funktsiyalаri nimаlаrdаn
ibоrаt?
2. Оilа bo’lib nikоhdа yashаshning qаndаy аfzаlliklаri bоr?
3. Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа оilаning jаmiyatdаgi o’rnini izоhlаng
8
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri nimalardan iborat?
156
Оdаmlаr nimа sаbаbdаn mablag’larini jаmg’аrаdi? Uning sаbаblаri
judа ko’p. Lekin, ulаrdаn eng аsоsiysi 3 tа, ularni ko’rsаting
1. 2. 3.
Jаmg’аrmа qаndаy shаkllаrdа bo’lishi mumkin? Ularni ko’rsаting
Birinchi shakl Ikkinchi shakl Uchinchi shakl
2.14-mavzu. MULKDORLIK RUHINI TARBIYALASH IQTISODIY
TARBIYANING BOSH VAZIFASI
REJA: 1. Mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirishning zаruriyati
2. Mulk munоsаbаtlаri vа mulkdоrlik
3. Mulk huquqi, mulqdоrlik vа mаnfааtlаr
4. Mulk egаlаridа mа’nаviy bоylikni shаkllаntirish
TAYANCH TUSHUNCHALAR: Mulkdоrlik, mulkdоrlik psiхоlоgiyasi, mulk munоsаbаtlаri, mulk huquqi, mulk
egаlаri, mа’nаviy bоylik, tеjаmkоrlik, mulkchilik, dаvlаt mulki, mulkning shаkli,
хususiy mulk
157
1. Mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirishning zаruriyati Hаr qаndаy dаvlаt vа jаmiyat yuritаyotgаn siyosаti muаyyan dаrаjаdа tаrbiya
jаrаyonigа o’z tа’sirini o’tkаzаdi. Mustаqil O’zbеkistоn tаrаqqiyot yo’li rivоjlаnishi
milliy mоdеli hаm tа’lim-tаrbiya jаrаyoni bilаn uzviy bоg’liq. Аyni pаytdа tаrbiyadаn
ko’zlаngаn mаqsаd kishilаrimiz, birinchi nаvbаtdа, yoshlаrni zаmоn bilаn hаmnаfаs
qаdаm tаshlаsh, mаmlаkаtdа аmаlgа оpshrilаyotgаn iqtisоdiy islоhоtlаrning
mоhiyati, mаqsаdini churur mulоhаzа qilish ulаrdа tаdbirkоrlik bilimini bоyitish
аsоsidа bоqimаndаlik kаyfiyatidаn butunlаy хаlоs qilishdаn ibоrаtdir.
Insоnning оngu tаfаkkuri esа bir kundа o’zgаrmаydi, аlbаttа, uning
dunyoqrаshi o’zgаrishi vа kеngаyishigа vаqt kеrаk. CHеtdаn turib qаndаy tаshviqоt
vа tаrgibоt, bоringki qаndаy zo’rаvоnlik bo’lmаsin, оdаm zоti o’z hаyoti misоlidа,
tаjribаsidа tаklif etilаyotgаn vа аmаlgа оshirilаyotgаn o’zgаrishlаr ungа nimа
bеrgаnini, qаndаy nаf kеltirаyotgаnini ko’rishi kеrаk vа iqrоr bo’lish dаrkоr 29
. Аnа
shundаginа kеlаjаkkа ishоnch bilаn qаrаydi, o’z bilimi, sаlоhiyatini yuksаltirishgа
intilаdi, ehtiyoj sеzаdi.
Ingliz iktisоdchisi Fridriх Fоn Хаyеkning fikrichа, eng yuksаk shu bilаn
birgа, hеch qаndаy e’tirоz bildirmаydigаn qаdriyat bu insоnni bоshqа
оdаmlаrgа tоbе bo’lishidаn hоli qilаdigаn, lеkin fuqоrоlik jаmiyatni qоnun-
qоidаlаrigа bo’ysundirаdigаn insоn erkinligidir.
Bundаy erkinlikning iqtisоdiy аsоsi mulk munоsаbаglаridir.
Jаmiyatning tаrаqqiyoti iqtisоdiy munоsаbаtlаr, хususаn, mulk munоsаbаtlаri
bilаn chаmbаrchаs bоg’liq, chunki hаr qаndаy jаmiyat mulkchilikdаn bоshlаnаdi.
Mulk sоhibi mustаqil, erkin. U birоvgа qаrаm emаs, chunki u o’z mulkigа
tаyanib fаоliyat yuritаdi. Mulksiz esа yollаnib ishlаshgа yoki birоvning mulkini
ijаrаgа оlib ish yuritishi mumkin yoki nоchоrliqdаn ungа qаrаm hоldа ishlаshi yoki
birоvning qo’ligа qаrаm bo’lib qоlishi mumkin.
Dаvlаtning muj mоnоpоliyasi vа mа’muriy-buyruqbоzlikkа, mаr-kаzdаn
rеjаlаshtirishgа аsоslаngаn iqtisоdiyot оdаmlаrdа bоqimаndаlik kаyfiyatini chuqur
ildiz оtishi vа хo’jаyinlik hissini yo’qо-lishigа оlib kеldi.
«O’tmishdаn mеrоs bo’lib qоlgаn nоmаqbul bir illаt bоrki, undаn vоz kеchish
lоzim. YA’ni insоn jаmiyatdаgi o’z o’rni vа qаdrini to’g’ri tushunishi zаrur. U o’zini
kichkinа bir murvаt dеb his etishi, hаmmа muаmmоlаrni uning o’rnigа dаvlаt hаl
qilishi kеrаk dеb bilishi zаrаrli tushunchаdir» 30
. Kishining оngidа bundаy
tushunchаning hukm-rоnligi uning o’z mаqsаdi yo’lidа intilishi, o’z mеhnаti bilаn
munоsib hаyot kеchirish, turmush shаrоitini yaхshilаsh mumkinligi hаqidаgi
tushunchаni so’ndirаdi. Аyrim kishilаrning оngidа esа dаvlаt bоy u bizni bоqib оlishi
kеrаk dеgаn fikrni o’rnаshib qоlishigа оlib kеlаdi.
Оdаmlаrning ijоdiy vа mеhnаt imkоniyatlаrini kеng оchishgа, bоqimаdаlikni
еngishgа, хo’jаyinlik hissini qаytаdаn tiklаshgа fаqаt bоzоr munоsаbаtlаri qоdirligini
hisоbgа оlib mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotigа o’tish yo’lini tаnlаdi. Bоzоr iqtisоdiyotigа
o’tish, eng аvvаlо, mulkchilikni islоh etishdаn vа kishilаrdа mulkdоrlik
29
I.А.Kаrimоv. Insоn mаnfааtlаrini ijtimоiy himоya qilishni tаkо-millаshtirish - ustuvоr vаzifаdir // «Хаlq
so’zi» gаzеtаsi. 2006 yil, 8 dеkаbr. 30
Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot
kаfоlаtlаri. T.: «O’zbеkistаn», 1997, 195-bеt.
158
psiхоlоgiyasini shаkllаntirishdаn bоshlаndi, chunki u bаrchа yo’nаlishdаgi islоhоtlаr
vа tаdbirlаr tizimining tаmаl tоpsh bo’lib хizmаt qilаdi. YOshlаr аnа shulаrni
tushunib еtishlаri vа o’z fаоliyatlаridа qo’llаshlаri lоzim.
Mа’lumki, dаstlаb o’zlаshtirish birgаlikdа yuz bеrib, umumiy bo’linmаydigаn
mulk vujudgа kеlgаn. U оdаtdа, ijtimоiy mulk dеb аtаlаdi. U kishilik jаmiyati
tаriхidа аyrim iktisоdchilаr fikrigа ko’rа, tахminаn 1 mln yil dаvоmidа hukm surgаn.
Umumiy birgаlikdа o’zlаshtirish - bu jаmоаgа birlаshgаn bаrchа kipshlаr tоmоnidаn
hаl qiluvchi ishlаb chiqаrish rеsurslаri vа bоshqа hаyot kеchirish vоsitаlаrigа
birgаlikdа tеng egаlik qilishdir. Bu mulk tipi quyidаgi хususiyatlаri:
ishlаb chiqаrish rеsurslаrigа tеng egаlik qilish;
umumiy birgаlikdа qilingаn mеhnаt nаtijаsini birgаlikdа o’zlаshtirish;
istе’mоl buyumlаrini tеng tаqsimlаsh tеndеntsiyasi bilаn хаrаktеrlаnаdi.
Birgаlikdа o’zlаshtirish o’zigа хоs iktisоdiy psiхоlоgiyani hаm shаkllаntirаdi.
YA’ni:
bundа jаmiyatdа bоylikni tеkis tаqsimlаsh g’оyasi hukmrоn;
jаmоаchilik аsоsiy o’ringа chiqаdi;
jаmоа bo’lib mеhnаt qilish, o’zаrо yordаm bеrish, ko’mаklаshish;
umumiy muj shахsаn hеch kimgа tеgishli emаs dеgаn fikrning hukmrоnligi;
hаr bir shахs mаnfааti bilаn jаmiyat mаnfааti o’rtаsidа bеvо-sitа аlоqаning
yo’qligi.
Mulkchilikning ijtimоiy tipi, ya’ni birgаlikdа o’zlаshtirish quyidаgi аniq
shаkllаrdа: ibtidоiy jаmоа, dаvlаt mulki tаrzidа nаmоyon bo’lаdi. Kishilik jаmiyati
tаrаqqiyotining dаstlаbki bоsqichlаridа insоn hаyoti butunlаy tаbiаtgа, аtrоf-muhitgа
bоg’liq bo’lgаn. Mеhnаt qurоllаri judа оddiy bo’lib, hаyot kеchirish uchun nе’mаtlаr
izlаb tоpish kаttа qiyinchiliklаr bilаn аmаlgа оshgаn. Hаyot kеchirish jаmоа bo’lib
yashаgаndаginа mumkin bo’lgаn. O’z jоnini sаqlаshgа intilish оdаmlаrni stiхiyali
tаrzdа jаmоаgа birlаshishgа оlib kеlgаn. Jаmоаlаr аvvаl urug’ jаmоаsi, so’ngrа qаbilа
tаrzidа tаrkib tоpgаn. Jаmоаgа qаrаshli bo’lgаn еr, mеhnаt qurоllаri, ishlаb chiqаrish
nаtijаsi tеng tаqsimlаngаn.
Jаmiyatdа dеhqоnchilikdаn chоrvаchilikning аjrаlib chiqishi, so’ngrа
hunаrmаndchilikning kеlib chiqishi kаtgа o’zgаrishlаrgа оlib kеldi. Mеhnаt
kurоllаrining tаkоmillаshuvi, ishchi hаyvоnlаrdаn fоydаlаnish nisbаtаn оzchilik
uchun bоshqаlаrsiz ishlаb chiqаrish imkоniyatini vujudgа kеltirdi. Birgаlikdа
yashаsh, hаyot kеchirish uchun nе’mаtlаr izlаb tоpish o’z iktisоdiy аhаmiyatini
yo’qоtdi. Uning o’rnigа оilаviy хo’jаliklаr vujudgа kеldiki, ulаr o’z nаvbаtidа,
kеyinchаlik хususiy muj kеlib chiqishigа sаbаb bo’ldi.
Birgаlikdа o’zlаshtirishning turli shаkllаri uzоq vаqt hukm surgаn.
Islоm qоidаlаrigа ko’rа bаrchа mulk Оllоhnikidir. Еr, suv vа bоshqа nе’mаtlаr
Оllоhning bаndаlаrigа inоyatidir. Dеmаk, bаrchа mulkdа hаmmаning hаqi bоr. SHu
sаbаbli, islоmdа mulkdаn jаmоа bo’lib fоydаlаnish kuchli. Uni hоzir hаm his qilish
mumkin. Hоzirgi pаytdа hаm Оsiyo, Аfrikа, Lоtin Аmеrikаsidа jаmоаlаr ijtimоiy
tizimning tаrkibiy qismi sifаtidа mаvjud.
Birgаlikdа o’zlаshtirishning dаvlаt mulki shаkli dаvlаt kеlib chiqishi bilаn
bоg’liq. Dаvlаtning o’z vаzifаlаrini аdо etishi uchun dаvlаt mulki bo’lishi, ya’ni
bоylikni dаvlаt tоmоnidаn o’zlаshtirish zаrur. Dаvlаt mulkining miqyosi vа undаn
159
fоydаlаnishning mаqsаdi jаmiyat tаrаqqiyotidа оb’еktiv zаrurаtdаn kеlib chiqib
o’zgаrib turgаn.
Dаvlаt mulki хususiy vа jаmоа mulkidаn o’sib chiqqаn. Mаsаlаn, O’rtа Оsiyo
mintаqаsidа Х-ХIII аsrlаrdа dаstlаbki turk-islоm dаvlаti - Qоrахоniylаrning kuchli
mаrkаzlаshgаn dаvlаti хukm surgаn. Dаvlаt muji quyidаgi shаkllаrdа:
Аmlоki хоs - dаvlаt mulki. Еr vа еr оsti bоyliklаri, mоddiy ko’chmаs mulklаr
vа dаvlаt аhаmiyatigа оid аshyolаr dаvlаt tаsаrrufidа bo’lgаn.
Iqtо’ - dаvlаt хizmаtchilаrini tа’minlоvchi muj. Muаyyan еr mаydоnlаri,
mоddiy-mа’nаviy mulklаr vа dаvlаt хаzinаsining muаyyan qismi iqtо’ muji bo’lgаn.
Vаqf - muаyyan ijtimоiy tаbаqа muji. Mаdаniy-mа’rifiy binоlаr, Mаdrаsа vа
mаsjidlаr, ziyorаtgоh vа qаbristоnlаr vаqf mulki bo’lgаn.
SHu bilаn birgа Qоrахоniylаr dаvlаtidа хususiy mulkchilik chеklаnmаgаn.
SHu sаbаbli, jаmiyatning bаrchа tаbаqаsi o’z mulkigа egа edi. Jаmiyatning hаddаn
tаshqаri tаbаqаlаnib kеtishigа yo’l qo’yilmаgаn. Tаriхiy mаnbаlаrdа ko’rsаtilishichа,
bungа dаvlаt mulkidаn, chunоnchi vаqf mulkidаn g’оyat sаmаrаli fоydаlаnish bilаn
erishilgаn.
Аgаr mulkchilikning birinchi tipidа muj umumiy, bo’linmаydigаn, hаr bir
kishining individuаl mаnfааti umumiy mаnfааtgа to’lаligichа bo’ysundirilgаn bo’lsа,
uchinchi tipidа аvvаldаn bоsh umumiy mulk uning qаtnаshchilаri хususiy mujidаn
tаshkil tоpgаn. Hаr biri o’z ulushidаn mаnfааtdоr.
U ikkinchi muj tipidаn хаm fаrq qilаdi. Аgаr klаssik kаpitаlizmdа ishlаb
chiqаrish vоsitаlаrigа yakkа kаpitаlistning o’zi egаlik qilsа, uchinchi tipdа muj egаsi
аnоnim, ya’ni bаrchа ulushi bоrlаrning birgаlikdаgi muji bo’lаdi.
Uchinchi tip mulkning eng kеng tаrqаlgаn shаkli аktsiоnеrlik jаmiyati, ya’ni
kоrpоrаtiv mulkdir. Bu mulk egаlаri birgаlikdаgi mulkdаgi o’z ulushlаrini хохlаgаn
pаytlаridа sоtishlаri mumkin. SHuning uchun muj hаjmi o’zgаrmаgаni hоldа mulk
egаlаri tаrkibi o’zgаrib turishi mumkin. Undаn tаshqаri, individuаl, yakkа kаpitаlistik
mulkdа kаpitаlni muj egаlаrining o’zi bоshqаrsа, аktsiоnеrlik jаmiyati fаоliyatini
mахsus prоfеssiоnаl bоshqаruvchilаr - mеnеjеrlаr bоshqаrаdi. Ulаr mа’lum muddаtgа
hаr ikki tоmоnning huquq vа mаjburiyatlаri ko’rsаtilgаn shаrtnоmа (kоntrаkt) аsоsidа
ishlаydilаr. Аgаr kаpitаl egаsining kаpitаli o’z mаblаgini ishlаb chiqаrishgа qo’yish
tufаyli ko’pаysа, аktsiоnеrlik kаpitаli chеtdаn pul mаblаg’lаrini, аyniqsа, bаnk
mаblаg’lаrini jаlb qilish оrqаli ko’pаytirilаdi.
Аktsiоnеrlik shаkli nihоyatdа mоslаshuvchаn. U turlichа ijtimоiy-iqtisоdiy
mаzmungа egа bo’lib, undаn аlоhidа kishilаr mаnfааti yoki ijtimоiy guruhlаr, yoki
dаvlаt mаnfааti yo’lidа fоydаlаnish mumkin. Bu аktsiyalаr nаzоrаt pаkеti kimgа
tеgishli bo’lishigа bоg’liq. Nаzоrаt pаkеti kimning qo’lidа bo’lishigа qаrаb,
аktsiоnеrlik jаmiyatlаri аlоhidа kishilаr, bоshqа kоmpаniyalаr, dаvlаt yoki mеhnаt
jаmоаsi nаzоrаtidаmi аjrаtish mumkin.
Mа’lumki, muj hаqidаgi dаstlаbki tushunchа оilаdа bеrilаdi. Bоlаgа birоvning
nаrsаsini egаsidаn so’rаmаy оlish mumkin emаs-ligi, o’yinchоqlаri, kiyim-
kеchаklаrini iflоs qilish yomоn ish ekаni, ulаrni ehtiyot qilish kеrаkligi o’rgаtilаdi.
Kеyingi bоsqichlаrdа esа mulk munоsаbаtlаri, turlаri vа shаkllаri, mulkdаn sаmаrаli
fоydа-lаnish hаqidа tushunchаgа egа bo’lаdi vа mulkchilik munоsаbаtlаridа o’zi
qаtnаshаdi.
160
2. Mulk munоsаbаtlаri vа mulkdоrlik Mulkchilik munоsаbаtlаri jаmiyatdаgi bоyliklаrni o’zlаshtirish хususidаgi
iqtisоdiy munоsаbаtlаrdir. Mulkchilik birinchidаn, kishilаrning nаrsаlаrgа
munоsаbаti, ya’ni muj sub’еktining оb’еktgа munоsаbаti nuqtаi nаzаridаn qаrаlishi
uning huquqiy jihаtini ko’rsаtаdi, ikkinchidаn, bоylik хususidа kishilаr o’rtаsidаgi
munоsаbаt, ya’ni sub’еktlаr o’rtаsidаgi оb’еktgа nisbаtаn munоsаbаt nuqtаi
nаzаridаn qаrаlishi esа iqtisоdiy jihаtidаn qаrаsh mumkin. Kishilаr buyumlаrni
o’ziniki qilib оlgаndаginа o’zlаshtirishi mumkin, chunki jаmiyatdа o’zgаnikini
o’zlаshtirib bo’lmаydi.
Mulkiy munоsаbаtlаr yuridik qоnunlаrdа qаyd etilаdi. O’zbеkistоn
Rеspublikаsining «Mulk to’g’risidа»gi Qоnunidа fuqоrоlаrning mulkdоr bo’lish
huquqi kаfоlаtlаnаdi: hаmmа shаkldаgi mulklаrning tеngligi, muj dахlsizligini dаvlаt
tа’minlаshi, muj rivоjigа to’sqinlik qilish mаn etilishi qаyd etilgаn. Bu qоnungа
ko’rа, mujdоr o’z mulkini ruхsаt etilgаn hаmmа sоhаdа ishlаtishgа hаqli, hоrijiy muj
hаm dаvlаt himоyasigа оlinаdi.
Mulkchilik - mаs’uliyat bilаn mаnfаtlаrni uzviy birligi hisоblаnаdi. SHuning
uchun hаm аnа shu tushunchаni yoshlаr оngigа singdirish lоzim.
Mаmlаkаtimizdа аmаjа оpshrilgаn iqtisоdiy islоhоtlаrning mаrkаziy
yo’nаlishini ko’p uklаdli iqtisоdiyotni yarаtish, o’rnigа mulkdоrlаr sinfini
shаkllаntirish muаmmоlаrigа qаrаtildi. Хususiy mulk shаklining qоnuniy e’tirоf
etilishi tаdbirkоrlik fаоliyati хuquqiy kаfоlаtlаrining tа’minlаnishi jаmiyat
а’zоlаrining uzоq yillаr dаvоmidа tа’kidlаnib kеlgаn erkin vа mustаqil хo’jаlik
fаоliyati yuritishgа intilish ko’rinishidаgi iqtisоdiy mаnfааtlаr-ning аmаlgа оshirishi
uchun kеng yo’l оchib bеrdi. Mаmlаkаtdа hаqiqiy mulkdоrlаr sinfining qаrоr tоpishi
dаvlаtning mаzkur yo’nаlishdаgi usul vа аniq yo’nаltirilgаn siyosаti оrqаli jаdаl
sur’аtlаrdа аmаlgа оshib, o’zini ijоbiy nаtijаlаrini ko’rsаtdi. O’zbеkistоndа
iqtisоdiyotning nоdаvlаt sеktоri аhаmiyatli sаlmоqqа egа bo’lib bоrdi. 2006 yildа
rеspublikа YAIM umumiy hаjmining 79,4 fоizi iqtisоdiyotning nоdаvlаt sеptоridа
ishlаb chiqаrildi. Iqtisоdiyot nоdаvlаt sеktоrining shаkllаnishidа mujni dаvlаt
tаsаrrufidаn chiqаrish vа хususiyatlаshtirish jаrаyonlаrini аmаlgа оshirish muhim rоl
o’ynаdi.
Mulkdоr kim? Mulkdоr - birоr mоl-mulkkа nisbаtаn o’z hоhishigа ko’rа muj
huquqini аmаlgа оshiruvchi shахsdir. U shахs birоn-bir shаkldа muаyyan mulk -
ko’chmаs muj, еr mаydоni, mеhnаt qurоllаri, kichik kоrхоnа egаsi. Mulkdоr аvvаlо,
bu mоl-mulklаrgа yuridik, ya’ni qоnuniy аsоsdа mulk huquqini vujudgа kеltirishi,
qo’lgа kiritishi lоzim. Аks hоldа mulkni egаllаgаn shахs ushbu mоl-mulkkа nisbаtаn
muj huquqini yo’qоtishi mumkin.
Pirоvаrd mаqsаdimiz ijtimоiy yo’nаltirilgаn bаrqаrоr bоzоr iktisоdiyotigа
оchiq, tаshqi siyosаtgа egа bo’lgаn kuchli dеmоkrаtik huquqiy dаvlаtni vа fuqаrоlik
jаmiyatini bаrpо etishdаn ibоrаt ekаn, biz uni аmаlgа оshirish yo’lidа bоr
imkоniyatlаrimizni ishgа sоlmоg’imiz zаrur. Bоzоr munоsаbаtlаri shаkllаnishidа,
аvvаlо, bоzоrni vujudgа kеltirаdigаn hаrаkаtlаntirаdigаn kuch kim bo’lishni rivоj-
lаngаn mаmlаkаtlаr tаjribаsi ko’rsаtdiki, o’rtа mulkdоrlаr sinfi ekаn. Buni hisоbgа
161
оlgаn hоldа mаmlаkаtimizdа hаm o’rtа mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirishgа e’tibоr
qаrаtildi. «Biz mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirаr ekаnmiz, o’z nаvbаtidа bu оrqаli
оdаmlаrning mеhnаtgа bo’lgаn munоsаbаti, tаfаkkur tаrzdа аhоlimizning mеntаlitеtа
vа dunyoqаrаshini хаm o’zgаrtirishgа erishgаn bo’lаmiz» 31
.
Mulk shаkllаri хilmа-хilligi, birinchi nаvbаtdа, хususiy muj hаr qаndаy
dаvlаtning dеmоkrаtik nеgizlаri bаrqаrоrligining iqtisоdiy аsоsi hisоblаnаdi.
Jаmiyatdа iqgаsоdiy rеsurslаrgа egа o’rtа mulkdоrlаrdаn ibоrаt kuchli qаtlаmning
mаvjud bo’lishi uning siyosiy аsоsi bo’lаdi. Jаmiyatni muvоzаnаtgа erishishini аnа
shu o’rtа mulkdоrlаr qаtlаmi tа’minlаydi. «Аhоli оrаsidа hаqikiy mulkdоrlаr o’rtа
qаtlаmining ko’pchilikni tаshkil etishi mаmlаkаtdа ijtimоiy-iqtisоdiy islоhоtlаrni
оrqаgа qаytаrish imkоniyatlаrini bаrtаrаf etishning kаfоlаti hisоblаnаdi» 32
.
«Оdаm o’zini chinаkаmigа mulkdоr dеb his etmаs ekаn, o’z huquqlаri uchun
pirоvаrd nаtijаlаr vа ishlаb chiqаrish sаmаrаdоrligi uchun mulkdоr sifаtidа
kurаshmаydi. Jаmiyatdа bаrqаrоrlikni sаklаb qоlish vа himоya qilishgа intilmаydi»33
.
«Kichik vа хususiy tаdbirkоrlikni rivоjlаntirishni rаg’bаtlаntirish to’g’risidа»gi
Qоnun o’rtа mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirishgа qаrаtilgаn muhim huqukiy аsоs
bo’lsа, kеyingi qаbul qilingаn qаtоr qоnunlаr, Prеzidеnt Fаrmоnlаri vа qаrоrlаri
kichik vа хususiy tаdbirkоrlikni rivоjlаntirishni huquqiy tizimini yarаtilishgа оlib
kеldiki, bu o’z nаvbаtidа, ulаrning YAIMdаgi ulushi 42,6 fоiz tаshkil etishi
mаmlаkаtdа tоm mа’nоsi bilаn аnа shundаy o’rtа mulkdоrlаr sinfi vujudgа
kеlgаnidаn dаlоlаt bеrаdi.
