Download pdf - KTP HANDBOOK

Transcript
Page 1: KTP HANDBOOK

1K.|.P. HAND BOOK

KTPHANDBOOK

Page 2: KTP HANDBOOK

2 K.|.P. HAND BOOK

Page 3: KTP HANDBOOK

3K.|.P. HAND BOOK

BUNG I

K.|.P. CHANCHIN TAWI

1. November 27, 1953 zanah Teachers' Training School-ah Aijal mi pawimawh deuh deuhte leh thingtlang Middle SchoolStaff te'n Kohhran chhunga \halai awmte mumal nei deuh takasuihkhawm a, Krista rawng bawl tura an mawhphurhna hriatchiantir lehzual theihna turin pawl an din a, Provisional Committeean siam a, hei hi K|P lo din chhuahna bul chu a ni a.(K|PLamtluang, p-6). Synod Standing Committee-ah an thlen a,Synod Standing Committee chuan 16.2.1954-ah rem an ti a (SSCthurel no.3).

Mumal taka K|P din ni hi record hmuh a nih mai lohavangin Central K|P chuan tihchian \ula hriain chhui \hin a ni a,hruaitu hmasate an kawm a\angin a ni chiang taka hriat theih annei lo a, document pawimawh hmuh chhuah a ni lo bawk. Chuvangchuan February 23-26, 1989 chhunga General Conference,Khawzawl Venglaia neihah chuan February 22, 1954 chu K|Pdin \an hun, K|P Day atan pawm a lo ni ta a.

Kum 2005 khan Central Kristian |halai Pawl (K.|.P.)chuan K|P Day atan hian ni chi hrang pathum awm thei- February27, 1953- Provisional Committee an siam zan; February 26,1954, Synod Standing Committee-in an rel ni leh February 22,1954, K|P Daya hman mekte hi tihchian \ula hriain SynodExecutive Committee-ah a thlen leh a. SEC chuan February 22,1954 hi K|P Day atan a nemnghet fel ta a ni.(SEC) February22, 1954 hi K|P din tura an \hutkhawmna hmasa ber ni loinSynod Standing Committee-in an rel hnua an meeting neih hmasakber ni a ni thung.

Page 4: KTP HANDBOOK

4 K.|.P. HAND BOOK

Hruaitute chu Provisional Committee an dina mite kha anni. A din ni leh a din dan hi heti teh nuai a nih avang hian hruaituhmasate pawh hi a chiang mawh ta hle a, chi hniha tarlan mai achi awm e, hetiangin:

Provisional Committee hruaitute (27.11.1953-24.9.1954)

Chairman : Pu O.W.Owen

Vice Chairman : Pu Lalthankima

Org. Secretary : Nl. Zokhumi

Asst. Secretary : Tv. Luka

Treasurer : Pi Owen-i

Committee Members:

1.Tv. Vanlalkunga, Dawrpui

2. Pu Thanhnuna (Ztu), Venghlui

Hruaitu thlan hmasak te:

September ni 24,1954-a General Conference hmasabera hruaitu an thlan te chu hengte hi an ni.

Chairman : Rev. O.W. OwenVice Chairman : Pu LalthankimaOrganising Secretary : Nl. SaptawniAssistant Secretary : Tv. VanlalkungaTreasurer : Mrs. O.W. OwenFinancial Secretary : Nl. Thangpuii

Committee members :1) Nl. Denghlunchhungi2) Nl. Rinkimi3) Nl. Zokhumi4) Tv. Dawngliana

5) Tv. Pachhunga

6) Tv. Thanhnuna

Page 5: KTP HANDBOOK

5K.|.P. HAND BOOK

2. K|P thupui atan �Rawngbawl tura Chhandam� (Savedto Serve) thlan a ni a. Bible chang innghahna atan II Timothea2:3 hman a ni a. Hemi hnu lawkah hian remchang zawka ngaiinEphesi 2:10 hman a ni ta zawk a ni.

3. K.|.P hian thiltum pali a nei a, chungte chu -i) Isua Krista rinna leh amah anna kawnga \halaite hruaiii) Kohhran kutke ni tura \halaite buatsaihiii) Kohhran hnathawh tihpuitliniv) Krista Chanchin |ha puan darh

4. Kristian |halai Pawla tel turte chu Presbyterian Kohhranchhunga mi an ni tur a ni a. Kum 14-40 thleng he pawl thiltumtepawma tel duh apiangte chu member-ah tel theih a ni a, kum tinmember lak thar \hin tur a ni.

5. Inkaihhruaina Dan tawi fel tak siam a ni a, hei hi SynodExecutive Committee pawmpuia siam a ni. K.|.P. InkaihhruainaDan hi kum 1954, 1962, 1969, 1974, 1978, 1982, 1985, 1990,1995, 1999, 2004-ah ennawn leh chhut \hat a ni tawh.

6. Central K.|.P. hruaitute hi K.|.P. General Conference-ah thlan a ni \hin a. Mi pakhat tan term hnih (kum 4) bak chelhtheih a ni lo. Leader leh General Secretary erawh chu SynodExecutive committee ruat a ni.

7. Central K.|.P. hian lehkhabu eng emaw zat a chhuahtawh a. Ram pum huapin Essay, Drama leh Hla inphuahsiakte abuatsaih bawk \hin. Central hruaitute hian ram chhung leh rampawn hmun hrang hrangah - Leadership Training, Workshop,Consultation, Seminar, etc. neiin an zin chhuak \hin a. Kum tinK.|.P. General Conference a huaihawt bawk \hin a, S.E.C.remruatnain kum 2005 atangin kum khat danah a huaihawt tathung a ni.

Page 6: KTP HANDBOOK

6 K.|.P. HAND BOOK

8. K.|.P.-in kum puan a neih tawh dan hetiang hi a ni:-

1987�88 - Mizorama Hnam dang ringlomite beihpui kum

1989 - Missionary Year

1990 - Zuk leh hmuam do kum

1991�93 - Mahni intodelh kum

1994 - Pathian thu zir uar kum

1995�98 - Kristian chhungkaw kum

2000-2001 - Kristian Nun - Thianghlimna kum

2002-2003 - Rinawmna

2004-2005 - Lalpa |ih

(Kum puan ni chiah lo, ram pum huapa hmalakna vawi engemaw zat neih a ni bawk).

09. Mizoram Synod Choir, kum 1983 a\anga din (K|P bikina din tak chu 1985 a ni) chu Central K.|.P. hian a enkawl a,zaipawlte rawngbawl dan tur hi a ngaihtuahsak \hin a ni.

10. Kristian |halai Pawl chanchinbu �Kristian |halai� hi kum1970 a\ang khan chhuah a ni a. 1979 a\angin thla tin tluang takachhuah a ni a.

11. K.|.P. chhinchhiahna (Emblem) mawi tak 1992-ahsiam a ni a. Bial leh Branch tinte tan Flag, Emblem chuangsiam a ni bawk.

12. K.|.P. hi Presbyterian Youth Fellowship (P.Y.F.)-ah leh North East India Christian Council Youth Assembly(N.E.I.C.C.Y.A.)-ah telin a hnarkaitu pawimawh tak a nireng bawk.

13. 2005 K.|.P. dinhmun : Bial zat - 139

Branch zat - 736

Member zat - 111116

Page 7: KTP HANDBOOK

7K.|.P. HAND BOOK

BUNG II

RAWNGBAWL TURA CHHANDAM(SAVED TO SERVE)

K.|.P. thupui �Rawngbawl tura Chhandam� tih hi a fuhhle mai. Tawi tea Pathian thu hnuk khaikhawmna a tling. Kristianzirtirna dik tak a ni a, chhui chian a dawl em em a ni. �Pathianina rawngbawl turin min chhandam� tihna a ni. A innghahna chuEphesi 2:10, �Thil \ha ti atan Krista Isuaah chuan siama awminama kut chhuak kan ni si a; chu thil \ha tih chu kan awmna turinPathianin a buatsaih lawk a ni,� tih hi a ni. Hei hi chhandamna lehrawngbawlna chungchanga Pathian thu ril leh thuk, thu hausa taka ni. �Pathianin, a duhzawng thil \ha tia kan nun chawt theih nan,Isua Krista hmangin min siam thar leh a, chu chu chatuana a tumber a ni� tihna a ni. �Ama kut chhuak kan ni� tih hian kanpiantharna leh chhandamnaah pawh chuan Pathianin a bul a tuma, a thawh sa ring turin min ko ve chauh a ni tih a kawk.

Chanchin |ha thuchah laipui chu Chhandamna a ni a, sualvanga chhiat theihna zawng zawng laka chhandamna a ni. Sualvangin mihringin a dinhmun dik tak a luah zo lo va, Pathian a hriatdan te, amah a inhriat dan te, mi dangte a thlir dan leh a chennakhawvel a thlir dan te a fiah lo (phe) zo vek a. Chu chuan a ngaihdan leh a duh dan a tibuai a, a chang chuan amah leh amah ngeipawh a inkalh \hin. Sual vanga natna leh thihna chu a hmabak ani. Nawm chakin hrehawmnaah a lut a, hlim chakin lungngaihna atawng bua a, zalen chakin sual bawihah a tang a, dam man teltumin sual rit phurin a rum \hin. Chu zawng zawng lak ata chu LalIsuan amah ringtute chu a chhandam a ni. |awngkam dangin sawita ila, anmahni leh sual rawngbawlna lak ata Pathian rawngbawltura chhan chhuah an ni ta tihna a ni.

Page 8: KTP HANDBOOK

8 K.|.P. HAND BOOK

Pathian rawngbawl kan tih pawh hi kan hriat dan a inangvek lo vang. Kan hriat lar ber chu Biak In leh Kohhranarawngbawl a ni. Mi pakhat pawh a pianthar hlim hian Biak Inathusawi hi a chak em em mai a. A pi (a nu nu) hnenah, �Ka pi,Biak Inah thusawi dil ila an phal ang em?� a ti a. Ani chuan,�Phal loh ngawt tur chu a awm lo va, mahse an dil ngai lo,� a ti a.�Engati nge?� a ti a. �Biak Ina thusawi tur mi chu a ruattutethinlungah Pathianin a hriattir mai \hinah an ngai,� a ti ta a. Chutachinah chuan thusawi hi a la dil ngai ta lo. Chanvo hrang hrangpawh pek awm mite hnenah sem a ni \hin. Hei hi talent tihpuntura pek ang leh, a bika rawngbawl tura kohna anga ngaih a ni.

Heng bakah pawh hian miten engti zawng emaw tala Pathian\hatna an lo tem phahna tura nun hi rawngbawlna vek a ni.�Malsawm thlentuah min siam ve la, vawiinah ngei hian tu tan talemaw,� tih phuahtu hian a hre chiang awm hle mai. Hei hirawngbawltu nun chu a ni mai.

Bible-ah hian rawngbawlna lam thu sawina vawi 2000 vela awm a. Kristian rawngbawlna innghahna chu Marka 10:45,�Mihring Fapa meuh pawh rawngbawlsaka awm turin a lo kal lova, rawngbawl tur leh mi tam tak tlan nana a nun pe zawk turin alo kal a ni si,� tih hi a ni. Hei hian chhiahhlawh hna a kawk a; midangte nawm nana inhmang zo chu, Paula chuan, �Krista bawih�ti zawngin a sawi uar hle thung. Bawih chu chhiahhlawh ai pawhina la hniam awm e. A pu bawih nih bak chanvo leh ham\hatnadang chuh theih a nei ve miah lo. Thupuan 18:11-13-ah chuanbawihte chu an pute bungraw zinga chhiar tel an ni. Bawih leh salhi sawi pawlh an ni leh a. Thuthlung Thar hun laiin Rom ramchhungah sal maktaduai 60 lai awmin an sawi. Chuvangin, a hunlaiin chhiahhlawh, bawih, sal dinhmun mi tinin an hre chiang emem a, anmahni nunna chungah pawh thu an nei lo. An awm vechhan chu an pute duhzawng tih a ni mai. Sam 40:8-ah chuan,�Aw ka Pathian, i duhzawng tih hi ka lawm zawng tak a ni a, a ni,i dan thu chu ka thinlungah a awm reng e,� a ti a. Chu chu Hebrai

Page 9: KTP HANDBOOK

9K.|.P. HAND BOOK

10:7-ah, �Aw Pathian, ngai teh, i duhzawng ti turin ka lo kal e,�tiin a lo la nawn ve leh a. Rawngbawlna dik takah chuan mahniduhzawng a lal lo. Pathian duhzawng chauh ngaihtuah tur a ni.

Rawngbawlnaah chuan mahni inhrechiang lo va rawng kanbawlsaka duhzawng chiah ngaihtuah tur a ni. Isua hminga thawk inti,Isua ropuina tur aia mahni mawina leh larna tur buaipui a awm theih.Chutiang chu Paulan, �tlan thlawn� (Gal. 2:2) a tih ang kha a ni.

Rawngbawl tur chuan �zirtir� nih hmasak a ngai. Tirhkohte(Krista tirhkahhote) pawh a zirtirte (a hnena zir hmasa zet) an ni.Krista pawlin, a chanchin hriat tuma zirin, a chhungkua Kohhranhoawm dante hriat tuma rilru inhmang zui zelin, rawngbawltu \haatan kan inchher zel thei dawn a lo ni. Kohhranho a\anga zir tumlo, a hrilhtu tur ni nghala inngaite belh chian an dawl ngai lo.

�Keiniho hi Krista rawngbawltuah leh Pathian thurukenkawltuah miin min ngai rawh se. Hetah hian enkawltu chu mirinawm nih a ngai a ni,� (I Kor. 4:1,2). Mahni ngaiha rawngbawltunih a tawk mai lo; mi dangte ngaiha rawngbawltu nih tlin a ngai.Mi hriat chiante hi kan dawl loh em avangin mahni hming chhekhuh nan Lal Isua thusawi, �Zawlnei chu ama khaw lamah lehama inah chauh lo chuan chawimawi lohvin a awm ngai lo�(Mat.13:57) tih te kha kan han thlang vel a. Mahse, Isuan a mite afuihna dik tak chu an taknaa khawvel siam \ha turin a ni zawk.Rom 14:18-ah pawh, �Chutianga Krista rawngbawltu tawh phawtchu Pathian lawmzawng mi a ni a, mihring fak pawh a hlawh \hin,�(lehlin thar) a ti zawk daih a ni. Hetah hian mi rinawm a ngai a. Mirinawm chu rin tlak, mahni mawhphurhna pha hni hne lo, mi taima,nun dan principle hriatpui theih nei, mi regular (a chang changa tive mai ni lo), thil ti tak tak mi, a Lalpa nena nun inzawm reng a nitur a ni. Keiniho hi miin Krista rawngbawltu hmuhin min hmu angem? Krista rawngbawltu tak tak chu Krista hnenah a awm ang (Joh.12:26).

Page 10: KTP HANDBOOK

10 K.|.P. HAND BOOK

BUNG III

K.|.P. THILTUM PALITE SAWI FIAHNA

Pawlho reng reng hian thiltum (motto) kan nei \hin a. Thiltumtih awmzia chu pawlho tihhlawhtlin tur atana hmalakna tur kipuiduan chhuah hi a ni a. Thiltum chuan pawlho chu mumal takin ahruai a, a bul \anna a\anga a kal zel dan tur te, a thlen tur (goal)te a kawhhmuh \hin a ni. Pawlho member-te chu an telna pawlthiltum tihlawhtling tura inpe an nih avangin pawl thiltum lehmember-te chu an inzawm tlat tur a ni ang. Keini K.|.P.-te pawhhian thiltum pawimawh tak tak pali kan nei a, chungte chu a malmala sawifiah han tum dawn ila. Heta kan thiltum sawifiahna hi atlangpui chauh a ni a, a hman zui dan chipchiar chu Branch K|P-te remhriatnaah a innghat dawn a ni.

1 . Isua Krista rinna leh amah anna lama \halaite hruai

1) A awmzia : Mihringte hi a huhova kan awmhian ngaih dan leh duh dan hrang hrang a tam \hin avangininkaihhruaina mumal tak kan mamawh \hin. |halai awmkhawmphei chu kan thawm a nat em avangin a chhe zawng leh a \hazawnga nghawng lian tak kan nei \hin a, inhruaina \ha kan mamawhlehzual a ni. Khawii khuaah pawh kal ila, chumi khuaa \halaitenun dan chuan chu khawtlang zia chu a tilang \hin a. Chutiangbawkin chhungkua leh kohhran zia pawh hi a chhunga \halaitenun dan chuan a nghawng \hain a nghawng chhe \hin a ni.

Chuti a nih chuan sakhuana lamah \halai rualte chu hruaingil an pawimawh hle tih kan hre thei awm e. Kan Bible chuanvanglai hun hi �mi chak kuta thal awm� angin a tehkhin a (Sam127:4), mi chak chu a hlauhawm a, a kutah thal a ken phei chuana \ha zawng leh a chhe zawngin hna a thawk nasa thei hle dawn ani. |halaite hi chutiang mi chak tak ang chu kan ni a, hetih hun laitaka inkaihhruaina dik kan neih loh chuan chatuan thlenga pawi

Page 11: KTP HANDBOOK

11K.|.P. HAND BOOK

tur a ni ang. Chutichuan, keini K.|.P.-te hian kan rama \halairual zawng zawngte hi kawng dika hruai turin hma kan lak apawimawh a, chu chu K|P member kan nih chhan a ni bawk.Hruai thlen kan tumna hmun chu Lal Isua hnenah a ni a, a kawngchu amah rinna leh amah anna neihtir hi a ni.

2) A pawimawhna : Kan Bible chuan, �Inlarnaa awm loh chuan mipui an tladah \hin,� (Thuf. 29:18) a ti a. Heta�inlarna� tih hi hma lam thlir lawkna sawina \awngkam a ni a.Chuti a nih chuan, hma lam pana inkaihhruaina fel tak a awmlohna hmunah chuan mipuiten kal ngaihna an hre lo tihna a ni ang.Kan ramah pawh hian \halai \henkhatte chuan sualna khurpui lampanin ngawl chi hrang hrang kan vei mek a. Pathian Biak In kawngaiin zu leh drugs zuarin kawng kan zawh a, Pathianin nunna hlutak min pek pawh zah zo lova inchiu hlum leh inhrai hlum kan katnuk tawh a ni. Bible-a fapa tlan bo khan a tlan bona hmunahkhan a chaw ni hlei lo Vawk chaw kha a va it ta ngawih ngawihmai tih kan hria a. Chutiang bawk chuan kan rama \halai \henkhattepawh hian an chaw ni hlei lo zu leh drugs an it ngawih ngawih a,vawk chaw bel bul a\ang hian Lal Isua hnena kir leh an mamawhem em a ni.

Chutiang mite chu Krista rinna leh amah anna lama hruaikir turin K|P hi kan ding a, mahni inhlim chhuah mai tur kan ni lo.Johana chuan Andria chu Isua hnenah a hruai a, Andria pawhinSimona chu Isua hnenah a rawn hruai bawk a. Philipa chuanNathanaela chu Isua hnenah a rawn hruai a, Philipa leh Andriachuan Grik mite pawh Lal Isua hnenah an rawn hruai bawk a(Joh. 1:40-45; 12:20). Chutichuan zirtirte hnapui ber chu - midangte Isua ke bula hruai thlen a ni chho ta zel a ni. Chutiangbawkin keini K|P-te pawh hi Krista hnena mi hlate hruai turinPawlah kan insiam a, mi dangte tana malsawmna ni turin kanding a ni. Khawvel hian Isua a mamawh a, hruaitu an mamawh a,an mamawhna chhang turin kan inpeih reng tur a ni ang.

Page 12: KTP HANDBOOK

12 K.|.P. HAND BOOK

3) Hma lak dan tur tlangpui : Abrahama khaPathianin malsawmna chang tur chauhvin a ko lo va, mi dangtetana malsawmna ni turin a ko a ni tih kan hria a (Gen. 12:1,2).Keini pawh hi chutiang taka koh chu kan ni tih kan pawm ngam apawimawh ang. Chuvangin K|P member tu pawh, mi dangte tanamalsawmna ni tura beisei kan nih chu. Mahni hlimna zawnga awmmai mai lovin, kan vanglaipui tute emaw tal Krista hnena hruai turinK|P-ah hian kan tel a ni. Heti zawnga \an la thar reng turin Branchtinte kan pawimawh a, chu chu kan din chhan pakhat pawh a nibawk. Kum khat chhunga kan rawngbawlna hlawhtlin leh hlawhtlinloh tehna chu, Krista hnena mi dangte kan hruai leh hruai lohvah ainnghat thui hle a ni tih hria ila. Member tinte hian \halai inkhawmngai lo inkhawm tura sawm te, fellowship-a kal ngai lo, kal turasawm chhuahte hi kan hmalakna kipui ber pakhat a ni tih kan vawnreng a pawimawh hle a ni. J.W. Venter-a chuan Isua hnena midangte hruai hi a thil chak ber a nihzia sawiin he hla hi a phuah a :

�Aw Lal Isu mi dangte pawh,I ke bula hruai turin;Khawngaih takin min hmang ve rawh,Chu chu ka chak ber fo \hin.�

Krista hnenah mi dangte hruai turin mi mal leh a huhovakan nun dan hi a pawimawh hle mai. K|P member-te nun hi mitezir tlak ni sela, a huhova kan fellowship thawmahte hian mi dangtechu Isua hmuh chakin tuihal sela; chutichuan kan thiltum pawimawhtak mai hi a hlawhtling thei dawn a ni.

�Mi tam tak felnaa hawi kirtirtute chu arsi anginkumkhaw tlaitluanin an eng reng ang� (Dan. 12:3).