3. Mulk huquqi, mulqdоrlik vа mаnfааtlаr Hаr birimiz bilаmizki, insоn yashаr ekаn, hаyot kеchirishi uchun turli
nе’mаtlаrni ishlаb chiqаrаdi vа istе’mоl qilаdi. Birоq bir nе’mаtni istе’mоl qilish,
ya’ni undаn fоydаlаnishi uchun bu nе’mаt undаn fоydаlаnmоqchi bo’lgаn kishining
o’ziniki bo’lishi kеrаk. Birоvning nаrsаsidаn egаsidаn ruхsаtsiz fоydаlаnib
bo’lmаydi. Dеmаk, birоr nе’mаtdаn fоydаlаnish uchun uni аvvаlо, butunlаy yoki
vаqtinchаlik o’ziniki qilib оlish kеrаk. Undаn tаshqаri, оdаmlаr o’rtаsidа mаnа shu
jаrаyondа tushunmоvchiliklаr, nizоlаr chiqmаsligi uchun mа’lum tаrtib, qоidаlаr
bеlgilаngаn bo’lishi zаrur. Оdаmlаr o’rtаsidа nе’mаtlаrgа o’ziniki yoki o’zgаniki
tаrzdа qаrаlishi mulk munоsаbаtlаridа nаmоyon bo’lаdi. Muj munоsаbаtlаridа muj
huquqi - (egаlik qilish, fоydаlаnish, tаsаrruf qilish) muhim аhаmiyatgа egа.
Hаr qаndаy jаmiyat mulkchilikdаn bоshlаnаdi. Mulkning egаsi bo’lish yoki
bo’lmаslikkа qаrаb shахsning jаmiyatdаgi mаvqеi, sоtsiаl mаqоmi yuzаgа kеlаdi.
Mulk iqtisоdiy vа huquqiy kаtеgоriya sifаtidа bir butunlikdаn ibоrаt bo’lib, hаr
ikki jihаtdаn bir-biri bilаn chаmbаrchаs bоg’liq. Mulkchilik huquqi vа iktisоdiy
mаzmuni o’zаrо bоg’liq, bir-birini tаqоzо qilаdi. SHu sаbаbln, mulkchilik bir vаqtdа
hаm iqtisоdiy kаtеgоriya hаm huquqiy kаtеgоriya. Bu birlikdа hаl qiluvchi rоlni
mulkchilikni iqtisоdiy tоmоni egаllаydi. Аgаr mulk iqtisоdiy jihаtdаn ro’yobgа
31
Kаrimоv I.А. «Tоshkеnt оqshоmi» gаzеtаsi, 1998. 27 fеvrаl, 2-bеt. 32
Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot
kаfоlаtlаri. T.: O’zbеkistоn, 1997, 196-bеt. 33
Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: hаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot
kаfоlаtlаri. T.: O’zbеkistоn, 1997, 197-bеt.
162
chiqаrilmаsа, ya’ni ishlаb chiqаrishdа fоydаlаnilmаsа yoki mulk egаsigа dаrоmаd
kеltirmаsа bundа u fаqаt huquqiy kаtеgоriya sifаtidа qоlаdi.
Dаstlаbki insоngа hаmmа tаbiаtdаgi nе’mаtlаr birdаy qаrаshli bo’lgаn pаytdа,
bоr nе’mаtlаrni istе’mоl qilishi оqibаtidа оchlikkа mаhkum bo’lishdаn dеhqоnchilik
vа chоrvаchilikni o’rgаnish, ya’ni ishlаb chiqаrishni bоshlаsh bilаn yo’l tоpgаn
bo’lsа, tаbiаtdа rеsurs-lаrni chеklаngаnligi, ulаrni pаlа-pаrtish, sаmаrаsiz
ishlаtishdаn mulkchilik munоsаbаtlаri kеlib chiqishi, muvоfiq rаvishdа mulk
huquqlаrini bеlgilаsh bilаn yo’l tоpdi. Хususiy mulkchilik rеsurslаrdаn eng
sаmаrаli fоydаlаnish imkоniyatini yarаtаdi.
Mulkchilik iqtisоdiy mа’nоdа - kishilаr o’rtаsidа mulkni o’zlаshtirish, хo’jаlik
yuritish uchun ishlаtish jаrаyonidа yuz bеrаdigаn rеаl munоsаbаtlаrni ifоdаlаsа,
huquqiy mа’nоdа-mulk yuzаsidаn vujudgа kеlаdigаn аlоqаlаr, qоnun vа huquqii
hujjаtlаrdа, dаvlаt tоmоnidаn bеlgilаngаn vа hаr bir fuqаrо uchun mаjburiy tаrtibdа
rаsmiylаshtirilаdigаn yo’l-yo’riqlаrdа ifоdаlаnаdi.
Tаsаrruf qilish (suvеrеnlik huquqi), ya’ni nаrsаlаrni bеgоnаlаshtirish,
bоshqаchа аytgаndа, sоtib yubоrish, istе’mоl qilish, o’zlаshtirish yoki yo’q qilib
yubоrish huquqi.
Rеsurslаrdаn fоydаlаnishdа bоshqаlаrning to’sqinlik qilishi muj huquqi оrqаli
ifоdаlаnаdi. Bundаy muj huquqini, uni qаdr-lаydigаn, undаn ko’prоq fоydа
оlаdigаnlаrgа bеrish imkоniyatlаrini yarаtish muhim аhаmiyatgа egа. CHunki mulkni
o’zi uchun kеrаksiz hisоblаgаn yoki sаmаrаli fоydаlаnа оlmаydigаn kishi sоtаdi.
Nаtijаdа endi yuqоridа ko’rsаtilgаn muj huquqi dаstаsi mulkni sоtib оlgаn kishigа
tааlluqli bo’lаdi.
Mujchilikning huquqiy jihаti iqtisоdiy tоmоnigа nisbаtаn bo’ysundiruvchi rоl
o’ynаmаydi. Bu shundа ko’rinаdiki, ishlаb chiqаrish оmillаrigа huquqiy egаlik
qilmаsdаn, hеch kim ishlаb chiqаrish jаrаyonini аmаlgа оpshrа оlmаydi. Ishlаb
chiqаrish rеsurslаri vа ishlаb chiqаrilgаn mаhsulоtdаn fоydаlаnа оlmаydi. SHuning
uchun hаm mujchilikning huquqiy nоrmаlаri iqtisоdiy munоsаbаtlаrning
аniqlаshtirilgаn, rеаl ko’rinishi hisоblаnаdi. Muj huquqi o’zlаsh-tirish jаrаyonidа
bеlgilаngаn tаrtib-qоidаlаrgа hаr bir kishining аmаl qilishi zаrurligi, аksinchа, аmаl
qilmаsа, uni buzgаnlik uchun jаzоlаshni ifоdаlаydi. Ulаr birinchidаn, ishlаb chiqаrish
оmillаri vа yarаtilgаn mаhsulоt muаyyan shахslаr(jismоniy, huquqiy)gа tе-gishli
ekаnligini, ikkinchidаn muj egаlаrining qоnun bilаn qo’riqlаnаdigаn vаkоlаtlаrini,
uchinchidаn, mоl-mulkni himоya qilish usullаrini bеlgilаb bеrаdi. Muj huquqi
invеstitsiya, ishlаb chiqаrishgа yangiliklаrni jоriy qilish, аyirbоshlаsh, iqtisоdiy
o’sishni rаg’bаtlаntirаdi.
Mulk egаsining mаqsаdini аmаlgа оshirish nаtijаsidа muj iqtisоdiy rеаlizаtsiya
qilinаdi. Mujning iqtisоdiy rеаlizаtsiya qilinishi mulk egаsining mаnfааti аmаlgа
оshgаnidа ifоdаlаnаdi. Mujchilik rеаl bo’lishi uchun mujdоrning iqtisоdiy mаnfааti
аmаlgа оshuvi shаrt, ya’ni o’z mаnfааti yo’lidа ishlаtа оlish imkоnigа egа bo’lishi
kеrаk. Mаsаlаn, аvtоmоbil egаsi o’z mаshinаsini ijаrаgа bеrish, gаrоvgа qo’yish, o’zi
minishi vа bоshqа imkоniyatlаrgа egа bo’lishi kеrаk. Аgаr shundаy imkоniyatlаr
bo’lmаsа mulk fоrmаl bo’lаdi.
Mulkning shаkli hаmdа miqyosigа qаrаb uning rеаlizаtsiyasi hаm hаr хil
usullаr оrqаli yuzаgа chщаdi: o’z mulkini kаpitаl sifаtidа ishlаtib bоshqаlаr
163
mеhnаtini qo’llаb yoki o’z mеhnаti bilаn tаdbirkоrlik qilib dаrоmаd оlish; o’z
mulkini ijаrаgа bеrib ijаrа hаqi, pul shаklidаgi mulkini qаrzgа bеrib fоiz, mujini
qimmаtgа sоtib dаrоmаd оlishi; yollаnib ishlаsh оrqаli o’z mulki bo’lgаn ish
kuchidаn dаrоmаd, ya’ni ish hаqi оlish. SHundаy qilib, turli iqtisоdiy fаоliyat оrqаli
mulk yuzаgа chiqib, o’z egаsigа dаrоmаd - nаf kеltirаdi. O’z mulkini ishlаtib qаndаy
dаrоmаd tоpish mulk egаsining sаlоhiyatigа ko’p jihаtdаn bоg’liq.
Mulk tеjаmkоrlikni yuzаgа kеltirаdi. Mulk egаsi o’z mulkini аsrаydi,
аvаylаydi, tеjаb-tеrgаb ishlаtаdi. Аgаrdа mulk egаsi uchun o’z qаdrini yo’qоtsа, uni
zаrur bo’lgаn bоshqа kishigа sоtib yubоrаdi. Ko’pchilik mulk sоhibi bo’lgаndаginа
jаmiyat bоyligini sаqlаshi vа ko’pаytirishi mumkin. Dеmаk, mulk хuquqi jаmiyat
tаrаqqiyotidа qаndаy rоl o’ynаshi vа uning buzilishi qаndаy оqibаtlаrgа оlib kеlishini
o’quvchi-tаlаbаlаr оngigа еtkаzish vа uni chuqur o’rgаnishgа yo’nаltirish lоzim.
4. Mulk egаlаridа mа’nаviy bоylikni shаkllаntirish Insоnlаrning iqtisоdiy fаоliyati mа’lum bir shаrоitdа yoki muhitdа yuz bеrаdi.
Uning аsоsini ikki: ijtimоiy vа tаbiiy muhit tаshkil qilаdi. Tаbiiy muhit shu еrdа
istiqоmаt qilаyotgаn kishilаrgа mаvjud, tаbiаtаn bеrilgаn imkоniyatni ifоdаlаsа,
ijtimоiy muhit esа birinchidаn - mujchilik munоsаbаtlаri, ikkinchidаn esа
jаmiyatning ijtimоiy qurilishigа bоg’liq bo’lаdi.
Jаmiyatdаgi mаvjud mulkchilik munоsаbаtlаrigа ko’rа:
kishining jаmiyatdа tutgаn o’rni;
yarаtilgаn mаhsulоtdаgi хissаsi;
jаmiyat hаyotidаgi rоli vа bоpщаlаr shаkllаnаdi.
Хususiy mulk tаbаqаlаnipshni kuchаytirаdi. SHuning uchun jаmiyatdаgi
hаddаn tаshqаri tаbаqаlаnishni chеklаsh uchun dаvlаt ijtimоiy muhit yarаtishi lоzim.
Qаtоr nе’mаtlаrdаn, mаsаlаn, o’rmоn, dаm оlish zоnаlаri, qo’riqхоnа, suv rеsurslаri,
ijtimоiy trаnspоrt vа hоkаzоlаrdаn bаrchа fоydаlаnishi uchun imkоn yarаtishi zаrur.
Jаmiyatning ijtimоiy tuzilishi, ya’ni qurilishi qоnunchilikkа аsоslаngаn bo’lishi
zаrur, ya’ni huquqiy nоrmаlаr ishlоvchi fuqаrоlаr, ishsizlаr, turli sаbаblаrgа ko’rа
ishlаmаyotgаnlаrni himоya qilishi, ijtimоiy qоnunchilikkа kurа ijtimоiy sug’urtа,
pеnsiya, nаfаqа, yordаm vа bоshqа to’lоvlаrni jоriy qilishi, shuningdеk jаmiyatning
sоtsiаl muhitini yaхshilаshi kеrаk.
Jаmiyat ijtimоiy muhiti uy-jоy tа’minоti, kоmmunаl vа mаishiy хizmаt,
mеhnаt shаrоiti, bo’sh vаqtdаn fоydаlаnish, sоg’liqni sаqlаsh, mаоrif, mаdаniyat vа
bоshqаlаrni uz ichigа оlаdi. Hоzirgi pаytdа o’rtаchа dunyodа 100 nаfаr mеhnаtgа
qоbiliyatli kishi 70 nаfаr bоlа vа qаriyalаrni tа’minlаydi. Jаmiyat bоyligini sаqlаsh vа
ko’pаytirish uchun ko’pchilikni mulkdоr, mоl sоhibigа аylаntirish zаrur.
Tаdbirkоrlik, kichik biznеs оrqаli хususiy tаdbirkоrlik fаоliyatini tаshkil etish
uchun zаrur shаrt-shаrоitini yarаtilish jаmiyatining siyosiy, iktisоdiy vа mа’nаviy
jihаtdаn hаm yangilаnishini mаzmuni mоhiyatini bеlgilаb bеrаdigаn аsоsiy vаzifа
o’rtа sinf mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirish vаzifаsini хаl etilаdi.
Mulkchilik rеаl bo’lishi uchun mulkdоrning iktisоdiy mаnfааti аmаlgа оshishi
kеrаk. Mulkdоrning iktisоdiy mаnfааti uning bоylik egаsi sifаtidаgi hаyotiy ehtiyoji
bo’lib, uning sа’y-hаrаkаti, fе’l-аtvоri, iktisоdiy fаоliyati sаbаbini yuzаgа chiqаrаdi.
164
MULKDОRLIK RUHINI TАRBIYALАSH IQTISОDIY
TАRBIYANING BОSH VАZIFАSI
Amaliy mashg’ulot
REJA: 1. Mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirishning zаruriyati
2. Mulk munоsаbаtlаri vа mulkdоrlik
3. Mulk huquki, mujdоrlik vа mаnfааtlаr
4. Mulk egаlаridа mа’iаmiy bоylikni shаkllаntirish
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN
SAVOLLAR:
1. Nimа sаbаbdаn mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirish zаrur?
2. Nimа sаbаbdаn erkinlikning iqtisоdiy аsоsi - mulk munоsаbаtlаri
bo’lishigа sаbаb nimа?
3. O’zlаshtirishning qаndаy shаkllаri mаvjud vа u nimаlаrgа bоg’liq? Ungа
mоs rаvishdа оdаmlаrdа qаndаy psiхоlоgiya shаkllаnаdi?
4. Mulk hаqidаgi dаstlаbki tushunchа qаеrdа bеrilаdi? Sizningchа, bundа
nimаlаrgа e’tibоr bеrish kеrаk?
5. Nimа sаbаbdаn mulkchilik - mаs’uliyat bilаn mаnfааtlаrni uzviy birligi
hisоblаnаdi?
6. Nеgа mаmlаkаtimizdа hаqiqiy mulkdоrlаr sinfini qаrоr tоpishigа аlоhidа
diqqаt qаrаtilmоqdа?
7. Nimа uchun хususiy mulk hаr qаndаy dаvlаtning dеmоkrаtik nеgizlаri
bаrqаrоrligining iqtisоdiy аsоsi hisоblаnаdi?
8. Mаnfааtlаr nimа vа u mulkchilik munоsаbаtlаri bilаn qаndаy bоg’liq?
Bu hаqdа yoshlаr nimаlаrni bilishi kеrаk?
9. Mulk egаlаridа mа’nаviy bоylikni shаkllаntirishning zаruriyati nimаdа?
INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI
O’RGANISH
“B.B.B” JADVALI METODI
5
Ushbu mеtоd tаlаbаlаrgа muаyyan mаvzulаr
bo’yichа bilimlаri dаrаjаsini bаhоlаy оlish
imkоnini bеrаdi. Mеtоdni qo’llаsh jаrаyonidа
tаlаbаlаr bilаn guruhli yoki оmmаviy ishlаsh
mumkin. Guruh shаklidа ishlаshdа mаshg’ulоt
yakunidа hаr bir guruh tоmоnidаn bаjаrilgаn
fаоliyat tаhlil etilаdi
165
Mavzu savollari B-bilaman B-bilishni
istayman
B-bilib oldim
O’zlаshtirish
Mulkchilik
Mаnfааt
“BBB” JADVALINI TO`LDIRING
8
•Mаnfааtlаr vа mulkchilik
munоsаbаtlаrining o‘zaro
bоg’liqligi1-Esse
•Mulkchilik – mаs’uliyat
bilаn mаnfааtlаrning uzviy
birligi 2-Esse
166
AMALIY TOPSHIRIQLAR
Mulk tipi оdаmlаrdа mа’lum iqtisоdiy psiхоlоgiyani vujudgа
kеltiradi, masalan:
Hаmkоr (ulush аsоsidа birgаlikdа tаshkil tоpgаn) mulk qanday
shаkllаrdа nаmоyon bo’lаdi?
Mulkchilikka izoh bering
r
8
167
3. TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitustiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2011.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol
avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: “SHarq” nashriyot-matbaa
konsterni, 1998.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.:
“SHarq” nashriyot-matbaa konsterni, 1998.
4. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi: (2011 yil 1 iyulgacha
bo‘lgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). Rasmiy nashr - O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi. – T.: Adolat, 2011 y. – 276 b.
5. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, –
2008.
6. Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: O‘zbekiston, 2010.
7. A handbook for teaching and learning in higher education: enhancing
academic practice / [edited by] Heather Fry, Steve Ketteridge, Stephanie Marshall. –3
rd ed. p. cm.
8. Abd al-Rahman al.Naqib (Egypt). Avicenna’s Educational Philosophy
(elektron shaklda).
9. Anderson, R.S. (1975). Education in Japan: a Century of Modern
Development. U.S. (elektron shaklda).
10. Avazboev A.I., Ismadiyarov YA.U. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma.
–T.: “Fan va texnologiya”, 2014. – 284 b.
11. Ataeva N., Rasulova F., Hasanov S. Umumiy pedagogika (pedagogika
nazariyasi va amaliyoti asoslari). O‘quv qo‘llanma. II qism. –T.: “Fan va
texnologiya”, 2012. – 935 b.
12. Tojiboeva.D., Xo‘jaev.N., Avalova G. Iqtisodiy pedagogika. O‘quv
qo‘llanma. –T.: “Fan va texnologiya”. 2008. – 255 b.
13. Hakimova M. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2007. –
176 b.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –T.: «O‘zbekiston», 2016. – 56 b.
3. Ishmuxamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Tarbiyada innovatsion
texnologiyalar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: Iste’dod, 2008. – 141 b.
4. Yo‘ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv
qo‘llanma. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2009. – 652 b.
168
5. Omonov H.T. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2011. – 276 b.
6. Sarsenbaeva R. Talabalar mustaqil ta’limini tashkil etish metodikasi.
O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2014. – 108 b.
7. Sarsenbaeva R. Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan interfaol
metodlar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2015. – 168 b.
8. Xolikov A.A. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. –T.: Nizomiy nomli
TDPU. 2009. – 128 b.
9. YUsupov M. Pedagogika va psixologiya. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2010. –
281 b.
Internet saytlari:
www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasining hukumat portali
www.ilm.uz – O‘zbekiston ta’lim portali
www.ziyonet.uz – Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi azborot ta’lim
portali
www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarini
ma’lumotlari milliy bazasi;
www.tdpu.uz – Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika
universiteti rasmiy veb sayti
www.pedagog.uz – Pedagogika yo‘nalishiga oid kitoblar sayti
www.tfi.uz – Toshkent moliya instititi rasmiy veb sayti
www.tdiu.uz – Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti rasmiy veb
sayti
www.infomicer.net – Electron darsliklar, multimedia materiallari
www.istedod.uz – Iste’dod jamgarmasi (O‘zbekiston respublikasi
Prezidenti fondi)
www.inf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
4. MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI
4.1.Mustaqil ta’limni yozish tartibi va uni baholash mezonlari
Mustaqil ta’lim yozish uchun talaba avvalo, fanni nazariy jihatdan puxta
o‘zlashtirishi kerak. Tanlab olingan mavzuni “referat” tarzida yoritishi uchun kirish,
3-4 savol qo‘yiladi va xulosa, tavsiyalar beriladi. Tahlil qilinayotgan masala bo‘yicha
mavjud fikrlar, qarashlar bayon qilinadi. Talaba ularga o‘z nuqtai nazarini bildiradi.
Mustaqil ta’lim hajmi qo‘l yozma shaklda 14-16 betdan oshmasligi lozim
(slaydlardan tashqari).
Xususan, mustaqil ta’lim rejasi quyidagilardan iborat bo‘lishi lozim:
Titul varag‘I (tartib raqami qo‘yilmaydi);
Kirish (3-betdan boshlanadi)
Asosiy qism:
169
1)
2)
3)
4)
Xulosa va tavsiyalar
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ilovalar (zarurat bo‘lganda)
Mustaqil ta’limning yozma shakli quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
1. Mustaqil ta’limlashtirilgan matn yangiligi
― muammo va mavzu dolzarbligi;
― muammo qo‘yilishi yangiligi va mustaqilligi, muammoning tahlili uchun
tanlangan yangi jihatlar shakllantirilishi;
― muallif mavkei mavjudligi, mulohaza yuritishdagi mustaqilligi
2. Muammo mohiyati ochib berilish darajasi
mustaqil ta’lim rejasining mavzuga mosligi;
mavzu mazmunining mustaqil ta’lim mavzusi va rejasiga mos kelishi;
muammo asosiy tushunchalarining to‘liqligi va ochib berilish doirasi;
materiallar bilan ishlash uslubi va usullarining asoslanganligi;
adabiyot bilan ishlash mahorati va materialarning tartiblashtirilishi;
matnda iqtibos (sitata) keltirilishi yoki mualliflar ilmiy-tadqiqot
ishlaridagi xulosalar, qaydlar, mulohaza va fikrlardan foydalanilgan
holatda muqarrar ravishda havolalar bo‘lishi
3. Manbalarni tanlashga asoslanganligi
muammo bo‘yicha foydalanilgan adabiy manbalar, ulardan to‘liq
foydalanish darajasi;
muammo bo‘yicha eng yangi manbani jalb etish (jurnalda chop etilgan,
ilmiy ishlar to‘plamlari va boshqalar)
4. Rasmiylashtirish qoidalariga amal qilish
foydalanilgan adabiyotlarga to‘g‘ri havola (snoska) qo‘yish;
ifoda to‘g‘riligi va madaniyati;
muammo atamalari va tushunchalaridan samarali foydalanish;
mustaqil ta’lim hajmiga qat’iy rioya qilish;
mustaqil ta’lim ilmiy rahbarga taqdim etilishi holatida barcha taraflama
maksimal darajada me’yoriga etkazilgan bo‘lmog‘i lozim
5. Rasmiylashtirish madaniyati
xat boshini ajratish, ravonlik, savodlilik;
orfografik va sintaktik xatoliklar bo‘lmasligi, stilistik tafovutlar yo‘qligi;
xatoliklar, qisqartirilgan so‘zlar, umumiy qabul qilinganidan tashqari
bo‘lmasligi va boshqalar
Ilmiy rahbarga taqdim etiladigan mustaqil ta’lim kompyuterda 14-shrift, 1,5
interval oralig‘ida A4 shaklidagi qog‘ozning bir tomonida chapdan - 3 sm, o‘ngdan -
1,5 sm, yuqori va pastidan - 2 sm. dan kam bo‘lmagan hoshiya qoldirilgan holda
terilishi talab etiladi.
170
Matn sahifalari tartib raqamlariga ega bo‘lishi lozim. Tartib raqamlari bir
varaqdan ikkinchi varaqqa o‘tadigan va 3- betdan boshlanishi (birinchi va ikkinchi
varaq – bu titul varag‘i va ish rejasi bo‘lib, sahifalanmaydi) lozim bo‘ladi. Varaq
tartib raqami yuqori yoki pastiga o‘rtadan yoki o‘ng tomoniga qo‘yiladi.
Quyida mustaqil ta’limni baholash mezonlari haqida ma’lumotlar berildi.
Mustaqil ta’lim ilmiy rahbar tomonidan baholanadi. Bunda, quyidagi shartli
ravishdagi ko‘rsatkich va baholash mezonlari qo‘llanilishi mumkin:
1. Qo’l yozma shaklda 14-16 betlik (talabga binoan) – 3 ball
2. Taqdimot 8-10 betlik (chizma, rasm, jadval shaklida) – 2 ball
Jami – 5 ball bo’ladi
Ushbu mustaqil ta’limni baholash uchun tayyorlangan “Baholash mezonlari” 1-
oraliq uchun shakllantirildi. Talaba 2-oraliq uchun ham xuddi shu mezonlarga
muvofiq mustaqil ta’limni tayyorlaydi va jami 10 ballni yig’ishi talab etiladi.
Quyida “Pedagogika. Psixologiya” o‘quv fanidan “Mustaqil ta’lim” uchun
mavzular quyida keltirildi. Ushbu mavzular har bir guruhdagi talabalar uchun
alohida-alohida, bir-birini takrorlamaydigan shaklda tayyorlandi. Ushbu mavzular 1-
va 2-oraliq mavzulariga bo‘linib, oraliqda har bir talaba tanlashi uchun 4 yoki 5 tadan
mavzular to‘g‘ri keladi.
4.2. Mustaqil ta’lim mavzulari
“Kasbiy pedagogika” o‘quv fani mazmunini o‘rganishga oid mustaqil
ta’lim mavzulari
1-oraliq nazorati uchun mustaqil ta’lim mavzulari
1. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi
2. Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari
3. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni
4. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari
5. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish turlari, shakllari va vositalari
6. Kasb ta’limida innovastion texnologiyalar
7. Kasbiy pedagogikada tarbiya masalalari
8. Kasbiy fanlarni o’qitish jarayonida ilg’or pedagogik texnologiyalardan
foydalanish
9. O’zbekiston Respublikasida ta’limni rivojlantirishning yangi bosqichida
kasb ta’limi asoslari
10. Kasb ta’limi jarayoni va uning rivojlanishi
11. YOshlarda iqtisodiy madaniyatni shakllantirish masalalari
12. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni rivojlantirishda kasbiy
pedagogikaning o’rni
13. Kasbiy pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishi
14. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi
15. Iqtidorli yoshlar bilan ishlash metodikasi
16. Kasbiy ta’limda tarbiyaviy ishlar
171
17. Kasbiy ta’limda modulli ta’lim texnologiyasning tavsifi
18. Kasbiy ta’limni tashkil etish shakllari
19. Ta’lim mazmuni va uning o’quv rejalari, dasturlarida ifodalash
20. O’quv-tarbiya jarayoni va mazmunini tashkil etish
21. Insonning iqtisodiyot dunyosida tutgan o’rni va roli
22. Davlatning ijtimoiy siyosati va jamiyat a’zolarining bilim olishi
23. SHaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar
24. SHaxsning kasbga oid rivojlanishi
25. Bo’lajak iqtisodchi-pedagoglarning pedagogik muloqot madaniyatini
shakllantirish
26. Pedagogik muloqot madaniyati
27. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti
28. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat
29. Kasbiy pedagogikaning ilmiy-nazariy masalalari
30. O’quv-tarbiya jarayoni va mazmunini tashkil etish
31. SHaxsni shakllantirish va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli
32. «Ustoz – shogird» tizimi va uni amalga oshirishning ahamiyati
33. Mutaxassis shaxsini shakllantirishda kasbiy pedagogikaning tutgan o’rni
34. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni
35. Kasbiy ta’limda tarbiya ishlarini tashkil etish
36. Kasbiy ta’limda tarbiyaviy ishlar
37. Kasbiy pedagogikaning predmeti, maqsadi, vazifalari va o’rganish metodlari
38. Mutaxassis shaxsini shakllantirishda kasbiy pedagogikaning tutgan o’rni
va roli
39. Kasbiy faoliyatning pedagogik asiektlari va bilim, ko’nikma, malakani
shakllantirish
40. O’quv-tarbiyaviy ish jarayonida o’qituvchining pedagogik muloqot mahorati
41. Pedagogik texnika va uni egallash usullari
42. Ta’limni tashkil etishning noa’anaviy shakllari
43. Mustaqil O’zbekiston yoshlarini tarbiyalashning ma’naviy-axloqiy ildizlari
44. Mutaxassis tayyorlashda bozor talabini hisobna olish
45. Iqtisodiy fanlardan dars beruvchi o’qituvchilar tayyorlashining o’ziga xos
xususiyatlari
46. IX–XIV asrlarda Markaziy Osiyo mutafakkirlari asarlarida iqtisodiy ta’lim-
tarbiyaning tutgan o’rni
47. Iqtisodiy pedagogika va shaxsda tadbirkorlik xislatlarini aniqlash va
tarbiyalash
48. Kadrlar tayyorlash milliy modeli. Hozirgi davrda mutaxassis-kadrlarni
tayyorlash va uning jamiyatda tutgan o’rni
49. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni rivojlantirishda kasbiy
pedagogikaning o’rni
50. Kasbiy pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishi
51. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi
52. Kasbiy pedagogikaning ilmiy-nazariy masalalari
53. Malakali xodimlarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari
172
54. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni
55. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi
56. Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari
57. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni
58. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari
59. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish turlari, shakllari va vositalari
60. Kasbiy pedagogikada tarbiya masalalari
61. Kasb ta’limi muassasida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti
62. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat
63. O’qituvchining o’quv-tarbiya jarayoni va mazmunini tashkil etish mahorati
64. Kasbiy ta’limda tarbiyaviy ishlar
65. Kasb ta’limi o’qituvchisi va o’quv ustasiga qo’yiladigan talablar.
66. Kasbiy ta’limni tashkil etish va rivojlantirishda xorijiy davlatlar tajribasidan
foydalanish
67. Davlatning ijtimoiy siyosati va jamiyat a’zolarining bilim olish va kamol
topishini ta’minlash
68. Ta’lim tizimini nazorat qilish va boshqarish.
2-oraliq nazorati uchun mustaqil ta’lim mavzulari
1. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy omillar
2. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va yoshlarning iqtisodiy
savodxonligini oshirish
3. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
4. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh vazifasi
5. O’quvchi-talabalarning iqtisodiy tafakkurini shakllantirish
6. Iqtisodchi-pedagogning iqtisodiy tafakkuri
7. Kadrlar tayyorlash milliy modeli
8. Hozirgi davrda mutaxassis-kadrlarni tayyorlash va uning jamiyatda tutgan
o’rni
9. Oilada iqtisodiy tarbiya asoslari
10. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya
11. Pedagogikada pragmatizm va bexiviorizm kontseptsiyalari
12. Iqtisodiy pedagogikada pragmatizm va bexiviorizm kontseptsiyalari
13. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslari
14. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish - ta’lim-tarbiya maqsadlaridan biri
sifatida
15. Iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy tarbiyaningo’rnil
16. Malakali xodimlarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari
17. Iqtisodiy pedagogikada ta’lim-tarbiya maqsadlari
18. Insonda iqtisodiy fikrlashni tarbiyalashga qaratilgan nazariyalar
19. Iqtisodiy pedagogikada marjinal nazariya
20. Soliq to’lovchi madaniyatini shakllantirish
21. Ta’lim mazmunini rivojlantirish istiqbollari
22. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslari
173
23. Ta’lim menejmentida rahbarlarning funkstional vazifalari
24. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyat
25. Iqtisodiy tafakkurni shakllantirish
26. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirish
27. Mutaxassis shaxsini shakllantirishda kasbiy pedagogikaning tutgan o’rni
28. SHaxsda tadbirkorlik xislatlarini aniqlash va tarbiyalash
29. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya
30. Ta’limni boshqarishda xorijiy mamlakatlar tajribasi
31. Iqtisodiy madaniyatni shakllantirish
32. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirish
33. Ta’lim tizimini byudjetdan tashqari moliyalashtirish imkoniyatlari
34. Ta’lim sohasini moliyalashtirish
35. Ta’limni boshqarish metodlari
36. Iqtisodiy savodxonlik va kambag’allik muammolari
37. Aholining iqtisodiy savodxonligini oshirish yo’llari
38. Iqtisodchi pedagoglar malakasini oshirish va qayta tayyorlash davr talabi
39. Malakasini oshirish va qayta tayyorlash
40. Kasbiy fanlarni o’qitish jarayonida ilg’or pedagogik texnologiyalardan
foydalanish
41. Kasb ta’limida innovastion texnologiyalar
42. Ta’lim menejmentida rahbarlarning funkstional vazifalari
43. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari
44. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish
45. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi
46. I.A.Karimov asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
47. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari
48. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy
tarbiyaning o’rni
49. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy omillar
50. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va aholining iqtisodiy
savodxonligini oshirish
51. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
52. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari
53. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish
54. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh vazifasi
55. Kasbiy pedagogika fanini o’qitishning didaktik tamoyillari va tizimlari
56. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi
57. I.A. Karimov asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
58. Mutaxassis tayyorlashda kasbiy ta’lim o’qituvchisining pedagogik
mahoratining o’rni
59. Ta’lim sohasini moliyalashtirish
60. Mutaxassis shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiya jarayonining tutgan o’rni
61. Mutaxassis pedagog sifatida
62. Malakaviy tayyorgarlikda asosiy didaktik bosqichlar
174
63. Oilaviy tadbirkorlik va uni rivojlanishida iqtisodiy tarbiyaning tutgan o’rni
va o’ziga xos jihatlari
64. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari
65. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy
tarbiyaning o’rni
66. O’qituvchilarning mutaxasislik fanlari bo’yicha davlat ta’lim standartlari va
zamonaviy talablarga muvofiq kasbiy bilimlari va malakasini yangilash
67. Xususiy ta’limni tashkil etish va uni boshqarish muammolari
68. Ta’limni byudjetdan tashqari moliyalashtirishda ilg’or jahon tajribasidan
foydalanish.
5. “KASBIY PEDAGOGIKA” FANIDAN
GLOSSARIY
5.1. Kasbiy pedagogika fan sifatida
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Tаrbiya Воспитание Training
Деgаndа shаkllаnаyotgаn
shахsdа shахsiy, ахlоqiy
sifаtlаrni shаkllаntirishni
tushunаsiz.
Ta’lim Образование Education Ta’lim jarayoni pedagogic
jarayonning ajralmas,
muhim qismlaridan biri
bo’lib o’qitish, bilim,
ko’nikma, malaka hosil
qilishdir
Shахs Личность Human Каdrlаr tаyyorlаsh
tizimining bоsh sub’еkti vа
оb’еkti, tа’lim sohasidаgi
хizmаtlаrning istе’mоlchisi
vа ulаrni аmаlgа оshiruvchi
Test metodi Метод
испытания
Test method Sinovlar metodi bo’lib,
yozma javoblarni ommaviy
ravishda yig’ib olish metodi
Bilim Знание Knowledge Bu o’quvchilar o’qish
orqali bilim bilan
qurollanish hamda
ko’nikma va malaka paydo
bo’lishidir
Ko’nikma Способность Ability mashq qilish natijasida
175
beriladigan harakatlar
yig’indisidir
5.2. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Ekologik bilim Ekologicheskie
znaniy
Environmental
knowledge
Tirik tabiatning tuzilishi,
rivojlanishi, o’zgarishi, er
yuzidagi tirik jonzotlarning
holati, ularning holati,
ularning bir-birlari va atrof-
muhit o’rtasida bo’lib
turadigan munosabatlaridir.
Kоmil insоn Совершенный
человек
Perfect man Odаmgаrchilik, mаrdlik vа
muruvvаtlilik kаbi go’zаl
fаzilаtlаrgа egа bo’lаdi.
Taffakur Мышление Pondering Inson aqliy faoliyatining
oliy shakli hisoblanadi
Tushuncha Понятие Concept Atrof-muhitga xodisalar
predmetlarning muhim
xususiyatlarini ular
orasidagi aloqa va
munosabatlarni bilish
Fozil shahar Город Фазиль Fazil city Ideal davlat talablari,
adolati va muhabbat
asoslari ustida quriladi
Hаlоllik Честность Honesty Shахsiy vа ijtimоiy
mаjburiyaglаrni, ахlоqiy
mе’yorlаrni rоstguylik
bilаn sаqlаsh
5.3. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni va uni loyihalash
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Ijtimоiy tаrbiya Social education Социальное
воспитание
Tа’lim оluvchilаrdаn
ijtimоiy аhаmiyatgа mоlik
fаzilаtlаr vа tаjribаlаrni
shаkllаntirish jаrаyoni
176
Ko’nikmа The ability to Способность O’quvchi yoki tаlаbаning
o’zlаshtirgаn bilimlаri
аsоsidа muаyyan аmаliy
hаrаkаtni bаjаrа оlish
fаоliyati.
Pеdаgоgik
iхtisоslik
Specialize in
teaching
Специализация
в обучении
Tа’lim nаtijаsi ulаrоk
bilim, mаlаkа vа
ko’nikmаlаr mаjmuidаn
ibоrаt bir kаsbiy guruh
dоirаsidаgi fаоliyat turi.
Extiyoj
Sprog Спрос Individning biror narsa-
hodisaga muhtojligi va
kishining ruhiy quvvati
hamda faolligi manbai
hisoblanadigan asosiy
xususiyati.
Tushunchа Concept Понятие Аtrоf-muхitdа хоdisаlаr,
prеdmеtlаrning muhim
хususi-yatlаrini, ulаr
оrаsidаgi аlоk.а vа
munоsаbаglаrni bilish.
Rеlеksаstiya Relax Релаксация Kuchli хаyajоn vа
jismоniy zurikishdаn sung
еngil yur-tish,
tnnchlаnishning umumiy
hоlаti.
O’zini-o’zi
bаhоlаsh
Self-concept Самооценка Shахsning o’z psiхоlоgik
sifаtlаri, хulqi, yutuq-lаri
vа muvаffаkiyatsizliklаri,
kаdr-kimmаti,
kаmchiliklаrini bаhоlаy
оlishi.
5.4. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Maqsad Target Цель Bo‘lg‘usi natijalar haqida
har doim aqlan o‘ylab
ko‘rilgan, rivojlantirilgan
xayoliy tasavvurlar,
kelgusidagi rejalar
177
Metodologiya Methodology Методология Dunyoni ilmiy bilish
metodi haqidagi ta’limot
Qiziqish Interest Интерес Shaxs harakatiga sabab
bo‘ladigan faoliyat
yo‘nalishining ongli
shakli
Turtki Stimul Стмул Shахs psiхikаsi
mоtivlаrining
shаkllаnishini
tа’minlоvchi tаshki gа’sir
5.5. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
TTaarraaqqqqiiyyoott
nnaazzaarriiyyaassii
yyoo’’nnaalliisshhii
The direction
of development
of the theory
ТТееооррииии ннааппррааввллееннииее
ррааззввииттиияя ppssiixxoollooggiiyyaaddaaggii
rriivvoojjllaanniisshh nnaazzaarriiyyaassiiggaa
aassoossllaannaaddii.. BBuu
yyoo’’nnaalliisshhnniinngg iizzllaanniisshhllaarrii
ssooff iillmmiiyy ppssiixxoollooggiikk
iizzllaanniisshhllaarrggaa ttaayyaanniibb,,
sshhaaxxssnnii ttuurrllii ttaarraaqqqqiiyyoott
ddaavvrriiddggii xxuullqq--aattvvoorriinnii,,
aayynniiqqssaa,, oo’’ssppiirriinnllaarrnniinngg
kkaassbb ttaannllaasshhii
mmoottiivvaattssiiyyaassiinnii
oo’’rrggaanniisshhnnii ttaakklliiff eettaaddii..
5.6. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish shakllari va
vositalari
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Ko’nikmа The ability to Способность O’quvchi yoki tаlаbаning
o’zlаshtirgаn bilimlаri
аsоsidа muаyyan аmаliy
hаrаkаtni bаjаrа оlish
fаоliyati.
Extiyoj
Sprog Спрос Individning biror narsa-
hodisaga muhtojligi va
kishining ruhiy quvvati
178
hamda faolligi manbai
hisoblanadigan asosiy
xususiyati
Kognitiv Informative Познавательный Bilish jarayoni
Faoliyat Areas of use Деятельность 1) ongli maqsad bilan
boshqariladigan kishining
ichki (ruhiy), tashqi
(jismoniy) faolligi; 2)
atrof-muhitning kishilar
tomonidan maqsadga
muvofiq qayta bunyod
etilishi.
Metodologiya Methodology Методология Dunyoni ilmiy bilish
metodi haqidagi ta’limot
5.7.Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan
foydalanish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Extiyoj
Sprog Спрос Individning biror narsa-
hodisaga muhtojligi va
kishining ruhiy quvvati
hamda faolligi manbai
hisoblanadigan asosiy
xususiyati.
Ilmiy muammo Scientific
problem
Научная
проблема
Fan orqali hal
qilinadigan asosiy
ziddiyatlar
Didaktik
o’yinlar
Didactic games Дидактические
игры
Ta’lim oluvchilarlarning
bilim, ko’nikma va
malakalarini
rivojlantirishga
qaratilgan maxsus
ta’limiy o’yinlar.
Muammoli
o‘qitish
Problem-based
learning
Проблемное
обучение
– o‘quv mashg‘ulotini
tashkil etish shakli
bo‘lib, unda pedagog
rahbarligida muammoli
vaziyat yuzaga
keltiriladi.
179
Shaxsiy fazilat The nature of
the individual
Характер
личности
Shaxs tomonidan
o‘zining axloqiy, ruhiy
va ishchanlik
qobiliyatining ijtimoiy
ahamiyatini,
jamiyatdagi o‘rnini
anglay olish xususiyati.
5.8. Talaba o‘rganishini tushunish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Test Test Тест Sinaluvchini tekshirish
jarayonida maxsus
qo’llaniladigan
metodlardan biri bo’lib,
bu metod orqali aniq bir
psixologik xususiyat
aniqlanadi
O’zini-o’zi
baholash
Self-concept Самооценка Shaxsning o’z
psixologik sifatlari,
xulqi, yutuq-lari va
muvaffakiyatsizliklari,
kadr-kimmati,
kamchiliklarini baholay
olishi.
Ijtimoiylashuv Socialization
Социализация Inson tomonidan
ijtimoiy tajribani
egallash va xayot-
faoliyat jarayonida uni
faol tarzda o’zlashtirish
jarayoni.
5.9. O‘qitishni o‘rganish va rejalashtirish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Pul Money Деньги
Universal rag’batlantirish
uslubi bo’lib, har qanday
darajadagi malakali va
ma’lumotli xodim uchun
ahamiyatli omildir.
180
Ijtimoiylashuv Sociality Социализация
Shахsning o’z psiхоlоgik
sifаtlаri, хulqi, yutuq-lаri
vа muvаffаkiyatsizliklаri
Jamoa Community Сообщество
Insonparvarlik va
javobgarlik
mas’uliyatlariga
bog‘liqligi bilan
xarakterlanadigan
munosabatlar hamda
hamkorlikdagi ijtimoiy
ijobiy faoliyatiga
asoslangan.
5.10. Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Ekologik bilim Ekologicheskie
znaniy
Environmental
knowledge
Tirik tabiatning tuzilishi,
rivojlanishi, o’zgarishi, er
yuzidagi tirik jonzotlarning
holati, ularning holati,
ularning bir-birlari va atrof-
muhit o’rtasida bo’lib
turadigan munosabatlaridir.
Kоmil insоn Совершенный
человек
Perfect man Odаmgаrchilik, mаrdlik vа
muruvvаtlilik kаbi go’zаl
fаzilаtlаrgа egа bo’lаdi.
Taffakur Мышление Pondering Inson aqliy faoliyatining
oliy shakli hisoblanadi
Tushuncha Понятие Concept Atrof-muhitga xodisalar
predmetlarning muhim
xususiyatlarini ular
orasidagi aloqa va
munosabatlarni bilish
Fozil shahar Город Фазиль Fazil city Ideal davlat talablari,
adolati va muhabbat
asoslari ustida quriladi
Hаlоllik Честность Honesty Shахsiy vа ijtimоiy
mаjburiyaglаrni, ахlоqiy
mе’yorlаrni rоstguylik
bilаn sаqlаsh
181
5.11. Kichik guruhlarda o‘qitish va o‘qish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Takrorlash va
tajriba
Повторение и
опыт
Repetition
and
experience
Usuli bu juda effektiv usul va
hozirgi kunda kollejlarda
o’qituvchilar tomonidan keng
qo’llaniladi
Maslahat,
muhokama, va
yo’l korsatish
usuli:
Обсудитъ и
консулътации
по
следующему
методу
Discuss and
advise on the
following
method
Talabalarni tayyorlashdagi
boshqa usullar ichida, ko’plab
afzalliklarga ega usullardan
biri, maslahat, muhokama va
yo’l ko’rsatish usulidir
Savol-javob
usuli
Метод Вопрос
и ответ
Question and
answer
method
Motivatsia yaratish uchun,
qiziquvchalnlikni
rag’batlantirish, xotirani
kuchaytirish va talabalarni
darsda yanada faollashtirish
uchun ishlatiladi
Mulohaza va
munozara usuli
Метод
медитации и
обсуждения
Method of
meditation
and
discussion
Qilinayotgan ishning effektiv
bo’lishida muhim ro’l
o’ynaydi, chunki bu talabalarni
o’zlari istagandek gapirishiga
va sabablar keltirishiga imkon
beradi
Shaxsiy
imtizom va
shaxsiy
nazokat usuli:
Личные
предпочтения
и личная
привязанность
Personal
preferences
and personal
affection
Aql-idrokning muhimligiga
katta urg’u berilishiga
qaramasdan, u ichki his uchun
zarur bo’lgan kuzatish,
kashfiyot va sezgirlikni
o’rganish uchun aql-idrok
yetarli imkoniyatga ega emas
deb hisoblaydi
Mukofotlash
va jazolash
usuli
Метод
награждения и
наказания
The method
of rewarding
and punidhing
Odamlarni yaxshi harakatlari
uchun rag’batlantirish va
yomon harakatlardan saqlab
qolishda qo’l keladi
5.12 Talabalarni ta’limini qo‘llab-quvvatlash
182
Atamaning
o’zbek
tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Pedagogik
mahorat
Педагогические
навыки
Pedagogical
skills
Ilmiy bilimlarni va tarbiyadagi
qiyinchiliklarni еngishga qodir
bo’lgan, o’quvchilar qalbining
his qilish mahorati
Pedagogik
faoliyat
Образова-
тельная
деятельность
Educational
activity
O’quvchilarga ta’lim-tarbiya
berish ishi bilan shug’ullanadigan
va bu ishga maxsus tayyorlangan
kishilarning mehnat faoliyatidir
Pedagogik
talab
Педагогический
требований
Pedagogic
demand
Ta’lim-tarbiya jarayonida ko’p
qo’llaniladigan usullardan biri
bo’lib, u tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi orasidagi shaxsiy
munosabatlarda namoyon bo’ladi
Istiqbol Перспективный Perspective O’quvchilarning xatti-
harakatlarini ular oldiga maroqli,
qiziqarli maqsadlar qoyish yo’li
bilan ta’minlaydi, maqsadlar
ularning shaxsiy intilishlari
Pedagogik
texnika
Педагогические
техники
Pedagogical
techniques
O’qituvchi faoliyatining botiniy
mazmunini hamda zohiriy
ifodasining garmonik birligidan
iboratdir
Ishonch Доверие Trust O’zaro hamkorlikdagi ta’sir
etishning natijasi ekanligini
ko’ramiz
Ustoz Учитель Teacher Bu pedagogik ta’sir usullaridan
ustalik bilan foydalangan holda
turli-tuman amaliy ta’lim-
tarbiyaviy vazifalarni ustalik
bilan hal etishdir
5.13. Talabalar ta’limini baholash
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Muloqot Коммуникация Communication Ijtimoiy-faol, individual-
ijodiy, amaliy-predmetli
faoliyatdir.
183
Insonparvarlik Гуманитарное Humanitarian Insonning oliy qadriyat
sifatida e’tirof etilishiga
asoslangan qarashlar
to‘plamidir.
Tаrbiya
nаzаriyasi
Теория
воспитание
The theory of
education
Pеdаgоgikа fаnining bir
qismi bo’lib, tаrbiyaviy
jаrаyonining
mаzmuni, usuli vа
tаshkil etilishi
mаsаlаlаrini o’rgаnаdi.
Iqtisоdiy tа’lim Экономической
образование
Economic
education
Mа’lum mахsus
tаyyorlаngаn kishilаr
rахbаrligidа аmаlgа
оshirilаdigаn jаrаyon
bo’lib, iqtisоdiyotdаn
mа’lum sохаsi hаqidаgi
bilimlаrini o’qitishdаn
ibоrаt
Iqtisоdiy tаrbiya Экономическое
воспитание
Economic
training
Shахsdаn tеjаmkоrlik,
mеhnаtsеvаrlik,
tаshаbuskоrlik,
ishbilаrmоnlik, iqtisоdiy
hisоb-kitоb kаbi hаqidа
qоbiliyatni kаmоl
tоptirishdir
Ахlоq Поведение Behavior Jаmiyatdа qаbul
qilingаn, jаmоаtchilik
fikri bilаn mа’qullаngаn
хulq - оdоb nоrmаlаri
mаjmui.
5.14. Kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni va mazmuni
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
O’quvchilаr
jаmоаsi
Коллектив
учеников
Students
team
Bu o’quvchini nаzаrdаn sоqit
qоldirmаsiligi o’quvchilаrning хulq-
аtvоri tаrtib intizоmi, o’zlаshtirish
ko’p jihаtdаn ulаrning individuаl
хususiyatlаrigа bоg’liqdir
Individuаl
yondаshish
Индиви-
дуальный
подход
The
individual
approach
Hаr o’quvchini o’z nаzаr-e’tibоridа
tutishdаn, uning хususiyatlаrini
bilishdаn, uniig ijоbiy хislаtlаrigа
184
tаyanishdаn, uni yaхshi хаtti-
hаrаkаti uchun rаg’bаtlаntirib
turishdаn ibоrаtdir
Таълим
talablarи
Образова-
тельные
требования
Edication
demands
O’quvchilarning ijtimoiy foydali
faoliyatini rag’batlantirishi, jamoani
jipslashtirishda pedagoglar bilan
o’quvchilarning harakatlari
birligidir
Rag’batlan-
tirish va
jazolash
Поощре-ние
и наказание
The
encourage-
ment and
punishment
Tarbiyaning eng an’anaviy usuli
bo’lib, tarbiyalanuvchilar xulq-
atvoriga tuzatish kiritishni, ya’ni
foydali xatti-harakatlarni
qo’shimcha rag’batlantirishni va
tarbiyalanuvchilarning nomaqbul
xatti-harakatlarini to’xtatishni
ta’minlaydi
Pedagogik
ta’sir
ko’rsatish
Педагоги-
ческое
влияние
Pedagogic
influence
O’quvchilarning ijtimoiy-foydali
faoliyatini pedagogik jihatdan
maqsadga muvofiq tarzda tashkil
etishga xizmat qiladigan vositalar
tizimidan iboratdir.