2 . Kohhran kutke ni tura \halaite buatsaih

1) A awmzia : Nu leh pate chuan an fate chu anpuitlin huna chhungkaw kutke ni turin an pian hlim a\angin anbuatsaih a. Lehkha an zirtir a, hnathawh leh nun dan zirtirinsakhuana lamah an hruai a, uluk takin an enkawl \hin. Chutiang

Page 13: KTP HANDBOOK

13K.|.P. HAND BOOK

bawkin Kohhran chuan nakina Kohhran kutke ni tur leh tunahpawh kohhran hmanraw \angkai tak ni turin K|P hi a din a ni.K|P member nih hun chhung hi kum 26 a ni a, hemi hun chhungaK|P member rinawm takte hi chu nakin hnu zelah pawh kohhranleh khawtlang tana chhawr nahawm tak an ni duh hle a, eng pawlahpawh hruaitu tling tak an ni nge nge \hin. Pathian thu an man dana nghet a, zirtirna dik lo lakah an him a, kohhran an belh dan achiang bik \hin. Tuna Kohhrana Upa leh Pastor te, rawngbawltu\angkai leh fak hlawh tam zawkte hi \halai an nih laia K|P membera\anga chher chhuah an ni deuh vek a ni.

2) A pawimawhna : Kohhran hi khawvel awmchhunga ding reng tur a ni a, Kohhran hruaitute erawh chu inthlakdeuh reng a \ul \hin. Hnah hlui an \il a, hnah thar a lo piang chhuakzel a, hma lak tharna tur a awm reng bawk a. Tuna kan KohhranUpa leh Pastor-te pawh hi nakin lawka khawvel chhuahsan vektur an ni a. An hmun luah khat tur hian tuna \halai rualte hi lohtheih lohvin Upa leh Pastor atan leh rawngbawltu pawimawh taktakah kan din a la \ul ngei dawn a ni. Chumi hun atan chuan K|Phi kan inbuatsaihna hmun (training ground) a ni a, hun leh hmunbikah tih tur pawimawh tak leh tum fel tak neiin kan ding a ni.Kohhran hruaitute kui \iahna (seedbed) kan ni a, mi hman tlaktur chher chhuahna (thir denna in) kan ni bawk.

Kohhran hian rawngbawltu hman tlak tak kan tlakchhamviau chuan chutiang mite chherna hmun K|P hian a thiltum a hlenchhuak lo hle tihna a ni awm e. Upa \ha tak tak te, Pastor fel takleh missionary \angkai tak tak awmna Kohhranah chuan K|Prawngbawlna a hlawhtling hle tihna a ni bawk ang. K|P-te chu ahuhovin rawngbawltute kui \iahna hmunah kan awm ho dual duala, nakin lawkah chuan rawngbawl hna peng hrang hrang thawkturin phun sawn kan la ni dawn a, a huhova nung \ha tak, phunsawna vuai leh mai tur ni lovin, Kohhran ban nghet tak ni theiturin kan inbuatsaih tur a ni ang.

Page 14: KTP HANDBOOK

14 K.|.P. HAND BOOK

3) Hma lak dan tur tlangpui : Milem ziaktuin pencil-a vawi khat a thai zeuh chu mi dangte tan chuan milem tur tih hriathar hle mah se, a ziaktu mitthlaah chuan milem nalh tak a awm sareng tawh a. Chumi tinzawn chuan a thai a thai a, a tawpah chuanmilem nalh tak a lo lang nawlh mai \hin a, dawhkan lem a chhuakngai lo. Keini K|P-te hi he milem ziaktu ang hi kan ni a, tum feltak kan nei a; chumi tinzawn chuan kan kal mek a, Kohhran lemkan ziak mek a ni. |halai rualte hi nakina Kohhran kutke \angkaitak kan nih theihna turin kan chetvelna (activities) tinrengte hikan kalpui a pawimawh hle a ni. Chuvangin, kan kalhmang pawhhi puithu lutuk lovin, zalen lutuk bawk lovin, zangkhai tak, tummumal tak sia inkhaihhruai a pawimawh a ni.

Biard-a chuan, �Mi te an duh loh duhtir theitu leh an tihtheih loh tihtir theitu hi hruaitu \ha an ni� a ti a. Hei hi keini K|Pthiltum pawimawh tak a ni a, Kohhran kutke nih duh lem lotepawh phur taka Kohhran kutke ni thei tura buatsaih kan tum meka ni. Tunlaia \halai awm \ha duh lo, Biak In kawng zawh ngaireng reng lote pawh hi Kohhran hmanraw \angkai takah chherchhuah tumin kan bei a, a \ulna hmun apiangah mi dangte tanamalsawmna ni turin kan ding a ni. |halaite zingah hian talent chihrang hrang neite kan awm a, chungte chu kan dap chhuah thiamchuan Kohhran pum pui kan tihausa dawn a ni. |halaite mimalnun luhchilh zawnga rawngbawlna (personal evangelism) kawngahpawh hian K|P hruaitute phei chu kan inhman nasat deuh deuh a\ul zual ta hle a ni.

�Bungbel thianghlim Lalpa hman tlak, hnathawh \ha tinrengainpeih sa, ngaihhlut tur mi ni ang che� (II Tim. 2:21).

3 . Kohhran hnathawh tihpuitlin

1) A awmzia : Kan thiltum pathumna �Kohhranhnathawh tihpuitlin� tih hi thiltum pahnihna nen khan a inhnaih hlea. Thiltum pahnihna kha chuan nakin lama Kohhran kutke ni theitura kan \halaite buatsaihna lam a hawi a. He thiltum pathumna

Page 15: KTP HANDBOOK

15K.|.P. HAND BOOK

erawh hi chuan tuna kan thawh tur leh kan tihhlawhtlin nghal turlam a hawi thung a ni.

Kohhran hian kalphung mumal tak, tihhlawhtlin zel tlak anei a, a tir a\anga a mite a chher puitlin tum dan hi indawt fel takaruahman a ni. Inneihna urhsun tak a siam a, nausen pianghlim chubaptisma thuthlungah a hlan a, kum li an lo tlinin Pathian thu zirnaSunday School-a kal turin a beisei a. Kum sawm leh paliahKohhran Dan zirtirin Dan chhungah a lawm lut a; chutiang \halaiteinchher puitlin zelna turin Kristian |halai Pawl chu din a ni a.Administration \ha tak a nei a, thurin fel tak leh theology pawmdan mumal tak a nei bawk a, Pathian biak dan kalhmang fel tak anei bawk. Heng bakah hian Kohhran chuan rawngbawl hna(mission) chi hrang hrang a nei a, thlen tum chin (goal) fel tak aruahman a, Bible zirtirna ang zelin thih hnu piaha chatuan ramhawlh tlang rawkin thurin a nei bawk. Heng Kohhran hnathawhleh kalhmang tipuitling tur hian K|P te hi kan ding a ni.

2) A pawimawhna : Kohhranin kalphung lehhmalakna fel tak a neih chu tipuitling turin \halai rualte hi kanpawimawh hle a; chu chu kan din chhan pawh a ni bawk a.Kohhran hian a hmalakna tihlawhtling turin a kutke ni tura abuatsaih K|P-te hi a ringin a thlamuanpui bawk a. Chuvangin,K|P hi Kohhran ke penna kawngpui pawn lama kal lovin,Kohhran avang leh Kohhran a\ang leh Kohhran tan a thawk tur ani ang. K|P member zawng zawngte pawh Kohhran leh a thilserh ngaisang tura beisei kan ni a, hruaitute phei chuan Kohhranthlen chin leh a hma lak mek dan te, a kal zel dan turte pawhngaihvenin a hre ngei tur a ni ang.

|halaite hi kan phurna kawngah chuan Kohhran sadai \hiataphur a awl viau \hin a, Kohhran sukthlek ngaihtuah hauh lova kanphurna lama kal filawrna lakah inven a \ul \hin. Kan phurna tlanga\anga kan thlir chuan Kohhran kalhmang hi muang lutukin kanhria a, a tunlai lovin kan hre bawk a; Kohhran hruaitute pawh kan

Page 16: KTP HANDBOOK

16 K.|.P. HAND BOOK

hmu hmanlai ruih mai \hin a. Nimahsela, Kohhran hi sir khata aphur falten an khalh chak thei chuang lo va, a hnathawh kalhtu lehdotuten an hneh thei bawk hek lo. Kalhmang nghet tak neiin a kalmuah muah a, a inawp dan fel tak te, a thurin zahawm tak te, ainthunun dan mumal takte hi a chhunga cheng \halaiten an ngaihpawimawh loh chuan Kohhran chhungkua a buai nuaih \hin a ni.Heng bakah hian Kohhran chuan hnathawh tur leh hmalakna chihrang hrang a nei bawk a, programme tihhlawhtlin tur a nei rengbawk. Kohhran ke penna lam tihlawhtling tur hian \halai rualte hikan pawimawh a, Kohhran kutke kan nih avanga Kohhran bek tleen chung zela kan inhruai a pawimawh a ni. Chhungkuaah pawhhian nu leh paten hna thawh tur chu remhre takin ruahman ngawtmah sela, a chhunga \halaite chu thatchhe taka an awm mai maichuan hmasawn a har \hin a ni. K|P-ten chak taka Kohhranhnathawh tihpuitlin an tumna apiangah Kohhran a chak a, a zahawm\hin a ni.

3) Hma lak dan tur tlangpui : Kan Kohhran hmalak tawhna leh a thlen chin te, a kal zel dan turte hi kan zir chianve zel a pawimawh a. |halaite hi nu leh pa aiin kan hawi a zau va,kan chenna khawvel hmasawn mek zel nena inhmeh tawka kantelna kohhran hmasawn dan turte pawh kan ngaihtuah phak ve a\ul a ni. Biak In chhe lutuk te, a chhung bungrua tlabal lutuk te, avel \awp lutukte hi tunlai khawvel hmasawnna nen a inmawi tawhlo va. Chung atan chuan sum tuak a \ul emaw, rilru leh tha lehzung sen a \ul emaw a nih chuan, Krista leh a Kohhran tan kanding a ni tih kan hriat zel a pawimawh ang. Pathian biak inkhawmleh a chhung nun tihzahawmnaah pawh hian \halaite hianmawhphurhna thui tak kan nei tih hre reng ila. Khawii khuaahpawh K|P hmel hi Kohhran hmel lanna pawimawh tak a ni a,\halai an chaknaah Kohhran hmel a \ha a, an chak lohna hmunahchuan Kohhran hmel a chhe mai \hin a ni.

Tunlai khawvel sualna lo pung zelah hian inngaihna sualavang leh thil sual dang tih avangin Kohhran hian kum khatah mi

Page 17: KTP HANDBOOK

17K.|.P. HAND BOOK

eng emaw zat a thunun \hin a. Thununna tawkte hi a bik takin\halai an nih deuh zel avangin Kohhran inthununna zahawm takvawng him tur hian K|P-ten nasa taka \an kan lak a \ul a ni.Kohhran hian puithu takin inneihna dan a siam a, inneihtirtu serhhrangin inneih dan bu a siam bawk a, innei turte chu Biak Inahngei urhsun taka inneihtir a duh laiin, K|P member-te zingah BiakIn pawn (hmun dang)a innei kan awm fo. Chuti a nih chuanKohhran hnathawh leh a duh dan chu kan tizahawm lo tihna a nihavangin, K|P member-te chu Kohhran duhzawng ang thlapa inneiturin kan inbuatsaih a pawimawh hle a ni.

K|P kan nih lai ngei hian Kohhran inrelbawlna leh a inthunundan zahawmzia te, a hnathawh leh a hmalaknate hi thlarau lamthil, leia kan awm chhunga tihhlawhtlin tur a nihzia hi kan hriatchian hle a pawimawh a. Kan rama zirtirna dik lova kal pengtepawh hi K|P member an nih hun laia Kohhran rilru an put lohvang a ni pakhat hle a ni.

�Tu pawh Kohhran hotua \an duh chuan hnathawh \ha aduh a ni� (I Tim. 3:1).

4 . Chanchin |ha puan darh

1) A awmzia : Dakpu chuan a lehkha dawnte chukawl \hat atan ni lovin, sem darh atan a dawng a, a kawl rengchuan dakpu hna chu thawk tlak a ni lo vang. Chutiang deuhchuan keini Kristiante pawh hian Chanchin |ha kan dawn hi kawl\hat atan kan dawng lo va, a la hre ve lote hnena hrilh darh zelatan kan dawng a ni. Chu Chanchin |ha chu Lal Isua thihna lehthawhlehna chanchin a ni a, thihna ata nunna chanchin leh sual leha thiltihtheihna lak ata chhandamna chanchin a ni. Mi tin ta turChanchin |ha a nih avangin a dawngtu apiangte chuan a hril darhhna chu an ngai pawimawh lo thei lo a ni. Chuvangin, miinChanchin |ha dik tak hi a dawn chuan a puan darh hna hi a ngaipawimawh lo thei lo vang a; Chanchin |ha dang a dawn erawhchuan mi dangte hnena puan darh hna a ngai pawimawh lo vang.

Page 18: KTP HANDBOOK

18 K.|.P. HAND BOOK

Chuti a nih chuan miin Chanchin \ha puan darh hna hi a ngaihpawimawh loh phawt chuan a dawn chanchin \ha chu a dik tawklo tihna a nih chu. Chuvangin, Kristian zawng zawngte tih tur chuChanchin |ha puan darh hi a ni a, chu chu Kohhran (mission)hna pui ber a ni bawk.

2) A pawimawhna : Lal Isua thupek a nihavangin Chanchin |ha puan darh hna hi a pawimawh a (Mk.1:15; 16:15; Joh. 20:21; Tirh. 1:8, etc.). A zirtirten an ngaipawimawh a (Mk. 16:20; I Kor. 1:17; 9:16), Kohhran hna puiber a ni bawk. Chanchin |ha dik dawngtu tawh phawt chuan apuan darh hna hi an ngai pawimawh zel \hin. Herbert Kane-achuan, �Kan Pathian hi missionary a ni a, Bible hi missionarythuchah a ni a, Kohhran hi missionary thuchah kengtu a ni.Chanchin |ha hrilh kan ngaihthah chuan rinna kan phatsan a niang,� a lo ti hial a. Emil Bruner-a chuan, �Mei hi a alh rengnahian a tinung reng angin, Kohhran pawh hi Chanchin |ha a hrilzelna hian a tinung reng dawn a ni� a ti bawk a. David Livingstone-a pawhin, �Pathianin Fapa pakhat chauh a nei a, missionary-ah atirh avangin Chanchin |ha puan darh hna hi a ngai pawimawhber a ni� a ti bawk a. Tirhkoh Paula chuan, �Chanchin \ha hrilsuh ila, ka chung a pik dawn si a,� a ti tawp mai bawk.

Tirhkohte hunah khan Chanchin |ha chu sawrkar hmelmaa ni a, Rom sawrkar leh Juda-te tihduhdahna karah Kristiantechu thawpik takin an awm a. Nimahsela, tirhkohte chuan,�Kawlkilthlengin ka thu hretute in ni ang,� tia Lal Isuan a chah kha anngaihthah thei lo va, Chanchin |ha puan darh chu an dam chhanleh an thih chhan atan an neih tlat a. Tuar leh thih pawh huaminJerusalem a\angin Chanchin |ha puan darh hna chu an bei \an a.Tihduhdahna a hluarna hmun apiangah Kristian an pun zel avanginTertuliana phei chuan, �Tihduhdahna chu Kohhran kui \iahna(seedbed) a ni e,� tiin a sawi hial a. Asia minor an hneh a,Makedonia ram leh Rom khawpuiah pawh Chanchin |ha chu antlangaupui zel a. Lal Isua thih hnu kum zathum velah chuan Romram pum pui sakhua chu Kristianna a lo ni ta a ni.

Page 19: KTP HANDBOOK

19K.|.P. HAND BOOK

3) Hma lak dan tur tlangpui : Khawvela missionary-te hi \halai an nih laia inpe an ni deuh vekmai a, kum 40 hnu lama inpe chu sawi tur an awm zeuh zeuhchauh a ni. K|P member kan nih hun lai hi Chanchin |ha puangdarh tura incho chhuahna hun hlu ber a ni chiang hle a, Pathianpawh hian kan vanglai hun ngei hi a rawngbawl tura min koh duhhun lai niin a lang.

Kan Bible-ah pawh hian Pathianin a rawngbawl tura akohte zingah kum 14-40 inkar hi an tam ber a ni. Chutichuan,K|P member leh Chanchin |ha puan darh hna hi a inzawm tlatavangin kan thiltum pakhat atan kan hmang ta a nih hi. ChuvanginK|P hruaitute chuan he lam hawi zawnga kan member-te kancho thawh thiam a pawimawh hle dawn tihna a ni ang.

Chanchin |ha puang darh tura Pathianin \halaite min kohdan hi kawng hrang hrang a ni thei bawk. Missionary atana hunpum hmanga kohna hria kan dap chhuah thiam a pawimawh a;thilpek leh \awng\aia Chanchin |ha puang darh tura koh kan nithei bawk a. Chumi bakah pawh chuan kan awmna hmun apiangahkan nun dan leh kan \awngkam tinrengte hi Chanchin |ha nenainmawi zel tur a nihzia hi kan inzirtir zel a pawimawh hle bawk ani. Mosia khan Israel hnam hnih leh a chanvete hnenah khan, �Inunaute chu indonaah kalin, nangni chu hetah in lo awm mai angmaw?� tiin Kanaan rama indona bei ve turin a cho chhuak a (Num.32:6). Keini pawhin Mizoram a\ang ngeia kan vanglaipuiteChanchin |ha hrila pen chhuak tawhte thlir ila.

Kan rama vanglai nun hlimna te, mahni in chhung nawmnaleh khawtlang nunhonate pawh thlahlel hlei thei lovin an pen chhuaka. Chanchin |ha avangin tuarna leh natna chu an taah an ruat a, a\ul huna thi mai thei turin an inbuatsaih a. Hetianga kan vanglaipuiteindonaah an thawh rim mek lai hian, keini hi kan lo awm mai maithei bik dawn em ni? Kan \hianten indona hautak tak an bei meka, \anpuitu an mamawh laia \halai awm mai mai nih chu a zahthlak

Page 20: KTP HANDBOOK

20 K.|.P. HAND BOOK

a, zu leh drugs ngawl lo vei phei hi chu a zahthlak lehzual awm e.Chuvangin, Kristian |halai Pawl member atana inpe ka nih rualin,Chanchin |ha hril turin ka inpe nghal tih kan hriat chian apawimawh hle a nih chu.

�Kei heta hi ka awm mi tir ta che� (Isaia 6:9)

Page 21: KTP HANDBOOK

21K.|.P. HAND BOOK

BUNG IV

PAWL INRELBAWL DAN LEH COMMITTEEKALHMANG

Duh leh tum thuhmun neia kawng thuhmun zawh turainhlawm khawm chuan eng pawl hming emaw invuaha,inremkhawm a \ul \hin a, hetiang �Pawl� a lo piana, hna athawh tak tak dawn chuan hruaitu chanchang, mawhphurtubik invuah a lo \ul a, hengte hi �Office Bearer� kan ti a. Atlangpuiin mi paruk emaw an ni \hin. Heng Office Bearer-tehian mi dangte hriatpui loh pawhin pawl tan hna an thawknasain, inrelbawlna kawngah leh hmalakna kawng tinrengahhun leh tha an hmang tam hle \hin a ni.

Office Bearer-te bakah hian hruaitu chan chang bawk,Committee member an awm leh a, pawlin a mamawh zat thlanchhuah emaw, ruat emaw an ni \hin. Office Bearer-te ang emchuan mawhphur nasa ve lo deuh mah se, pawl rorel khawl annih avangin pawl kalphung leh hnathawhte leh pawl chhiat leh\hatah mawh an phur nasa hle a ni.

Pawla mawhphurhna bik nei chi hnih - Office Bearer lehCommittee member-te an lo awm ta a. Hengte leh pawl memberpum pui inkungkaih dan te, an mawhphurhna te leh pawimawhnate, an inkhaidiat dan tlangpui te hi kan zir ho tur chu a ni berdawn a. Tin, Kristian |halai Pawl rawngbawlnaah hian kantheihnghilh hauh loh tur chu - hla taka awmte tihhnaiha, hnai zawkaawmte tinghet chunga mi nghette chu chhawr \angkai dan thiamdeuh deuh hi a ni. Hla taka awmte tihhnaih leh tihngheh hmaachhawr nghal tum mai te, mi nghet tawk lote chanvo pek lamahmanhmawh viaute hi pawl tan a him tawk loh \hin avang lehpawl pum pui hmingchhiatna thlen theitu a nih avangin a kal danindawt hi hriat reng tur a ni.

Page 22: KTP HANDBOOK

22 K.|.P. HAND BOOK

Hruaitu hrang hrangte chanvo leh dinhmun lo thlir ila

1 . Leader: Hei hi pawl dangah chuan Chairman tihteleh President ti tein an vuah bawk \hin

1) Pawl hruaitu ber chan chang, a bulpui ber a ni.

2) Kan Mizo ziaah hian kumin awmzia thuk tak a neia, aia upate zah thiam tak kan nih avangin, kumupa lam deuh ni thei se a \ha.

3) Pawla mi thar lam aiin, pawl kalhmang leh thiltumtehre chiang mi ni thei se, pawl tan a \hain a him ber.

4) Ringtu nghet tawh leh Kohhran kalhmang leh zeiziahre tawhte awmna chi a ni.

5) A mawhphurhna a san em avangin taksa hriselnathleng pawha ngaih pawimawh a \ulna chin a awm fo.

2 . Assistant Leader: Leader thachhangdawltu a ni a,Leader mawhphurhna ang zawng zawng chu amawhphurhna a ni.

1) Leader ang bawkin Pawlah a chiang tur a ni.

2) A mawhphurhnaah a chiang tur a ni a, pawl hruaitulu ber �Leader� a awm tih a hre reng tur a ni.

3) Pawl chak lohna bul pakhat leh a kehchhiat hialtheih fona chhan langsar tak pakhat chu thuneihnathlakhlelh vang a ni fo. Hei bawk hi Setana hmanruaa nih avangin Leader leh Assistant Leader-te chupheikhai rual takin an kal tur a ni. Assistant Leaderhi Leader awm loh huna hman theih chauh tur,awlthawng tak leh mawhphurhna nei tehchiam lo,hahdam tak niin kan ngai \hin a, hei hi ngaih dandik lo leh pawl \hanmawhb^wk tling thei a ni.

Page 23: KTP HANDBOOK

23K.|.P. HAND BOOK

Hruaitu hman \angkai loh chu pawl tan chhiatna atling a ni. Leader leh Assistant Leader-te hipawimawhna inang, mawhphurhna hrang changtute an nimai zawk.

4) Hruihrual anga \ang dun tlatin Leader a tichak tura ni. Leader chak lohna lai leh tlakchhamte ahriatsak ang a, a theihtawpin puihbawm dan azawng tur a ni. Mi tu mah famkim leh sawisel boan awm lo. Pawn lam leh member-te a\anga Leaderchak lohna sawi lan leh sawiselna a awm fo chuan,Assistant Leader-in a tih tur a tih tawk loh vangleh a mawhphurhna a hlen loh vang a ni thei.

Leader leh Assistant Leader-te chuan -

1) Member-te inang tlang leh a rual thei ang berin anen tur a ni a, an thu leh hla pawh \ha takin andawnsawnsak tur a ni.

2) Pawl hruaitu lu an nih avangin pawl hnathawh lehthlarau nun kawngah pawh member-te hmaa kalngam leh kal thei tura beisei leh ngaih an ni. Hruaitutam tak, member-te hnunga pawr taka chetla anawm fo mai; hei hian pawlah thui takin nghawng\ha lo a thlen thei tih hriat tur a ni. Leadermawngzang leh harhvang neihte hi pawl tanmalsawmna a tling a ni. |halaite hian Pathianthutak leh rawngbawlna hnaa mi dangte hruai luta,kilkawi thei hruaitu an mamawh a, hruaitu tur annih thu hrilh nawn fo ringawt hi an duh tawk tawhlo va, a taka chet chhuahpuia, an finna leh thahruitehman vel hi an duh \hin a ni.

3) Pawl khalh ngila, kawng harsa leh hrehawmah pawhkawng dika hruaitu an nih avangin pawl tan an hlua, an pawimawh bawk a ni.

Page 24: KTP HANDBOOK

24 K.|.P. HAND BOOK

3 . Secretary : Pawlah chuan Secretary hi a langsarin apawimawh tih kan hre \heuh awm e.

1) Pawla neitu chan chang ber a ni a, thu kal lam lehhaw lam hretu ber a ni.

2) Pawl kutke ber a nih avangin pawl chak leh chakloh thlengin a kutah a innghat a ni.

3) Pawla nghet, pawla chiang an \ha ber a, memberthar lam lutuk ni lo se a \ha.

4) Pawl tana mi huikhawm thiam leh hmalakna tur dapchhuak thiam mi ni thei se.

5) Pawl rorel leh thiltihte fel taka vawngtu lehbawhzuitu a ni.

6) Pawl hmangaihtu, a chhiat a \hata mawhphurtu bera ni.

7) Assistant Secretary chanvo tur siamsak thiam mini thei se.

4 . Assistant Secretary : Secretary tha chhang dawltu leh\anpuitu a ni. Secretary nen \ha taka an thawh dun a pawimawh.Pawl hmalakna kawng hrang hrangah Secretary kut tichaktu tura ni. Lehkha sem chhuah, Committee kohna sem ilovah bengvarleh nachang hriat a \ul hle.

Secretary leh Assistant Secretary-te chuan -

1) Pawl thu kal lam leh haw lam an hre chiang tur a ni.

2) Leader nena inrawnin Commiyttee an ko \hin ang.

3) Leader hnenah Committee agenda turte an hrilh\hin tur a ni.

4) Agenda sawi fiah turin an inbuatsaih tur a ni.

5) Committee kohna fel taka siamin, member-te

Page 25: KTP HANDBOOK

25K.|.P. HAND BOOK

hnenah zan khat tal riak hmanin pek chhuah ni theise. Chawpchilh taka Committee tur inhriattir hianmember-ten ngaihtuahna hmang hmasa lovin \hiantesawina eng a\angin ngaih dan an siam chawp a,hei hian Committee hun chhung pawh a tireiin,thurel a fing tawk lo \hin.

6) Thurel fun kim \ha tak sia tawi fel taka minute ziahzir tur a ni.

7) Thu puan thiam hi Secretary-te chawimawitupakhat a ni. A ngaithlatute tana hriat nuam, vawnawl, tawi fel leh fiah a ni tur a ni. Thu puan dawnahriat tur pawimawh pathum an tihte - ABC

A - Audible - Hriat theih turin a ring tawk em?

B - Brief - Tawi fel fun kim si a ni em?

C - Clear - A fiahfai/chiang tawk em?

8) Thu thawn chhuah leh chhinchhiah felah an taimatur a ni a, thatchhe taka hun remchang danga tihatana khek te hi tih loh tur a ni.

9) Thurelte bawhzui kawngah pawh muangchang lovatih nghal theih apiang tih nghal zel hi a \ha ber.

10) Committee ngaihtuah hman loh thu hmanhmawhbik,Committee-a ngaihtuah hman loh thilah pawltana \ha tura a hriat angin Leader emaw, hruaitudang emaw rawnin hma an la ngam tur a ni; anhmalakna chu a rang thei ang berin hruaitu dangte anhriattir tur a ni.

11) Hruaitu dangte leh member-te inkara inlaichinna\ha tak siam hi Secretary fel nihna a ni.

5. Treasurer : Pawl sum vawngtu a nih avangin mi rinawmleh chengvawng tak a ni tur a ni. Mizia hrim hrima mi pawk leh

Page 26: KTP HANDBOOK

26 K.|.P. HAND BOOK

thilphal aiin inren thiam mi ni thei se. A Sum kawlte chu mahni taanga vawnga pawl tana hmang \hintu a nih a pawimawh. Sumchungchanga rinawm leh rinawm loh hian pawl a nghawng thuiem avangin sum vawngtu chu mi rinawm a ni ngei tur a ni.

Dik tak leh fel taka pawl sum hman a nih theihna turamawhphurtu a nih avangin pawl sum hman dan uluk, fimkhur lehkimchang takin Account buah a ziak thin tur a ni. Account bu hipawl hriatsak (certified) ngei nise a tha. Account bu hi kumtinendik (audit) ngei tur a ni a, thla tin khar (close) \hin ngei tur a nibawk.

Pawl sum hman reng reng ama kut vek a nih avangin mirinawm a nih a ngai lehzual a, hengte hi vawn reng ni thei se aduhawm hle ang:

1) Sum chhuak tur reng reng hi Committee hriatpui zelatih nise a \ha, sum hmanna hi Committee-ah pawhreport \hin tur a ni.

2) Mumal leh daihzai zawka pawl sum hman a nih theihnan Finance Secretary nena inrawnin budget neih dantur leh rawtnate Committee-ah an thlen \hin ang.

3) Mumal taka sum hmanna enfel a nih theih nankimchang takin sum hmanna Account buah tarlan ngeitur a ni.

6. Finance Secretary: Finance Secretary hian pawl sumlut lam kimchang takin a lo dawng hmasa ang a, a chhinchhiahthlap hnuah Treasurer hnenah a hlan \hin ang. Sum inhlannavoucher hi siam theih hram nise a \ha. Mumal leh daihzai zawkapawl sum hman a nih theih nan Treasurer nena inrawnin budgetneih dan tur leh rawtnate Committee-ah an thlen \hin ang.

Page 27: KTP HANDBOOK

27K.|.P. HAND BOOK

Entirna a hnuaiah hian tarlan a ni :Finance Secretary Sum vawn dan tur (Account Book)

Treasurer Sum vawn dan tur (Account Book)

Jan/06 chhunga sum dawn : Rs 5,000.00Thla hmasa sum hman bang : NILJan/06 chhunga sum pekchhuah : Rs 5,000.00Kuta sum kawl : NIL

NOTE : Finance Secretary hi sum kawltu a nih loh avangin, amaaccount bu lamah chuan balance a nei ve tur a ni lo va, a sum dawnangte Treasurer hnenah hlanin, a pekchhuahna/hlanna voucher chuneihthlap tur a ni.

Date Particulars V/No Amount Total Date Particulars V/No Amount Total 5.1.06

Faith Promise

1 2000.00 2000.00 12.1.06

Treasurer hnena hlan

1 3000.00 3000.00

12.1.06

Lung pua inhlawhna

2 1000.00 3000.00 30.1.03 Treasurer hnena hlan

2 2000.00 5000.00

27.1.06

Lei laih inhlawhna

3 2000.00 5000.00

Total 5000.00 5000.00 Total 5000.00 5000.00

Date Particulars V/No Amount Total Date Particulars V/No Amount Total 12.1.06 Fin. Secy.

atanga dawn 1 3000.00 3000.00 10.1.06 Hnatlang ei/in

1 500.00 500.00

30.1.06 Fin. Secy. atanga dawn 2 2000.00 5000.00 13.1.06 Miss.

Chawmna 2 1500.00 2000.00

28.1.06 Hnatlang senso

3 500.00 2500.00

Total 5000.00 5000.00 Total 2500.00 2500.00

Jan/06 chhunga sum dawn : Rs 5,000.00Thla hmasa sum hman bang : Rs 3,000.00Belhkhawm : Rs 8,000.00Jan/06 chhunga sum hmanral : Rs 2,500.00Kuta sum kawl : Rs 5,500.00

NOTE : Treasurer hian sum lakluhna lam kimchang a hriat ve a tulloh avangin, a account buah chuan Finance Secretary hnen atanga adawn zat hi a ziak lang mai ang a, a dawnna voucher/receipt a pengei tur a ni.

Page 28: KTP HANDBOOK

28 K.|.P. HAND BOOK

7. Committee member : Pawl h lawht l inna a tanCommittee member-te hi an pawimawh em em a; chuvangin,pawl tana \hahnemngai leh inpe zo tak an ni tur a ni. Committeemember-te chu -

1) Pawl \hatna tura ngaihtuahna leh tha seng peih mi.

2) Tei rei peih mi.

3) Committee ngai pawimawh mi.

4) Committee thu, sawi chhuah awm chi thliar thiam mi.

5) Ngaih dan fel tak siam thei mi a ni ngei tur a ni.Committee hi ngaih dan thawh khawmna hmun a nih avangin

ngaih dan thawh tur hre ngei tura ngaih a ni. Inkhawm, hla zir lehactivity dangte a ngai pawimawh hle tur a ni.

Page 29: KTP HANDBOOK

29K.|.P. HAND BOOK

COMMITTEE KALHMANG

Kan kalhmangah hian dan leh thurin zulzuia Khawmpui rorelleh Committee thurel hi inkaihhruaina atana hman a ni. Chuvangin,Committee leh rorel hi a pawimawh em em a, pawl inrelbawlnaahchuan �a thlarau lai tak� tia sawi theih a ni awm e. Kan rel fuh lohchuan kan kal sual a ni a, kan rel fuh chuan hmasawnna a ni theithung. Hetiang taka pawimawh a nih avang hian Committee ngaihpawimawh loh hi thil pawi tak a tling a ni. Khawmpui rorel palaiang bawkin, Committee member-te hi aiawh nihna neia thu reltutekan ni a. Committee-naa kan kal loh hian member eng emawzatin �Aw� an nei lo tihna tluk hial a ni a, a pawi hle a ni.

Committee hi nawmnah taka telna tur a ni lo va, rilru lehngaihtuahna tak tak hmanna tur a nih avangin kan awm dan lehincheina thleng pawhin fimkhur leh uluk a \ha. Hengte hi rilru lehngaihtuahna vawngtu pawimawh tak an ni. Hetiang takapawimawh a nih avang hian Committee kaihhnawih thilte atlangpuiin lo tarlang ila-

1) Committee-na hun leh hmun :Committee-nahmun hi fimkhur taka thlan tur a ni. Mi mal chungchang sawi lante, ngaih dan inan loh avanga inhnial deuh te a \ul chang a awm\hin a; chuvangin, Committee thawm hi pawn lam miin hre lo selaa him a, Committee a zahawm bawk. A theih hram chuan midang chim buai loh turin Committee Room, Biak In Vestry lehhmun remchang dang, fianrial deuh zawn ni thei se a \ha.

A hun azirin member-te an kal \hain an kal \ha lo thei a.Chuvangin, member-te remchan theih hun tur thlir thiam apawimawh hle. Mi mal remchan hun ngawt thlir lovin, membertam ber remchan theih dan tur ngaihtuah a \ha. Kalphung nghetneia, hun ruat saa Committee koh \hin (Committee hun nghetneih) hi hmasawnna kawng khat a ni thei awm e.

Page 30: KTP HANDBOOK

30 K.|.P. HAND BOOK

2) Kohna leh Agenda: Committee hi Leader lehSecretary inberawna koh tur a ni a, agenda inhriattir saa tih ni\hin se a \ha. A theih hram chuan kohnaah agenda ziah lan kimvek ni thei se. |ul bik thilah lo chuan \um khata agenda tam takneih ai chuan, Committee zin deuh mai hian thurel pawhchhiat lehnamnul a awm lo duh zawk.

3) Chairman : Chairman hi Committee kaihruaitua ni a, a kaihhruai thiam a pawimawh em em a ni. Chairman-in athiam loh chuan \ul lovah Committee a rei phah \hin.

Chairman chuan -

1) A zau thei ang berin member-te ngaih dan a khawnkhawm tur a ni. Member zinga zakzum deuh lehngawichawi deuhte chu fuih thiam a \ha hle.

2) A tlangpuiin a tam zawk duh dan angin thutluknasiam a ni \hin a, a thu azirin a tam zawk sawi lohanga kalpui tur thil erawhchu a awm thei ang.Member-te rilru tina lo thei ang leh pawm nuamthei ang bera thutlukna siam thiam a pawimawh.Thu harsa zual bik erawh chu ngaihtuah nawn lehatana dah rih pawh a \hat zawk chang a awm.

3) Zahawm takin Committee boruak a vawng thei tura ni a, member-te a thunun thiam tur a ni.

4) Committee kaihruaitu ber a nih avangin awn lamneiin a kaihruai tur a ni lo.

5) A hun taka Committee \an thei turin inpuahchahtur a ni.

6) A theih anga chiangin agenda a zir hmasa tur a ni.

4. Minute ziaktu: Minute ziah hi Secretaryleh Assistant Secretary mawhphurhna a ni. Anni pahnih hi anremchang lo a nih chuan Chairman-in member zinga awm a tihapiang minute ziak turin a sawm thei a, chu chu minute-ah ziah

Page 31: KTP HANDBOOK

31K.|.P. HAND BOOK

lan tur a ni ang. Remchang leh fel zawka langah chuan kanKohhran khawmpuiin a kalpui dan zulzuiin Assistant Secretary-in minute a ziak a, Secretary-in lehkha chhiar ngai chhiar leh sawifiah ngai sawi fiah te hi chin zui theih atan a duhawm.

5. Minute ziah dan: Hei hi Secretary-te kuta awm a nia. Minute ziah hi a pawimawh em avangin thiam pawh a \ul hle.Thurel thluk ang chu tawi fel kim taka ziah tur a ni a, Chairman-in fel takin khaikhawm hmasa thei se a \ha hle. Rel laia chiang lehfiah em em hi hun a lo rei deuh hnuah a chiang tawk lo leh mai\hin a, nakin hnuah pawh chiang zui zel thei tur, sei duah si lovaziah thiam a \ul. Hengte hi hriat reng atan a \ha.

1) Committee neih zat (vawi 3-na tih ang hi) ziah lanngei nise.

2) A hun, a hmun leh member kalte hming (Memberkalte hi a zat ziah a nih pawhin, an hming) ziahna aawm ngei tur a ni.

3) Chairman hming leh a nihna (Leader kher lo pawha Chairman theih avangin) ziah lan ngei tur a ni.

4) Agenda te hi rel thluk a nih hnuah chuan thurel(resolution) a ni tawh a; chuvangin, Thurel No. tiaziak tur a ni (Agenda a ni tawh lo).

5) Minute ziahna \awngkam hmanah uluk leh duhtui a\ul hle. Thurel chu a kim tur a ni a, a chiangin afiah bawk ang a, a \awngkam pawh mawi thei angber hman a \ha. K|P huang pawna mi, rawngbawltura sawm kan duh chuan �ruat� ti lovin, �sawm�tih \awngkam hman ni zawk se a mawi a. Tin, kanthuneihna pawn lama mi, entirnan: Kohhran Biak

Page 32: KTP HANDBOOK

32 K.|.P. HAND BOOK

In leh bungruate hman kan duh chuan �dil� tih\awngkam hman te hi a hawihhawmin a mawi a ni.

6) Minute bu phek tawn (lehlam lehlam)-a ziah aichuan phek ding lamah chauh ziah ni se a \ha.

7) A.O.B tih hi Sap \awng �Any other business� tihlamtawi a ni a. |ul dang te a awm chuan tihna a ni.Secretary-in Committee kohnaah agenda a tarlanbak Committee member-te tan Committee-nahmunah rel ngai dang an neih takin tia dah \hin ani. A.O.B tih aia Mizo \awng taka |uldangte tiadaih mai pawh a \ha.

A.O.B. hi agenda pakhat ang maia hman hlawhtak a ni a. Agenda tarlan sa bak Committee-nahmuna agenda rawt belh (other business) chu thurelpangngai angin ziah luh mai tur a ni. A.O.B. tihhranpa a ngai chuang lo. Rel tur atana rawt belh nimahse agenda awmsa nen a danglamna a awmtawh chuang lo va, thurel number pangngaia pekchhunzawm mai tur a ni.

Secretary-in Committee kohnaah A.O.B tih hi dahngei tur a ni chuang lo.

8) Minute tawpa hming ziaktu turte hi Chairman lehSecretary-te an ni. Chairman chu Leader emaw,Assistant Leader emaw a ni thei a, mi dang pawhan ni thei. Minute bua hming ziahnaah chuan�Leader� ti lovin �Chairman� tih tur a ni. Chairmanhming ziahna tur chu ding lam sirah siam tur a ni a,Secretary-in vei lamah a ziak ang. AssistantSecretary-in minute a ziah chuan a hnuai, pheklaiah a ziak thung ang.

Page 33: KTP HANDBOOK

33K.|.P. HAND BOOK

Tin, minute ziaktu atan midang ruat chawp a nih\um chuan �Minute recorder� tiin AssistantSecretary ziahna hmunah a ziak ang. Hetiangin:

(LALA) (LIANA)Secretary Chairman

(PUIA)Assistant Secretary

emaw

(LALA) (LIANA)Secretary Chairman

(RINA)Minute Recorder

9) Committee minute hi a theih hram chuan (Biallevel-ah te) member-te hnenah sem chhuah ni theise a \ha. Sem chhuah loh atana \ha zawk erawh aawm thei tih hriat a \ha. Sem chhuah a nih pawhinCommittee memberte'n midangin duh duha an entheiha dah loh tur a ni a, him taka vawn tur a ni.

Committee-na hmunah

Committee tura kan \hut khawmin kan awmna leh kan kalchhan kan hriat a pawimawh hle. Committee hian kalphung lehzei a nei ve a, chungte chu i lo thlir teh ang u -

1) Chairman address : Committee kaihruaituchu Chairman a ni a. Chuvangin, Chairmanhriatpuina leh remtihna chauhvin member-tenngaihdan an sawi thei a ni. Member tu pawhinngaihdan sawi a duh chuan Chairman phalna a la

Page 34: KTP HANDBOOK

34 K.|.P. HAND BOOK

phawt tur a ni a, chumi atan chuan �Pu Chairman�tia koh (address) tur a ni. Chairman pawh ko(address) hmasa lova sawi ve ngawt a nih chuanthu tling lova ngaih theih a ni. Chuvangin,Committee-a ngaihdan kan sawi dawnin Chairmanaddress hmasak ngei tur a ni.

2) Agenda chauh : Ngaihdan sawia kan dinin,agenda kan chiang lo a nih chuan zawh fiah hrehloh tur a ni. Agenda-in a huam loh thil sawi kualchiam loh tur a ni a, tawi fel leh chiang taka sawiaia mi dangte rilru hneh theihna a awm chuang lo.Agenda bak sawi chiam hian \ul hlek lovahCommittee a tirei a, mi dangte tan a ninawm theibawk.

3) Ngaihdan : Pawl \hatna tura ngaihtuahnahmang tura ngaih kan nih avangin kan ngaih dandik tak sawi chhuah hi kan tih tur a ni. Tu ngaihdanmah dik ziktluak leh \ha famkim a awm bik lo va,ngun taka kan sawihona a\angin a \ha chu a lochhuak dawn a ni. Ngaihdan sawi tur hre lo, ngawitluanchhuak mai mai kan nih fo chuan member\angkai lo leh tih tur ti lo kan ni mai.