5.15. Kasbiy pedagogikada tarbiya metodlari va vositalari
Atamaning
o’zbek
tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Pеdаgоgik
iхtisоslik
Специализи-
руются в
обучении
Pedagogic
specialize in
teaching
Tа’lim nаtijаsi ulаrоk bilim,
mаlаkа vа ko’nikmаlаr mаjmuidаn
ibоrаt bir kаsbiy guruh dоirаsidаgi
fаоliyat turi.
Ijtimоiy
tаrbiya
Социалный
образование
Social
education
Tа’lim оluvchilаrdаn ijtimоiy
аhаmiyatgа mоlik fаzilаtlаr vа
tаjribаlаrni shаkllаntirish jаrаyoni
Jamoa Сообщество Team Bir necha a’zo kishi lardan iborat
bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega
umumiy maqsad asosida tashkil
topgan guruh demakdir
SHaxs Личность Person Psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xatti-
harakatlari bilan boshqalardan
ajralib turuvchi muayyan jamiyat
a’zosi bo‘lib, uning shakllanishi
185
ijtimoiy munosabatlai jarayonida
kechadi.
Norasmiy
tuzilma
Неформальная
структура
Informal
structure
Jamoaning barcha a’zolari
o‘rtasidagi shaxslararo ma’naviy-
psixologik munosabatlarning
umumiy tizimi va mikroguruhni
tashqil qiluvchi ayrim a’zolar
o‘rtasidagi tanlash munosabatlari
mazmunini ifodalaydi.
Jamoaning
rasmiy
tuzilishi
Структура
чиновника
команды
The
structure of
the team`s
official
Deganda jamoa faoliyatining turli
ko‘rinishlarini amalga oshirish
uchun zarur bo‘ladigan tashkiliy
jihatlari ko‘zda tutiladi.
5.16. Kasbiy pedagogikada tarbiyani tashkil etish shakllari
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Ilmiy
muammo
Научная
проблема
Scientific
problem
Fan orqali halq o’rganadigan
asosiy ziddiyatlar
Muammoli
o‘qitish
Проблемное
обучение
Problem-
based learning
O‘quv mashg‘ulotini tashkil etish
shakli bo‘lib, unda pedagog
rahbarligida muammoli vaziyat
yuzaga keltiriladi.
Jamoa Коллектив Team Bir necha kishilardan iborat
bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega
umumiy maqsad asosida tashkil
topgan guruh demakdir.
Оilа muhiti Семейное
окружение
Family
atmosphere
Ahlоq-оdоb, mаdаniyat
qоidаlаrigа аsоsidа tаshkil tоpsа,
o’quvchi shахsining to’g’ri
shаkllаnishi uchun shаrt-shаrоit
yarаtilsа, bundа оilаdаgi
o’quvchilаr to’g’ri kаmоl tоpаdi.
Jamoa
faolIigi
Обществен-
ная деятель-
ность
Public activity Har bir a’zosi zimmasiga
muayyan vazifani yuklash,
ularning ma’lum davrda anashu
vazifalar yuzasidan hisobot berish
Kasbiy
tayyorgarlik
Профессио-
нальнoя
подготовка
Professional
training
Bo‘lajak mutaxassisning
psixologik, psixofiziologik,
jismoniy hamda ilmiy-nazariy va
amaliy tayyorgarligi
186
5.17. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va
amaliyoti
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Oila Семья Family Kishilarning nikoh yoki qon-
qarindoshlik rishtalari, umumiy
turmush tarzi, axloqiy mas’uliyat
hamda o‘zaro yordamga
asoslanuvchi kichik guruhi.
Oilaviy
munosabatlar
Семейнего
отношения
Family
relations
Ota-onalar yoki bolaning
kamoloti uchun mas’ul bo‘lgan
shaxslar (buva-buvilar) hamda
farzandlar o‘r tasida turli
yo‘nalishlarda tashkil etiluvchi
munosabatlardir.
Bаrkаmоl
shахs
Компетентное
лицо
Acompe-tent
person
Kаmоlgа еtgаn, bеkаmu ko’st,
to’lа-to’kis insоn, аqlаn vа
ахlоqаn pоk, jismоnаn sоg’lоm,
nаfоsаtli, jаmiyatdа o’zligini
tаnigаn, mustаqil fikrlаydigаn,
erkin, ijоdkоr, tаshаbbuskоr,
ishbilаrmоn, fidоiy shахs
Shaxsiy fazilat Характер
личности
The nature
of the
individual
Shaxs tomonidan o‘zining
axloqiy, ruhiy va ishchanlik
qobiliyatining ijtimoiy
ahamiyatini, jamiyatdagi o‘rnini
anglay olish xususiyati
Pedagogik
masala
Oбразова-
тельный
вопрос
Educatio-
nalissues
Pedagogik jarayonning asosiy
birligi, o‘ziga xos tizimidir. U
voqelikni bilish va qayta
yaratish zaruriyati bilan
bog‘liq, tafakkur qilinadigan
pedagogic vaziyatdir.
Avtokratlik Cамодержав-
ный
Autocratic Hokimlik, kishining
buyruqbozlik, ko‘rsatmalar
berish jazolash kabi shakllarda
foydalangan holda ta’sir etishga
moyilligi
5.18. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat
Atamaning o’zbek Atamaning rus Atamaning Atamaning ma’nosi
187
tilida nomlanishi tilida
nomlanishi
ingliz tilida
nomlanishi
Maqsad Цель The goal Shahsning gabul gilgan
qaroriga asoslanadi
Motiv Мотив Motivation Shaxsning biror bir
faoliyatiga turtki bo’luvchi
ichki sabab
Maqsadli
motivatsiya
Целевой
мотивации
Targeted
motivation
Ichki motivatsiyasi yuqori
talabalar tashqi motivatsiyali
talabalardan ko’ra akademik
jihatdan yaxshiroq natijalarni
qo’lga kiritilishi hisoblanadi.
Inventar o’rganish
yondashuvi
Управление
запасами
Inventory
management
Ta’limda chuqur va yuzaki
yondashuv o’rtasidagi farq
bilan bog’liq bo’lgan.
Talabani
moslashuvchan-lik
xususiyati
Студенчес-кая
устойчивость
Students of
resilience
Ilm olishga bo’lgan
harakatni, strategiyalarni va
o’z-o’zin I nazorat qilish
saloyi hatiniinobatgaolinishi
Motivatisiyanirivojl
antirish
Разработка
мотивации
Motivation
the
development
Talabalar motivatsiyasini
rivojlantirish ta’limda
motivatsiyani maqbul
darajalari va yo’nalishlarini
qo’llab-quvvatlash
5.19. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik
asoslari
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Suhbat Разговор Conversation O‘quvchi shaxsini g‘oyaviy va
ma’naviy-axloqiy jihatdan
shakllantirishda o‘qituvchining
jonli so‘zi eng ta’sirchan usul
hisoblanadi
Hikoya История Story O‘quvchilar odatda hayot va turli
adabiyotlardan olingan aniq
misollar bilan boyitilga
nhikoyalarni katta qiziq ish bilan
tinglaydilar
Namuna Образец Example O‘quvchilar o‘z atrofidagi
kishilarda hamma yaxshi axloqiy
sifatlarni ko‘rishlari va ibrat
188
olishlari nihoyatda muhim.
O‘z-o‘zini
tarbiyalash
Само
воспитание
Self raising O‘quvchilarning o‘zini o‘zii dora
qilish va o‘quvchilarning turli
organlari faoliyatida faol ishtirok
etishni ta’minlash, ularning
ijtimoiy mavqeini oshirishning
ta’sirchan vositasidir.
O‘z-o‘zini
tahlil
Самоанализ Self analysis O‘zshaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-
harakati, xulq-atvorini tahlil qilish,
mavjud sifatlarni boyitish yoki
salbiy odatlarni bartaraf etishga
qaratilgan faoliyat usuli.
Munozara
usuli
Метод
обсуждение
Metod
discussion
Tarbiyalanuvchilarga hissiy-
og‘zaki ta’sir ko‘rsatish asosida
ularda ma’naviy-axloqiy sifatlarni
shakllantirishga yo‘naltirilgan
bahs-munozara usuli
Izohlash Объяснить To exaplain Tarbiyalanuvchiga hissiy-og‘zaki
ta’siretish usuli. Izohlashning
hikoya va tushuntirishdan
farqlanadigan muhim belgisi
muayyan guruh yoki alohida
shaxsga yo‘naltirilganligidir
5.20. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Rеjа План Plan O’quvchilаrgа tаrbiya bеrish
jаrаyonini muvаffаqiyatli
tаshkil etishning zаruriy
shаrtidir.
Sintez qilish Cинтез Synthesis Bu o’quvchining tarkibiy
qismlarni va ularni avval u
yerda bo’lmagan namuna yoki
tuzilma tashqi qilishi mumkin
bo’lgan yo’l bilan bir lashtirish
qobiliyati .
Baholash Оценка Assessment Bu dalillar toppish, qarshi
dalillarni solishtirish, qarorq
abul qilish va hokazolar uchun
o’quvchining qobiliyatini o’z
ichiga oladi.
189
Tahlilqilish Анализ Analysis of the Bunda ma’lumot yoki
g’oyalarni tarkibiy qismlarga
bo’lishda o’quvchining
qobiliyati qamrab olinadi.
Qo’llash Применять Application Bu yangi vaziyatda nazariya
yoki ma'lumotlardan
foydalanish uchun o'quvchi
qobiliyatini o'z ichiga oladi.
O’rgatish Научить Teaching Tarbiyalanuvchilar ijtimoiy
xulq-atvor ko‘nikmalari,
odatlarini shakllantirish
maqsadida rejali va izchil
tashkil qilinadigan turli
harakatlar, amaliy ishlardir.
Rag’batlantirish Продвижение
послужбе
Сareer
advancement
Tarbiyalanuvchining xatti-
harakati va faoliyatiga ijobiy
baho berish asosida unga
ishonch bildirish, ko‘ngilini
ko‘tarish va uni qo‘llab-
quvvatlash usulidir.
5.21. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini
oshirish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Tаrbiyaning
аsоsiy vаzifаsi
Основная цель
образования
The main
objective of
eucation
Shахsning аqliy-ахlооqiy
tаrbiyalаshdа erkin
fikrlоvchi vа jismоniy
rivоjlаnishi, uning
qоbiliyatlаrini hаr
tоmоnlаmа оchish uchun
imkоniyat yarаtishdir.
Mashq va
o’rgatish
metodi
Обучение и
преподавание
метод
Training and
teaching
method
Metodlari muayyan mashq
yordamida bolalar
faoliyatini oqilona,
maqsadga muvofiq va har
tomonlama puxta tashkil
qilish, ularni axloq
me’yorlari va xulq-atvor
qoidalarini bajarishga
odatlantirishdir..
Topshiriq Присваивание Task O‘quvchilarda mehnat,
190
ijtimoiy xulq va hayotiy
tajriba ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadida
qo‘llaniladigan usul.
Tahbeh berish Упрек Reprove Eng muhim jazolashi.
O‘qituvchi o‘qituvchiga
yuzma-yuz turib tanbeh
beradi, buni kundaligiga
yozib qo‘yish mumkin..
Ogohlantirish Предупреждение Caution Sodir etilishi mumkin
bo‘lgan muayyan xatti-
harakatlarning oldini olish
maqsadida qo‘llaniladi.
Jazolash Наказывать Punish O‘quvchining individual
xatti-harakatlari va
umumjamoaning faoliyati
uchun qo‘llaniladigan eng
so‘nggi tarbiya usuli..
5.22. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Hayifsan berish Выговр Penalty O‘quvchining ma’lum
xatti-harakatlarini qat’iy
choralar asosida baholash.
Uyaltirish Позор Shame O‘quvchining ma’lum
xatti-harakatlariga jamoa
yoki uning tarbiyasi uchun
mas’ul bo‘lgan sub’ektlar
(ota-onalar, vasiylar,
jamoatchilik vakillari va
boshqalar) oldida baho
berish...
InsоnpаrvаrlIk
оdоbi
Гуммани-тарной
этики
Humanitarian
ethics
Mе’yorlаrini
shаkllаntirish, birg’birini
tushunаdigаn,
mеhribоnlik, shаftаqlilik,
irqiy vа milliy
kаmsitishlаrgа tоqаtsizlik,
muоmаlа оdоbi kаbi
tаrbiya vоsitаlаri
Insоniyat tаriхi История History of Tаrаqqiyoti jаrаyonidа
191
человечества mankind mаdаniy, mа’nаviy, milliy
mеrоsdаgi аvlоd-
аjdоdlаrimizdаn qоlgаn
оdоb-аhlоq hаqidаgi
bilimlаrdаn bохаbаr etish.
Tа’lim-tаrbiya
jаrаyoni
Учебный
Процесс
The process of
education
Tа’lim-tаrbiya jаrаyoni
bеrilаdigаn bilimlаr yaхlit
vа ijtimоiy shаrt-
shаrоitlаr, milliy vа
tаriхiy, mа’nаviy оmillаr,
umuminsоniy qаdriyatlаr
mоhiyatini tushuntirish.
Zаmоnаviylik Современность Modernity Tа’lim-tаrbiya аmаliyotgа
аsоslаngаn tаjribа,
sinоvdаn o’tgаn didаktikа
sоhаsidаgi yangiliklаrni
jоriy etish.
5.23. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda
iqtisodiy tarbiyaning o‘rni
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
rus tilida
nomlanishi
Atamaning ingliz
tilida nomlanishi Atamaning ma’nosi
Tarbiyaning
maqsadi
Цел
воспитание
Food vospitaniy Har tomonlama kamol
topgan-mukammal
inson shaxsini
tarbiyalashdir.
Do‘stlik Дружба Friendship Inson axloqining
bebaho go‘zalligi,
ijobiy fazilatlar
gavhari.
Ijtimоiy tаrbiya Социалный
образование
Social education Tа’lim оluvchilаrdаn
ijtimоiy аhаmiyatgа
mоlik fаzilаtlаr vа
tаjribаlаrni
shаkllаntirish jаrаyoni.
Оilа muhiti Семейное
окружение
Family atmosphere Ahlоq-оdоb, mаdаniyat
qоidаlаrigа аsоsidа
tаshkil tоpsа, o’quvchi
shахsining to’g’ri
shаkllаnishi uchun
shаrt-shаrоit yarаtilsа,
bundа оilаdаgi
192
o’quvchilаr to’g’ri
kаmоl tоpаdi.
5.24. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy
omillar
Atamaning
o’zbek
tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz
tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Rahbarlik
bu
Управление это Leadership Professional munosabatdir.
Rahbarlar talabalari bilan ishlash
tarziurf-odatlar, tajribava fan
turigako’rafarqlanadi..
Tanish-tirish
Пазнокомить Introductio
n
Formal tanishtirish bu o’z nomi
bilan talabalarni ma’lumotlar
bilan ta’minlashni o’z
zimmasiga olib talabalarni
o’zlari ishtirok etadigan
akademik va ijtimoiy muhitni
yaxshi anglab, o’qishni
boshlashlariday engillik
tug’diradi...
Tanlash Выбор Selection Talabalar hayot tarzi omma
e’tiboriga havola qilinishi,
tanishtirilib borilish i maqsadga
muvofiqdir oily ta’lim
muassasiga qabul qilinadigan
talaba bilan suhbat davomida
imkoniyatlar, siyosat va
jarayon teng muvozanatda
qo’llab quvvatlanishi kerak.
Izohlash Объяснить To explain Tarbiyalanuvchiga hissiy-
og‘zaki ta’sir etish usuli.
Izohlashning hikoya va
tushuntirishdan farqlanadigan
muhim belgisi muayyan guruh
yoki alohida shaxsga
yo‘naltirilganligidir
Ogohlan-
tirish
Осторож-ность Caution Sodir etilishi mumkin bo‘lgan
muayyan xatti-harakatlarning
oldini olish maqsadida
qo‘llaniladi.
193
5.25. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va yoshlarning
iqtisodiy savodxonligini oshirish
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Ilmiy ishlar Научным
вопросам
Scientific
affairs
Olimlarning bilimlarini
ommaga yetkazadi va
boshqa izlanuvchilarga ham
tadqiqot uchun imkoniyat
yaratib beradi.
Portfolio Портфель Portfolio Portfolio taxminan o’nbetli
ko’qtuvchining bayoni
hamda 30 betgacha yetishi
mumkin bo’lgan
qo’shimcha ma’lumot
sahifasidan tashkil topadi
Ijtimoiy ongni
shakillantirish
metodi
Метод
формирования
общественного
сознания
A method of
forming a
socially
conscious
O‘quvchilarda ma’naviy-
axloqiy sifatlar, e’tiqod
hamda dunyoqarashni
shakllantirish maqsadida
ularning ongi, his-tuyg‘usi
va irodasiga ta’sir
ko‘rsatishusullari sanaladi.
Tarbiya metodi Метод обучения Teaching
method
Tarbiya maqsadiga
erishishning yo‘li;
tarbiyalanuvchilarning
ongi, irodasi, tuyg‘ulari va
xulqiga ta’siretish usullari
Tarbiyaning
mazmuni
Общественная
педагогика
The content
of education
Shaxsning shakllanishiga
qo‘yiluvchi ijtimoiy
talablar mohiyatidan iborat.
Xalq
pedagogikasi
Народная
педагогика
People
pedagogic
O‘zbekona axloq, odob va
tarbiyaning barcha
qirralarini o‘zida
mujassamlashtirgan.
5.26. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Shахs Личность Human Каdrlаr tаyyorlаsh
tizimining bоsh sub’еkti vа
194
оb’еkti, tа’lim sohasidаgi
хizmаtlаrning istе’mоlchisi
vа ulаrni аmаlgа оshiruvchi
Kоmil insоn Совершенный
человек
Perfect man Odаmgаrchilik, mаrdlik vа
muruvvаtlilik kаbi go’zаl
fаzilаtlаrgа egа bo’lаdi.
Suhbat Разговор Conversation O‘quvchi shaxsini g‘oyaviy
va ma’naviy-axloqiy
jihatdan shakllantirishda
o‘qituvchining jonli so‘zi
eng ta’sirchan usul
hisoblanadi
Mulohaza va
munozara
usuli
Метод
медитации и
обсуждения
Method of
meditation and
discussion
Qilinayotgan ishning
effektiv bo’lishida muhim
ro’l o’ynaydi, chunki bu
talabalarni o’zlari istagandek
gapirishiga va sabablar
keltirishiga imkon beradi
Qo’llash Применять Application Bu yangi vaziyatda nazariya
yoki ma'lumotlardan
foydalanish uchun o'quvchi
qobiliyatini o'z ichiga oladi.
Rahbarlik
faoliyati
Руководство Selection Munosabatlardagi to’g’ri
so’zlik, adolatlilik,
javobgarlilik, hurmat,
vazifalarga yondashish,
talabaning mustaqil
ishlayolishi hamda
talabaning qiziqishlari ustida
ishlash kabi intelektual
tamoyillari yordamida
boshqariladi”.
5.27. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh
vazifasi
Atamaning
o’zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida
nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Takrorlash va
tajriba
Повторение и
опыт
Repetition and
experience
Usuli bu juda effektiv usul
va hozirgi kunda kollejlarda
o’qituvchilar tomonidan
keng qo’llaniladi
195
Maslahat,
muhokama, va
yo’l korsatish
usuli:
Обсудитъ и
консулътации
по следующему
методу
Discuss and
advise on the
following
method
Talabalarni tayyorlashdagi
boshqa usullar ichida,
ko’plab afzalliklarga ega
usullardan biri, maslahat,
muhokama va yo’l
ko’rsatish usulidir
Savol-javob
usuli
Метод Вопрос
и ответ
Question and
answer method
Motivatsia yaratish uchun,
qiziquvchalnlikni
rag’batlantirish, xotirani
kuchaytirish va talabalarni
darsda yanada faollashtirish
uchun ishlatiladi
Mulohaza va
munozara usuli
Метод
медитации и
обсуждения
Method of
meditation and
discussion
Qilinayotgan ishning
effektiv bo’lishida muhim
ro’l o’ynaydi, chunki bu
talabalarni o’zlari
istagandek gapirishiga va
sabablar keltirishiga imkon
beradi
Shaxsiy
imtizom va
shaxsiy
nazokat usuli:
Личные
предпочтения и
личная
привязанность
Personal
preferences and
personal
affection
Aql-idrokning muhimligiga
katta urg’u berilishiga
qaramasdan, u ichki his
uchun zarur bo’lgan
kuzatish, kashfiyot va
sezgirlikni o’rganish uchun
aql-idrok yetarli
imkoniyatga ega emas deb
hisoblaydi
Mukofotlash
va jazolash
usuli
Метод
награждения и
наказания
The method of
rewarding and
punidhing
Odamlarni yaxshi
harakatlari uchun
rag’batlantirish va yomon
harakatlardan saqlab
qolishda qo’l keladi
6. ILOVALAR
6.1. NAMUNAVIY DASTUR
196
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Ro’yxatga olindi
№________________________
201__ yil ____________
Institut Kengashining
201__ yil “___”___________ dagi
№ “___” sonli qarori bilan
TASDIQLANGAN
KASBIY PEDAGOGIKA
FAN DASTURI
Toshkent-201__
Bilim sohasi: 100 000 - Gumanitar soha
Ta’lim sohasi: 110 000 – Pedagogika
Ta’lim yo‘nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5230600 – Moliya,
5230700 – Bank ishi, 5230900 – Buxgalteriya
hisobi va audit, 5231200 – Sug‘urta ishi)
197
Fanning dasturi Toshkent moliya instituti kengashining 201__ yil
“___”_________ dagi “___” - sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan
Fanning o’quv dasturi Toshkent Moliya instituti O’quv-uslubiy
Kengashida muhokama etilgan va tavsiya qilingan
(201_ yil “___” ______________ dagi “___” - sonli bayonnoma).
KENGASH RAISI ____________________N. Хaydarov
Tuzuvchilar: Omonov X.T., p.f.d. – TMI, “Kasbiy ta’lim” kafedrasi professori;
Sarsenbaeva R.M., p.f.n. – TMI, “Kasbiy ta’lim” kafedrasi
dotsenti.
Taqrizchilar: Hakimova M.F., p.f.d. – TDIU, “Iqtisodiy pedagogika” kafedrasi
mudiri, professor (turdosh OTM);
Hasanov S., p.f.d., – TMI, “Kasbiy ta’lim” kafedrasi professori;
Mahmudov A., i.f.n. – Toshkent bank kolleji direktori, dotsent
(kadrlar buyurtmachisi)
198
Kirish
“Kasbiy pedagogika” o‘quv fani bakalavriatlar uchun O‘zbekiston
Respublikasining umumkasbiy fanlar bloki bo‘yicha Davlat ta’lim standartiga
asoslanib tuzilgan. “Kasbiy pedagogika” o‘quv fani sifatida «Kasbiy ta’lim”
yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurti talabalarini kasbiy-pedagogik tayyorgarligi tizimida
etakchi o‘rinni egallaydi.
“Kasbiy pedagogika” fanini o‘qitish jarayonida har bir bo‘lg‘usi bakalavr,
qaysi fan mutaxassisi bo‘lib etishishidan qat’iy nazar kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli
olib borishi uchun pedagogik bilimlar va ko‘nikmalarni egallashlari lozim.
Iqtisodchi-pedagoglar esa pedagogik fanlarni iqtisodiy nuqtai nazardan yondashgan
holda ko‘ra bilishlari kerak. CHunki, ular kelgusida mutaxassis sifatida O‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi tizimida iqtisodiy fanlardan dars berishadi.
Mazkur fan har bir bo‘lg‘usi iqtisodchi-pedagog iqtisod va ijtimoiy-gumanitar
fanlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida iqtisodiy tafakkur, iqtisodiy savodxonlikni
shakllantirish, iqtisodiy ta’lim-tarbiya berish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma,
malakalar va o‘qituvchi-murabbiyga xos umumkasbiy va shaxsiy fazilatlarni
egallashlariga qaratilgan.
Fanning maqsad va vazifalari
“Kasb ta’limi” yo‘nalishida ta’lim olayotgan bakalavrlarga o‘qitilayotgan
“Kasbiy pedagogika” fanining asosiy maqsadi – ta’limning barcha bo‘g‘inlarida
yoshlarda, qolaversa jamiyatning barcha a’zolarida iqtisodiy fikrlashni shakllantirish,
hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni
shakllantirish, iqtisodiy fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlash uchun iqtisodiy
fanlardan dars o‘tish, o‘quv jarayonini tashkil qilishda umumpedagogik va iqtisodiy
ta’lim-tarbiyani mohirlik bilan tadbiq qilish ko‘nikmasini hosil qilishga qaratilgan.
Fanning vazifalari – Respublikamizda komil insonni voyaga etkazishning bir
butun holatdagi muammolarini hal qilish, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni
amalga oshirish sharoitida mutaxassislarning ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda ta’lim-
tarbiya samaradorligini tinmay oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish
masalalariga ijodiy yondoshish, umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning
asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib
borish kabi iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifalarini amalga oshirishdan iborat.
SHuningdek, bo‘lajak mutaxassislar fanning O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz
ta’limni rivojlantirishda kasbiy pedagogikaning o‘rnini o‘rganish, kasbiy
pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishini bilish, kasbiy pedagogikaning ilmiy-
nazariy masalalarini o‘rganish, kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni haqidagi
ma’lumotlarga ega bo‘lish, kasb ta’limida innovatsion texnologiyalarni qo‘llashni
bilish, kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslarini o‘rganish,
kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish,
iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish kabilarni o‘rganishlari
talab etiladi. Fanni mutaxassislikka kirish bilan bog‘lagan holda zamonaviy kasbiy
199
psixologiya va iqtisodiy pedagogikasiga oid bilimlar bilan to‘ldiriladi hamda amaliy
jihatdan bakalavrlarda kasb haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni
takomillashtirishga xizmat qiladi.