Tin, kan ngaihdan, sawi kan tum ang midanginan sawi tawh a niha, belhchhah tur a awm hrantawh loh chuan a hranpaa dina sawi nawn ve lehkher a \ul chuang lo va, �Chu mi kha miin a sawiang kha ka thlawp e� tih mai a tawk hle. Kan duhdan leh ngaih dan lo zawnga rel thluk a nih pawhinrilru puitling takin �Pawl tan a \ha zawk dawn a niang e� tiin hahdam leh rilru nuam takin kan pawmthei tur a ni a, a tihhlawhtlinna kawngah pawhtheihtawp kan chhuah zui \hin tur a ni. Rel ang khaa lo \ha tawk lo va, kan ngaihdan kha a lo dik

Page 35: KTP HANDBOOK

35K.|.P. HAND BOOK

zawk a nih pawhin mahni thiam inchantirin Com-mittee kan dem tur a ni lo. �Ka tih reng kha� tih\awngkam hmang fo hruaitu nih hi pumpelh tur ani.

4) |awngkam hman : Kan awmna leh nihna hrerengin kan \awngkam hmanah kan fimkhur apawimawh hle. |awng chaltlai leh dengkhawng takhman loh hram tum tur a ni. Mi dang thu sawi kanhnial duh a nih pawhin, \awngkam hawihhawm lehdawnsawn nuam taka sawi dan ngaihtuah tur a ni.Entir nan - �Pu Chairman, ka hmaa member sawikha dikna chin thui tak a awmin ka hria a, kawnglehlamah erawh chuan...� tih ang deuhte pawhinsawi \hin ni se. Amaherawhchu, hleihluak takahawihhawm chhuaha, mahni sawi mawi loh lam turthui fe sawi kual duah hi hun tireitu a ni a, a tawkhriat a \ha. Tin, mi dang chanchin, a \ha lo lamkan sawi dawn a nih pawhin anmahni pawh awmve ta se dawnsawn hahdam thei ang ber turngaihtuah \hin hi a \ha hle. Duhthawh taka michanchin \ha lo lam sawi chiam hi (anmahni awmve lo mah se) a \ha chuang lo va, sawi loh theihloh chin, rawngbawlna leh kan sawi chhan tanapawimawh chin chauh hawihhawm taka sawi maia \ha a, chu chu anmahniin an hre leh tur a ni heklo. Tin, hminga insawi ai chuan, nihna lama insawihi a mawi zawk bawk. Entir nan: Lala khaTreasurer ni ta se, �Pu Lala sawi ang khan� tih aichuan, �Kan Treasurer sawi ang khan� tih te hi amawi a ni.

5) Hun vawn dik : Committee \an hun tur bituk saa\an ngei tur a ni. Kal tlai hi ropuina a ni lo tih hriatreng tur a ni a. Mahni kan inmualpho bakah mi

Page 36: KTP HANDBOOK

36 K.|.P. HAND BOOK

dangte zah lohna entirtu a ni. Chairman leh Sec-retary phei chu an tlai reng reng tur a ni lo va, huntiam a thlen chuan member kal tlem deuh mah se\an mai tur a ni. Kal tlaite kan nghah hian hun tiamngai pawimawhte kan hrem tihna a ni a, kal tlaitekan pawisa zawk tihna a ni.

Harsatna bik avanga Committee-a kan tel theidawn lo a nih chuan \awngkain emaw, ziakin emawfel taka chah tur a ni a, ngawi renga kal loh ngawthi chanvo ngaih pawimawh lohna leh zah lohnaentirtu a ni.

6) Rilru pek: Committee hi rorel khawl a nia, pawl tih tur pawimawhte kan sawi hova kanrelna a nih avangin Committee chhungin thil dangengmah ngaihtuah pah loh tur a ni. Bula \hute nenathu dang lo sawi te, lehkha chhiar te, mutthluk teleh thil dang reng reng tih loh tur a ni. Kan thungaihtuah lai, a \ha thei ang bera rel chhuak theiturin kan ngaihtuahna zawng zawng kan hmang tura ni.

Page 37: KTP HANDBOOK

37K.|.P. HAND BOOK

OFFICE KALHMANG

Office kalhmang kan tih hian Secretary-in awmhmuna a tihtur sawi zauna a ni thei bawk. Hei hi Secretary kut ni deuh bikpawhin a lang. Pawn lam a\anga langsar lo leh mi dang hriatpuivak loh a nih avangin a \ulna leh pawimawhna kan hriatpui meuhawm lo ve. Mahse, hei hi Pawl insawhnghehna atan leh pawl\han chhoh zelna atan a \ul hle a ni. Hetiang hian tawi te tein lothlir ila -

1. Minute bu vawn : Kan Kohhran leh K|P-te hi kan\hangin hma kan sawn zel a, hna leh tih tur pawh kan ngah chhozel a. Hun lo kal zelah kan rawngbawlna leh hnathawh dante chhuilet duh hun a awm thei tih hriain \ha leh him taka minute bute kanvawn a \ul. Minute bu hi pawl tana ro tling a ni a. Pawl bungrualeh hmanraw dangte hi hlu hle mah se, a dang \ha zawkte neihtheih mai thil an ni deuh vek a. Minute Bu erawh hi chu a dang aawm thei lo va, a hlui poh leh a hlu telh telh mai zawk a ni.Chuvangin, minute bu hi pan leh te lutuk hman loh a \ha a, a mantam deuh hlek mah se, chhah \ha deuh, hman rei theih deuh turngaihtuah ni sela, a zahawm bakah vawn \hat a awlsam.

Minute bua kan thu ziahte pawh uluk tur a ni a, hawrawpmawi leh chhiar nuam deuha ziah ni thei se, pentui thleng pawhininang tlang deuh ni thei sela a \ha lehzual. Minute bu hi pawhthlak hauh loh tur a ni a, hman hluite chu mimal ina dah mai lovin,Kohhran Almirah-ah emaw \ha taka vawn tur a ni.

2. Lehkha hmuh leh thawn chhuah : Hmun danga kanrawngbawlpuite nena kan indawrna a lo zau tial tial a, lehkhahmanga indawrna pawh a tam tial tial dawn niin a lang. Chuvangin,hemi chungchang hi kan ngaih pawimawha, mumal zawka kalpuidan kan zir zel a pawimawh hle.

Lehkha hmuhte chu kan hmuh ni chhinchhiaha number pekzel a \ha. Lehkha hmanhmawh a nih chuan bawhzui thuai tur a ni

Page 38: KTP HANDBOOK

38 K.|.P. HAND BOOK

a, nakina tih atana khek hi a pawi thui thei hle. Pawl tanahmingchhiatna a thlen theih bakah Secretary mualphona a ni thei.Lehkha thawn chhuah dawnin hengte hi hriat ni thei sela -

1) Lehkha number, phek chung lam, vei lampangah ziah tur.

2) Address dik tak leh lehkha thu ken (subject) ziah lan tur.

3) Lehkha ziak chu margin \ha taka siam tur a ni.

4) A thawntu hming leh address bakah nihna(designation) ziah tur.

5) Thawn chhuah duh zat bakah dah \hat tur (file copy)siam tur.

6) Kan thu sawiin a kaihhnawih, lo hre ve se kan duhan awm chuan phek hnuai lamah �Copy to� tia kanthawn duha hming leh address ziah tur.

7) Lehkha reng reng tawi fel kim taka ziah tur a ni a,chawhchhiat leh chhiar hrehawm tur chi pumpelha \ha.

3. Lehkha number : Lehkha thawn chhuah reng rengchu mumber nei a ni tur a ni. Lehkha number pek hi thil \ul lovangaih mai theih a ni a; mahse, pawimawhna tak nei si a ni -

1) Thu kal zel leh indawr zui zelna atan a pawimawh a,lehkha number a\angin sulhnu chhui a awlsam \hin.

2) Lehkha number \an chhana indawr h ianlehkhathawn a tichiangin, a titawi a, thu kal a tifelfai bawk.

3) Khawvel changkang zelah �Mahna� emaw, �Maithei� emaw a ni mai tawh lo va, fel taka chhinchhiahthlip thlep a ni tawh zawk a; chuvangin lehkhanumber kan pek hi a tichiangtu leh tizahawmtu a ni.

Page 39: KTP HANDBOOK

39K.|.P. HAND BOOK

4. File vawn :Hei hi lehkha hmuh leh thawn chhuahte vawn\hatna tur a ni. Lehkha hmuh leh thawn chhuahte hi nakin hnua la\angkai tur an nih avangin lehkhabu dang leh minute bu karahemaw zeh mai mai tur a ni lo. A indawtin fel takin file-ah vawn\hat thlap tur a ni. Taihmak a \ul hle.

Heng kan han sawi tak zawng zawngte hi K|P a lo \hanchak zelna tur leh Pathian Kohhranhoten kan \hanlen phah nante, a ram a lo zau deuh deuh theihna tur thil atana \angkai an nihavangin hmang \angkaiin zawm ngei i tum \heuh ang u.

Page 40: KTP HANDBOOK

40 K.|.P. HAND BOOK

BUNG V

HRUAITU NIHNA LEH MAWHPHURHNA

Pawl reng reng hian hruaitu an nei \heuh va, hruaituteahpawl chak leh chak loh a innghat thui hle. Chuvangin, �Hruaituchu tu nge ni?� tih zawhna hi mi thiam \henkhatte chhanna hantarlang hmasa ila.

Victor Manogram chuan, �Hruaitu chu pawl thiltum tipuitlingtura mipuite kaihruai thei hi a ni,� a ti a.

Lord Montgomery chuan, �Hruaitu chu tum thuhmun neitura mipuite huikhawma, nghehna pe theitu hi a ni,� a ti.

Dr. John R. Mott chuan, �Hruaitu chu kawng chin hria, kalhmasaa amah zui tura mi dangte hnuk thei hi a ni,� a ti ve leh a.

President Truman chuan, �Hruaitu chu mi dangte an duhngai loh tihtir tura duhtir theitu a ni,� a ti a.

J.C. Sandars chuan, �Hruaitu chu mi dangte hneh theitu ani,� a ti ve thung.

Kristianten hruaitu kan tih hi chu kaihruaitu, hmahruaitu,kilkawitu, mawhphurtu leh Pathian sum enkawltu an ni. Kristiannun dan tur taka nung chhuaka, mi dangte entawn tlaka insiamtehi hruaitu \ha kan tihte chu an ni.

HRUAITU NIHNA

Hruaitu nihna tur pawimawh leh langsar zual deuh chauhhan tarlang ila.

1. Piangthar : Voluntary organisation hrang hrang hruaituleh sakhaw rawngbawltu inan lohna tak chu sakhawrawngbawltu/hruaitu chu thlarau lam rawngbawltu a nihna hi a ni.

Page 41: KTP HANDBOOK

41K.|.P. HAND BOOK

Thlarau lam rawngbawl hna thawh hian kaihhnawih tam tak anei. Thlarau lam rawngbawltu a nih tlat avangin piangthar lo tanhe rawngbawl hna hi thawh chi, nih ve chi a ni lo. Mitdelin mitdelvek a hruai chuan khuarkhurumah an tla mai ang (Mat. 15:14).Chuvangin, piangthar rau rauvah mi thar lutuk ni lo thei se.

2. Ze nghet : Zirtirna chi hrang hrang leh chin dan tharhrang hrang karah hian ngaih dan thlak zung zung leh danglamhma lutuk chi, mi le lo lutuk chi nih loh tur. Kohhran thurin nghettaka pawma, Kohhran bel tlat mi, thil thar tih tur leh tih loh turtengunthluk taka zir hmasa zet \hin mi nih tum tur. �Mi pawhin anti� tih changchawia tih dan pangngai hnawl zung zung chi nih hi a\ha ziktluak lo fo. Ze nghet cherh chawrh nei mi nih tur a ni.

3. Rilru zau : Ze inang lo tak takte hruaitu a nih avanginrilru zau put a \ul. Mi rilru puitling, mi dangte hriatthiamna zau taknei mi (sual pawmzam si lovin), hun lo kal leh tur atana loinhmakhua thiam mi, ngaihtuahna hmang taima nih tur a ni. Tihtauhhi naupang zia a ni tih hi hriat reng tur.

4. Pathian biak ngaina : Pathian aw kan hriatnaber Bible chhiar, \awng\ai, kan intihsawt tawnna leh kan inchherhriamna, inkhawm leh Pathian beho tura inpawlkhawmna hranghrang ngaina mi ni lo chu hruaitu hlawhtling a ni ngai lo vang. Ahuho leh fianriala Pathian nena inpawl ngainate hi hruaitu hlawhtlingan ni \hin.

5. Nelawm : Member-ten an harsatna, hlawhtlinna,khawharna leh an lawmna te ngampa taka an thlen ngamna turinnelawm nih tur a ni. Hruaitu bulah chuan member-te thla a ngamtur a ni. Zahawmna hloh khawpa zuamawm erawh nih loh tur.Intihhotu lutuk a awm theih avangin pumpelh tur a ni. Hruaituchuan mi lawm dan a thiam a \ul a, mi nelawm a nih leh nih loh ainchik fo tur a ni.

Page 42: KTP HANDBOOK

42 K.|.P. HAND BOOK

6. Rinawm : Member-ten an thuruk an vawntir ngam, thurukvawng thei mi, kamtam lo, mi rinawm, sum leh paiah pawh rinawmnih tur a ni. Sum leh paiah hian vawi khat rinhlelh kai tawh chukumkhuaa rin hlawh tawh lohna a nih avangin hruaitu chu kawngtinrengah a rinawm tur a ni.

7. Rin tlak : Committee-in emaw mi dangin emaw kankovah mawhphurhna an bel reng rengin, ngaihdam theih changchang, run dal leka hlen chhuak \hin mi nih hauh loh tur. Kan tlintawka a \ha thei ang bera hlen chhuah zel tur a ni. Ngaihngamthlap leh mawh phurhtir nawn leh chakawm tak tur zela chanvohlen chhuak \hin, mi rin tlakte hi hruaitu \ha an ni.

8. Dik lohna pawm ngam : �Ka dik lo a ni,� emaw,�Ka thiam lo a ni,� emaw �Min ngaidam rawh/rawh u� emaw tihhi a harsa hle; chu ai chuan kan dikzia puan chhuah hi kan chakfo. A \ul a nih phawt chuan tu chungah pawh ngaihdam dila, atlawm zawka \an hi hreh hauh loh tur a ni. Kan dik zawk ngei anih pawhin dik lo zawk anga lan a \ul changa a tlawm zawka \anngam hi mi dangte hnehna hmanraw \ha a ni.

9. Inzir mi : Hriatna, finna leh duhtuina kawngahmember-te hian hma an sawn chak hle. Mi hmasawn lehchangkang tak tak zinga kori tu taka rawngbawl tur chuan inzirpeih mi tak nih a \ul lehzual ta. Awmze neia rawngbawl tur chuanBible bak lehkhabu dang chhiar peih mi nih pawh a \ul ang.Member-te tuipui phak tuipui pha lo lutuk hruaitu nih chu hruaitubu\u nihna a ni a, hruaitu hlawhtling ni turin inzir mi nih tur a ni.

10. Insum thei : Zuk leh hmuamah, mipat hmeichhiat hmansualnaah, \awng thlahdahnaah insum theih a \ul hle. Kum puanmeuhva kan lo hman tawh - zuk leh hmuam do kawngah hianmember-te entawn tlak nih a \ha khawp mai. Mipat hmeichhiathman sualnaah K|P kan mualpho zing ta hle. Insum theih a \ultakmeuh, he sual laka insum thei lo tur chi kan lo awm palh a nih

Page 43: KTP HANDBOOK

43K.|.P. HAND BOOK

chuan phat mai a finthlak zawk ang. Pathian thutak sawina hmuihi thil ho mai mai sawi nan a rem lo tih hriain insum theih tur a ni.Ei leh in thleng pawhin hruaitu chuan a tawk chauhva ei leh in a\ha, a lutuk lakah insum tur a ni.

11. Thawhpui nuam : Thawhpui hrehawm tak a nihtheih. Rawngbawlho chu inlungrual taka rawngbawlho tur kan nia, kan hlauh tur chu rawngbawlpuite tan �thawhpui hrehawm nih�hi a ni. Rawngbawlpuite ngaihchan thiam a pawimawh.

12. Nun uluk : Kan tih engkim leh kan sawi tinreng hiK|P hruaitu tih leh K|P hruaitu sawi a ni vek a; chuvang chuankawng tinrengah kan nun kan uluk tur a ni. K|P huang pawn�pawl�-a kan telnaah te leh mi dangte nena kan nunhona hranghrangah te thlarau lam rawngbawl hna chelhtu, K|P hruaitu nihtheihnghilh loh tur a ni a, nun ho leh nun inthlahdah neih hauh lohtur a ni. Inchei dan leh style zawng zawngah pawh rawngbawltutih awm tawk thliar thiam a \ul.

13. Mi taima : Committee thurel tlin taka bawhzui tur te,hruaitu nih tur hrang hrangte ni tur chuan mi thatchhe nih chi a nilo va. Piangthar chu a thatchhe thiang lo va, engah pawh mi taima,entawn tlak nih tum tur a ni.

14. Pathian ruat : Pathian hian a rawngbawltu turtechu a thlangtute emaw, a ruattute emaw rilruah a hriattir hmasa\hin. Kan chanvo chelhte hi Pathian mi chelhtir a ni a, khawngaihnaavang chauhva chanvo min chelhtirtu hi Pathian ngei a nih tih pawmthlapna a\ang chuan inthlahdah a awm thei lo. Hruaitu dang (e.g.min hnial min hnialtute) zawng zawngte pawh Pathian ruat an ni a;zah thiama, Pathian ruat chhan hriat tum \hin tur a ni.

HRUAITU MAWHPHURHNA

Hruaitu hian mi malah leh pawlhovah mawhphurhna thuktak a nei a, a pawimawh zual \henkhat chauh lo tarlang ila.

1. Pawl thiltum hriat chian : Pawl a din tawh chuanthiltum a nei ngei \hin. K|P pawhin thiltum pali kan nei. Heng

Page 44: KTP HANDBOOK

44 K.|.P. HAND BOOK

kan thiltum palite hi hriat chiana, a hlawhtlin dan tur ngaihtuahatheihtawp chhuah kan tum tur a ni. Programme ruahman dan lehmember-te sukthlek danin kan thiltumte a kawk em tihte chikpeiha, thiltum tihpuitlin nan rilru sen leh tha thawh kawngahtheihtawp kan chhuah reng tur a ni.

2. Mi dangte ngaihsak : Ngaihthah nih hi hrehawmkan ti \heuh awm e. Ngaihsak nih erawh tu tan pawh a lawmawm\heuh mai; inngaihsak hi rawngbawlna atan hman \angkai tur a ni,ngaihsak fal bik neih erawh a \ha si lo. Kan ngaihsak turte chu -

1) Member hlate :Krista ke bula mi hlate hruai thlen hi kanrawngbawlna ki pui ber tur a ni a. Heng mite hi kan ngaihthahtur a ni lo va, kan thiam tawpin kan ngaihsak tur a ni.

2) Member active-te : Mi zawng zawngin Lal Isua zirtirtekan ni tih an hriat theihna tur Lal Isua sawi, a thupek chu,�inhmangaih tawn rawh u� tih hi a ni (Joh. 13:34,35). Mihlate kan ngaihsak tur a nih lai hian active member-te pawhkan ngaihsak reng tur a ni.

3) Mikhualte : Mikhualte chunga \hat chhuah hi kan Biblezirtirna a ni. Tisa thil tak pawhin mi dangte bula kan chanchinsawi chhawng lehtu turte an ni a, mikhualte lawm thiam hi a\ha em em a ni.

3. Mi hmaa kal : Pathian thu hriatnaah te, Pathianbiakna hrang hrangah te, hnatlan nikhuaah te, vantlang zinga kankhawsakna tinrengah te, tlawmngaihnaah te - mi dangte entawnturin hmahruaitu nih tum tur a ni; a \ulna hmunah hnu dawl leh turpawh a ni. Mipui ruala kal ve tur a ni lo tih inhriain hma hruaitu ani tur a ni.

4. Hruaitu thar chher : Tu emaw duhsak fala tih lansarhbik tur tihna lam a ni lo, chanvote hi hruaituten chan vek lohva,insemzai thiama, member-te neitu rilru puttir tura chhera dahpawimawh thiam hi inchherna \ha tak chu a ni. Neitu rilru pute

Page 45: KTP HANDBOOK

45K.|.P. HAND BOOK

tluka hruaitu tlak an awm chuang lo vang, neitu rilru puttir turainchher hi hruaitute mawhphurhna pawimawh tak a ni. A \ul angamahni inthukru zawng leh mi dangte hming\hatna khumtir zawngaawm thiam a pawimawh.

5. Thuhnuairawlh taka mi dang dawr : Inchungtlak ngaithei tak mihring an tlem hle ang. Thuhnuairawlh taka mi dangdawr \hinte hian ngainat an hlawh \hin. Mi famkim ni bik mah suhila, mi dangte fel lohnate hmuin hre thei tak vek kan nih avangin atlawm zawka \ang \hinte hi a nihna takah chuan a chan \ha zawkan ni fo. Tlawm zawka \an hreh loh hi kan zia atan a duhawm hle.

6. Chanvo kawp \euh loh : Inchhungkhura mawhphurhna,eizawnnaa mawhphurhna leh rawngbawlnaa mawhphurhnate \hataka hlen chhuak vek tur chuan inpumpek a ngai hle.Rawngbawlna peng dang (ie. voluntary organisation-amawhphurhnate)-ah tlin taka thawk tur chuan lehlamah h>k aawm duh hle. Tlin taka kan hlen chhuah theih chin tur thlan fela,chumia theihtawp chhuah chu kan tih dan tur ni awm tak a ni.

7. Sawiselna hlawkpui : Rawng kan bawlna hrang hrangahhian fakna ringawt hi kan hlawh tur a ni lo va, sawiselna hi leiahchuan kan hlawh tur a ni zawk mah. Thiam thu lo sawi vea, lotihlet chiam chin hi a \ha ber lo; insiam\hat nana hman hlauh tur ani. Thiamthu sawi ve duh hauh lo Isua kha kan Pathian a ni.

8. Hun vawn dik : Kan zawh tawk tura ngaih hun bi kantuk \hin, hun bi kan tuk a nih chuan chu chu ngaih pawimawh ngeingei tur a ni. Hun bi tuk kan ngai pawimawh lo a nih chuan kanrawngbawlpuite kan tham lova kan ngai pawimawh lo tihna a ni tel.

9. Mawhphurhnaa lawm thiam : Tih tur kan kova innghattawh phawt chu Pathianin kan tihtura min ruatsak a ni tih hriaalawm taka dawnsawna, kan theih tawka a \ha thei ang bera hlenchhuah \hin hi hruaitute mawh a ni.

Page 46: KTP HANDBOOK

46 K.|.P. HAND BOOK

10. Chhiatni \hatnia \angkai

1) Chhiatni : Khawhar in kal, tlaivar, khawhar inriah, a \ulna hmuna zualkova kal, mi mangang leh chanhai,\anpui ngaite \anpui kawngah kan inthlahdah tur a ni lo.Rawngbawltu (hruaitu) ni ve lote tan entawn tlaka awmhi kan mawh a ni. Isua - mi retheite \hian, \hian nei lote\hian, mi lungngaite \hian kan ni tur a ni a. Heng mite tanhian kan ngaihawm ve em? Ngaih tlak kan ni em? tih himahni inzat \hin ila.

2) |hatni : Lawmte lawmpui hi a har khawp mai,mi hlawhtlingte hi thik mai an awl khawp an ti. Lawmtelawmpui kan thiam dan lar tak chu a theih ang anga anzar zo kan tum \hin hi a ni tlangpui awm a sin. Mi hausaleh rethei thliar hauh lovin, thinlung taka lawmte lawmpuithiam hi kan mawhphurhna a ni.

11. Conference kal taihmak : Inkhawmpui thu bernaKohhran kan ni a, K|P kalphung tur tlangpui chu Conference thurela\angin a ni fo. Nemngheh rawngbawltuten an chhuan em em fochu �Inkhawmpui kal taima tak� tih hi a ni. Hruaitu \ha chuan Bialleh General Conference-a kal a ngai pawimawh tur a ni.

12. Thusawi thiam : Thuhril hi rawngbawlna pawimawh bertezinga pakhat a ni a, Presbyterian Kohhran ngat phei chuan kandah pawimawh hle. Hruaitu chuan thusawi thiam nih a tum tur ani. Thiam lo tur mi hrim hrima inngai kan awm fur awm e; kathiam ve loh tura ka dah chhung chuan ka thiam lo reng ang. Zirathiam tum tlat chuan hma a sawn ngei ang.

13. Committee ngaih pawimawh : Committee-a teltura ruat emaw thlan emaw ka nih tawh Committee ka ngaipawimawh tur a ni. Pumpelh theih loh rokhawlhna avanga ka kalthei dawn lo a nih chuan ziakin emaw phone-in emaw \awngkaemaw talin tel theih loh chhan hrilh hriat tur a ni. A chhan hriatlohva Committee ka \hulh fo a nih chuan hruaitu \ha tak ka ni lotihna a ni.

Page 47: KTP HANDBOOK

47K.|.P. HAND BOOK

14. Inenlet : Kan kalphung, kan programme ruahman dan,kan thiltih reng rengte Committee-in thlir let fo a \ha. �Tih tawhhauh loh chi kan ti palh em?� �Tih nasat deuh tur a awm em?��Rawng kan bawlsakteah kori a tu em?� �Kan kiam hret hretnge kan pung hret hret? Member-te thutakah an awm em?� tihtechik taka thlir let fo tur a ni; chutiangin mahni (mimal) pawhinen let fo a \ha.

Tlangkawmna

Hruaitu chuan member-te a chawk phur thiam tur a ni a, achawk phur thiam lo a nih chuan a zir a ngai tihna a ni a. Huaisena ngai a, dikna a \an ngam a ngai a, a dawhtheih a ngai a, inrawlhnatur chin a thliar thiam a ngai a, mi dangte tana a inhman avangin ach^n lo thei lo va, Isua a hmangaih avangin a rawngbawl hna hi avei takzet \hin.

Thil \ha tih hi kan awmna tura Lalpa buatsaih lawk a ni tiha hriat chian avangin a inthlahdah thei lo va, Pathian chaknahmachhuanin theihtawp a chhuah \hin.

Kan rawngbawlnaah hian -

Bawngpa anga chak, Sakeibaknei anga huaisen,|huro anga nunnem, Fanghmir anga taima, Zawlneite angarinawm, Sanghawngsei anga tuarchhel, Berampute angadawhthei, Zirtirte anga rin tlak nih a ngai a.

Nu - a fa tana a inpumpek anga rawngbawlnaainpumpeka, kan Lalpa duhzawng tih hi kan chaw tui ber a nihve theih nan missionary rilru puin kan rawngbawlnate hi hlenchhuah i tum ang u.

Page 48: KTP HANDBOOK

48 K.|.P. HAND BOOK

BUNG VI

|HALAI PROGRAMME RUAHMAN DAN

Ruahmanna fel leh \ha hian engkim tihnaah kawngro a suthei hle a, \halaite zingah a pawimawh zual. |ha ber, fel ber, zeiber, mawi ber, changkang ber, mite fak hlawh ber nih chak, thilngai reng ngai thei lo, hmasawn zel chak \halai rualte kaihhruainaatana programme siam hi thil namai a ni lo va; kawng lehlamahchuan programme ruahman dan hian kan thupui palitetihhlawhtlinna atan kori a tu thui hle.

Programme ruahman hi pawimawh leh ngaihtuahna uluk takasen ngai a nih avangin Branch tin hian mi pahnih khat kuta dahmai lovin, uluk taka a ti awm mite thlang chhuakin PROGRAMMECOMMITTEE siam a \ha.

|halai programme ruahman dawn leh ruahman laiin hengtehi hre reng ila -

(i) Programme chi hrang hrangte hi kan thiltum paliteah kanchhuih lut em?

(ii) Programme hmang hian Pathian pawlnaah \halaite kanhruai em?

(iii) Member-te talent hai chhuak zawnga ruahman a ni em?

(iv) Member hlate hipna turin a itawmin tel chakawm a ni em?

(v) Kan programme hi Krista tana member-te man behna thanga ni a, programme chi hnih khatah kan kual chhen chuan alo ninawm thuai thei tih hriain ngaihtuahna zau zawk kanseng \hin em?

(vi) K|P-a tel mek, mi hnai sate tihphurna leh tihthathona,chawh nun tharna leh sawhnghettu hmanrua a ni fo tur a ni.

(vii) |halaite hun puma rawngbawl tura chher thei tur leh a takami dangte tana pe chhuak tura rilru buatsaih thei turprogramme kan ruahman \hin em?

Page 49: KTP HANDBOOK

49K.|.P. HAND BOOK

PROGRAMME HMANNA HMUN

|halai programme hrang hrangte hi kan ruahman laiin khawihmuna tih chi nge tih leh a hun tur rilrua dah chunga ruahman fo a\ha. A hmun leh hun azira programme kan ruahman thiam lehthiam lohvin programme hlawhtlin leh hlawhtlin loh a hril thui theihle ang.

Programme hrang hrangte hi Biak Ina hman chi te, Halllama boruak zangkhai deuhva hman chi te, mual leh hmun dangahman chi te pawh a awm thei nual a. Biak Ina hman a nih pawhinurhsun tak leh tlema zangkhai deuhva hman chi pawh a awm zela. Tin, kan awmna hmun azir leh Kohhran zeizia te, khawtlanghawiher te, hruaitu bawr zeizia azir tein kan ruahman a ngai theia. Khawpuia remchang tak kha Zokhaw lamah chuan a remchangber lo thei a; chutiangin Zokhaw tana remchang tak pawh khawpuilam tan a remchang ber lo fo bawk. Chuvangin, programmesiamtute kaihhruaina atan Item chi hrang hrang tih awm chite hantarlang ila.

1. Thusawi (Sermon) : Mizote rilruah hian Pathianthusawi hi kan inkhawm laipui ber a nih avangin hei hi thla khatahvawi khat emaw, vawi hnih emaw tal chu neih \hin a \ha. |halaitetan inzirna \ha tak a ni bawk. K|P inkhawmah chuan sermon himinute 20-25 vel a tawk. Thusawi rei tak \hin kan nih chuanmember te'n kan thusawi leh hun an huphurh hle thei ang. Sermonchi hrang hrang leh inbuatsaih dan hi Pastor leh mi thiamte hnena\angin Bial emaw Branch emaw huapa zir ho \hin a \ha.

2. Thusawi tawi (Short sermon) : Short Sermon atanchuan minute 10-15 vel a tawk hle. Inkhawm \um khatah mipahnih ruatin emaw item chi dang kara thuchah tawi sawitu pakhatruat emaw pawh a \ha tawk viau a, a ninawm hman lo va, \halaite

Page 50: KTP HANDBOOK

50 K.|.P. HAND BOOK

zingah chuan a \ha hle. Amaherawhchu, a sawituin thupui zimdeuh, hlawm \ha taka sawi thiam a pawimawh hle. "Short Sermonhun a ni a, ka sawi chin chin hi Short Sermon a ni mai" tia rei taksawi chin chu a K|P lo a ni.

3. Thupui sawi : Thupui thlan chhuah sa sawi a ni a,thupui \helha sawi a nih palh chuan ngaithlatute beng thleh ahlauhawm thei a; chuvang chuan a sawi thiam deuhvin uluk takleh fimkhur taka inbuatsaihin sawi a \ul.

4. Bible zir ho (Bible Study) : Bible zir dan chi hranghrang a awm a. A tiha tih ho leh sawi ho ngai chite hi \halaiten antuipui duh deuh va. Bible bu pum pui zir emaw, bu khat, bungkhat, chang khat emaw thlan chhuaha zir theih a ni a. Buatsaihtuthiam danah a innghat thui hle. Bible hriatna zau leh Pathian thuzir chhuak mi emawten an buatsaihin a hlawkthlak lehzual \hin.

5. Thurin zir : Kohhran thurin leh inthununna dante zirho hi a khat tawkin neih \hin ni se. |halaite rilruah Kohhran neitunihna a siam thei a, ringtu nun sawhnghehna \angkai tak a ni.

6. Chanchin sawi : Mi mal chanchin, Kohhran pa te,martar te, missionary ropui chanchin te, thuhriltu ropui chanchinte thiam taka sawi hian \halaite rilru leh ngaihtuahna a hruai thuithei hle. Tin, rawngbawltu pawlho chanchin sawi emaw pawh zirho a \ha hle. Ngaihnawm taka sawi thiam mi thlan a \ha. Kimchangtaka rei tak sawi ai chuan an chanchin pawimawh leh dangdai laiuar bika, rei lo deuh hman a hlawk zawk fo.

7. Ramthar Inkhawm : A khat tawka Ramtharrawngbawlna pual inkhawm neih hi a hlawk duh viau mai.Missionary awm remchang sawma chawimawi te, ramtharrawngbawlna (tualchhung leh Synod level-a) report leh inhrilhhriat te, missionary atana chona siam te a \ha.

Page 51: KTP HANDBOOK

51K.|.P. HAND BOOK

8. Paper chhiar (Paper reading) : Thupui ruat sa emawa chhiartu turin ama vei zawng thupui emaw uluk taka ziak chhiarchhuah a ni a. A copy sem theih a ni a, sem loh pawh a pawi lemlo. A ziaktu thiamnaah a innghat thui thei hle a. Mi inchhiar zaumite ruat chhuah thiam an nih chuan a \angkai thei hle. Sawi ho angai lo. Amaherawhchu, a ngaithlatute tana rilrua ngaihtuah zuingai chi hnutchhiah a pawimawh.

9. Seminar/Workshop :1) Seminar-ah chuan tum bik neiin paper chhiar turbuatsaihtuin a chhiar zawha group insiam emaw, mi kal antlem chuan group insiam kher lo pawhin a duh apianginsawihona siam a ni \hin a. Duhthusamah chuan paperbuatsaihtuin chung sawihonate chu khaikhawmin, a tawpahthuhlawm fel tak leh thutlukna (sawi ho a\angin) rin tlak taksiam leh a \ha.

2) Workshop-ah chuan a thawha thawh hova, a tihatih ho nghal tur a ni a. Entir nan, thusawi dan chungchangemaw sermon ziak emaw a nih chuan tih dan athua sawimai bakah a hmangtute chu thusawi tir chhin emaw, ziahtirchhin emaw chung a\anga kawng \ha zawk zawn chhuahtum a pawimawhin chawp leh chilha hlawkpui theih mai ani \hin.

10. Forum : A buatsaihtu tur mi pakhat ruat phawt angai a. Chu chuan a hma deuhvin mi pathum vel emaw thlangchhuak lehin zawhna emaw thupui chi hrang hrang tawi te tea ansawi tur emaw a lo hrilh lawk ang a. A zawh hunah emaw sawitura a koh hunah emaw bahlah miah lova mar \ha taka sawi chhuahthiam chuan ngaihtuahna a chawk tho va, a hlawk viau thei. Minute15 chhunga khung vek theih tawk vela buatsaih a tawk viau.

11. Panel Discussion : Forum nen a inhnaih viau va, adang si. Panel discussion-ah chuan thupui pakhat mi hrang hranginan insawi chhawk a, mi pakhatin hun rei tak a hman loh nan hunhman tur chin tawk tuksak pawh a pawi lo thei. A sawi turten a

Page 52: KTP HANDBOOK

52 K.|.P. HAND BOOK

hmain lo inbe rawnin an sawi tur chin lo insiam rem sa vek se,sawi nawn leh ninawm tur a veng thei ang.

12. Debate : Hei hi chu thupui awm sa hmangainhnialfiamna a ni a. |halaite tuipui zawng thupui thlan thiam te,inhnial thiam mi thlan chhuah thiam te a pawimawh. Kohhran sadai\hiat zawnga \an ngai te, thurin khawih thei thilte chu thupui atanthlan loh tur a ni. Endiktu mi pahnih emaw inruata, speaker lehtime keeper te pawh mumal taka ruat lawk hi a \ha. Chawpchilhtaka tih chi a ni vak lo va, \halaite inzirna leh rilru kaihhruaina \hatak a ni.

13. Quiz : Zawhna inchhan siak a ni a, a hlimawm duh hle.Bible te, Kohhran chanchin te, Kristian thu thar te, khawvel lamthil inhriat siak te, Music (rimawi) chanchin te a\anga zawhnasiam theih a ni a. Audio - Visual aids (mit leh benga hmuh lehhriat theih hmanrua) hman theih a nih phei chuan a phurawmlehzual. Inelna atana hman theih a ni bawk a. Zawhna buatsaihtuchu mi pakhat emaw a aia tam emaw pawh a ni thei a. Zawhnazawttu atan zawhna siamtu kher lo, aw mawi leh zei deuhte hmanan nih chuan a phurawm lehzual. A chhangtu chu mipui nawlpuiemaw, \angho tur siama inel emaw, a mal emawin a tih theih a.Zawhna tam ber chu chhangtuten an chhan theih ngei a ngai a. Ahar lutuk chuan inkhawm boruak a tinguai vek thei.

14. Rilru sawi emaw vei zawng sawi (Sharing) : Hei hieng emaw changa zeh ve atan chuan a \ha hle. Amaherawhchu,\halaite hi \awngkam mawi leh thu khuh thiam lo, rilru vei ang tea ruh langa sawi mai \hin te kan nih avangin inkhawm hruaituinfimkhur taka a kaihhruaia, a tlip mawi thiam a \ul hun a awm \hin.

15. |awng\ai inkhawm : A \hain a hlawk hle, uar zel chi ani. Tih dan hrang hrang a awm thei. Chungte chu -

- Mi mal a duh apiang in\awng\ai chhawk.

- |awng\ai thupui thawhkhawma a huhova \awng\ai rual.

- Thupui thawhkhawm sa chu a tam deuh chuan \hensawma,group hrang hranga \awng\ai.

Page 53: KTP HANDBOOK

53K.|.P. HAND BOOK

- Mi mal harsatna leh mamawh inhrilh tawna in\awng\aisak.

- Thupui thlan sa hlawm khat hmanga hun eng emawti chhungchu thupui hmanga \awng\ai. Entir nan - Mission Fieldpakhat tana thla khat chhung \awng\ai.

16. Hla sak leh thlan inkhawm : Thil dang zep tel hauhlova hla sak ho nana hun hman hi a boruak tawn lai azirin a nuamthei hle. Hla thlang tur bik inruat emaw, hla thlan chak apianginpeka chu mite chuan an nun khawihtu hla an duh chhante sawiasak ho \hin pawh a \ha viau.

17. Hla zir inkhawm : Zaipawla hla sak tur zir lam aimahin hla thar leh Kristian Hla Bua sak lar vak lohte zirna atante, solfa sak dik loh sak dik zir nan tea programme hman hi ahlawk hle. Tih chhen atan chuan a \ha chuang lo, ninawmah a kal thei.

18. Hla phuahtute chanchin sawi : Hla phuahtutechanchin leh hla an lo phuah chhuah dan chanchin ngaihnawmtak takte sawina hun siam hi a \hain ni danga hla sak chang pawhinngaihtuahna a hruai thui thei hle. Hun hmang tur ruat chhuaha,chu mi chuan lehkhabu te rawn zauva a inbuatsaih chuan a hlawklehzual ang.

19. Khawvel thlirna : Khawvel thlirna leh hriatzauna lamsawi te, khawvel hmasawn zelin ringtute nun a khawih dan lehinven dan tur inzirtir te, nun dan phung leh awm dan mawi sawi tehian \halaite a tivengva a, a \ha hle. Pathian thu nena kaihhruaina\ha erawh a \ul.

20. Thiam zawng thawh (Talent show) : Hemi atanhian a bik takin inkhawm zan khat a tawk thei a, �Talent Nite�tiin emaw a hming hrang deuhte pawh vuah ila a tiphurawm vethei hle a ni. |halai member-ten an thiam zawng leh an theih zawng\heuhte Pathian chawimawi nan an tihpun zelna remchang \hatak a ni a, a hlimawmin a khamawm lo thei hle. Chanvo neitu atan

Page 54: KTP HANDBOOK

54 K.|.P. HAND BOOK

hian chanvo la nei ngai vak lo zawn chhuah thiam a pawimawh.Item chi hrang hrang - Solo, Duet, Trio, Quartette, DoubleQuartette, Group zai, Male Voice, Female Voice, Recitation,Bible chhiar, Hnah tum, Fiamthu thianghlim, Lemchan tawi, Mahnialemchan leh a dangte dap chhuah thiam a \ha.

21. Lemchan : Inbiakna (diologue) te, lemchan tawi te,lemchan sei te, zaizira chan te, rimawi nena chan (Musical drama)te hi inbuatsaih thei an awm chuan a \hain \halaite zinga thusawina\ha tak a tling thei. Inbuatsaih erawh a hautak deuh thei.

22. Silent Programme : Hei hi thil dang vak a ni lo va,�Hriat lawk loh programme� tihna tluk a ni. Programme Secretaryemaw hun ruattute chauhvin hun hmangtute a hria ang a, hun neituturte chu a hma chiaha hun neitu chauh a hrilh ang a. Chairmanpawhin Bible chhiar leh \awng\ai emawa inkhawm hruaina a hmanzawhah mipui \hutna lamah a kal nghal ang a, a dawt leha mi turpawh a hunah a lo chhuak ve leh ang. A tawpah Chairman-in huna khar leh ang. A hma chiaha hun neitu a\angin inkhawm tihtawphun a ni tih a hrethiam ve mai ang. Secretary tih loh chuan tuinnge hun rawn hmang leh dawn tih an hriat lawk loh avangin tutakin hun hmang leh ang maw tiin a tawp kan thleng \hak a. Mutchhuah leh nin hman a ni lo va, a \ha danglam viau. Inkhawm \anhmain Secretary-in item nei thei lo turte an awm chuan a dawtchiaha mi tur a hrilh lawk erawh a ngai a, chutilo chuan a buainuaih thei a ni.

23. Zawhna leh chhanna : Ruahman dan hrang hrang a awmthei ang. |halaite zingah zawhna lo khawn khawm lawk emaw,zawhna bawm (Question box) h<na, chuta zawhna awmte achhang thiam deuh tur inruata chhanna hun siam emaw pawh a\angkai thei. Tin, hruaituten member-te mamawh leh hriat atana\ul leh pawimawh an tihte enin zawhna siam theih a ni bawk a, achhang tur pawh Branch hruaitu O/B te emaw, Kohhran aiawhemawte hman ni se a bengvarthlak lehzual \hin.