Fan bo’yicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga
qo’yiladigan talablar
“Kasbiy pedagogika” o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida bakalavr:
- ta’lim-tarbiya ishlarini mustaqillik g‘oyalaridan foydalangan holda
pedagogik qonuniyatlar va tamoyillarga uyg‘un holda bajarish;
- pedagogik faoliyatni rejalashtirishda, tarixiy manbalarga asoslangan
holda istiqbolni ko‘zlab maqsad, vazifalarni belgilash;
- didaktik tamoyillar va tizimlarni bilish, ular asosida o‘quv jarayonini tashkil
etish yo‘llarini bilish;
- iqtisodiy fanlardan dars berishda, fan va mavzularni tushuntirishda
pedagogik mahoratini qo‘llay bilish haqidagi tasavvurga ega bo‘lishi;
- bozor iqtisodiyoti o‘z qonunlari, tamoyillari va talablari bilan amal qilishini
xisobga olgan xolda bunday jamiyatda yashash, faoliyat yuritish uchun yangi
bilimlarni, yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish;
- bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalashni jadallashtirish davrida tamomila yangicha iqtisodiy fikrlashni
shakllantirishning asosiy ustuvor vazifalarini amalga oshirish, yoshlar ongiga
iqtisodiy jarayonlarni oddiy, sodda qilib singdirish, iqtisodiy bilim berish, iqtisodiy
savodxonlikni ta’minlash;
- kamol topishini ta’minlashning tutgan o‘rni, ta’lim tizimini nazorat qilish va
boshqarishni, ta’lim sohasini moliyalashtirish haqida axborotga ega bo‘lishni bilishi
va ulardan foydalana olishi lozim;; - mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tomonidan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish rejasi va
mashg‘ulotning reja konspektlarini turli-xil shakllarda tuzish usullarini bilish;
- ta’lim jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimedia vositalarini keng
joriy etish;
- zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, raqamli va keng
formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda internet tizimini amaliyotga joriy
etish va keng o‘zlashtirishi haqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim;
- boshqarish sohasida bozor iqtisodiyoti sharoitida ta’lim muassasalari va ilmiy
jamoalarni boshqarishni ilmiy asosda tashkil qila bilishi, axborot va zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni egallagan bo‘lishi;
- respublikada olib borilayotgan ta’lim tizimi sohasidagi islohotlarning asosiy
yo‘nalishlari, jamiyatni demokratlashtirish borasida xalqaro tajribani o‘qish,
o‘rganish; umuminsoniyat boyliklarini asrab, ulardan oqilona, bozor munosabatlariga
moslashtirib foydalanish, ta’limni boshqarish, ilmiy dunyoqarash, yuksak ma’naviy-
axloqiy sifatlarni shakllantirish bo‘yicha malakalarga ega bo‘lishi kerak.
200
Fanning o’quv rejadagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uslubiy
jihatdan uzviyligi
“Kasbiy pedagogika” fani gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar majmuasiga
taaluqli bo’lib, nomutaxassislik ta’lim yo’nalishlari talabalari I, III, IV semestrda
o’rganishadi. Bu dasturni amalda bajarish uchun talabalar dastlabki pedagogik-
psixologik bilimlarning ma’lumotlariga ega bo’lishlari lozim.
“Kasbiy pedagogika” fani “Pedagogika.Psixologiya”, “Ta’lim texnologiyalari”,
“Kasbiy ta’lim metodikasi” va boshqa pedagogik fanlarni o’rganishga asos bo’lib
xizmat qiladi.
Fanning ishlab chiqarishdagi o’rni
“Kasbiy pedagogika” fani bo’lajak iqtisodchi-pedagoglarni o’z kasbini puxta
egallash va ularni tarbiyalashdek juda muhim vazifani hal qilar ekan, ulkan nazariy
va amaliy tayyorgarlikni nazarda tutadi. Bitirish kursidan oldingi va bitiruvchi kurs
talabalarining o’quv-tarbiyaviy amaliyoti ularning oliy ta’lim muassasasidagi kasbiy
tayyorgarligining yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Amaliyot jarayonida talabalar
o’quvchilarni tarbiyalashga har tomonlama yondashadilar, ularda axloqiy, aqliy,
milliy istiqlol g’oyasini shakllantirish, ekologik, iqtisodiy, jismoniy, huquqiy,
oilaviy hamda estetik jihatdan tarbiyalash birligini ta’minlaydilar. SHuning uchun
ushbu fan asosiy umumkasbiy fani hisoblanib, ishlab chiqarish tizimining ajralmas
bo’g’inidir.
Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning “Kasbiy pedagogika” fanini o’zlashtirishlari uchun ilg’or va
zamonaviy usullardan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni
tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir.
Fanni o’zlashtirishda darslik, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, o’quv-uslubiy
majmua, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, virtual
stendlardan foydalaniladi.
Ma’ruza, amaliy va laboratoriya darslarida mos ravishdagi ilg’or pedagogik
va axborot texnologiyalaridan hamda o’quv-uslubiy majmualardan foydalaniladi.
ASOSIY QISM
1-Mavzu. Kasbiy pedagogika fan sifatida
Kasbiy pedagogika ijtimoiy fan sifatida. Kasbiy pedagogikaning predmeti.
Mamlakatimizda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar. Kasb pedagogikasi
fanining asosiy masalasi. “Ma’naviyat” va “Madaniyat”ning shaxs kamolatidagi
o‘rni. Kasbiy pedagogika fanining asosiy kategoriyalari va tushunchalari. Kasbiy
pedagogika fanining tuzilishi. Kasbiy pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari
va ularning tavsifi
201
2-Mavzu. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi
SHaxs haqida tushuncha. SHaxsning tuzilishi. Individ – shaxs, shaxsning
o‘ziga xosligi. E.Erikson tadqiqoti bo‘yicha shaxs rivojlanishining bosqichlari. SHaxs
shakllanishining psixologik mexanizmlari. SHaxsning rivojlanishi, tarbiyasi va
ijtimoiylashuvi. Individ – shaxs, shaxsning o‘ziga xosligi. SHaxs rivojlanishining
biologik va ijtimoiy omillari. Talaba shaxsi – tarbiya ob’ekti va sub’ekti sifatida.
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxsning shakllanishi.
3-Mavzu. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni va uni loyihalash
Kasb pedagogikasida ta’lim jarayonining mohiyati va tuzilishi. Pedagoglar va
talabalarning faollik darajasi. Pedagogik jarayon. O‘qitish jarayonining muhim
komponenti. Ta’lim tamoyillari. Kasb ta’limining tamoyillari. Pedagogik jarayonni
loyihalash. Loyihalash jarayonining ob’ekti va muammolari. Ta’lim oluvchilarning
o‘quv faoliyatini tashkil etish. Ta’lim oluvchilarning asosiy o‘quv faoliyati
komponentlari. Kasbiy ta’limning samaradorlik mezoni. O‘zbekistonda uzluksiz
ta’lim tizimi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ta’lim tizimi. Hozirgi davrda dunyoda
ta’limning ahvoli, muammolari va echimlari.
4-Mavzu. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni
Didaktika – ta’lim nazariyasi sifatida. Ta’lim va o‘qitish nazariyasi (didaktika)
– pedagogika fanining tarkibiy qismi sifatida. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining
davlat ta’lim standarti. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini standartlashtirishning
maqsadi va vazifalari.
O‘zbekiston Respublikasida kasb ta’limining asosiy mazmuni. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi talablari asosida yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash va
uning asosiy bosqichlari. Ta’lim mazmuni tuzilmasini makrodarajasi. Mikro
darajadagi o‘qitish mazmunining tuzilmasi.
5-Mavzu. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari
Kasb ta’limi metodlari va ularning umumiy tavsifnomasi. Nazariy ta’lim va
ishlab chiqarish ta’lim metodlari. Umumtexnika va kasbiy fanlarni o‘qitish
metodlarining o‘ziga xosligi. Ishlab chiqarish jarayonida faollik metodi va metodlari.
Ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish. Kasb
pedagogikasida izlanish metodlari. O‘qitishning jarayonli tomonlari. Ta’limni
rag‘batlantirish metodlari. Ta’limda nazorat va o‘zini-o‘zi nazorat qilish metodlari.
6-Mavzu. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish shakllari va
vositalari
202
Ta’lim turlari: illyustrativ (an’anaviy), muammoli va dasturlashtirilgan ta’lim.
Ta’limni tashkil etish haqida tushuncha, uning xilma-xilligi. Ta’lim borliqni
bilishning o‘ziga xos shakli sifatida. Ta’limni tashkil etishning an’anaviy sinf-dars
shakli. Dars tiplari va tuzilishi. Ta’limni tashkil etishining noan’anaviy shakllari.
Hozirgi zamonda dars va darslarni modernizatsiyalash yo‘llari.
O‘qitish vositalari didaktikaning kategoriyasi sifatida. O‘quv vositalarini
tasniflash va tavsiflash. Hozirgi zamon o‘qitish vositalarining tavsifnomasi. Texnik
va dasturli axborot texnologiyalari. O‘qitish vositalari va ularni turlari. O‘qitish
vositalarining rivojlanish istiqbollari. Axborot texnologiyalarini ta’lim jarayonida
qo‘llanilishi. O‘qitish jarayoniga axborot texnologiyalarini kiritish yo‘llari
7-Mavzu. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan
foydalanish
Kasb pedagogikasida innovatsion texnologiyalar. O‘qitish texnologiyalari
majmuaviy interaktiv tizim sifatida. Interfaol metodlar. Seminar mashg‘ulotlarini
tashkil etishda interaktiv metodlar. O‘qitish texnologiyasini loyihalash. O‘quv
jarayonining tuzilishi. Pedagogik amaliyotda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash.
Ta’lim texnologiyasi va uning tuzilishi. Pedagogik texnologiyaning asosiy
mohiyati. Pedagogik nashrlarda pedagog faoliyatini baholash. Kasbiy ta’limda
axborot texnologiyalari. Muammoli ta’lim texnologiyasi va uning maqsadi, vazifasi.
Hozirgi zamonda muammoli darslar va ularga qo‘yiladigan didaktik talablar.
Ta’limda muammoli o‘qitishning uch sharti. Kasbiy fanlarni o‘qitishda ilg‘or
pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning ahamiyati va zarurati. Muammoli vaziyatlar
va ularning belgilari, xususiyatlari.
8-Mavzu. Talaba o‘rganishini tushunish
O‘rganishga oid asosiy tushunchalar. Konstruktivizm. Oliy ta’limda o‘qitish,
nazorat, o‘rganish. O‘qishga yondashuv. Talaba o‘rganishini tushunish. SOLO
sistematikasi har bir bosqich keyingi bosqich uchun asos bo‘ladigan ierarxik
tasniflashdir: restructural, unistructural, multistructural, relational. Ostona
tushunchasi. Katta yoshlilarning o‘rganish nazariyasi. Tajribaga asoslangan o‘rganish
va uning ifodasi. Kolbning o‘rganish sikli. O‘rganish uslubi va taalluqli g‘oyalar.
O‘rganish uslublari. Vgotskiy va unga bog‘liq fikrlar
9-Mavzu. O‘qitishni o‘rganish va rejalashtirish
O‘quv rejasini ishlab chiqish va takomillashtirish. O‘quv rejani ishlab
chiqishda o‘rganish natijalari yondashuvini qo‘llash. Mutaxassislik bilimlari.
Umumiy intellektual malaka va qobiliyat. SHaxsiy hislatlar. O‘qitishni o‘rganish va
rejalashtirish. Kredit darajasi ko‘rsatkichlari. O‘quv rejani ishlab chiqish va
takomillashitirish.
10-Mavzu. Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish
203
Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish. Qiziqarli ma’ruza va uning xususiyatlari.
Qiziqishni shakllantirish va davomiyligini ta’minlash. Ma’ruza strukturasi va uni
shakllantirish. Belgi va ishoralardan foydalanuvchi ma’ruza strukturasiga urg‘u
berish. INTRO (Interest – qiziqish; Need – muhtojlik; Timing – vaqtni belgilash;
Range – qamrab olish; Outcomes - natijalar) atamasi ma’ruzani tanishtirishda juda
foydali tushuncha. Talaba bilan shug‘ullanish. Turli kontingentdagi talabalarga
ma’ruza o‘qish. Tarbiyasi qiyin xulq-atvorli talabalarni boshqarish.
POWERPOINTdan unumli foydalanish.
11-Mavzu. Kichik guruhlarda o‘qitish va o‘qish
Mavjud bilim va malakalarga izoh. YUqori malakali faoliyat. Guruh hajmi.
Kichik guruhlarda o‘rganish. Rejalashtirish. O‘rganuvchilarni tayyorlash. Guruhni
rivojlantirish bosqichlari. Maqsadlarni belgilashning ahamiyati. Kichik guruhlarga
ta’lim berish turlari. Kichik guruhlar bilan ishlash uchun misollar. Seminar dasturi.
Seminar har bir soatining tuzilmasi. Kichik guruhlarda samarali o‘qitish uchun
ko‘nikmalar: so‘roq qilish, tinglash, javob berish
12-Mavzu. Talabalarni ta’limini qo‘llab-quvvatlash
Xilma-xil muhit doirasida ta’lim olish. Ta’lim olish zaruriyatlari. Akademik
dasturlar doirasida ta’lim olishni rivojlantirish. Kursga kirishda yo‘llanma berish va
qo‘llab-quvvatlash. Talabani universitet bilan tanishtirish. O‘quv ko‘nikmalari va
akademik yaxlitlik. Onlayn kurs qo‘llanmasi. Diagnostik tekshirish. SHaxsiy
rivojlantirish rejasi (SHRR). Talabalarga qaratilgan qayta aloqani ta’minlash. O‘zaro
qo‘llab-quvvatlashi. O‘qituvchini o‘rni va o‘quv rejasi. Fanga aloqador maxsus
ko‘nikmalar. YUqori darajadagi kognitiv va tahliliy ko‘nikmalar.
Ta’limni rivojlantirish: universitet, institut va fakultet qoshidagi xizmatlar.
Kutubxona/resurs markazlari. Axborot texnologiyalari. Akademik savodxonlik, Ingliz
tili va o‘quv ko‘nikmalarini qo‘llab-quvvatlash. Nogiron talabalarni qo‘llab
quvvatlash. Har xil madaniyatli universitetlar. Halqaro talabalar. Ishtirok etish va
foydalanishni kengaytirish
13-Mavzu. Talabalar ta’limini baholash
Baholash haqida fikrlar. Baholash maqsadi. Baholashni tuzish asoslari.
Baholashni o‘quv rejasiga kiritish. Konstruktiv qatorlash. Baholash usullari. Ta’limni
qo‘llab-quvvatlash uchun qaytar aloqa. Ta’limda o‘zini-o‘zi baholashni (ifodalash)
rivojlanishini engillashtirish. Ta’lim to‘g‘risida o‘qituvchi bilan suhbat qurish.
Guruhda ishlash va uni boshqarish. YAxshi samaradorlik nimaligini aniqlashga
yordam beradi (vazifalar, mezonlar, kutilgan natijalar). Hozirgi va istalgan
samaradorlik orasidagi bo‘shliqni yopish uchun imkoniyat ta’minlaydi. Talabalarga
ularning ta’lim qayta aloqalari haqida yuqori sifatli ma’lumotlarni ta’minlaydi. Ijobiy
204
motivatsion e’tiqodlar va o‘zini-o‘zi hurmat qilishni rag‘batlantiradi. O‘qituvchilarga
ta’limni shakllantirishda yordam beradigan ma’lumotlarni ta’minlaydi
14-Mavzu. Kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni va mazmuni
Tarbiya haqida tushuncha. Tarbiya nazariyasi, uning maqsadi, mazmuni va
vazifalari. Milliy tarbiya. Tarbiya jarayoni, mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlari.
Tarbiya tamoyillari va ularga qo‘yiladigan pedagogik talablar. Tarbiyaning tarkibiy
qismlari. SHarq mutafakkirlari barkamol shaxs tarbiyasi haqidagi fikrlari. Xorijiy
mamlakatlar tarbiya konstepsiyasining asosiy g‘oyalari.
15-Mavzu. Kasbiy pedagogikada tarbiya metodlari va vositalari
Tarbiya metodlarining maqsadi va uning mazmuni to‘g‘risida umumiy
tushuncha. Ijtimoiy ongni va ijtimoiy axloqni shakllantirish metodlari. Tarbiyada
ijobiy namuna va ibrat ko‘rsatish metodlaridan foydalanishning ahamiyati. Tarbiyada
rag‘batlantirish, jazolash va o‘zini-o‘zi tarbiyalash metodlarining tutgan o‘rni.
O‘zbek xalq pedagogikasida tarbiya metodlari.
Tarbiya vositalari haqida tushuncha. Tarbiya vositalari – pedagogik kategoriya
sifatida. Muloqot tarbiya vositasi ekanligi.
16-Mavzu. Kasbiy pedagogikada tarbiyani tashkil etish shakllari
Tarbiya shakllari haqida tushuncha. Oila tarbiyasi asoslari. Ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish va mutaxassislarni aqliy tarbiyalash. SHaxs
dunyoqarashini shakllantirishda ma’naviy-axloqiy tarbiyaning o‘rni. Iqtisodiy tarbiya
o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning tarkibiy qismi sifatida.
Ekologik tarbiya o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishning tarkibiy qismi
ekanligi. Fuqarolik tarbiyasi. Mehnat tarbiyasi. Nafosat tarbiyasi. Mutaxassislarni
ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash. Jismoniy tarbiya va boshq.
17-Mavzu. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va
amaliyoti
Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning vazifalari.
Insonning ma’naviyati, uning odobi, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlari
zamirida shakllanishi. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi.
YOshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga asoslangan ma’naviy-
axloqiy, madaniy-maishiy ishlar.
Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning asosiy
mohiyati va mazmuni. Tarbiyaviy tadbirlar va ularni tashkil etish hamda
boshqarishning nazariy masalalari. Tadbirlarda pedagogik ta’sir etish usullari. O‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida tarbiyaviy jarayon va tarbiyaviy ishlarni
tashkil etish. Pedagogik ta’sirga tarbiyachilarning mahorati. Tarbiyaviy
texnologiyalarda treninglarning ahamiyati.
205
18-Mavzu. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat
O‘qituvchining pedagogik faoliyati. Faoliyat uslubi, usullari, holatlari va
shakllari. Demokratik jamiyatda pedagoglik kasbi. O‘qituvchi shaxsi va kasbiga
qo‘yiladigan talablar. O‘qituvchi kasbiy-pedagogik faoliyatining tarkibiy qismlari:
konstruktiv, tashkiliy, gnostik, kommunikativ.
O‘qituvchining kasbiy-pedagogik qobiliyati. O‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi.
O‘qituvchining kasbiy bilimlari. Pedagogik qobiliyat. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha
qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga yo‘naltirilgan kasbiy-pedagogik qobiliyatlar.
O‘qituvchiga imkoniyat beruvchi konstruktiv-didaktik qobiliyatlar.
O‘qituvchining faoliyati, uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahorat,
pedagogik mahorat haqidagi ta’riflar, uning komponentlari: insonparvarlik,
pedagogik bilimlar, pedagogik qobiliyat va pedagogik texnika. Pedagogik mahoratga
erishish usullari va pedagogik mahoratni oshirish manbalari.
19-Mavzu. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik
asoslari
O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish. Ijtimoiy boshqaruvning asosiy
mohiyati. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasasi boshqarishning ob’ekti. Pedagogik
faoliyatni boshqarish dasturi. Rahbar va uning shaxsi. Boshqaruv jarayoni davriy
xarakterga ega ekanligi. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing.
Ta’lim tizimlari va ta’lim sifatini tadqiq qilishning nazariy-metodologik
masalalari. Ta’lim – tizimli tahlil va modellashtirish ob’ekti sifatida. Ta’lim sifatini
boshqarishning nazariy sohasi. Boshqaruv fanining predmeti, maqsadi, vazifalari va
metodlari. Ta’lim sifatini boshqarishning innovatsion xususiyatlari. Ta’lim sifatini
boshqarish jarayonini loyihalashtirish
20-Mavzu. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari
Rahbar shaxsi haqida umumiy tushuncha. Zamonaviy rahbar shaxsiga
qo‘yiladigan talablar. Rahbar shaxsining professional texnikasi. Rahbar shaxsining
ijtimoiy yo‘nalganligi. Rahbar shaxsining jamoa, auditoriya bilan ishlashining
ijtimoiy-pedagogik sifatlari.
Boshqaruvda rahbar shaxsining ijtimoiy-kasbiy, pedagogik sifatlari. Rahbar
shaxsining boshqaruvchilik faoliyatida bevosita ta’sir etish omillari va shakllari.
Boshqaruvda liderlik tushunchasining ahamiyati. Pedagoglarning kasbiy faolligini
oshirishda rahbarlarning vazifalari. Rahbarlarning o‘zaro munosabatlarida yuz
beradigan psixologik to‘siqlar
21-Mavzu. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish
Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi. Mehnatni boshqarishda
zamonaviy ishchi xodimga qo‘yiladigan vazifalar. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish
206
metodikasi. Mutaxassis xodimlarni tekshirish, ularning ixtisosligini tahlil qilish va
komissiyalar tuzish. Keng qamrovli va yuqori malakali xodimlar tayyorlashga
qo‘yiladigan asosiy talablar. Oliy ta’lim resurslari. Xodimlar oliy ta’limi.
22-Mavzu. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi
Markaziy Osiyoda eng kadimgi davrda ijtimoiy, iqtisodiy xayot va iqtisodiy
ta’lim-tarbiya masalalari. «Avesto»da iqtisodiy qarashlar va iqtisodiy tarbiya
masalalari. Islom dinida iktisodiy ta’lim-tarbiya masalalari IX – XIV asrlarda Markaziy
Osiyo mutafakkirlari asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni.
XIX asr oxiri va XX boshlarida Turkistonda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid
qarashlar. XX asr o‘rtalari va oxirlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanishi.
O‘zbekistonda iqtisodiy isloxotlarlarni amalga oshirish va ularni chuqurlashtirish
jarayonida iqtisodiy g‘oya va uni anglash, yangicha iqtisodiy tafakkurni
shakllantirish zaruriyati.
23-Mavzu. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda
iqtisodiy tarbiyaning o‘rni
Iqtisodiy tafakkur va uning shakllanishi. Iqtisodiy tafakkur va amaliyot.
Iqtisodiy tafakkur matematik, amaliy, intuitiv, tahliliy, abstrakt tafakkurning bir
butunligi. Iqtisodiy tafakkurning iqtisodiy madaniyatni shakllantirishga ta’siri.
Iqtisodiy va ma’naviy hayotning bir-biriga ta’siri va uyg‘unlashuvi.
Insonda iqtisodiy fikrlashni shakllantirishda iqtisodiy tarbiyaning o‘rni.
Iqtisodiy madaniyat tushunchasi. Uzluksiz ta’lim tizimida iqtisodiy fikrlash tarzi va
iqtisodiy madaniyatni shakllantirish. Soliq madaniyati haqida tushuncha.
24-Mavzu. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy
omillar
Etnopedagogikaning iqtisodiy ta’lim-tarbiyada tutgan o‘rni. Iqtisodiy fikrlashni
shakllantirishda diniy qarashlarning o‘rni. Maks Veber nazariyasi. “Qur’oni
Karim”da, Hadisu sharifda va SHarq mutafakkirlari ta’limotida etnopedagogik
qarashlar. Iqtisodiy xulq-atvor va tanlovni shakllanishida milliy an’ana va qadriyatlar.
Bozor iqtisodiyoti va uning rivojlanishi sharoitida milliy an’analar, marosimlar va
urf-odatlar.
25-Mavzu. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va yoshlarning
iqtisodiy savodxonligini oshirish
Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning uzluksizligi va uzviyligi. Iqtisodiy ta’lim va
tarbiyaning rivojlanishi vaqt bilan bosqichlar bilan chegaralab bo‘lmaydigan uzluksiz
jarayondir. Iqtisodiy bilim va iqtisodiy savodxonlik. YOshlarda iqtisodiy
savodxonlikni shakllantirish. Iqtisodiy savodxonlikni oshirishning asosiy yo‘llari.
Iqtisodiy savodxonlik va kambag‘allik muammolari.
207
26-Mavzu. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
Oila va uning asosiy funkstiyalari. Oilaning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda
tutgan o‘rni. Oilada yashashning afzalliklari. Oila iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishning
asoschisi. Oilaning farzandlar iqtisodiy fikrlashini shakllantirishdagi o‘rni.
Oila daromadi, mablag‘lari, ularni taqsimlash va ishlatish. Jamg‘armani
investistiyaga aylanishi. Farzandlarni tarbiyalash xarajatlari. Oilaviy tadbirkorlik va
uni rivojlanishida iqtisodiy tarbiyaning tutgan o‘rni va o‘ziga xos jihatlari. Ota-
onalarning ziyoliligi darajasi va uning farzandlar tarbiyasiga ta’siri. Uy xo‘jaligini
yuritishda farzandlar ishtirokiga diqqat qaratish. Oila byudjeti va uning tarkibi.