Page 55: KTP HANDBOOK

55K.|.P. HAND BOOK

24. Rawlthar/tleirawl pual inkhawm : Tleirawl leh rawlthardeuhte pual bik siama inkhawm hi Branch lian deuhvah chuan a\ulin a \angkai thei hle. Group zai leh special items nei turte chutleirawl rualte ni thei vek sela a \ha. K|P-a seng luhna remchangleh an tlangnel hma nana \ha tak a nih avangin huaihawt thiamchuan a hlawk thei hle. Tin, an ngaihsan zawng tak mi bik sawmazirtir nei thusawi pawh zeh tel a \ha hle.

25. Mual inkhawm (Open Air Service/Street Preaching):Inkhawmpuia Mual Inkhawm urhsun tak ang hi mitthla tur a ni lova, \halai inkhawm boruak nuam tak, chhim ve phak lo kan\halaipuite hriat atan programme siamsaknaah ngai ila. MahniKohhran huam chhungah emaw, khawpui leh Zokhaw lam, khawlian deuhvah emaw chuan Bazar hmun lun lai deuhvah teprogramme siam theih a ni a. Rimawi leh zaithiam deuhte nenainbuatsaih a \ha. Inbuatsaih dan azirin kalpui a \hain a \ha lo thei.Khaw awm dan thlir lawk erawh a \ul thei ang.

26. Feh chhuah (Home Crusade/Personal Evangelism):|halai boruak \hat dan azirin hei hi tih chi tak a ni. Group liandeuhva hmun khata kal \euh ai chuan group te deuh zawka in\hena \ha. Mi duh lo chung Pathian thu hrilh tum lutuk hian a ti hel theia, fimkhur deuh a ngaiin, feh chhuahna tur chu a hma fea lo zirchian a fuh duh.

27. Games and Sports : Bible games leh Hall chhungaintihhlimna chi hrang hrang a awm nual a, mual lama tih chi a awmbawk a, a hlimawm thei hle. Tin, infiamna (sports) hi Branch tamtak chuan an ti \hin a, \halaite inchawh phur nan leh mi hlatetihhnaihna hmanraw \angkai tak a ni thei a, ruihhlo avanga harsatnatawkte zinga rawngbawlna hmanrua atan te pawh hman \angkaitheih tak a ni. Amaherawhchu, infiamnaah hian \an lutukna avangaintihthiamlohna te a awm thei a. Fimkhur taka neih a \ha.

Page 56: KTP HANDBOOK

56 K.|.P. HAND BOOK

28. Hiking/Treking : Tlang lawn te, lui kal te, ramhnuaia ahuhova kala Pathian thua inpawlhote hi a hlimawmin inpawlnelnahmanraw \angkai tak a ni thei. A buaithlak a, tawh sual (accident)tawh palh theih a ni a, fimkhur a ngai, tih fo chi chu a ni lo.

29. Intlawh tawn : Branch dangte nena intlawh tawn (JointFellowship) hi a sawt hle. Intlawh tawn loh pawhin Branch hnihemaw a aia tam emawin hmun khatah Joint Fellowship neih pawhina hman theih a. Branch t> te tan hlawkna leh rawngbawlnainhriatsak tawn nan a \ha a, kum khatah vawi hnih khat bak erawhchu a rit lutuk thei.

30. Request programme : Hei hi sum tuakna atan pawhhman theih a ni. Chanvo nei tur kha pawisa tlem azawng senginrequest theih a ni a, an request khan a chanvo a rawn tih theih lohchuan pawisa sengin a pha leh thei ang. Inpawh tawn nan a \hahle. Tlema naupang zawkte talent hriat chhuahna hmanraw \hatak a ni thei bawk.

31. Surprise programme : Inkhawm hruaitu ruat a ngai a,chu chuan \antu, solo, etc. leh thusawitu a ko chawp ang. Hall-ah emaw hman chi a ni a, a hlimawm dangdai ve khawp mai.Hruaituin a thiam hle erawh a ngai thung.

Heng bakah hian kan tih fo tawh - hnatlang, inhlawhfak,work camp neih, ramthar field-a a huhova rawngbawla feh chhuahte leh thil dang tam tak a la awm thei ang. Engpawh nise, a chungaprogramme chi hrang hrang hman theih awm kan tarlan te hi hmankim vek tur tihna a ni lo va, kan Branch mil tawk leh tih theihtawk thlirin, programme chi hnih khat maia bur tlut lovin, \halaiterilrem zawnga programme chi hrang hrangte kan karthlak thiama pawimawh hle.

Page 57: KTP HANDBOOK

57K.|.P. HAND BOOK

BUNG VII

FELLOWSHIP AWMZIA LEH A KALPHUNG

�Fellowship� hi kan hmang uar hle a, inkhawm tih lohvahchuan kan programme hman rim berte zinga mi a ni awm e; kanhman dan erawh chu a inang lo hle. |henkhatin inkhawmna hmunsawn ang vel deuhthawa upin kan hmang a, a \henin huau huaurilru pu takin hmawmsawm ei neuh neuh leh zuk leh hmuam lampawh ualau taka tih hreh lovin kan hmang a. |henkhatinrawngbawlna ki thar chher chhuak paha intihchak tawn nanahman an tum laiin, \henkhat chuan hlimhlawpa khat tura ngaiinnuih hum hum tumin an chang a. Branch hrang hrangin kan hmandan a inan loh em avang leh puak chhuah kan tum pawh a inpersanhmel avangin, �Fellowship hman dan inang tlanga kaihhruaina�CK|P-in siam tura rawtna a lo lut a. He kaihhruaina hi buatsaiha ni ta a ni.

A nihna pawchhuak tur chuan �fellowship� awmzia hriathmasak a \ul awm e. �Fellowship� tih hi kan \awng ang maiin kanhmang tualleng tawh a, a lo chhuahna chu Greek \awng�Koinonia� a\angin a ni. �Koinonia� chuan thil pathum a keng tela, chungte chu :

1) Communion : Lalpa Zanriah Sakramen chan ho.2) Community : A huhova rawngbawl.3) Communism : Thil neih in\awm.

Kohhran \iak hmasa khan �Koinonia� hi an hmang a, ankhawsa zia pawh Tirhkohte Thiltih bung hnihah kan hmu a; chutaan thiltihte chu:

1) Chanchin |ha hril.2) Pathian thu hre fiah tura zir leh mi dangte zirtir.3) Lalpa Zanriah Sakramen chan.4) Thlarau thilpek chi hrang hrang hmanga inchawm tawn.5) Thil neih in\awm.

Page 58: KTP HANDBOOK

58 K.|.P. HAND BOOK

Fellowship-in a tum bulpui ber chu mi mal leh Pathian inkarainlaichinna siam a ni a; chumi rual chuan, mihring leh mihringteinkarah pawh inlaichinna \ha a siam tur a ni. Hei hi Sap \awngchuan �Vertical-cum-Horizontal relationship� an ti a.

Chu chuan chung lam Pathian kawk (vertical) leh akhamphei zawnga kal (horizontal) mihring inlaichinna - kraws angdeuhva kawkalh a kawk a ni. Fellowship kan hman hian kanhmanpuite nen hlim takin kan inpawl ho a ni thei; mahse, chu chua tawk lo va. Tin, kan mihringpuite kaihhnawih lovin, Pathianchauh pawlna \ha tak kan nei thei bawk a, chu pawh chu a tawklo. Kan mihringpuite leh Pathian thleng phak inpawlhona neih hifellowship-in a tum bulpui ber chu a ni. Chuvangin, hlimhlawpalak leh leng zau lutuka ngaih hi a fel lo va, Pathian leh kanrawngbawlpuite nena inpumkhatna \ha zawk neih leh rawngbawlzelna atana inchhem alh tawn tuma �fellowship� hi hman \hin nise.

Fellowship-in a tum leh kohhran \iak hmasaten an lo hmandan hi a thuk hle a. Hetiang diak diaka tih chu tunlaiah hi chuan arem tawh lem lo va. A thukzia kan hriata, pawnlawi taka hman arem lohzia kan hriat theih nan a awmze rilzia hi tarlan a ni.Fellowship programme chungchanga hriat theih atana \ha \henkhatlo tarlang ila:

1. Hruaitu : Hlawhtling taka Fellowship programmesiam tur chuan hruaitu a pawimawh. |awngkam chhuak leh cheziazangkhai tak mite hi hruaitu atan an \ha duh viau. Programmeup leh tak lutuk hi \halai tan chuan a thawpik duh deuh va, aninawm hma \hin. Chuvangin, inpawlkhawmna hun chu a zalenina zangkhai tur a ni. Amaherawhchu, programme tihzangkhaitum luat avanga zuk leh hmuam tihna hun hawn hi a \ul lo. Fiamthuawmze nei lo leh chawhchaw-rawi lutuk zeh tel pawh a \ha lo.Khawlai fiamthu ngat phei chu he programme huang chhungahhian a leng tur a ni lo.

Page 59: KTP HANDBOOK

59K.|.P. HAND BOOK

2. Chanvo neitu : Fellowship programme tihlawhtling turchuan chanvo neitute an pawimawh hle. Chanvo neite chuan a\ha thei ang bera inbuatsaihin, uluk leh mawi taka chanvo hlen\hin a \ha. Chu chuan ngaithlatu mit, beng leh thinlung thlengin atitlai a, boruak \ha a siam chuan fellowship-a tel zel chakawmkhawpin inpawlkhawmna a tihlu thei.

3. Inpawlkhawmna hmanrua : Zai hruai nan musicalinstrument a tam thei ang hman a \ha. Hei hian zai a tiphurawmina tinuam a, zai a ti\ang a ni.

4. |an hun leh ban hun : Fellowship kan hman hunhi a tlangpuiin inkhawm ban a ni deuh ber a. Inkhawm banahzunram thiar zawha luh khawm nghala, \an zui mai ni se a \ha. Abikin Zo khaw hmun \henkhatah chuan inkhawm banah mahni inlamah kan haw hmasa a, chumi hnuah kan kal leh chauh \hin a;hun tam tak min khawhraltir a, kalsan deuh deuh tum ni se aduhawm hle. Fellowship a nih avanga tlai pawi lova ngai kanawm \hin hi a pawi khawp mai. Hun vawn dik tum tur a ni.Fellowship hi rei tak hman tura ngaih kher tur a ni lo va, darkar1½ - 2 aia rei lo ni thei se; a tam zawkin kan nin hmaa ban hi kanhlawk tlanna tur a nih a rinawm.

5. Member nawlpui awm dan tur : Fellowship hi huauhuau tur ringawta ngaih dan neiin member tam tak chu kan zauthau\hin a; eng pawh lenga ngaihna mi \henkhatin kan nei hi a dik lo.Hmawmsawm ei leh zuk leh hmuam lama insum hram ni se, banhmaa chhuah (luh) sup supte pawh hi insum a \ha hle a ni. Inkhawmkalphung zangkhai deuh, kan nun chawma ti\hang lian thei kanhmang tih hriain, Pathian lawm tlaka awm dan kan thiam a \ul.

6. Programme ruahman : Fellowship huang chhungahchuan member-te chawm leh tiphur thei programme zangkhaisiam a pawimawh a. Amaherawhchu, fellowship thiltum(objective) \helh zawnga, holam leh hlimawm ral satliah mai tura

Page 60: KTP HANDBOOK

60 K.|.P. HAND BOOK

siam a hlauhawm. Bial emaw Branch emaw tinten kan sawtpuitur thuchah leh talent dawnte, kan tuipui zawng leh hlimpui zawngtea inang lo vang. Chuvangin, hetiang tak hian programme ruahmantur kan ti ngawt thei lo. Programme hman tlan atana \ha \henkhaterawh chu lo tarlang ila. Heng tarlante hi vawi khata hman vektur ni lovin, kan phak tawk leh sawtpui tur awmte thlan thiam a\ha ang.

(1) Thusawi tawi : Inpawlkhawmna hi holam lutuk lehhlimawm satliahin a hman theih a. Chumi pumpelh nan chuanthuchah tawi (minute 10-15) zeh tel \hin a \ha.

(2) Talent hman \angkai : Pathian hnen a\anga kan talentdawn a inang lo va, thusawi thiam te, chang sawi thiam te,zai leh music lam thiam te, fiamthu thianghlim thawh thiamte, lemchan (drama/short play/dialogue, etc) thiam te, quizleh games buatsaih thiam riaute kan awm a; tarlan bak thiamdang pawh kan nei nual ang. Heng talent hrang hrangte hihai chhuaka, programme-a leng tawk awm zeh tel \hin a\ha. Hei hian \halaite talent tihpun leh chherchhuahnaremchang a siam a, fellowship hlawhtlinna leh rawngbawlzel nana pawimawh tak a ni.

(3) Quiz : Bible thu leh lehkhabu \ha a\angin Lal Isua rinnaleh amah anna kawnga min tisawt thei turin quiz competitionsiam \hin a \angkai. Pathian thu leh thil \ha hriatna kawngahhmasawnna min siam a ni.

(4) Zai ho : Fellowship programme-ah hian mipui zaihona huntam thei sela, zai ho tlem lutuk chu a ninawm duh hle. Kanhla thiam sa chauh ni lo, kan thiam vak lohte zirna nipahfawma hla thlan \hin te pawh a tha. Hei hian min tisawtinmin tihlim a, inpawlkhawmna a tifamkim lehzual \hin.

Page 61: KTP HANDBOOK

61K.|.P. HAND BOOK

(5) Fiamthu : A hlimawm kan duh avangin programme-ahfiamthu kan telh \hin a, hman thiam chuan a nuam hle.Amaherawhchu, fiamthu hi tel ngei tura ngaih tur a ni lo.Kan telh a nih pawhin hun luah tam lo se. Fiamthu thawhtumna lamah mi rilru tina zawng leh, an tel ve zel tichakawmlo khawpa khawsa kan awm \hin hi a fel lo hle a; mihringpawi chauh ni lo, Pathian pawi kan sawi a ni tih hriain sim a\ul hle a ni.

Kan member-pui, senior zawkte kah nana fiamthu thawhte leh, tute emaw ko chhuaka sawisak vak te hi tih lohtawp tur a ni; chutianga tihte lawm an awm ngai lo. Tin, midang (a bik takin rualbanlote) tih dan zira fiamthu thawhchin hi thil mawi lo tak a ni bawk. Fiamthu thianghlim, mitana hnawksak lo zawn thiam a \ul a, thil \ha leh mawi minzirtir thei hialte pawh ngaihtuah chhuak thei ila, hmasawnna\ha tak a ni ang.

(6) Thil dangte : Group/Panel discussion, Zawhna leh chhanna(buatsaih sa/chawplehchilh), Elocution, Extempore speechleh Debate-te pawh hi a khat mawi tawka hman \hin a\ha viau.

Fellowship programme hi kan hman thiam phawt chuanhlawk zawka rawngbawl tura inchhemalh tawn nan te, membernghet lo zawkte sawhngheh nan te, member hlate hnuh hnaih nante, talent tihpun leh chher chhuah nan te a \angkai thei a. Sawtpuilehzual nana hmang \hin turin \an i la ang u.

Page 62: KTP HANDBOOK

62 K.|.P. HAND BOOK

BUNG VIII

|HALAITE PIANKEN LEH NUNZIA

Mihring hi nu pum chhunga a awm lai a\ang rengin nasatakin taksa lamah a \hang zel a. Kum a lo upat deuh hunah a lotlahniam leh deuh va, engtik lai pawhin kan taksa pianphung hi ache danglam reng niin a lang. Hetia kan taksa pianphung danglamzel hian kaihhnawih dang a nei ve zel bawk a, rilru \han dan akhawih tel a, khaw tlanga mi dang nena nun ho dan a nghawng telbawk a. Sahawkna leh zauthauna lamah hawiher a tidanglam a,keini ringtute zingah chuan kan thlarau lam \han dan thlenginnghawng telin kan hria a ni.

Chutiang ze dang dang lo lang chhuak chho zel chu hlawmchi hrang hrangin \hen theih a ni a, a tlangpui chuan hetiang deuhhian \hen a ni \hin. Nu pum chhunga awm lai, nausen buchip nihlai, naupan lai hun hmasa, naupan lai hun hnuhnung, tleirawl hunhmasa, tleirawl hun hnuhnung, nula leh tlangval nun hun lai, puitlinhun leh puitlin hun hnuhnung. A hun in\henna chiah hi sawi hleihtheih a ni lo va, mi tinah a inang vek kher lo. Engpawh ni se, zirmite sawi danin taksa kum a tam zel rual hian rilrua ngaihtuahthiamna leh finnate a pung ve zel a ni. Hetiang kawngah hian ahun laia inenkawl danin awmzia a nei nasa hle a, tih fuh loh chuannun a khawlo thui thei em em a ni.

Kum 14 leh kum 40 inkarah hian ze hrang hrang tam tak ainzepin, thil thlir dan pawh a danglam nasa hman em em a ni.Chuvangin, tun \umah pawh hian sawi kim sen a ni dawn lo va;sawi dan pawh thiam a har em em a ni. Chuvangin, nun zir chhohkan tum ang a. Tin, kan thil ziah purchawkna hi Sap \awng a nihdeuh vek avangin Sap \awng thumal \henkhat pumpelh hleih theihloh a lo tla zep \hin dawn a, lo hriatthiam hram ni se a \ha ang e.

Page 63: KTP HANDBOOK

63K.|.P. HAND BOOK

K.|.P NIH ZIR |AN LAI

(KUM 13-15)

Hengho hi naupang anga kan la ngaih an nih fo va, SundaySikul lamah chuan Intermediate leh Senior Department-a lut \antirho an ni. Naupang nihna tlansana puitling nun rawn zir chhomek an ni a; nulat tlangval an la hre tak tak lo. An thlir a, an zirmek a ni.

1. AN TAKSA PIANPHUNG

1) An \hang chak hle : Mihring pangngai chu piantirh a\anga kum thum thleng hian a \hang nasa hle a. Tleirawl laihian nasa takin a \hang leh \hin. K.|.P. nih rawn zir \anho pawhhi an taksa pianphung a danglam thuai thuai \hin a, an \handuanem avang hian ei tur pawh an duhin an koham thei hle. Thiltihkhawmna hmunah pawh hian an lungkham pakhat chu �ei tur�hi a ni fo! Ruh chuktuah leh tihrawl \hang chho vel hian insawizawia mamawh hle a, tih luattuk erawh a hlauhawm thung. Hnatlangleh tha thawhna dang siamsak fo hi tisa takin an mamawh a, tihluat erawh ven tur a ni ang.

2) An chakna tarlan an chak : Naupang pianphungaia hrawl zawk leh chak zawk nia an inhriatna hi mi dang hnena lanchhuahtir an chak zek zek a, hei hi �naupang� an ni tawh lo tihentirna atan an duh vang a ni fo. Hmeichheho pawhin an tih awmloh tak tak, rit chawi leh hna dang han khawih bawrh bawrh changan nei a, mipa phei chuan mi hmuha thil chawi tawrh tawrh leh beihchiam chiam an ching zual. Hetianga an chakna an tarlan fo lai hianhahchawlh an mamawh em em thung a, tha thlah hauh lova thawhmar pat an tlin lovin, an tha kan am a nih pawhin hriatthiam an \ha.

3) Hmeichhia an \hang chak zawk : Hetih hun laihian a hmei a pain \hang chak bawk mah se, hmeichhe \han danhi a chak zual deuh va. An sang zawkin an thau deuh zawk a,kum inrual rau rauvah an intinula hma deuh \hin. Hei vang hian an

Page 64: KTP HANDBOOK

64 K.|.P. HAND BOOK

rualpui mipa zinga awm nuam lo an tiin an inla hrang bik fo. Anrualpui hmeichhe dang nena inkawm bik an duh \hin. An aia upadeuh an nih loh chuan mipa an hmusit deuhvin a hriat bawk \hin.

4) Hmuh theih loh lamah taksa a \hang : Pawnlam lang thei taksa a \hang ang bawk hian chhungril lamah taksabung hrang hrang a \hang ve nasa hle a. A bikin lung leh chuap a lo\hang chak a; \hal (gland) zungzam vel a \hang bawk a, serh pawha lo puitling \an tawh bawk \hin. Heng hi a ruala a lo thlen thutavangin tleirawl hi an chiai fo a ni. Naupang nihna an paih a, puitlingan la phak leh si lo va, hruaitu a mamawh em em a ni.

An serh lo puitlin tak avangin an ngaihtuahna pawh chuchuan a la nasa a, hmeichhiat mipatna lamah rilru an seng nasa ani. Hmeichhiain \han thi an nei \an a, mipa aw a thumin, chi ainsiam ve \an bawk a, hetih hun lai hian taksa vawn thianghlimnalam zirtir uar a \ha. Kan taksa hi Pathian in a nih avangin a hmantlaka vawn thianghlim a \ulzia uar taka hrilh a \ha. A letin lung alo \hang bawk a, chuvangin an phak tawk aia nasaa an tha kanchhawr chuan an lung lamin a tuar thuai \hin. Aw-rawl insiamna(vocal cords) pawh a lo \hang tel ve a, chu chuan mipa aw atidanglam nasa a ni; a chang chuan an inzahpui \hin.

5) An �lai� \hin : Hetia pawn lam leh chhung lamataksa \hang ta zawt zawt mai chu an la inthunun thiam tawk lo va.Chet dan pawh an duh angin an zei hlei thei lo va, an �lai� fo \hina ni. |hutthleng pal khut khut te, intauh chawrh chawrh te, tlukrup rup te an ching duh hle. Heng hi an tihrawl leh ruh chuktuah langheh tawk loh vang leh la hman thiam loh vang a ni fo. Awmngaia awm rengte an ti hlei thei lo va, an pang a kham zung zung\hin. An taksa pianphung hi a changin an inzahpui a, a bikin mipalamin an fuke sei thliam thluam leh khup ruh bawk deuhte anzahpui a, dan naranin an ding ngil duh lo fo.