27-Mavzu. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh
vazifasi
Mulkdorlik psixologiyasini shakllantirishning zaruriyati. Mulkchilikning
tiplari. Mulk munosabatlari va mulkdorlik. Mulkchilik - mas’uliyat bilan
manfatlarning uzviy birligi. Mulkchilik muammosi. Mulk huquqi, mulqdorlik va
manfaatlar. Mulk tejamkorlikni yuzaga keltirishi. Mulk egalarida ma’naviy boylikni
shakllantirish. Jamiyatdagi mavjud mulkchilik munosabatlari turlari.
Amaliy mashg’ulotlarning taxminiy ro’yxati:
1. Kasbiy pedagogika fan sifatida
2. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi
3. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni va tizimi
4. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni
5. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari
6. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish shakllari va vositalari
7. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan foydalanish
8. Talaba o‘rganishini tushunish
9. O‘qitishni o‘rganish va rejalashtirish
10. Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish
11. Kichik guruhlarda o‘qitish va o‘qish
12. Talabalar ta’limini qo‘llab-quvvatlash
13. Talabalar ta’limini baholash
14. Kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni va mazmuni
15. Kasbiy pedagogikada tarbiya metodlari va vositalari
16. Kasbiy pedagogikada tarbiyani tashkil etish shakllari
17. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti
18. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat
19. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslari
208
20. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari
21. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish
22. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi
23. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy
tarbiyaning o‘rni
24. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy omillar
25. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va aholining iqtisodiy
savodxonligini oshirish
26. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari
27. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh vazifasi
Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo’yicha ko’rsatmalar
Fan bo’yicha laboratoriya ishlari namunaviy o’quv rejada ko’zda tutilmagan.
Kurs ishini tashkil etish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar
Fan bo’yicha kurs ishi namunaviy o’quv rejasida rejalashtirilmagan.
Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni
“Kasbiy pedagogika” fanini o’qitishda mustaqil ta’lim alohida ahamiyatga ega.
Mustaqil ta’lim talabalarni ma’ruza va seminar mashg’ulotlar davomida olgan
nazariy va amaliy bilimlarini yanada mustahkamlashga va mavzularni tushunish
qobiliyatini maksimal darajada rivojlantirishga, umumiy dunyoqarashini
kengaytirishga yordam beradi.
Mustaqil ishning asosiy shakllari bo’lib, referat yozish, konspekt tayyorlash,
nazorat ishi, ma’ruza matnini yozish, internetdan foydalanib, fanga oid bo’lgan yangi
ma’lumotlarni olish, tarjima qilish va boshqalar. Mustaqil vazifalarning mazmuni,
soatlar taqsimoti va nazorat usullari yetakchi o’qituvchi tomonidan belgilanadi.
Talaba mustaqil ishining asosiy maqsadi - o’qituvchining rahbarligi va
nazoratida muayyan o’quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun bilim va
ko’nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish. Talaba mustaqil ishini tashkil etishda
quyidagi shakllardan foydalanadi:
- ayrim nazariy mavzularni o’quv adabiyotlari yordamida mustaqil
o’zlashtirish;
- berilgan mavzular bo’yicha axborot (referat, taqdimot) tayyorlash;
- nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llash;
- maxsus adabiyotlar bo’yicha fanning bo’lim yoki mavzulari ustida ishlash;
- talabalarning o’quv-ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan
fanning bo’lim va mavzularini chuqur o’rganish;
- keys-stadilar va o’quv loyihalarini mustaqil bajara olish;
- faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv mashg’ulotlarini
o’zlashtirish;
209
- ilmiy maqola, tezislar, turli ilmiy anjumanlarga ma’ruza tayyorlash va h.k.
Mustaqil ishni tashkil etish bo’yicha uslubiy ko’rsatma va tavsiyalar, keys-
stadi, vaziyatli masalalar to’plami ishlab chiqiladi. Unda talabalarga asosiy ma’ruza
mavzulari bo’yicha amaliy topshiriq, keys-stadilar yechish uslubi va mustaqil ishlash
uchun vazifalar belgilanadi.
Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:
1. O‘quvchi-talabalarning iqtisodiy tafakkurini shakllantirish
2. SHaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar
3. Bo‘lajak iqtisodchi-pedagoglarning pedagogik muloqot madaniyatini
shakllantirish
4. O‘zbekiston Respublikasida ta’limni rivojlantirishning yangi bosqichida
kasb ta’limi asoslari
5. YOshlarda iqtisodiy madaniyatni shakllantirish masalalari
6. Iqtidorli yoshlar bilan ishlash metodikasi
7. Oilada iqtisodiy tarbiya asoslari
8. Kasbiy ta’limda modulli ta’lim texnologiyasning tavsifi
9. Ta’lim mazmuni va uning o‘quv rejalari, dasturlarida ifodalash
10. Insonning iqtisodiyot dunyosida tutgan o‘rni va roli
11. Pedagogikada pragmatizm va bexiviorizm kontseptsiyalari
12. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish - ta’lim-tarbiya maqsadlaridan biri
sifatida
13. Insonda iqtisodiy fikrlashni tarbiyalashga qaratilgan nazariyalar
14. Soliq to‘lovchi madaniyatini shakllantirish
15. Ta’lim mazmunini rivojlantirish istiqbollari
16. Iqtisodiy tafakkurni shakllantirish
17. SHaxsni shakllantirish va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli
18. SHaxsda tadbirkorlik xislatlarini aniqlash va tarbiyalash
19. Ta’limni boshqarishda xorijiy mamlakatlar tajribasi
20. Iqtisodiy madaniyatni shakllantirish
21. Ta’lim tizimini byudjetdan tashqari moliyalashtirish imkoniyatlari
22. Ta’limni boshqarish metodlari
23. “Ustoz – shogird” tizimi va uni amalga oshirishning ahamiyati
24. Iqtisodiy savodxonlik va kambag‘allik muammolari
25. Kasbiy ta’limda tarbiya ishlarini tashkil etish
26. Iqtisodchi pedagoglar malakasini oshirish va qayta tayyorlash davr talabi
Dasturning informatsiont - uslubiy ta’minoti
Mazkur fanni o’qitish jarayonida ta’limning zamonaviy ilg’or interfaol
usullaridan, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining prezentatsiya
(taqdimot), mulьtimedia va elektro-didaktik texnologiyalardan foydalaniladi. Amaliy
mashg’ulotlarda aqliy hujum, klaster, blits-so’rov, guruh bilan ishlash, insert,
taqdimot, keys-stadi kabi usul va texnikalardan keng foydalaniladi.
210
Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati
Asosiy adabiyotlar:
14. O‘zbekiston Respublikasining Konstitustiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2011.
15. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol
avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: “SHarq” nashriyot-matbaa
konsterni, 1998.
16. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.:
“SHarq” nashriyot-matbaa konsterni, 1998.
17. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi: (2011 yil 1 iyulgacha
bo‘lgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). Rasmiy nashr - O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi. – T.: Adolat, 2011 y. – 276 b.
18. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, –
2008.
19. Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: O‘zbekiston, 2010.
20. A handbook for teaching and learning in higher education: enhancing
academic practice / [edited by] Heather Fry, Steve Ketteridge, Stephanie Marshall. –3
rd ed. p. cm.
21. Abd al-Rahman al.Naqib (Egypt). Avicenna’s Educational Philosophy
(elektron shaklda).
22. Anderson, R.S. (1975). Education in Japan: a Century of Modern
Development. U.S. (elektron shaklda).
23. Avazboev A.I., Ismadiyarov YA.U. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma.
–T.: “Fan va texnologiya”, 2014. – 284 b.
24. Ataeva N., Rasulova F., Hasanov S. Umumiy pedagogika (pedagogika
nazariyasi va amaliyoti asoslari). O‘quv qo‘llanma. II qism. –T.: “Fan va
texnologiya”, 2012. – 935 b.
25. Tojiboeva.D., Xo‘jaev.N., Avalova G. Iqtisodiy pedagogika. O‘quv
qo‘llanma. –T.: “Fan va texnologiya”. 2008. – 255 b.
26. Hakimova M. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2007. –
176 b.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
10. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
11. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –T.: «O‘zbekiston», 2016. – 56 b.
12. Ishmuxamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Tarbiyada innovatsion
texnologiyalar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: Iste’dod, 2008. – 141 b.
13. Yo‘ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv
qo‘llanma. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2009. – 652 b.
211
14. Omonov H.T. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2011. – 276 b.
15. Sarsenbaeva R. Talabalar mustaqil ta’limini tashkil etish metodikasi.
O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2014. – 108 b.
16. Sarsenbaeva R. Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan interfaol
metodlar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2015. – 168 b.
17. Xolikov A.A. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. –T.: Nizomiy nomli
TDPU. 2009. – 128 b.
18. YUsupov M. Pedagogika va psixologiya. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2010. –
281 b.
Internet saytlari:
www.ilm.uz – O‘zbekiston ta’lim portali
www.ziyonet.uz – Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi azborot ta’lim
portali
www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarini
ma’lumotlari milliy bazasi;
www.tdpu.uz – Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika
universiteti rasmiy veb sayti
www.pedagog.uz – Pedagogika yo‘nalishiga oid kitoblar sayti
www.tfi.uz – Toshkent moliya instititi rasmiy veb sayti
www.tdiu.uz – Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti rasmiy veb
sayti
www.infomicer.net – Electron darsliklar, multimedia materiallari
212
ISHCHI DASTUR
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“Tasdiqlandi”
O’quv ishlari boyicha prorektor
______________ I.Qo`ziyev
2017 yil “ ___ ” ________
KASBIY PEDAGOGIKA
FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI
Bilim sohasi: 100 000 – Gumanitar soha;
Ta’lim sohasi: 110 000 – Pedagogika;
Ta’lim yo’nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5230600 – Moliya)
5111000 - Kasb ta’limi (5230700 – Bank ishi)
5111000 - Kasb ta’limi (5230900 – Buxgalteriya
hisobi va audit)
Umumiy o’quv soati – 156 soat
Shu jumladan:
Ma’ruza – 54 soat (1 semestr– 54 soat)
Amaliy mashg’ulotlar – 54 soat (1 semestr – 54 soat)
Mustaqil ta’lim soati – 48 soat (1 semestr – 48 soat)
TOSHKENT – 2017
213
Fanning ishchi o’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus
ta’lim vazirligi 201__ yil “___” _____dagi ___ -sonli buyrug’i bilan (buyruqning ___
-ilovasi) tasdiqlangan “Moliyaviy va boshqaruv hisobi” fani dasturi asosida
tayyorlangan.
Fan dasturi Toshkent moliya instituti Kengashining 201__ yil “___”
_______________ dagi “___” -sonli bayoni bilan tasdiqlangan.
Moliyaviy menejment
fakulteti dekani:
2017 yil “_____”___________________ _________________ O. Astsanakulov
(imzo)
“Kasbiy ta`lim”
kafedrasi mudiri:
2017 yil “_____”___________________ __________________ A. Omonov
(imzo)
Tuzuvchilar:
Omonov H.T. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi mudiri, p.f.d., professor;
Sarsenbayeva R. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi dotsenti, p.f.n.
Taqrizchilar:
Hakimova M.
– TDIU “Iqtisodiy pedagogika” kafedrasi mudiri, p.f.d.,
professor (turdosh OTM);
Mahmudov A. – Toshkent bank kolleji direktori, i.f.n., dotsent (kadrlar
buyurtmachisi).
214
1. O’quv fani o’qitilishi boyicha uslubiy ko’rsatmalar
“Kasbiy pedagogika” fanining maqsadi – ta’limning barcha bo’g’inlarida
yoshlarda, qolaversa jamiyatning barcha a’zolarida iqtisodiy fikrlashni shakllantirish,
hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni
shakllantirish, iqtisodiy fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlash uchun iqtisodiy
fanlardan dars o’tish, o’quv jarayonini tashkil qilishda umumpedagogik va iqtisodiy
ta’lim-tarbiyani mohirlik bilan tadbiq qilish ko’nikmasini hosil qilishga qaratilgan.
Fanning vazifalari – Respublikamizda komil insonni voyaga etkazishning bir
butun holatdagi muammolarini hal qilish, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni
amalga oshirish sharoitida mutaxassislarning ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda ta’lim-
tarbiya samaradorligini tinmay oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish
masalalariga ijodiy yondoshish, umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning
asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib
borish kabi iqtisodiy ta’lim ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifalarini amalga oshirirshdan
iborat.
Har bir mavzu yakunida axborot va pedagogik texnologiyalar keltirilgan
hamda ularni qo‘llash yuzasidan aniq tavsiyalar mazkur fandan ishlab chiqilgan
o‘quv-uslubiy majmua (O‘UM)da bayon etilgan.
“Kasbiy pedagogika” fanining vazifalari:
bo‘lajak mutaxassislar fanning O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni
rivojlantirishda kasbiy pedagogikaning o’rnini o’rganish;
kasbiy pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishini bilish;
kasbiy pedagogikaning ilmiy-nazariy masalalarini o’rganish, kasbiy
pedagogikada ta’lim jarayoni haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish;
kasb ta’limida innovastion texnologiyalarni qollashni bilish;
kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslarini
o’rganish;
kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat haqidagi ma’lumotlarga ega
bo’lish;
iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish kabilarni
o’rganishlari talab etiladi.
Fanni mutaxassislikka kirish bilan bog’lagan holda zamonaviy kasbiy
psixologiya va iqtisodiy pedagogikasiga oid bilimlar bilan to’ldiriladi hamda
amaliy jihatdan bakalavrlarda kasb haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarni
takomillashtirishga xizmat qiladi.
215
2. Ma’ruza mashg’ulotlari
1-jadval
Ma’ruza mashg’ulotlari multimedia qurulmalari bilan jihozlangan
auditoriyada akadem. guruhlar oqimi uchun o’tiladi (3-jadval).
T/r Fan mavzularining nomi Soat
hajmi
1. Kаsbiy pеdаgоgikа fan sifatidai 2
2. Kаsbiy pеdаgоgikаdа shахs mаsаlаsi 2
3. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tа’lim jаrаyoni va uni loyihalash 2
4. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim nаzаriyasi vа mаzmuni 2
5. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim mеtоdlаri 2
6. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’limni tаshkil etish shаkllаri vа vоsitаlаri 2
7. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan
foydalanish 2
8. Talaba o’rganishini tushunish 2
9. O’qitishni o’rgatish va rejalashtirish 2
10. Katta guruhlarda ma’ruza o’qish 2
11. Kichik guruhlarda o’qitish va o’qish 2
12. Talabalar ta’limini qo’llab-quvvatlash 2
13. Talabalar ta’limini baholash 2
14. Kаsb pеdаgоgikаsidа tаrbiya jarayoni va mаzmuni 2
15. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tаrbiya metodlari va vositalarii 2
16. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tarbiyani tashkil etish shakllari 2
17. Kаsb tа’limi muаssаsаlаridа tаrbiyaviy ishlаr nаzаriyasi vа
аmаliyoti 2
18. Kаsbiy-pеdаgоgik fаоliyat, qоbiliyat vа mаhоrаt 2
19. Kаsb tа’limi muаssаsаlаrini bоshqаrishning mеtоdоlоgik аsоslаri 2
20. Rаhbаrning bоshqаruvchilik sifаtlаri vа uslublаri 2
21. Iqtisоdchi-pеdаgоg kаdrlаrni tаyyorlаsh vа mаlаkаsini оshirish 2
22. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning rivоjlаnish tаriхi 2
23. Iqtisоdiy tаfаkkur vа iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirishdа
iqtisоdiy tаrbiyaning o’rni 2
24. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа etnоpеdаgоgik, diniy vа milliy оmillаr 2
25. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya jаrаyonini islоh qilish vа yoshlаrning
iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish 2
26. Оilа vа оilаdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri 2
27. Mulkdоrlik ruhini tаrbiyalаsh iqtisоdiy tаrbiyaning bоsh vаzifаsi 2
Jami: 54
216
3. Amaliy mashg’ulotlar
2-jadval
T/r Fan mavzularining nomi Soat
hajmi
1. Kаsbiy pеdаgоgikа fan sifatidai 2
2. Kаsbiy pеdаgоgikаdа shахs mаsаlаsi 2
3. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tа’lim jаrаyoni va uni loyihalash 2
4. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim nаzаriyasi vа mаzmuni 2
5. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim mеtоdlаri 2
6. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’limni tаshkil etish shаkllаri vа vоsitаlаri 2
7. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan
foydalanish 2
8. Talaba o’rganishini tushunish 2
9. O’qitishni o’rgatish va rejalashtirish 2
10. Katta guruhlarda ma’ruza o’qish 2
11. Kichik guruhlarda o’qitish va o’qish 2
12. Talabalar ta’limini qo’llab-quvvatlash 2
13. Talabalar ta’limini baholash 2
14. Kаsb pеdаgоgikаsidа tаrbiya jarayoni va mаzmuni 2
15. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tаrbiya metodlari va vositalarii 2
16. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tarbiyani tashkil etish shakllari 2
17. Kаsb tа’limi muаssаsаlаridа tаrbiyaviy ishlаr nаzаriyasi vа
аmаliyoti 2
18. Kаsbiy-pеdаgоgik fаоliyat, qоbiliyat vа mаhоrаt 2
19. Kаsb tа’limi muаssаsаlаrini bоshqаrishning mеtоdоlоgik аsоslаri 2
20. Rаhbаrning bоshqаruvchilik sifаtlаri vа uslublаri 2
21. Iqtisоdchi-pеdаgоg kаdrlаrni tаyyorlаsh vа mаlаkаsini оshirish 2
22. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning rivоjlаnish tаriхi 2
23. Iqtisоdiy tаfаkkur vа iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirishdа
iqtisоdiy tаrbiyaning o’rni 2
24. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа etnоpеdаgоgik, diniy vа milliy оmillаr 2
25. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya jаrаyonini islоh qilish vа yoshlаrning
iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish 2
26. Оilа vа оilаdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri 2
27. Mulkdоrlik ruhini tаrbiyalаsh iqtisоdiy tаrbiyaning bоsh vаzifаsi 2
Jami: 54
217
Amaliy mashg’ulotlar multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada
bir akadem. guruhga bir o’qituvchi tomonidan o’tkazilishi lozim. Mashg’ulotlar faol
va interfaol usullar yordamida o’tilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot
texnologiyalar qo’llanilishi maqsadga muvofiq. “Keys-stadi” texnologiyasi
ishlatiladi, keyslar mazmuni o’qituvchi tomonidan belgilanadi. Ko’rgazmali
materiallar va axborotlar multimedia qurulmalari yordamida uzatiladi (2-jadval).
4. Mustaqil ta’lim
3-jadval
№ Mustaqil ta’lim mavzulari Soat
hajmi
1-semestr
1 O’quvchi-tаlаbаlаrning iqtisоdiy tаfаkkurini shаkllаntirish 2
2 SHахs rivоjlаnishigа tа’sir etuvchi оmillаr 2
3 Bo’lаjаk iqtisоdchi-pеdаgоglаrning pеdаgоgik mulоqоt
mаdаniyatini shаkllаntirish 2
4 O’zbеkistоn Rеspublikаsidа tа’limni rivоjlаntirishning yangi
bоsqichidа kаsb tа’limi аsоslаri 2
5 YOshlаrdа iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirish mаsаlаlаri 2
6 Iqtidоrli yoshlаr bilаn ishlаsh mеtоdikаsi 2
7 Оilаdа iqtisоdiy tаrbiya аsоslаri 2
8 Kаsbiy tа’limdа mоdulli tа’lim tехnоlоgiyasning tаvsifi 2
9 Tа’lim mаzmuni vа uning o’quv rеjаlаri, dаsturlаridа ifоdаlаsh 2
10 Insоnning iqtisоdiyot dunyosidа tutgаn o’rni vа rоli 2
11 Pеdаgоgikаdа prаgmаtizm vа bехiviоrizm kоntsеptsiyalаri 2
12 Iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаntirish - tа’lim-tаrbiya
mаqsаdlаridаn biri sifаtidа 2
13 Insоndа iqtisоdiy fikrlаshni tаrbiyalаshgа qаrаtilgаn nаzаriyalаr 2
14 Sоliq to’lоvchi mаdаniyatini shаkllаntirish 2
15 Tа’lim mаzmunini rivоjlаntirish istiqbоllаri 2
16 Iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirish 2
17 SHахsni shаkllаntirish vа uning jаmiyat tаrаqqiyotidаgi rоli 2
18 SHахsdа tаdbirkоrlik хislаtlаrini аniqlаsh vа tаrbiyalаsh 2
19 Tа’limni bоshqаrishdа хоrijiy mаmlаkаtlаr tаjribаsi 2
20 Iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirish 2
218
21 Tа’lim tizimini byudjеtdаn tаshqаri mоliyalаshtirish imkоniyatlаri 2
22 Tа’limni bоshqаrish mеtоdlаri 2
23 «Ustоz – shоgird» tizimi vа uni аmаlgа оshirishning аhаmiyati 2
24 Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri 2
JAMI 48 soat
Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha talabalar tomonidan referatlar
tayyorlanadi va uni taqdimoti tashkil qilinadi (3-jadval).
5. Fan boyicha kurs ishi mavzular
“Kаsbiy pеdаgоgikа” faniga oid “Kurs ishi” rejalashtirilmagan
6. Fan boyicha talabalar bilimini baholash va
nazorat qilish me’zonlari
Baholash
usullari
Ekspress testlar, yozma ishlar, og’zaki so’rov, prezentatsiyalar.
Baholash
mezonlari
86-100 ball «a’lo»
fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to’la o’zlashtira olish;
fanga oid ko’rsatkichlarni iqtisodiy tahlil qilishda ijodiy fikrlay olish;
o’rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish;
mehnat munosabatlariga oid tahlil natijalarini to’g’ri aks ettira olish;
o’rganilayotgan jarayonga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va ularga
to’la baho berish;
tahlil natijalari asosida vaziyatga to’g’ri va xolisona baho berish;
o’rganilayotgan iqtisodiy hodisa va jarayon to’g’risida tasavvurga ega
bo’lish;
o’rganilayotgan jarayonlarni analitik jadvallar orqali tahlil etish va
tegishli qarorlar qabul qilish.
71-85 ball «yaxshi»
o’rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish;
tahlilnatijalarinito’g’riaksettiraolish;
o’rganilayotgan iqtisodiy hodisa va jarayon to’g’risida tasavvurga ega
bo’lish;
o’rganilayotgan jarayonga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va ularga
to’la baho berish;
o’rganilayotgan jarayonlarni jadvallar orqali tahlil etish va tegishli
qarorlar qabul qilish.
55-70 ball«qoniqarli»
o’rganilayotgan jarayonga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va ularga
to’la baho berish;
219
o’rganilayotgan iqtisodiy hodisa va jarayon to’g’risida tasavvurga ega
bo’lish;
o’rganilayotgan jarayonlarni analitik jadvallar orqali tahlil etish.
0-54 ball«qoniqarsiz»
o’tilganfanningnazariyvauslubiyasoslarinibilmaslik;
iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tahlil etish boyicha tasavvurga ega
emaslik;
o’rganilayotgan jarayonlarga iqtisodiy usullarni qo’llay olmaslik.
Reyting baholash turlari Maks.ball O’tkazish
vaqti
Joriy nazorat: 36
Amaliy mashg’ulotlarda faolligi, savollarga
to’g’ri javob berganligi, amaliy topshiriqlarni
bajarganligi uchun
36 Semestr
davomida
Oraliq nazorat 34
Ma’ruza mashg’ulotlarda faolligi, muntazam
ravishda konspekt yuritishi uchun 24
Semestr
davomida Mustaqil ta’lim topshiriq-larining o’z vaqtida
va sifatli bajarilishi 10
Yakuniy nazorat 30 20 hafta
Yozma ish 30
JAMI 100
7. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitustiyasi. –T.: O’zbеkistоn, 2011.
2. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Tа’lim to’g’risidа”gi Qоnuni. Bаrkаmоl
аvlоd - O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. - T.: “Shаrq” nаshriyot-mаtbаа
kоnstеrni, 1998.
3. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi
to’g’risidа”gi Qоnuni. Bаrkаmоl аvlоd - O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. – T.:
“Shаrq” nаshriyot-mаtbаа kоnstеrni, 1998.
4. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Mеhnаt kоdеksi: (2011 yil 1 iyulgаchа
bo’lgаn o’zgаrtirish vа qo’shimchаlаr bilаn). Rаsmiy nаshr - O’zbеkistоn
Rеspublikаsi Аdliya vаzirligi. – T.: Аdоlаt, 2011 y. – 276 b.
5. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyat – еngilmаs kuch. –T.: Mа’nаviyat, –
2008.
6. Kаrimоv I. А. Аsоsiy vаzifаmiz – Vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа xаlqimiz
fаrоvоnligini yanаdа yuksаltirishdir. – T.: O’zbеkistоn, 2010.
7. Аvаzbоyеv А.I., Ismаdiyarоv YA.U. Kаsbiy pеdаgоgikа. O’quv
qo’llаnmа. –T.: “Fаn vа tехnоlоgiya”, 2014. – 284 b.
220
8. Аtаyеvа N. vа bоshqаlаr. Umumiy pеdаgоgikа. I qism. O’quv qo’llаnmа.
– T.: Fаn vа tехnоlоgiyalаr, 2010. – 826 b.
9. Аtаyеvа N. vа bоshqаlаr. Umumiy pеdаgоgikа. II qism. O’quv qo’llаnmа.
– T.: Fаn vа tехnоlоgiyalаr, 2012. – 936 b.
10. Ibrаgimоv Х Pеdаgоgikа. Dаrslik . –T.: 2009. -480.bеt
11. Ishmuхаmеdоv R., Аbduqоdirоv А., Pаrdаyеv А. Tаrbiyadа innоvаtsiоn
tехnоlоgiyalаr. -T.: Istе’dоd, 2008. – 141 b.
12. Yo’ldоshеv J., Hаsаnоv S. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. O’quv qo’llаnmа. –
T.: Iqtisоd-mоliya, 2009. – 652 b.
13. Mаdiyarоvа S.А., Оmоnоv H.T., Хоdjаyеv N.Х., Eshchоnоv Е.U. Pеdаgоgik
tехnоlоgiyalаr vа pеdаgоgik mаhоrаt. Dаrslik. -T.: “Iqtisоd-mоliya”, 2009, -240 bеt
14. Mаvlоnоvа R. vа bоshqаlar. Pеdаgоgikа. – T.:O’qituvchi, 2002
15. Sаrsеnbаyеvа R.M., Dоniyеv B.B. Umumiy pеdаgоgikа. /O’quv-uslubiy
qo’llаnmа. Sаmаrqаnd: SDChTI, 2009. – 80 b.
16. Tоjibоyеvа D., Хo’jаyеv N., Аvаlоvа G. Iqtisоdiy pеdаgоgikа. O’quv
qo’l-lаnmа. -T.: “Fаn vа tехnоlоgiyalаr. 2008. -255 b
17. Hаkimоvа M. Kаsbiy pеdаgоgikа. O’quv qo’llаnmа. –T.: TDIU, 2007. –
176 b.
18. Hasanboyeva O. va boshqalar. Oila pedagogikasi (darslik). –T.: Aloqachi,
2007. –384 b.
Qo’shimchа аdаbiyotlаr:
1. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –T.: «O‘zbekiston», 2016. – 56 b.
3. Jаlilоvа S.X., Gаydаrоv F.I., Xаlilоvа N.I. Kаsb psixоlоgiyasi. –T.:TDPU.
2010.
4. Ishmuхаmеdоv R., Аbduqоdirоv А., Pаrdаеv А. Tаrbiyadа innоvаstiоn
tехnоlоgiyalаr. O’quv-uslubiy qo’llаnmа. –T.: Istе’dоd, 2008. – 141 b.
5. Yo’ldоshеv J., Hаsаnоv S. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. O’quv
qo’llаnmа. –T.: “Iqtisоd-mоliya”, 2009. – 652 b.
6. Mavlonova R. Voxidova N. Raxmonqulova N. Redagogika nazariyasi va
tarixi (darslik).– T: “Fan va texnologiya” 2010.
7. Оmоnоv H.T. vа bоshq. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr vа pеdаgоgik mаhоrаt.
Dаrslik. – T.: Iqtisоd-mоliya, 2011. – 276 b.
8. Qilicheva K.Yu. Umumiy pedagogika nazarayasi va tarixi – T.: “Fan va
texnologiya” 2012, – 146 b.
9. Tаrbiya (оtа-оnаlаr vа murаbbiylаr uchun enstiklоpеdiya)/ tuzuvchi
M.N.Аminоv, mаs’ul muhаrrir А.M.Mаjidоv. – T.: “O`zbekiston milliy
entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010.
10. Sarsenbayeva R. Talabalar mustaqil ta’limini tashkil etish metodikasi.
O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2014. – 108 b.
221
11. Sаrsеnbаyеvа R.M. Iqtisоdiy fаnlаrni o’qitishdа qo’llаnilаdigаn intеrаktiv
mеtоdlаr. O’quv-uslubiy qo’llаnmа. – T.: TMI, 2015. – 152 b.
12. Xаydаrоv F.I., Xаlilоvа N.I. Umumiy psixоlоgiya. - T.: TDPU, 2010.
13. Hаsаnbоyеv J., To’rаqulоv Х., Аlqаrоv I., Usmоnоv N. Pеdаgоgikа
(Pеdаgоgikа nаzаriyasi vа tаriхi). 1-qism.,– T.: “Fan va texnologiya” 2011.
14. Hashimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi: darslik. –T.: Alisher
Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi, 2005. – 304 b.
15. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt. –T.: “Iqtisod moliya”, 2009.
16. YUsupov M. Pedagogika va psixologiya. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2010. –
281 b.
Intеrnеt sаytlаri:
www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasining hukumat portali
www.press-
service.uz
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati
www.ziyonet.uz – ZiyoNet ta’lim portali
www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarini ma’lumotlari
milliy bazasi
www.tdpu.uz – Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika
universiteti o’quv yurti sayti
www.pedagog.uz – Pedagogika yo’nalishiga oid kitoblar sayti
www.istedod.uz – Iste’dod jamgarmasi (O‘zbekiston respublikasi Prezidenti
fondi)
www.tfi.uz – Toshkent moliya instititi o’quv yurti sayti
www.tdiu.uz – Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti o’quv yurti sayti
www.infomicer.net – Electron darsliklar, multimedia materiallari
www.inf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
www.tdpu.uz – Toshkent davlat pedagogika universiteti
6.3. TARQATMA MATERIAL
“Ma’naviyat – insonning zot belgisi, uning faoliyatining tarkibiy qismi, ongi,
aql – zakovatining mahsuli”2.
“Ma’naviyat – inson faoliyatining ruhiy mazmuni bo‘lib, kishilar uning
vositasida o‘zlarini anglaydilar, jamiyat, tabiat, o‘z turmush tarzlari, amaliy
faoliyatlari muammolarini hal etadilar”3.
“Ma’naviyat - inson qalbida, ko‘ngil ko‘zgusida aks etgan haqiqat nuridir”4.
2 Jаlоlоv А. Mustаqillik mаs’uliyati. T.: O’zbеkistоn, 1996. 29-bеt.
3 Ibrоhimоv А. vа bоshqаlаr. Vаtаn tuyg’usi. T.: O’zbеkistоn , 1996. 11-bеt.
4 Mulоqоt jurnаli. 1997, 5-sоn, 15-bеt.
5Erkаеv А. Mа’nаviyat-ustun yo’nаlish. Iqtisоd vа hisоbоt jurnаli. 1996, 2-sоn, 20-22- bеtlаr.
222
“Ma’naviyat – millatning asrlar davomida shakllangan ildizlari uning tarixiy
tajribalari va ijtimoiy-madaniy rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ichki
intellektual (aqliy) va sobit hissiy dunyosidir”5.
Individuallik – kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xusussiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da qobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos uslubda va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgan odam yo‘q – inson shaxsi o‘z individualligi jhatidan betakrordir.
E’tiqodlar – hulqning asosiy anglanilgan motivi. U butun shaxs faoliyatiga
alohida mazmun va aniq yo‘nalish baxsh etadi. E’tiqodlar birinchidan, yuqori
anglanilganlik, ikkinchidan, xissiyot olami bilan chambarchas aloqasi bilan
tariflanadi. Bu barqaror prinsiplar tizimidir. Asosiy anglanilgan motiv bu ideal. Ideal
– bu ayni vaqtda shaxs boshqarayotgan va o‘zi o‘zini tarbiyalash rejasini belgilovchi
obrazdir.Anglanilmagan undovchilarga ustanovka va moyilliklar kiradi.
Pedagogik jarayon – bu o‘qituvchi va talaba bilimlarini, ko‘nikma va
malakalarini amaliyotda qo‘llashni o‘z ichiga qamrab oladi. Kasb ta’limi jarayonida
mazmun, o‘qish, o‘qitish, tarbiyalash asosiy bog‘lovchi komponentdir.
Ta’lim bilish faoliyatining turi sifatida pedagogika fanida bir necha asosiy
ma’noni anglatadi. YA’ni bu: talabalarda bilim, malaka va ko‘nikmalarni hosil qilish:
ularda dunyoqarash, fikr va e’tiqodlarni shakllantirish; o‘quvchilarning muayyan
darajada o‘qimishli, madaniyatli, tarbiyali chin inson bo‘lishiga erishish; ularning
qobiliyatlarini o‘stirishdan iboratdir.
Ta’lim – insoniyat tajribasining ma’lum tomonlarini, ya’ni talabalar ijtimoiy
taraqqiyotning hozirgi talablariga muvofiq darajada bilim va tarbiyaga ega
bo‘lishlarini ta’minlaydigan faoliyatdir.
Demak, pedagogik ta’lim jarayonining mazmunini bilim, ko‘nikma va
malakalar tashkil qiladi. Talabalar o‘qish orqali bilim bilan qurollanadilar. Bunda
bilimning o‘zi kifoya qilmaydi. Uni hayotda ko‘p unum beradigan qilib qo‘llay olish
lozim. Buning uchun esa talabada ko‘nikma va malaka hosil qilish lozim.
Ko‘nikma – mashq qilish natijasida beriladigan harakatlar yig‘indisidir.
Iqtidor va ko‘nikma mashq qilish va takrorlash orqali malakaga aylanadi.
O‘qitish jarayonining muhim komponenti
Beriladigan bilim mazmuni o‘quv dasturi, Davlat ta’lim standartida
belgilangan bo‘lib, uning tarkibiga ijtimoiy maqsadlar davlat buyurtmasi, pedagogik
tizimni aniq maqsadlarini belgilaydi. Pedagogik jarayon faqat ta’lim mazmundaligiga
emas, balki uning qonuniyligiga ham ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni;
Ta’lim tamoyillari o‘quv yurtlari oldida turgan ulkan vazifalar asosida
belgilanadi. Ular o‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘liq holda bir tizimni tashkil
etadi, har bir darsda didaktik tamoyillarning bir nechtasi ishtirok etishi mumkin. Ular
ta’lim oldida turgan asosiy maqsadlarni hal etishga o‘z hissasini qo‘shadi. Ta’lim
tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda ûquvchi-talabalarga mustahkam bilim
223
berish, ularni erkin, mustaqil fikrlay oladigan insonlar qilib tarbiyalashda, ta’lim
tamoyillarining mohiyatini chuqur anglash va hayotga tadbiq etish muhim
muammolardan biridir.
Politexnik tamoyil
Ta’lim oluvchilarda amaliyot va nazariyani o‘zaro bog‘lash tamoyili
Modellashtirish tamoyili
Mobillik tamoyili
Tartibli ketma-ketlik tamoyili
Atrof-muhitni tashkil etish tamoyili
Kompyuterlashtirilgan pedagogik jarayon tamoyili
Politexnik tamoyil – bu tamoyil zamonaviy ishlab chiqarishning ilmiy asoslari
tizimini egallashni nazarda tutib, shu bilimlar asosida umumkasbiy politexnik va
maxsus bilimlarni shakllantiradi.
Politexnik tamoyillarni o‘qitishda quyidagi shartlarga amal qilish lozim:
asosiy yo‘nalishdagi rivojlangan texnika va ilmiy o‘qitish;
o‘zaro bir-birlari bilan bog‘langan o‘quv materiali tizimini tashkil qilish;
o‘qitilayotgan fanni kelajakda amaliyotda qo‘llash;
ta’lim oluvchilarning yoshlariga mo‘ljallab o‘qitish;
umumta’lim bilimlariga tayanish;
ta’lim oluvchilarning qiziqishlarini qoniqtirish;
o‘quv materialining ketma-ketligi va turg‘unligiga rioya qilish.
Ta’lim oluvchilarda amaliyot va nazariyani o‘zaro bog‘lash tamoyili
O‘quv jarayonida nazariy va amaliy bilim berish o‘zaro aloqadorlik va o‘quv
predmetini asosiy maqsadi amaliyotda qo‘llashga qaratilgan bo‘lib, quyidagi
shartlarga amal qilishga bog‘liq:
nazariy bilimlarni amaliyotda sinalishi;
ish jarayonida sohaviy bilimlar va ularni fanda qo‘llanilishi;
mutaxassis-xodimlarni samarali o‘qitish uchun kasbiy ishlab chiqarishga qarab
kasbiy bilim berish.
Mutaxassis faoliyatini o‘quv jarayonida modellashtirish tamoyili
Modellashtirish orqali mazmun va maqsadlarni isbotlash uchun engilliklarini
oldin o‘zlashtirish, o‘qitish metodlarini o‘quv rejasi va o‘quv dasturini olish mumkin.
Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat:
- ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va
tushuntirish;
- ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va
texnologiyalarini ishlab chiqish;
- ta’lim jarayoni uchun xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash,
omillarini tahlil qilish va ta’riflash.
Ta’lim muassasasining maqsadi – o‘quvchilarda arb madaniyati ijtimoiy
qoidalari, talablari va ko‘zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi “xulqiy
repertuar”ni shakllantirishdir. SHu bilan bir vaqtda, “xulqi” atamasi bilan “insonga
xos hamma ta’sirlanishlar – uning fikrlari, sezgi va harakatlari” ifodalanadi
(R.Tayler).
224
O‘quv rejasi deb, o‘qitiladigan fanlar, o‘qitish uchun ajratilgan soatlar va
o‘quv yilining tuzilishini belgilab beruvchi davlat hujjatiga aytiladi.
O‘quv rejasi – barcha umumta’lim maktablarida so‘zsiz amal qilinishi lozim
bo‘lgan davlat hujjatidir. Unda sinflar bo‘yicha o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv
fanlari va o‘sha fanlar uchun ajratilgan o‘quv soatlari ko‘rsatilgan bo‘ladi.
O‘quv dasturi – o‘quv rejasi asosida ishlab chiqiladi. O‘quv dasturi har bir
o‘quv fanining o‘qitish uchun ajratilgan bilim hajmi, tizimi va g‘oyaviy – siyosiy
yo‘nalishini aniqlab beradigan davlat hujjatidir.
O‘quv dasturida o‘quv yili davomida har qaysi sinfda alohida fanlar bo‘yicha
o‘quvchilarga beriladigan ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalarning hajmi belgilab
beriladi. Dasturda har qaysi o‘quv fanlarining mazmuni izchillik bilan yoritiladi va
ma’lum mavzular orqali ko‘rsatiladi. Ma’lum mavzu yuzasidan o‘quvchi
o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar qisqacha ifodalab beriladi.
Darslik – o‘quv jarayonining zarur qismidir. Ko‘p vaqtlardan beri u
o‘qitishning eng muhim vositasi xisoblanar edi.
Har bir o‘quv fanining mazmuni darslikda batafsil yoritiladi. Darslik tegishli
fanga oid ilmiy bilim asoslarini dasturga va didaktika talablariga muvofiq ravishda
bayon qiluvchi kitobdir.
Malaka – bilimlarga asoslanib mashq yordamida aylangan faoliyatning
avtomatlashgan komponenti hisoblanadi. Malaka tez va aniq bajarish bilan bog‘liq
bo‘lgan ko‘nikmalarning avtomatlashgan elementlari sanaladi. Malakalar
bajarilayotgan faoliyatning faqat mahorat tomonini, ya’ni ayrim harakatlarni
ifodalaydi.
Ахлоқ (лот. “moralis” – хулқ-атвор) ижтимоий онг шаклларидан бири
ҳисобланиб, ижтимоий муносабатлар ва шахс хатти-ҳаракатини тартибга
солувчи, муайян жамият томонидан тан олинган, риоя қилиниши зарур бўлган
тартиб, одоб, ўзаро муносабат, мулоқот, хулқ-атвор қоидалари, мезонларининг
мажмуи сифатида акс этади
Jismoniy tarbiya – o’quvchilarda jismoniy-irodaviy sifatlarni shakllantirish,
ularni aqliy, jismoniy jihatdan mehnat va Vatan mudofaasiga tayyorlashga
yunaltirilgan jarayon.
Estetik ehtiyoj – shaxsning voqelikni estetik jihatdan bilib olishga undovchi
sub’ektiv omil (ichki intilish).
Estetik his-tuyg‘u – insonning voqelikka, kishilarga, o‘z faoliyatiga nisbatan
munosabati.
Estetik did – estetik axborotlar oqimi, estetik va axloqiy me’yorlar yig‘indisi
orqali shakllanib, shaxsning buyum, hodisalarga estetik baho berishida yaqqol
namoyon bo‘ladigan hodisa.
Estetik mulohaza – shaxsning aniq bir estetik hodisaga munosabatini
bildiruvchi aqliy harakati.
Estetik ideal – sub’ekt bilan ob’ekt, inson bilan ijtimoiy butunlikning tarixan
eng to‘liq uzviy birligi bo‘lib, bu birlik tub maqsadlar sifatida inson ijodiy
kuchlarining erkin va har tomonlama rivojlanishida o‘z ifodasini topadi.
Estetik qarash – estetik ongning g‘oyaviy negizi, tabiat, hayot, san’at
mohiyati haqidagi fikr-mulohazalar va g‘oyalar tizimi.
225
Estetik ong – shaxsga nazariy tushunchalar asosida predmet, buyum, voqelik
va hodisalar mohiyatini estetik baho baholay olish imkonini beruvchi his-tuyg‘ular,
sezgilar, tasavvur va qarashlar shakli.
Estetik faoliyat ko‘nikmalari – estetik ehtiyojlarni qondirish yo‘lida amalga
oshiriladigan xatti-harakat ko‘nikmalari.
Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar
mohiyatidan iborat. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan
to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan
emas, balki aniq fikr bilan bog‘lash g‘oyat muhimdir.
O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish o‘z shaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-harakati,
xulq-atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf
etishga qaratilgan faoliyat usuli. O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish uchun o‘quvchi
o‘zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha,
salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib
boradi.
O‘z-o‘zini baholash mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish
orqali o‘z shaxsiga baho berishga yo‘naltirilgan faoliyat usuli.
Topshiriq o‘quvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul. O‘quvchilarning topshiriqlarni jamoa bo‘lib
bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga ega.
O‘quvchilar o‘z kuchlarini umum ishiga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni his etishga
o‘rganadilar.
Pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok
etish jarayonida o‘quvchi tomonidan amal qilinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor
me’yorlari. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Pedagogik
talab ma’lum harakatlarni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi hamda o‘quvchini
oqilona harakatlarni bajarishga undovchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin.
Jazolash shaxsning xatti-harakati, faoliyatiga salbiy baho berishdir.
Jazo ham o‘quvchining individual xatti-harakatlari va umumjamoaning
faoliyati uchun qo‘llaniladigan eng so‘nggi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo‘llashda
jismoniy jazo, urish, kaltaklash kabi usullardan foydlanish mumkin emas, o‘quvchini
qo‘rqitish, g‘azablantirish ham ijobiy natija bermaydi. Aksincha, o‘quvchi
qo‘rqqanda yolg‘on gapirishni o‘rganadi, ikki yuzlamachi bo‘lib qoladi.
Tanbeh berish eng muhim jazo chorasi. O‘qituvchi o‘qituvchiga yuzma-yuz
turib tanbeh beradi, buni kundaligiga yozib qo‘yish mumkin.
Ogohlantirish sodir etilishi mumkin bo‘lgan muayyan xatti-harakatlarning
oldini olish maqsadida qo‘llaniladi.
Hayfsan berish o‘quvchining ma’lum xatti-harakatlarini qat’iy choralar
asosida baholash. Agar tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa, o‘quvchi
belgilangan intizomni buzaversa, uning aybi qay darajada bo‘lishi va intizomni
qanday sharoitda buzganligini inobatga olib unga hayfsan e’lon qilish mumkin.
Tаrbiya vоsitаlаri. O’qituvchilаrning jаmоа vа individuаl fаоliyatlаrini
mаqsаdgа muvоfiq tаshkil qilish uchun tаrbiya vоsitаlаridаn fоydаlаnilаdi. Mаsаlаn,
sinf mаjlisi, yig’ilishlаr, ertаlаbki оmmаviy yig’in (linеykа), kluv ishlаri, turli
tаdbirlаr vа bоshqаlаr.
226
Tаrbiya vоsitаlаri birоn-bir tаrbiyaviy mаsаlаni mаqsаdgа muvоfiq yo’l bilаn
hаl qilishni tаshkil etish uchun ishlаtilаdi (ko’rsаtmаli qo’llаnmаlаr, kitоblаr, rаdiо,
tеlеvidеniе). Bundаn tаshqаri o’quvchilаr jаlb qilingаn fаоliyat turlаri – shаnbаliklаr,
kutubхоnа fаоliyati, uchrаshuvlаr, kinоfilmlаr, sаn’аt аsаrlаri, o’qituvchining jоnli
so’zi, bоlаlаr o’yini, spоrt, bаdiiy hаvаskоrlik to’gаrаklаri vа bоshqа fаоliyat turlаri
tаrbiya vоsitаlаri bo’lishi mumkin.
O ‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi.
O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talablar:
1.O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib
borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada
o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlami bera olishi lozim.
2.Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va
yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.
3.O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi,
o‘z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
4.O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-
tarbiya jarayonida o‘quvchilaming yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan
holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5.O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va
vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
6.O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi
shart.
7.O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,
kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda
harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o‘zlashtirib olishga
erishishlari lozim.
Pedagogik qobiliyat. Pedagogik qobiliyat faoliyat davomida shakllanib,
mukammalashib boradi. Pedagogik qobiliyat o‘qituvchining o‘z faoliyatiga qanchalik
yaroqlik ekanligini ko‘rsatuvchi sifatlardir. Turli tadqiqotchilar pedagogik qobiliyat
haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. Ularni umumlashtirib, 9 ta qobiliyat ko‘rsatilgan.
Shular asosida pedagogik faoliyat muvaffiqiyatli tashkil etishi mumkin.
Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar
mohiyatidan iborat. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan
to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan
emas, balki aniq fikr bilan bog‘lash g‘oyat muhimdir.
O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish o‘z shaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-harakati,
xulq-atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf
etishga qaratilgan faoliyat usuli. O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish uchun o‘quvchi
o‘zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha,
salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib
boradi.
O‘z-o‘zini baholash mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish
orqali o‘z shaxsiga baho berishga yo‘naltirilgan faoliyat usuli.
227
Topshiriq o‘quvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul. O‘quvchilarning topshiriqlarni jamoa bo‘lib
bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga ega.
O‘quvchilar o‘z kuchlarini umum ishiga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni his etishga
o‘rganadilar.
Pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok
etish jarayonida o‘quvchi tomonidan amal qilinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor
me’yorlari. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Pedagogik
talab ma’lum harakatlarni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi hamda o‘quvchini
oqilona harakatlarni bajarishga undovchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin.
Jazolash shaxsning xatti-harakati, faoliyatiga salbiy baho berishdir.
Jazo ham o‘quvchining individual xatti-harakatlari va umumjamoaning
faoliyati uchun qo‘llaniladigan eng so‘nggi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo‘llashda
jismoniy jazo, urish, kaltaklash kabi usullardan foydlanish mumkin emas, o‘quvchini
qo‘rqitish, g‘azablantirish ham ijobiy natija bermaydi. Aksincha, o‘quvchi
qo‘rqqanda yolg‘on gapirishni o‘rganadi, ikki yuzlamachi bo‘lib qoladi.
Tanbeh berish eng muhim jazo chorasi. O‘qituvchi o‘qituvchiga yuzma-yuz
turib tanbeh beradi, buni kundaligiga yozib qo‘yish mumkin.
Ogohlantirish sodir etilishi mumkin bo‘lgan muayyan xatti-harakatlarning
oldini olish maqsadida qo‘llaniladi.
Hayfsan berish o‘quvchining ma’lum xatti-harakatlarini qat’iy choralar
asosida baholash. Agar tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa, o‘quvchi
belgilangan intizomni buzaversa, uning aybi qay darajada bo‘lishi va intizomni
qanday sharoitda buzganligini inobatga olib unga hayfsan e’lon qilish mumkin.
Tаrbiya vоsitаlаri. O’qituvchilаrning jаmоа vа individuаl fаоliyatlаrini
mаqsаdgа muvоfiq tаshkil qilish uchun tаrbiya vоsitаlаridаn fоydаlаnilаdi. Mаsаlаn,
sinf mаjlisi, yig’ilishlаr, ertаlаbki оmmаviy yig’in (linеykа), kluv ishlаri, turli
tаdbirlаr vа bоshqаlаr.
Tаrbiya vоsitаlаri birоn-bir tаrbiyaviy mаsаlаni mаqsаdgа muvоfiq yo’l bilаn
hаl qilishni tаshkil etish uchun ishlаtilаdi (ko’rsаtmаli qo’llаnmаlаr, kitоblаr, rаdiо,
tеlеvidеniе). Bundаn tаshqаri o’quvchilаr jаlb qilingаn fаоliyat turlаri – shаnbаliklаr,
kutubхоnа fаоliyati, uchrаshuvlаr, kinоfilmlаr, sаn’аt аsаrlаri, o’qituvchining jоnli
so’zi, bоlаlаr o’yini, spоrt, bаdiiy hаvаskоrlik to’gаrаklаri vа bоshqа fаоliyat turlаri
tаrbiya vоsitаlаri bo’lishi mumkin.
O ‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi.
O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talablar:
1.O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib
borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada
o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlami bera olishi lozim.
2.Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va
yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.
3.O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi,
o‘z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
228
4.O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-
tarbiya jarayonida o‘quvchilaming yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan
holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5.O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va
vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
6.O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi
shart.
7.O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,
kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda
harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o‘zlashtirib olishga
erishishlari lozim.
Pedagogik qobiliyat. Pedagogik qobiliyat faoliyat davomida shakllanib,
mukammalashib boradi. Pedagogik qobiliyat o‘qituvchining o‘z faoliyatiga qanchalik
yaroqlik ekanligini ko‘rsatuvchi sifatlardir. Turli tadqiqotchilar pedagogik qobiliyat
haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. Ularni umumlashtirib, 9 ta qobiliyat ko‘rsatilgan.
Shular asosida pedagogik faoliyat muvaffiqiyatli tashkil etishi mumkin.
Mulоqоt - shахs individuаl rivоjlаnishi jаrаyonidа nаmоyon bo’lаdigаn
birlаmchi fаоliyat turlаridаn biri. Bu fаоliyat insоndаgi kuchli ehtiyojlаrdаn biri -
insоn bo’lish, оdаmlаrgа o’хshаb gаpirish, ulаrni tushunish, sеvish, o’zаrо
munоsаbаtlаrni muvоfiqlаshtirishgа qаrаtilgаn ehtiyojlаridаn kеlib chiqаdi. SHахs
o’z tаrаqqiyotini аynаn shu fаоliyat turini egаllаshdаn bоshlаydi vа nutqi оrqаli
(vеrbаl) vа nutqsiz vоsitаlаr (nоvеrbаl) yordаmidа bоshqа fаоliyat turlаrini
mukаmmаl egаllаshgа zаmin yarаtаdi.