Page 65: KTP HANDBOOK

65K.|.P. HAND BOOK

2. AN RILRU PUTHMANG

1) Hriat belh leh hmuh chhuah thar an chak: Annaupan zawk laia an thil zir leh hriatte kha a tak tak a nih leh nihloh finfiah an tum \an a. Thil hriat belh zel an chak a, hmu chhuakthartu nih phei chu an chak hle \hin. Ngaih dan thar \ha tak chherchhuah an tum a, thil an ngaihtuah veng veng fo. Heng vang hianan hmuh phaka thil chi hrang hrang chhiar an tui a, chanchinbuleh thawnthu chhiar an taima duh hle. Mi titi ngun taka ngaihthlaka,sawi chhawn lehte hi nuam an ti a, a theih phei chuan anmahningata thil beih vel nuam an ti.

Hetih hun lai hian Paula nun hman dan te hi chhuipuiin,anmahni ngeiin bei vel sela nuam an ti duh phian. Mizoramah hichuan kan inhrilh hneh mah mah a, �hrilh� nih reng an lo nin tawhavangin �hmuchhuaktu� anga an zir theihna turin Bible Study-tepawh hi K.|.P chuan zir dan thlak danglam thiam ila a \ha hleang. Mahse, kan hriat reng tur chu - thil beih vak an chak laiin, anzawh loh tur thlengin bul an \an a, a tawp an thleng zo leh lo fo.Dawhtheihna an tlachham a, hei hi hruaituin kan hriatthiam a \hahle.

2) Thil ngaihtuah an chak : Thil hriat belh lehhmuhchhuah thar an chakna khan nasa takin an ngaihtuahna asawizawi a. An hriatna a belhchhah a, a \hang nasa hle a ni.Chu an hriatna lo \hang thar zel chu hman an chak a, a tlangpuiinngawih deuh vung vung duh chang an nei a, an \hiante bulaherawh \awng thei bera \an tum emaw tih mai turin an \awng duhhle. An thil tawn aiin an suangtuahna hi a chak zawk fo va, finginti ve tawh hle siin an famkim lo em em a ni. An thil ngaihtuahnalamah hian finna hmanga hmuhchhuah kher tuma an beih nasatavangin chhandamna thu te pawh hi an ringhlel fo. Mahni thiltawn ngei pawh ringhlel fovin, mi sawi ngawt a\ang phei chuanrinna an nghat ngam lo fo a ni. Hetih lai hian hruaitute zingah mihlemhle leh belhchian dawl lo an awmin \anfungah an hmang a;an rinhlelhna tizualtu a ni duh fo.

Page 66: KTP HANDBOOK

66 K.|.P. HAND BOOK

Naupang an nih laia an hotute sawi an zawm thliam thliamang kha an ni tawh lo va, thuneihna keng kawh thei tawkin hotukha a nung em tiin an chik ngun \hin. An hmuh phak ang angabelhchian dawlte erawh chu an ring nghet em em thung a ni.

3) Thutlukna an siam hma hle : A chang chuanan ngaihtuahna hi puitling ve fe tawh angin a hmuhsak theih a; achang erawh chuan an naupangchhe chet hle thung \hin. K.|.Pinkhawmte hi a chang chuan, �A \ha kher mai, mi tak tak chintel vekna chi a ni,� an ti hmiah hmiah a, a tuk leh lawkah chuan,�Ka tel peihna chi a ni lo, nuam lo em mai, \hing si,� an ti lehmai mai \hin. Mahni phak tawk leh nuam tihna ang tawkin tehnafung an lek a, chumi hmang chuan thutlukna an siam mai zel ani. Hetianga thil an ngai mai ang hian mi dang chungah pawhngaih dan an keuh thlu zung zung bawk a. Mi thil tihsual hlek anngaithei lo va, han diriam zui deuhsak paha an ngaihnepzia chhakchhuah buan buan an ching duh hle a ni. Hetiang zingah hianhruaituten nun an uluk a ngai hle a ni.

4) Fiamthu an duh em em bawk : Thil ho mai maihi an nuihpui peih em em \hin. Mi \awng sualah nuih tur an hmuhnem a, lehkha chhiar sual leh che zei lo an tihte zingah nuihzattur an ngah em em \hin. An thil tih ve turah hian an zam hma emem lawi si a, chutih hunah chuan uangthuang si lova fiamthu nenkan chawh thawh thiam chuan an hma an hlen ve thei hle a ni.Puithu hun zirtir leh piansualna lamah nuihza siam lo tura fuih erawhchu an mamawh hun lai tak a ni.

3. KHAWTLANG LAMA AN |HAN DAN

1) Naupanna \hansan nih an duh tawh hle :Intihnulat tlangval an zir \an a. An nu leh pate hriat loh hlanin anthawmhnaw an hak ruksak fo. Puipunna hmunah mi puitling tawhenkawlna ang an phut a; naupang anga kilkawi chu an haw hlur\hin. Puitlingin an tih theih ang chin tih an duh a, chutih laiin danzawhkim an nih tawh chuan sakramen ngai pawimawh tura K.|.P

Page 67: KTP HANDBOOK

67K.|.P. HAND BOOK

lama kan fuih a hun lai tak a ni. K.|.P thiltiha tel ve phak nih khalawmawm an ti hle a, hruaitu lamin an hmelhriat nih phei chu an tanintihneituna a ni.

2) Puitling laka inlakhran an duh \hin : An nuleh pate hi �\hing� an ti hle a, khawvel thlir phak tawh lovah anngai a. Kohhran hruaitu lam pawh an sit \an \hin. Chutah chuanpuitling dang lak a\anga hrang deuh bik, \hangthar thil hria angahan indah deuh bik a. Chutih lai chuan an beiseina awm chhun chuK.|.P a ni duh fo. K.|.P lamin an rilru hre phak lo anga kankaihhruai chuan kawng dangah �tunlaina� an zawng a, Y.M.A.emaw pawl phuahchawp dang emaw belh tur an zawng \hin.

3) |henrual neih nuam an ti bik : Anmahniduhthlanna ang ngeia \hian han kawm leh titipui theih chite nenainpawlkhawm nuam an ti hle \hin. Nu leh paten �kawm rawh� tihchauh kawm turah an inngai tawh lo va, hetih hunah hian a inkawmkhawm thei zawnga K.|.P. tak, tleirawl rual ho khawm thiam a\ha hle. Chutianga an pawlho emaw, K.|.P taka thiltihna emawchu an tel fuh vek vek chuan an ngai pawimawh thei em em a. Anrilruah an dah lian ber fo a ni.

4) Mahni an inngai pawimawh hleuh hleuh hle\hin : An taksa a lo \han deuh thut avangin an zei lo va, chu chuan inhre ve reng a. Chuvangin, anmahni inngaih pawimawhna alian duh hle. Hetianga mahni lam chauh inngaihtuah bingna avanghian mi zingah langsar taka thil tiveltu nih an hreh thei hle \hin a.An tawn tlang laklawh erawh chuan an ti\ha thei hle bawk.Chuvangin, hruaituten helaia an harsatna hre chung hian dimdawitaka kaihhruai an \ha khawp mai.

4. THLARAU LAM NUNA AN DINHMUN

1) A tak rama cheng mi an ni : Rau deuh ri riai lehthurin ril pui pui lam an tuipui phak lo. Pathian a awm a, biak theiha ni a, a duhzawng hriat theih a ni bawk a, Chhandamtu a ni tih hi

Page 68: KTP HANDBOOK

68 K.|.P. HAND BOOK

an duh tawk rih hle a. An hmuh phaka sakhaw mite nun dan a\anginthil an chhut ber a. An rilru tak taka sakhaw lak puithuna duh hlemah se, an la tlin loh hle avangin nun dan lamah ngaih dan an siammai \hin.

2) Mi dang \anpuina thinlung an pu ve hle :Tangka lama \anpui theihna nei lo mah se, mi harsa zawk lehretheite nun an hmuhin puih duhna thinlung an nei fo.

3) Rinhlelhna lian pui an nei bawk \hin : �Ka rinhi a lo dik bik lo mai ang a� tih ngaih dan an nei fo va. Sakhuanaleh chhandamnate hi a chhuta chhut chhuah an tum fo. Kan sawitak angin mi dang lainatna an neih avangin ringlote chhandam lohvek an ni turte hi an ngaihtuah thiam lo va. Thil \ha ti \hin, entirnan, Mahatma Gandhi te pawh chhandam ni ve mai thei turah anngai hial \hin. Hetih lai hian rinna kawng dik tak kawhhmuh an \ulhle a ni.

TLEIRAWL LAI LEH NULAT TLANGVAL ZIR CHHOH HUN LAI

(KUM 15-19)

Hemi hun hi tleirawl nih leh nula tlangval nih nen a inphamanchho deuh titih tawh a, nungchang hrang bik leh harsa bik an neihran lutuk lo. Tleirawl \an tirh lai kha a harsa berin, anmahnipawh an chi-ai hun lai ber a ni a; tunah erawh hi chuan tlemin annihna a chiang \an ta bawk a, nun dan phungah pawh pangngaitakin an khawsa ve ta a ni.

1. An che �lai� vak tawh lo : Sawi tawh angin an nihna anchian tawh avangin zei lo leh �lai� tak taka chet an nei tawh bik lova. Hmeichhe lam pawh an pianphung nih dan tur a famkim tawha, mipa pawhin an awrawl nih dan tur a rawn \han chhuahpuitawh bawk a; heng vang leh an chetzia hrim hrim a lo puitlin deuhtawh avangin mi zingah tel nuam an ti hle tawh a ni.

Page 69: KTP HANDBOOK

69K.|.P. HAND BOOK

2. An hmel hmuh a nuam hle : A hmei a pain nun nuam anti hle a, an hmel pawh a duhawm lai tak a ni. Naupang hmel anpaih a, nula tlangval tituai an han pu \anah hian an duhawm emem a, hei hi anmahni pawhin an inhre ve khawp a. Tunlai thei angbera awm an duhin an ngaihven \hin. Hetih lai hi chhungte nenthubuai neih a awl lai tak a ni.

3. Chin dawklak \an hun lai a ni : Mihring hian eng hunlai pawh hian kan thil chin dawklak \hin hi a bul kan \an thei rengnachungin hetiang hunah hian a in\an nasa zual a. Mei zuk te, eileh in lam chi reng reng te, \hut duhdah dan te, hawihhawmna lamleh nun dan phung tam ber hi chu hetiang hun laia chin dan angapiang hi chhawm a ni deuh ber \hin a. Chuvangin, kawng \hazawk sawilan fo va, nawr lui vak si lova zirtir hun lai tak a ni.

4. Thil titu nih an duh ve hle \hin : Hotute tih sa zawhngawt ngawttu nih hi an ning a, anmahni ngaihtuah chhuahbawhzuitu nih an chak ve et et tawh a. A titu an nihin an phur theihle a, an mi ngaihsan lem loh thu bawhzui ngawt erawh an tui lothei hle a ni.

5. Inhnial an hrat duh hle a ni : Ngaih dan nei ve tawhaan inhriat avangin mi dangte hnena han sawi pâng pâng an chaka; hei vang hian inhnial an hrat duh hle a ni. Mi thiltih sawiselpawh an hrat khawp mai.

6. An tui ang tuipui deuh chauh kawm nuam an ti : |hiantlem deuh zawk, an tuina thuhmun an inzawng duh tlangpui a,fiamthu thuhmun nuihpui thei an inkawm khawm tlangpui \hin.

7. An sahawk duh hle \hin : Tleirawl \an tirh a\anga anpiankena lo tel tawh sahawkna kha an la keng tel reng a. Engkimhi a lutuk lam mahin an la runthlak \hin. An hlim leh an hlim lutuka, an ngui leh an ngui em em a, an zah leh inkiltawih vek khawpinan kimki a, an ngaihzawng nei vete hlei hlei hi an tina thei \hin hle.Heng an sahawkna la thunun zo lote hi enkawl thiam loh chuan

Page 70: KTP HANDBOOK

70 K.|.P. HAND BOOK

khin chiam mai an awl hle a; hriatthiamna thinlung nen erawh chuanhmuhnawm tak leh ngaihnawm tak an ni thei.

8. Sakhaw thilah an duh uluk ve ngial \hin : An tet zuallai kha chuan an hmuh theih bak sakhaw thil leh puithuna hi anhrethiam lo va; an lo tleirawl hnu hi chuan puithuna leh ulukna anngai pawimawh ve em em a. Anmahni puithu thei lo mah se, hruaituleh sakhaw pute chu ti tak leh puithu hle turin an phut tlat lawi sia ni. Anmahni pawhin an hriatthiam phak loh thilte hi hrethiamhram hram turin an benghkhawn nasa em em a. Kohhran thiltihpawh tuipui an duh ve hle tawh a ni.

9. Anmahni an inchik ngun hle \hin : An hmaia arngenglo awmte pawh hi an ngaimawh em em \hin. An kutke sernungtehi hmeichhia chuan pawi an ti tlawk tlawk a, mahni insitnain ankhat duh hle. |hiante phak lo anga miin an sawi phei chuan anrilru a na \hin. Chuvangin, mi dang nen khaikhin loh a \ha. Khaikhinan nih pawhin an \hatna lai tarlan a \ul. Chutih rualin chapo tak annih avangin mi dang hmusit lo tura zirtir an ngai. Taksa invawnthianghlim dan te, inrenchem dan te, thuamhnaw inuluk dante zirtirhun lai tak a ni.

10. Mi aia rilru chak leh mi hneh thei nih an chak : Anthu leh hla miin ngai pawimawh se an ti a, mi dang \awng anngaithla meuh lo. An thusawi hi an ngai pawimawh thei hle. Hetianghi an nih avangin an thusawi ngaihthlak peiha, an thil rawt chhunve te a theih chin chinah ngaih pawimawh hram a \ha.

11. Mi hriat nih an chak : Hei vang hian mawhphurhna lehtih tur an ngai pawimawh \hin. Mi an hre zung zung \hin. Mi nundan zir an ching a, mi \awng dan leh kal dan thleng hian an zirpeih a ni. An phak tawk ang mawhphurhna pekin a tiphur \hin.An talent haichhuahsak a \ul fo. Mi aia thei bik nihna lai an zawng\hin, hei hi mi hriat an nih theihna an zawnna kawng a ni. A \hazawnga hman chuan chhungkua leh Kohhranah rinawm takin awm

Page 71: KTP HANDBOOK

71K.|.P. HAND BOOK

an tum \hin. Tihfuh loh erawh chuan a chhe lam tala mi hriat nihhlawh an tum a, suahsualna zir an \an \hin.

12. Thununna an ngai thei lo : Thununna an ngai thei lo hlelaiin hruaitu erawh chu an mamawh hle si a ni. Nu leh pa thuhnuaiaawm hi hrehawm an ti hle \hin. |hian anga kawm \hin tur an ni a,an duhzawng titipui \alh \alh a \ul a, kaihruaitu fel tak an neihchuan an insiam \ha thei hle. Kaihhruainaah pawh thu pek tamaiin \anpuitua sawm a hlawk ber. Anmahni rawn vete hi an lawmtawk a tling.

13. |hian an ngaina \an : An rilru chhungril tak sawipuitutur \hian an duh. Nu leh pa bulah eng mah an sawi ngam lo va,chuvangin \hian \ha an tan a pawimawh. Hruaituten naupangchhiaa thlir mai lovin, anmahni mizia hre reng chungin an \hian nihtum hram a \ha. Hemi rilru hmang hian Isua Krista hi \hian \haber leh kan nun chhungril ber pawh min hretu a ni tih zirtir apawimawh hle.

14. An nun kawng zawh tur lam an hawi \an : Khawtlanglam ngaihtuah te, inchhungkhur lam ngaihven te leh zirna lamngaihven nan te an hun an hmang ve nasa tawh, an nun kawngzawh tur lamah kaihhruaina fel tak neihpui thiam a \ul.

15. Dawhtheihna an tlachham em em : An nunphungahdawhtheihna an tlachham hle a, thiltihna reng rengah an tei reipeih lo va, thil pakhat rei tak tih an peih lo va, hriatthiam an ngaihle.

NULA TLANGVAL RUAL

(KUM 20-28)

Heng hunah hi chuan dan naranin pianphung nih dan turang ang a lo puitling tawh a. Mipa chu kum 24/25 thlengin a la\hang thei a, hmeichhia chu kum 22/23 vel thleng an la \hangbawk. Heng hian an rilruah nasa takin a nghawng tel bawk a.

Page 72: KTP HANDBOOK

72 K.|.P. HAND BOOK

Rilru leh ngaihtuahna lam pawhin \han tawp a thleng titih a. Nundan phung pangngaia hriat belh chu a awm vak tawh lo va, chumipiah lama inzir mite tan erawh chuan \han tawp a awm lo vang.

1. Puitling an ni tih miin pawmpui se an ti : Anpuitlin ve tawhzia pawh tarlan an duh hle a. Thuamhnawah pawhuchuak taka leplerh lam aiin a naran lam an awn \an \hin. Anchetziaah an intipuitling a, ngaih dan pawh puitling tak tak an phuhchhuak \hin.

2. Inlakhran nuam an ti tawh a, an inring tawkhle tawh a ni : Ngaihtuahna an hmang thiamin thil chhut vel pawhan thiam tawh a. Chutiang avang chuan fingin an inhre bawk a, aninrintawk ve tak em avangin inlakhran an ngaihtuah \hin. Inlakhrantihah hian chhungte thuhnuai ngawta awm lovin, hotute thu thuang ngawta awm lovin, ngaihtuahna nei ve thei an ni tih han tarlanvel nuam an ti a ni ber mai.

3. Thil bing luhchilh zawngin ngaihtuahna anseng : Thiam bikna kawng zawh duhna rilru an pu a. An naupandeuh zawk laia thil zawng zawng an phurpui ang leh an ngaihvenvek ang kha an ni tawh lo va, thil bik thiam bing an chak \hin a ni.

4. An ngaih dan a lai deuh tawh : An naupan zawklai kha chuan ngaih dan chi khat an kalpui ngawr ngawr \hin a.Tunah erawh chuan mi dang thu leh hla an ngaichang thiam tawhhle; mahse, thil finfiahna hre phawt lo erawh chuan mi sawiringawtah rinna an nghat duh lo hle a ni.

5. |hianzaho aiin mahnia khawsak nuam an ti:Chhungkuaa thiltihhote hi nuam an ti vak lo; pawlho anga awmkhawm lai pawhin mahni mi mal nun an ngaihtuah hmasa ber fo a ni.

Page 73: KTP HANDBOOK

73K.|.P. HAND BOOK

6. Khawtlang thila an hawiher a zau : Chhungkualeh pawlho ngawt aiin hmun zau zawk an thlir ve phak tawh a.Khawvel zau zawka thil thleng an bengvar a, chutiang chu nunpuive an tum a. Hruaitute pawhin chutianga an tih ve chu an beisei\hin a ni.

7. Hruaitu nih an chak hle : Thil tihhona hmunahmi naran aia chung nih an chak a. Chutiang hun remchang chu anzawng ve nasa \hin a ni.

8. An sahawkna an thunun thei tawh hle : Nidanga an phur thutna emaw, an tui loh thutna chi emaw kha aninthunun thei tawhin an tilang lo tial tial tawh a. Mi dang ngaihamawi lo tur phei chu an dawn ve fo.

9. Hun lo kal tur an lungkham deuh ber : A bikinnupui pasal neih an ngaihtuahin, hmu zo lo nih hlauh vangin hun lotaka neih khut an ching a. A tlangpui erawh chuan Mizo zingahhemi hun hi nupui pasal inneih hun lai tak chu a ni.

An taksaah leh rilruah puitling zia an ni tawh a,amaherawhchu, in chhung khurah mawhphurhna tak tak an laneih meuh loh avangin chhungte nghenchhanin nun an chen a niber. Kan sawi tawh angin nupui pasal neih hi an rilru kaptu berpakhat a ni tawh. Zirlai leh hmasawnna tur lamah a tawp daithuak thuak rual an ni a, thil pawh an hriain, thil tak tak ngaihtuahleh bawhzui atan an \angkai hle.

10. Thlarau lamah an dinhmun an insawh nghetthawkhat : Harhna emaw, thil dang eng emawin a rawn nuai anih loh chuan an dinhmun a nghet a, an kanglang lutuk tawh lo.An tih \han thilte pawh a nghet tawh a, inkhawm leh thil pawimawhdang tihah nun ze nghet an neih avangin thilpek tih\hantir leh mimal nun inserhna vawn thianghlimna lama zirtir an \ha khawp mai.

Page 74: KTP HANDBOOK

74 K.|.P. HAND BOOK

11. Rawngbawl an chak \hin : Pathian tana rawngbawlnakawng eng emaw tala hmun awhtu nih ve an duh hle \hin a.Chuvangin, remchang ngaihtuahsak thiam a \ha hle a ni.

PUITLING NUN HMANG |AN RUAL

(KUM 29-40)

Pianphungah chuan \hang leh chuang tawh lovin nun danphung pangngaiin an awm a. Hetianga taksa \hang danglam avangarilru danglam ang chi hi chu an nei tawh lo.

1. Inhuikhawmna lam an ngaihtuah : Tleirawl lai khachuan inlakhranna rilru an pu \hin a. Hetiang hunah hi chuanchhungkua din an lo ni tlangpui tawh bawk a, a huikhawm lamrilru an pu \an a, K|P leh khawtlang thilah pawh a \hen darh aiinchu lam chu an ngaihtuah dan a ni fo.