O’yin - shundаy fаоliyat turiki, u bеvоsitа birоr mоddiy yoki mа’nаviy
nе’mаtlаr yarаtishni nаzаrdа tutmаydi, lеkin uning jаrаyonidа jаmiyatdаgi murаkkаb
vа хilmа-хil fаоliyat nоrmаlаri, hаrаkаtlаrning simvоlik аndоzаlаri bоlа tоmоnidаn
o’zlаshtirilаdi. Bоlа tоki o’ynаmаgunchа, kаttаlаr hаtti-hаrаkаtlаrining mа’nо vа
mоhiyatini аnglаb еtоlmаydi.
O’qish fаоliyati hаm shахs kаmоlоtidа kаttа rоl o’ynаydi vа mа’nо kаsb etаdi.
Bu shundаy fаоllikki, uning jаrаyonidа bilimlаr, mаlаkа vа turli ko’nikmаlаr
o’zlаshtirilаdi.
Mеhnаt qilish hаm eng tаbiiy ehtiyojlаrgа аsоslаngаn fаоliyat bo’lib, uning
mаqsаdi аlbаttа birоr mоddiy yoki mа’nаviy nе’mаtlаrni yarаtish, jаmiyat
tаrаqqiyotigа hissа qo’shishdir.
Pеdаgоgikа fаni vа аmаliyotidа, «pеdаgоgik tехnоlоgiya», «pеdаgоgik
tехnоlоgiyasi», «o’qitish tехnоlоgiyasi» kаbi аtаmаlаrdаn kеng fоydаlаnilmоqdа.
Tехnоlоgiyasi vа tizim tushunchаlаri. Dаstlаb «tехnоlоgiya» tushunchаsigа
аniqlik kiritаylik. Bu so’z tехnikаviy tаrаqqiyot bilаn bоg’liq hоldа fаngа 1872 yildа
kirib kеldi vа yunоnchа ikki so’zdаn – «tехnоs» (techne)- mаhоrаt, sаn’аt vа
«lоgоs» (logos) – fаn, pеdаgоgikоt so’zlаridаn tаshkil tоpgаn. Bu ifоdа zаmоnаviy
tехnоlоgiya jаrаyonini to’liq tаvsiflаb bеrоlmаydi. Tехnоlоgik jаrаyon hаr dоim
zаruriy vоsitаlаr vа shаrоitlаrdаn fоydаlаngаn hоldа аmаllаrni muаyyan kеtmа-
kеtlikdа bаjаrishni ko’zdа tutаdi.
6.4 TESTLAR
229
1. «Kasbiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
a)* o‘z tadqiqot doirasiga mos ravishda kasbiy pedagogika boshqa fanlardan
g‘oyalar, dalillar oladi va ularni qayta ishlaydi
b) boshqa fanlarni kerakli pedagogik muammolar bilan ta’minlaydi
v) tarbiyaning mohiyati boshqa fanlar yutuqlari hisobiga atroflicha yoritiladi
g) olamning yaxlit manzarasini ifodalashda ko‘rinadi
d) pedagogik voqelik to‘laroq aks ettiriladi
2. Dialektik-materialistik metodologik konsepsiyaga muvofiq shaxsning
rivojlanishi va shakllanishida aniqlovchi xususiyatga ega bo‘lgan
omilni belgilang?
a)* tarbiya
b) irsiyat
v) ijtimoiy muhit
g) o‘z-o‘zini tarbiyalash
d) pedagogik jarayon
3. Pedagogik nazariyaning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi ahamiyati
xususan shundaki:
a)* o‘qituvchi pedagogik tafakkurini shakllantiradi
b) o‘qituvchini kasbiy-metodologik bilimlar va ko‘nikmalar bilan qurollantiradi
v) o‘qituvchini o‘z fani bo‘yicha maxsus bilimlar bilan qurollantiradi
g) o‘qituvchida tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantiradi
d) o‘qituvchida pedagogik qobiliyatlarini shakllantiradi
4. Kasbiy pedagogikaning tarkibiy qismlarini belgilang?
a)* o‘quv-tarbiya jarayonining maqsadi, vazifalari, motivlari, mazmuni, vositalari,
topshiriqlar
b) alohida o‘qitish jarayoni va tarbiyalash jarayonlari
v) tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonlari
g) o‘qitish va o‘quv-bilish jarayonlari
d) tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash jarayonlari
5. Kasbiy ta’lim vazifalariga nimalar kiradi?
230
a) inson shaxsining rivojlanishi va tarbiya orasidagi qonuniy aloqalarni tadqiq
qilish va uning negizida tarbiyaviy faoliyatning nazariy-metodik masalalarini
ishlab chiqish
b)* kasbiy-texnik ta’limning yangi konsepsiyalarini amalga oshirish vosita va
yo‘llarini yaratishga e’tiborni qaratish, faol, ijodkor shaxsni tarbiyalash
v) o‘quvchilar bilimlarini chuqur egallashga yangicha yondoshuvlarni ishlab
chiqish
g) tarbiya qonuniyatlari va prinsiplarini o‘rganish
d) ta’lim-tarbiyaning samarali metodlarini ishlab chiqish
6. Kasbiy pedagogikaning falsafiy-metodologik asoslariga nimalar kiradi?
a) psixologik qonuniyatlar va prinsiplar
b) pedagogik qonuniyatlar va prinsiplar
v)* falsafa qonunlari, bilish nazariyasi, shaxs nazariyasi, faoliyat nazariyasi,
malakaviy pedagogika
g) malakaviy o‘qitishda erishilgan yutuq va tajriba
d) psixologik qonuniyatlar va prinsiplar
7. Kasbiy pedagogika fanining predmetiga qaysilar kiradi?
a)* inson shaxsining rivojlanishi va tarbiya orasidagi qonuniy aloqalarni tadqiq
qilish va uning negizida tarbiyaviy faoliyatining nazariy-metodik masalalarini
ishlab chiqish
b) o‘qituvchining kundalik, o‘quv va tarbiyaviy ishlariga, o‘qituvchi va o‘quvchi
orasidagi o‘zaro munosabatga, ta’lim-tarbiya ishlarida o‘quvchining bilim,
ko‘nikma va malakalariga bog‘liq
v) o‘qitish qoununiyatlarini tadqiq qilish
g) tarbiya qonuniyatlari va prinsiplarini o‘rganish
d) konkret metodlardan va tashkiliy shakllardan samarali foydalanish
8. Qaysi yosh davrida ulg‘ayotgan inson uchun etakchi faoliyat turi
bo‘lib, kasbiy faoliyat uchun xizmat qiladi?
a) tug‘ilgandan 3 yoshgacha
b) tug‘ilgandan 6 yoshgacha
v) 6 yoshdan 10 yoshgacha
g) 11 yoshdan 15 yoshgacha
d)* 15 yoshdan 17(18) yoshgacha
231
9. Bo‘lajak iqtisodchi-pedagog egallaydigan bilimlar tarkibiga qaysilar
kiradi?
a) iqtisodchi-pedagogning egallaydigan ish o‘rni
b) iqtisodchining dunyoqarash sifati
v) bo‘lajak mutaxassisning standart talablariga javob berishi
g) ish o‘rnida qo‘llaydigan bilim, ko‘nikma va malakasi
d)* bo‘lajak iqtisodchi-pedagogning mutaxassis sifatida shakllanishi va ijodiy ish
olib borishi
10. Pedagogik jarayon modelini tashkil qiluvchi elementlarga qaysilar
kiradi?
a)* pedagoglar, ota-onalar, o‘quvchilar, maqsad va vazifalar, mazmun, vositalar,
shakllar, uslublar va usullar, topshiriqlar
b) pedagoglar, ota-onalar
v) ehtiyojlar, yo‘l-yo‘riqlar, motivlar, maqsad va vazifalar
g) o‘quv-tarbiya jarayoni, o‘qituvchi, o‘quvchilar, maktab jamoasi, oila
d) o‘qitish, tarbiya, maktab jamoasi, pedagog-o‘quvchi
11. Kasbiy ta’limda ishlab chiqarish davrlarini aniqlang?
a)* boshlang‘ich, tayyorgarlik, kasbni o‘zlashtirish, nazorat qilish, yakunlash
b) ta’lim oluvchilarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi
v) mehnat xavfsizligi qoidalarini o‘rganishi
g) zamonaviy moslama va qurilmalardan foydalana bilishi
d) ishlab chiqarishda ilg‘or metodlarni qo‘llashi
12. Bo‘lajak iqtisodchi-pedagoglar malakasini oshirishning asosiy
shakllarini ko‘rsating?
a)* mustaqil bilimlar egallash va malaka oshirish kurslarida o‘qish
b) pedagogik kengashlarda ishtirok etish
v) jamoatchilik ishlarida faol qatnashish
g) uzluksiz ta’limni davom ettirish
d) ochiq darslar o‘tkazish
13. Kasbiy ta’limning tamoyillari qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?
232
a) texnika va ilmni o‘qitish, zamonaviy ishlab chiqarish
b)* politexnik, amaliyot va nazariya, modellashtirish, mobillik, tartibli ketma-
ketlik, atrof-muhitni tashkil etish
v) o‘qitilayotgan fanni kelajakda amaliyotda qo‘llash
g) kasbiy bilim berish
d) nazariy bilimlarni amaliyotda sinash
16. Kasbiy pedagogikada tarbiyaning bosh maqsadi nimalarda ko‘rinadi?
a)* o‘quvchi yoshlarda insoniy fazilatlarni tarkib toptirish
b) har tomonlama etuk, garmonik rivojlangan shaxsni shakllantirish
v) shaxsda biron-bir kasbga doir ko‘nikmalarni shakllantirish
g) shaxsni mustaqil hayotga, kasb-hunar egallashga tayyorlash
d) shaxsning hayotiy intilishlari va ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarish
17. Ta’lim oluvchining asosiy belgilari qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?
a)* onglilik, javobgarlik, shaxsiy qadr-qimmat, erkinlik, individuallik
b) bilim, malaka va ko‘nikmalar
v) tajriba va yo‘nalganlik
g) dunyoqarash va e’tiqodlar
d) ijtimoiy va biologik xususiyatlar majmui
18. Kasbiy ta’limning samaradorlik mezonini ko‘rsating?
a)* kasbiy faoliyatda mustaqil fikrlash va o‘z-o‘zini nazorat qilib borish
b) mehnat xavfsizligi qoidalariga amal qilish
v) mehnat madaniyatini shakllantirish
g) mas’uliyatlilik hissi
d) mehnatga ijodiy yondoshish
19. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standarti – bu...
a) ta’lim oluvchining davlat belgilagan ta’lim standartini chuqurroq o‘rganishi
b) ta’lim standarti ta’lim mazmunining zaruriy o‘zagi hisoblanadi
v)* davlat standartlari ta’limning zarur va etarli darajasi va o‘quv yuklamalari
hajmiga qo‘yiladigan asosiy davlat talablarini belgilab beradi
g) ta’lim standarti o‘quv-tarbiya jarayonining barcha ishtirokchilari uchun
majburiy hisoblanadi
233
d) ta’lim standarti vositasida respublika xududidagi turli o‘quv muassasalarida
ta’limning barqaror darajasi ta’minlanadi
20. O‘quvchilarning qiziqishlari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ijtimoiy
ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda ularni kasb-korlar bilan tanishtirish
va ularga bo‘lajak mutaxassisliklarini to‘g‘ri tanlashga yordamlashish
jarayonini aniqlang?
a) kasb-hunar ta’limi
b)* kasb-hunarga yo‘naltirish
v) politexnik ta’lim
g) kasbiy tanlov
d) kasbga moslashtirish
21. Ishlab chiqarish ta’lim metodlari qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?
a) og‘zaki bayon, suhbat, tushuntirish
b) tajriba, kuzatuv, amaliy ishlar
v) kitob bilan ishlash, ko‘rgazmali, amaliy
g)* mehnatni tashkil qilish, kasbiy mustaqillik, mashqlar, faollik
d) ko‘rgazmali va amaliy
22. Keltirilgan javoblarning qaysisi tarbiyaviy jarayon bosqichlari
qatoriga kirmaydi?
a) ma’lum bilimlar asosida shaxsning qandaydir sifatlariga ijobiy munosabatni
shakllantirish
b)* ilmiy dunyoqarashni shakllantirish
v) ma’lum shaxsiy sifatlar va ongli munosabatni shakllantirish
g) shaxsiy sifatlar namoyon qilishga barqaror qarashlar va e’tiqodlarni
shakllantirish
d) barqaror xulq-atvor malakalarini shakllantirish
23. Kasb ta’limi o‘qituvchisi shaxsiga qo‘yiladigan talablarni aniqlang?
a) bilimlarni o‘quvchiga etkaza bilishi, o‘z fanini yaxshi bilishi
b) tashkilotchilik malakalarining mavjudligi, katta obro‘ga egalik, yuksak
g‘oyaviylik va onglilik darajasining mavjudligi
v) o‘qitish metodikasini mukammal egallashi, pedagogik tayyorgarligi
g) o‘qitishga ijodiy yondoshuvi, bolalarga muhabbati
234
d)* o‘quvchilarni kasb-hunarga qiziqtira bilishi, mehnat ta’limini ilmiy asosda
tashkil etishi, pedagogik mahorati va o‘z fanini yaxshi bilishi
24. Ishlab chiqarish ta’limi jarayonida ta’lim oluvchilarning bilim,
ko‘nikmalari qanday nazorat qilinadi?
a) ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish
b) ta’lim oluvchilarning bilim, malakalarini tekshirish
v)* ta’lim oluvchilarning bilimlarini og‘zaki hamda yozma tekshirish, «texnik
diktant» o‘tkazish, texnik hujjatlarni muhokama qilish, laboratoriya va amaliy
ishlar orqali nazorat qilish
g) o‘quv ishlab chiqarishda bajargan va bajarayotgan ishlari orqali nazorat qilish
d) ta’lim oluvchilar bilim, ko‘nikmalarini evristik tipdagi produktiv harakat orqali
tekshirish va nazorat qilish
25. Faoliyatni tashkil qilish va ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish
metodlari
a) suhbat, ma’ruza, o‘rnak
b)* pedagogik talab, odatlantirish, ijtimoiy fikr, mashq qildirish
v) rag‘batlantirish, jazolash
g) musobaqa, ma’qullash
d) tarbiyalovchi vaziyatlar yaratish, munozaralar
26. Hozirgi zamon o‘quv vositalarini aniqlang?
a) moddiy o‘qitish vositalari
b) tabiiy ob’ektlar
v) EHM vositalari
g)* natural ob’ektlar, o‘quv modellari, mulyajlar, maketlar, grafiklar, chizmalar,
diagramma, tovushli o‘qitish vositalari
d) universal texnik vositalar
27. Kasbiy tarbiya jarayonining asosiy qonuniyatlariga taalluqli emas:
a) kasbiy tarbiyaning ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlar bilan aniqlanishi
b)* kasbiy tarbiyada tarbiyalanuvchilarning ijobiy sifatlariga tayanish
v) kasbiy tarbiyada ta’lim, kasb-hunar egallash va shaxsning rivojlanish
jarayonlarining birligi va o‘zaro bog‘liqligi
g) kasbiy tarbiya jarayonida jamoa va shaxsning o‘zaro aloqadorligi
235
d) kasbiy tarbiyada o‘zaro tarbiyaviy ta’sir va tarbiyalanuvchilar shaxsiy
faolligining qonuniy bog‘liqligi
30. O‘quvchilarda mehnat madaniyatini shakllantirishdagi asosiy
omillarni ko‘rsating?
a)* bilim, ko‘nikmalarni takomillashtirish, yangiliklar ixtiro qilish
b) o‘qish va ish burchiga vijdonan qarash
v) o‘rtoqlari orasida obro‘ va e’tibor qozonish
g) o‘quv yurti, korxona ehtiyojlarini shaxsiy ish deb hisoblash
d) shaxsiy qiziqishga e’tibor berish
31. Kasb tanlash ishlarini tashkil etish metodikasi – bu...
a) kasb tanlash ishlarini rejalashtirish
b) kasb tanlash bo‘yicha ota-onalar bilan ishlash
v) kasb tanlash bo‘yicha o‘quvchilar mayllarini aniqlash
g)* kasb tanlash bo‘yicha maktab, kasb-hunar kollejlari, ishlab chiqarish va
jamoatchilik bilan ishlash
d) o‘quvchilar tanlagan kasblariga ko‘nikishini aniqlash
32. YAqin va uzoq istiqbollarni ko‘zlab amalga oshirilishi zarur bo‘lgan
tarbiya prinsiplarini aniqlang?
a) tarbiyaning hayot bilan aloqadorligi
b)* tarbiyaning aniq bir maqsadga yo‘naltirilganligi
v) ong va xulq-atvorning birligi
d) tarbiyaga kompleks yondoshuv
g) shaxsni jamoada tarbiyalash
33. Kasb ta’limi bo‘yicha dars shakllari qanday bo‘lishi kerak?
a) yakka tartibda, zveno, frontal
b)* o‘quv-ishlab chiqarish ishlari, nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni sinash
v) dars-sinov, ekskursiya darslari
g) ishlab chiqarish amaliyoti
d) mavzular va ishlab chiqarish ehtiyojlari bo‘yicha darslar
236
34. Kasb-hunar ta’limida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan
jarayonni aniqlang?
a)* olingan bilimlarni amalda qo‘llash, o‘zlashtirilgan
malakaga ijodiy yondoshish
b) nazariy bilimlarni o‘zlashtirish
v) o‘zlashtirilgan ko‘nikmaga ijodiy yondoshish
g) olingan bilimlarni mustahkamlash
d) mashq qilish va ko‘nikma hosil qilish
35. Pedagogik texnologiya usulining ilmiy uslubiy asoslari
a) ta’lim-tarbiya qonuniyatlari
b) bixevioristik ta’limot
v) ishlab chiqarish texnologiyasi
g)* pedagogik tizim nazariyasi, tizimli, texnologik yondashuv
36. Noan’anaviy darslarning ahamiyati
a) o‘qituvchining bilish faoliyatini o‘stiradi
b) darslarni qiziqarli, samarali bo‘lishini ta’minlaydi
v) talabalarni shu fanga bo‘lgan qiziqishini orttiradi
g)* barcha javoblar to‘g‘ri
37. Ta’lim texnologiyasi tushunchasi nimalarni o‘z ichiga oladi?
a) ta’lim-tarbiyaning maqsadi va mazmuni
b)* o‘quv jarayoni, loyiha, ta’lim texnologiyalari, vosita va shakllar
v) ta’lim – tarbiyaning usul va shakllari
g) a va b javoblar to‘g‘ri
38. Kasb ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash yo‘nalishini aniqlang?
a)* shakllangan bilim, ko‘nikma va malakalarni ixtisos bilan bog‘lab amaliy
ravishda uzluksiz qo‘llash
b) psixologik, pedagogik va metodik tayyorgarlik
v) umumtexnologik tayyorgarlik
g) mehnat va ishlab chiqarish ta’limi bo‘yicha tayyorgarlik
d) umumiy ta’lim fanlarini o‘qitishga tayyorgarlik
237
39. O‘quvchilarning tarbiyalanganlik va rivojlanganlik darajalarini
yuqoriroq pog‘onaga ko‘tarish zarur, bu...
a)* maktab, oila va jamoatchilik pedagogik talablarining birligi orqali
b) pedagogik ta’sirlarning ketma-ketligi va muntazamligi orqali
v) o‘quvchilarning ijodiy sifatlariga tayanish orqali
g) tarbiyada individual yondoshish orqali
d) pedagogik rahbarlikni o‘quvchilarning tashabbuskorligi va mustaqilligi bilan
olib borish orqali
40. Kasb ta’limida o‘quvchilarda ko‘nikma va malakalar shakllanishining
asosiy shartlarini ko‘rsating?
a) kasb ta’limi mashg‘ulotlarining to‘g‘ri tashkil qilinishi
b)* o‘quvchilarda etarli darajadagi kasbiy bilimlarning mavjudligi
v) vazifa, maqsad va usullarning aniqligi
g) o‘qituvchilarning to‘g‘ri yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatishi
d) shakllanadigan ko‘nikma va malakalar xususiyatiga mos ta’lim metodlarining
mavjudligi
41. Pedagogik texnologiyaning muhim belgilari (xususiyatlari)
a)* ta’lim jarayonini oldindan loyihalash
b) o‘quv faoliyatini tasvirlaydigan loyihali tizim
v) oydinlashtirilgan maqsadli, qaytarila oladigan samarali jarayon
g) o‘zlashtirish jarayonini uzluksiz kuzatib, to‘g‘rilab borish
42. Mehnat tarbiyasining mazmun va mohiyatini aniqlang?
a) mehnat tarbiyasi shaxsning har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir
b)* mehnat tarbiyasi shaxsning har tomonlama shakllanish vositasi, uning shaxs
sifatida ulg‘ayish omilidir
v) mehnat inson hayotining zaruriy shartidir
g) mehnat ta’limi mehnat ma’lumoti berishning tarkibiy qismidir
d) mehnat butun moddiy va ma’naviy boyliklarning ijtimoiy taraqqiyotning
negizidir
43. O‘qitish vositalari tizimini shakllantirish texnologiyasini ko‘rsating?
a)* ko‘rgazmali va texnik vositalarni surunkali ko‘rinishini ta’minlash va ta’lim
oluvchilarda ular bilan ishlash ko‘nikma va malakalarini oshirish
238
b) o‘quv jarayonida asosiy zvenolarni qamrab olish
v) ta’lim oluvchilarda o‘qitish vositalari bilan ishlash ko‘nikma va malakalarni
oshirish
g) ta’lim vositalari tizimini o‘quv majmuasida qo‘llash
d) o‘quv jarayonida o‘qitish vositalarini belgilangan didaktik funksiyalarga qarab
moslashtirish
44. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi qaysi javobda
to‘g‘ri berilgan?
a) kasb ta’limi muassasida o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiya va
axborot texnologiyalari asosida uyushtirish
b)* o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi axloqiy va aqliy saviyani oshirishga erishish
v) o‘quv-tarbiya jarayoni qat’iy reja asosida olib borilishi
g) kasb muassasida emotsional sharoit yaratish
d) ta’lim oluvchilarni o‘quv muassasining umumiy tartibga rioya qilishga
erishishini ta’minlash
45. Keng qamrovli soha ishchilari va yuqori malakali ishchilar
bajaradigan asosiy ish funksiyalariga nimalar kiradi?
a)* ishchi o‘z jismoniy harakati bilan aylantiruvchi va harakatlantiruvchi
harakatlar hosil qilishi uchun mehnat qurollarini ishlatadi
b) ishchilar mehnat qurollarini boshqaradi va ularga ta’sir ko‘rsatadi
v) mehnat qurollarini to‘g‘rilaydi va ta’mirlaydi
g) ish qurollarini loyihalashtiradi
d) mehnat qurollarini ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq qiladi
46. Ta’lim vazifalariga nimalar kiradi?
a) inson shaxsining rivojlanishi va tarbiya orasidagi qonuniy aloqalarni tadqiq
qilish va uning negizida tarbiyaviy faoliyatning nazariy-metodik masalalarini
ishlab chiqish
b) kasbiy-texnik ta’limning yangi konsepsiyalarini amalga oshirish vosita va
yo‘llarini yaratishga e’tiborni qaratish, faol, ijodkor shaxsni tarbiyalash
v)* talabalar bilimlarini chuqur egallashga yangicha yondoshuvlarni ishlab chiqish
g) tarbiya qonuniyatlari va prinsiplarini o‘rganish
d) ta’lim-tarbiyaning samarali metodlarini ishlab chiqish
239
47. Pedagogikaning tarkibiy qismlarini belgilang?
a)* o‘quv-tarbiya jarayonining maqsadi, vazifalari, motivlari, mazmuni, vositalari,
topshiriqlar
b) alohida o‘qitish jarayoni va tarbiyalash jarayonlari
v) tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonlari
g) o‘qitish va o‘quv-bilish jarayonlari
d) tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash jarayonlari
48. Texnologik xarita nima?
a) pedagogik bilimlarni amaliyotda qo‘llash
b) o‘tiladigan mavzularning rejalari
v) noan’anaviy darslarning rejalari
g)* jarayonni bosqichma-bosqich usulda ifodalash, bunda maqbul
vositalar ko‘rsatiladi
d) o‘qituvchi va talabaning hamkorligi
49. Pedagogik jarayon modelini tashkil qiluvchi elementlarga qaysilar
kiradi?
a)* pedagoglar, ota-onalar, talabalar, maqsad va vazifalar, mazmun, vositalar,
shakllar, uslublar va usullar, topshiriqlar
b) pedagoglar, ota-onalar
v) ehtiyojlar, yo‘l-yo‘riqlar, motivlar, maqsad va vazifalar
g) o‘quv-tarbiya jarayoni, o‘qituvchi, talabalar, maktab jamoasi, oila
d) o‘qitish, tarbiya, muassasa, pedagog-talaba
50. Masofaviy o‘qitish an’anaviy o‘qitish shakllaridan
qanday xususiyatlari bilan farqlanadi?
a)* egiluv chanlik, modullik, qurshov, tejamkorlik,
texnologiklik, baynalminallik, ijtimoiy teng huquqlik
b) dastur bo‘yicha barcha mavzularni qamrab olish
v) sun’iy intellekt tizimlari, axborot texnologiyalari
g) texnik vositalardan foydalanish
240