2. Mawhphurtu niin an inhria : Chhungkua mai bakahKohhran leh khawtlang lamah a chhiat a \hata mawhphurtu ni vetawhin an inhria a. He mawhphurtu nia an inhriatna hi Kohhranlama an hmang \angkai lo a nih pawhin YMA te, politics te lehchhungkaw mal inbenbelna lamah an inkhurkhung phah \hin.

3. Thutlukna an siam mai mai lo : An sahawknain a hruailuattuk tawh loh avangin ngunthluk taka thutlukna siam an thiamtawh a. An luhlulin, an thu an duh thei hle a ni. An ngaih dan hi\ha berin an hre fo.

4. Kohhran lamah \hahnem an ngai duh hle : Mizoramahchuan Kohhran hi kan �culture� a nih tak deuh mai avangin anngaisang a; hemi lamah hian an \hahnemngaihna a kal a.Changtlung zawk leh belhchian dawl zawka inrelbawl an duh a,thiltihna leh chetvelna kawng hrang hrangah an duhtuiin an ti maimai lo hle \hin.

Page 75: KTP HANDBOOK

75K.|.P. HAND BOOK

TLANGKAWMNA

Mi tin hian ze hran hran kan nei \heuh va. Chhul khat kual,ei leh in thuhmun, zirtirna thuhmun dawng \heuh \heuh pawh hikan zia a inang lo thei \hin hle a ni. Hei hi zir mite chuan taksaaawmin a zir avang niin an sawi bawk a. Mi thiamten chung miziachu chi hrang hrangin an \hen phawk phawk a, an \hen dan lehan ngaih dan pawh a inang chiah lo. Chung zingah chuan Grikmifing, Hippocrate leh Carl J. Jung-a \hen dan hi thlir ho ila.Hippocrate-a chuan mize chi li-ah a \hen phawk phawk a. Heipawh hi a chiah chiah ang hi chuan awm theih phei chu a ni lo.

1. Inkiltawih - nghet lutuk lo (Melancholic) : Hetiang zetlangpui chu - mi ngui chi, dawhthei lo, rilru sawh sawn hreh tak,thu lak bir tlat chi, mi inhawng zau lo, kawm nuam lo lehngawichawi tak an ni.

2. Inkiltawih - mize nghet (Phlegmatic) : Mi dam thluam,thinchhe lutuk lo, rintlak, insum thei, mi fimkhur, ngaihtuah ngunleh dawhthei chi te.

3. Mi hawi harh - nghet lutuk lo (Choleric) : Thatho takan ni, ngaihsam, insiamrem awlsam mi tak, a chang chuan vaupungtina, mi phur thei tak, sahaw tak leh mi zuanglam tak an ni.

4. Mi hawi harh - mize nghet (Sanguine) : Kawm nuam,\awng duh, mi dawngsawng thiam, ngaihsam, khawlai ngaina,hruaitu \ha tak leh mi nung tak an ni.

Carl J. Jung-a ve thung chuan mize chi hnihah a \hen phawka, hetiang hian :

1) Inkiltawih (Introvert) : An ze tlangpui chu mahniinngaihtuah mi, mahni chauhva cheng mi, rual pawl lo mi, mizakzum, ngawichawi, kawm nuam lo, an rilru hriat har tak, miinhawng zau lo tak an ni. |hian kawm aiin lehkhabu chhiarte leh

Page 76: KTP HANDBOOK

76 K.|.P. HAND BOOK

mahnia awm an thlang zawk fo. Thil reng reng a eng lam aiin athim lama thil thlir an ching fo bawk. A tlangpuiin scientist, doctor,miril (philosopher) kan tihte hi hemi group hi an ni duh hle.

2) Mi hawi harh (Extrovert) : Mi kawm nuam, thil a engzawnga thlir mi, \awng duh, ngaihsam tak, mi dawngsawngthiam, titi thiam, ti thlep thlawp lo tak an ni. Thusawi thiam takleh taksa pianphungah chuan a tlangpuiin pa lian lem lo, thaulam an ni duh hle.

Hetiang ze hrang hrang hi naupan lai leh nuin a pai lai daiha\anga in\an thei a ni a. Seilenna leh \hian kawmte a\ang pawhinnungchangah a seng thei bawk. Hetiang hi a nih avangin kan khawhawina hmun hian a zir a ngai hle a ni.

A tawp berah chuan, mi tin hian ze hran \heuh kan neihavangin inenkawl dan a thuhmun vek tak tak thei lo va, duhzawngpawh a inang kim vek thei hek lo. Hruaituin a hruaite zia zir chungaan kal duhna kawng leh an zui duhna awm lama hruai chungin, ahruai tumnaah a chian a ngai hle bawk a ni.

Page 77: KTP HANDBOOK

77K.|.P. HAND BOOK

BUNG IX

KRISTIAN CHHUNGKAW DIN

Kristian chhungkua tih hi a mawi em avangin a ri hi kanngaizawng a, neih chakin kan sawi kan sawi a. A nihna kan hriatfuh loh vang em ni ang kan sawi zin anga kan neih theih mang siloh hi! Sawifiah thiam avanga neih mai chi lah a ni si lo. Duh intinazawngina neih mai theih a ni bawk hek lo. Duh lo tan pheichuan vana rah ang mai a ni bawk si.

Kan duh luatah a ang ve deuh riai ruai kan din a, a tak takhnawh\iauna a ni ta zawk mah a; a tawpa bei tidawngtu chauh a nibawk si; eng emaw dik lo deuh hlek zawng a awm ni ngei tur a ni.

Tun \umah hian Kristian chhungkaw nun pum pui kanthlir hman lo vang a, nupui/pasal neih chungchang thu kanthlur ber ang.

KRISTIAN CHHUNGKUA CHU ENG ANG NGE NI?

He zawhna hi kan chhang fuh thiam lo fo. Kristianchhungkua chuan eng nge an tih \hin, tihna angah kan ngai ni tur ani : �...Inkhawm \hin, chhung inkhawm pawh nei \hin, thawhlawmthawh \hin, Kohhran hnaa inhmang peih...� kan ti zuah zuah \hin.Mahse hetiang ti \hin zawng zawng hi Kristian chhungkua an nivek tih tu man kan ring si lo vang. Kristian chhungkua chu -

1. Chhungkuaa Isua Krista ringa Lal leh Chhandamtuapawmtute hi an ni (Tirh. 16:31).

2. Chutiang chhungkua chuan lungngaih leh lawm ber niahpawh Pathianah beiseina an nghah tlat avangin (Sam78:7,8). Pathian thutak an tuipui ber a (III Joh. 4), hlimnathuruk an nei (Tirh. 16:34; I Pet. 1:8).

Page 78: KTP HANDBOOK

78 K.|.P. HAND BOOK

3. An lawmna ber Pathian chu an hmangaihin an \ih tlat a,amah pawlin, a rawngbawl chu an nunna chaw a ni ringawttawh mai. Kornelia te chhung (Tirh. 10:1-6) te, Josua techhungkua (Jos. 24:15) ang kha.

KRISTIAN CHHUNGKAW PAWIMAWHZIA

�Inah chuan chhungkua a awm em?� tih buah chuanKenneth Chafin-a�n, �Chhungkua hi khawvela miteawmkhawmna pawl hlun ber, pawimawh ber leh tlo ber tur a nia, chhungkua ber a fuh tawh loh chuan khawvela eng pawl dangmah hi fuh tak tak thei a ni tawh lo,� tiin a ziak a. Hei hi thu dik,belhchian dawl a ni kumkhua ang.

Bible-a bu hmasa ber Genesis chu chhungkaw thuin a in\ana, a bu tawp ber Thupuan pawh chhungkaw thu bawkin a kharleh. Chhandamtu Isua ngei pawh chhungkaw thu bawkin a pianga, Pathian ropuina tura Lal Isua thiltih mak hmasa ber chu inneihnaaa tih a ni a (Joh. 2:1-12). A pahnihna pawh chhungkaw zinga atih bawk a ni (Joh. 4:46-54). Heta \ang hian Pathianin chhungkuaa dah pawimawhzia a chiang hle a ni.

Chutichuan, Kristian chhungkua chu -

1. Kohhran bul ber a ni (Phil. 2) : Chhungkuaa Kohhran zialeh nun nei lo tan hmun dangah Kohhran mi tak tak nih chuthil har tak a ni.

2. Sikul hmasa ber a ni (Ezek. 16:44; Deut. 6:4-7) : Mizia lehnungchang leh kan thil ngaihsan zawng kan zirna pawimawhhmasa ber chu chhungkua hi a ni a. Chuta zir thiam tawh chutihdanglam leh zung zung har tak a ni (Thuf. 22:6).

3. Damdawi in hnai ber a ni (Sam 68:6) : Chhungkua hi taksa,rilru leh thlarau damna hmunpui atana siam a ni (Thuf.17:22). Pawn lama sual tam ber hi chhungkuaa damna hmuzo lote nun tarlanna an ni.

Page 79: KTP HANDBOOK

79K.|.P. HAND BOOK

4. Sawrkar te ber a ni (Deut. 5:16; I Kor. 11:3; I Tim. 3:5):Rorel, inawpkhawm, inthunun leh inkaihhruaina hmunpawimawh a ni a. Chhungkaw sawrkara awm thiam lo chukhawiah pawh mi harsa thawkhat tak an ni zel ang.

KRISTIAN CHHUNGKAW DIN TURA NUPUI/PASAL NEIH DAWNA

HRIAT TURTE

Mipa leh hmeichhe inneih hi Pathian ruat a nih avangin thilhlu, ropui leh chhuanawm tak a ni a. Inneih hun ve tawh neih duhtawh tan zaha lak tur a ni lo va, duh lo anga lan tum hram a \ul lova, khaw hmu lo leka phi ruai lutuk tur phei zawng a ni hek lo.Ngaihzawng leh duhzawng neih pawh a sual lo, chutiang nei theitura siam kan ni zawk a. Tluangtlam tak, dik tawk tak leh zahawmtaka awm mai tur a ni. Amaherawhchu, thluak leh thinlung nei loang maia tisa chakna leh mit lerhna ringawt um ruak ruak tur chua ni si lo.

Mi pangngai kan nih chuan kan lo puitlin \an a\anginngaihzawng kan ngaihtuah nghal chawk a, nupui/pasal nei ve theitawha kan inngaih chinah chuan kawppui tur kan ngaihtuah \hin.Hei hi Pathianin mihringte nihphung tura a ruat dan pawh niin alang. Kawppui zawn chungchangah hengte hi chhinchhiah ila:

1) Hmelah, pian ziaah, thiamnaah leh chhungkaw khawsakahkan phu loh hlea kan hriatte hi an duhawm duh hle a, insitkumkhuana tur an nih chuan an \ha lo vang.

2) Kan hmangaihte hi an hlut hle laiin min hmangaihtu kanmamawh zawk tih hi hriat reng tur.

3) Dam chhung kawppui atan chuan �zei ve deuh� (bu\ulutuk lo) kan melh lai hian Pathian \ih mi thlangtute hi aninchhir lo fo.

4) Hmel\ha leh zei hi kan duhzawng an nih deuh vek lai hian�mi fel� neite hi an hlim ziktluak zawk chawk.

Page 80: KTP HANDBOOK

80 K.|.P. HAND BOOK

5) Thianghlim tak (virgin)-a inneite hian nupa nih hnuah anthianghlim hlutna an hre dawn chauh va, thianghlim lote rilruahser reh thei lo a awm chawk. Inchhir a sawt tawh si lo.

1. Ram dana kum tlin hun nghah a \ha

Mipa leh hmeichhia kum 18 chin hi Ram danin innei turakum tling china a ngaihte chu an ni. Hetia an tih chhan chu -

1) Taksa lamah puitling thawkhata ngaih chin an ni a, heng aianaupang tan nupui/pasal neih avanga hrisel loh leh chak lohphah theihna a tam bik a ni.

2) Rilru lamah heng aia naupang tan puitlin tak tak a har rih.Naupangchhe zia - pangchanna, nona, pachan lohna, chhellohna, vuina, lunghnurna, mahni inkhawngaihna, thinbututleh dawn tawi riauna a la tam bik avangin inneih hnuah nuamtihna aiin hrehawm tihna a nasa duh zawk a, beidawnnathlengin an nei hma bik a ni.

3) Eizawnna lamah naupang lutuk tan chhungkaw chawmnatur hna mumal tak neih hman a la ni meuh lo. Nupui/pasalleh fanaute chawmna tur mumal nei lova inneite tan retheiha hnai deuh nge nge.

2. Inneih chhan hriat chian hmasak tur

Pathianin inneihna a siam chhan ngaihtuah chiang hmasalova innei ngawtte chuan inneih pawh an thiam tak tak thei lo.Pathianin inneihna a siam chhante chu -

1) Dam dun chhung zawnga inkawpa, in\anpui tawna, intichaktawna, \ang dun turin a ruat a (Gen. 2:18; Thu. 4:9-12) :Nupui/pasal nena rem taka inkawp loh chuan mihring hi akhingbai mai kan ni.

2) Nupa inpawlna hmanga hlim dun turin (Thuf. 5:15-20; Thu.9:9; I Kor. 7:1-9). Nupa inpawlna hi a nih dan tur takahman chuan hlimna, lungawina, inhmangaihna lehinpumkhatna tizualtu tak tak atana Pathian ruat a ni.

Page 81: KTP HANDBOOK

81K.|.P. HAND BOOK

3) Chi thlaha enkawl zui turin (Gen. 1:28; Mal. 2:15). Nupainpawlna hi chi thlah nan a ni bawk a. Innei si lova chi thlahchu Pathian ruat dan a ni lo. �Mi mal chu chhungkaw zingaha teltir� (Sam 68:6) tih a ni. Tin, chi thlah zel zula ngaihsakleh si loh chu vawk chi thlahtu aiin an sang chuang lo. Fanautechu an taksa, an rilru leh an thlarau Pathian lam hawia enkawlseilen chu chi thlahtu bat a ni.

4) Thlahten Pathian an ngaihsak nan a ni (Mal. 2:15;Sam 78:5-8). Kristian inneihna dik takah chuan Pathian \ihleh chawimawi thei fanaute an lo awm zel ang.

3. Inhre chiang saa inneih tum tur

Mi thiamin nupa tuak 2,000-te chanchin chhuiin, �Inneih hia bulah \an \ha leh dawn ta ang la, tuna i kawppui kher hi i nei lehduh ang em?� tiin an zawt a. Mipa za zela 60 leh hmeichhia zazela 70 chuan, �Duh tawh lo vang,� tiin an chhang nia! Inneihhmain an lo inhre chiang lo hle hlawm a ni ang.

�Inneih hmain i mit zau takin meng la, inneih hnuah chuan achanve chauhvin meng tawh ang che,� an ti \hin a. Oscar Wildechuan, �Inhriat sual vangin alawm kan inneih mai mai le,� a lo tive bawk a. Keini Mizote zingah hian initna pawnlang tak avangainnei ta mai mai kan tam hle awm e. Hriat chian loh hi an langmawi hma a, mi lem hrat hian lung an tileng thuai a; mahse mi lemhrat nazawng hi an \ha ber lem lo.

Hmel leh dinhmun leh hausaknate hi min hiptu pawnlang anni fo va. Mizia te, nungchang te en tel a ngai. Zaidam leh thinchhiatte, chapo leh po loh te, taihmak leh mak loh te, rilru \hat leh \hatloh te, an fin leh an at dan zawng zawng i hriat thawkhat hnuah ila duh zel chuan i nei dawn nia.

4. Ring lo mi neih loh tawp tur

R. Stanley chuan, �Ringtu tan ringlomi nei tur ang zawngchuan Pathian hnena thlen buangbar pawh a \ul lo,� a ti tawp maia. Paula chuan ringlomi neih a phal lo (II Kor. 6:14-16). Thil

Page 82: KTP HANDBOOK

82 K.|.P. HAND BOOK

dangah eng anga \ha pawh ni sela, ringlomi chu ringtu tan neih chia ni lo hrim hrim. Inneih duh vang chauhva Kristian der pawhneih tlak an ni chuang lo. Thlarau lama in\hen sia, tisaa inneih tumchu an hlawhtling tak tak thei chuang lo.

5. Chhungten an duhpui loh neih loh tur

I chhungte bumin emaw, nawr luih vangin emaw, an duhzan loh mite nei lui duh suh, i hlim chuang lo vang. An hriat chianloh vanga duh lo an nih pawhin an hriat chian hun chu dawhtheitakin nghak hram rawh. I aia an hriat chian zawk vang a nih pheichuan an thu awih la, i inchhir lo vang. I chhungte ngei pawisalova mi dang kawp duh i nih ngat chuan mi rin tlak loh tak i nihziai inpuang mai a ni ang.

6. Kawppui awm tawk hriatthiam tur

Innei tur chuan mipa chu a hmeichhia aia upa deuh zawk,thiamna leh dinhmun sang deuh zawk, sum leh paiah pawhngelnghet deuh zawk ni thei sela a \ha. Chuti lo chuan hah ruknaa tam duh deuh. Mahni phu tawk hriatthiam a \ha. |hian \ha lehngamtlak deuhvin an kawhhmuh ang vel hi kan phu tawka mingaih a ni fo va; mahse phu tawk hre lo chuan kan iai deuh zel.Nulahovin, �He putar pui hi mi a la siai ve suk suk roh nia mawle,� an tih ang mai nih a hlauhawm.

7. Biak In hawnga nupui/pasal neih

Inneih hmaa insum zawh loh vanga Biak ina innei thei lo hikan tam hle. |henkhat phei chuan a pawina pawh kan la hre lo ani mai thei. Inneih hmaa lo puk lawk chu sual a ni a, chu chu apawi tih hriat loh chu ̂ tna a ni a, hre chung pawha insum zawhloh vanga laklawh chu thluakin a daih ngang lo a ni ber mai. Hetiangharsatna neih hian \anpuitu puitling tak zawn vat tur a ni.

Page 83: KTP HANDBOOK

83K.|.P. HAND BOOK

BUNG XII

K.|.P LEH KHAWTLANG NUN

Kan pi leh pute hun lai, chanchin |hain kan ram a lo thlenhma daih a\ang tawh khan kan ramah hian \halaite hi khawtlangahmi \angkai tak an ni \hin. Khawtlang muantu leh humhimtu, in lamleh ram lama hnathawktu ber, \anpui ngaite \anpuia, hmeithai lehmi chhumchhiate khaichhuaktu an ni a, khawtlang roreltu, lal lehupate pawhin an thlamuanpui leh an vauchher ber, an pawisakem em an ni \hin a; an \angkai em avang hian tlangvalte rilrem lohzawnga thil tih leh tihlungawi loh palh an hlau em em \hin.

Kan hnam chanchin kal zel kan thlir pawhin Chanchin |hakhua a lo var lai leh zirna kawl a en tirh laite khan Kohhran lehram tana mi \angkai leh chhuanawm, hnam timawitute chu \halaitevek an ni zel a, khawtlang tana \halaite \angkaizia hi sawi uarlutuk theih a ni lo hial awm e. Tunlai khawvelah pawh hian kawngtinreng, a chhe lam leh a \ha lamah ram leh hnam hmel lanna berchu \halaite nungchang te leh an hawiher hi a ni zel a, khawvel hi\halaite khawvel a ni ta ber mai.

Kristian |halai Pawl (K.|.P.) tehnaah chuan �\halai� kantih hian kum 14-40 inkar mite hi a huam, kum 26 emaw lai a nihchu. He hun chhung hi mihring vanglai ber, kan hmel mawi laiber, kan dam chhung khawsak dan tur kan rel fela, kan kawngzawh tur kan thlan fel hun lai a ni a; hemi hun laia kan nun dan lehthiltih kawng tinreng hian mi eng ang nge kan nih dawn a hril \hinavangin fimkhur a \ul lai tak pawh a ni.

K.|.P. member kan nih chhung hian kan khawtlang nun achhiat a \hatah mawh kan phur nasa ber ti ila kan uar lutuk awmlo ve. Mizote hian hnam dang, kan chhehvela mite ai hian khawtlanghuapa thiltih khawm leh puipun kan ngah fe zawk niin a lang a;

Page 84: KTP HANDBOOK

84 K.|.P. HAND BOOK

chuvangin, \halaite khawsak dan azirin kan ram hmel a danglamnasa thei lehzual hle a ni. Kawng hrang hranga \halaitechhuanawmna leh an pawimawhzia kan sawi lai mekin, kawnglehlamah chuan chhungkaw tam tak chawkbuaitu, nu leh patirumtu, tlawmngai pawlte buaipui leh sawrkar thleng pawha hriattham khawpa mi hnawksakte pawh \halaite bawk kan ni tih hihriat hmaih loh chi a ni a, ram leh hnam chawimawi theitu kan nihrual hian a timualpho theitu ber pawh naupang leh tar lam ni lovin,\halaite bawk kan ni.

Mizoramah hian Presbyterian Kohhran hi Kohhran lian berkan nih avang leh, Kohhran/Pawl dang zawng zawng inbelh khawmai pawha kan \hathnem zawk avangin kan Kohhran \halaite(K.|.P.) hian \an kan lak leh lak loh azirin kan ram hmel a danglamnasa thei hle a ni tih kan inhriat a \ul.

Kristian |halaite hian kan tih tur leh tih loh tur te, kan telvena awm chi leh kan inthiarfihlimna tur chinte thliar fel thiamlovin khawvel hi kan hmachhawn a, kan rawngbawl hna lehkhawvel thil, sual leh bawlhhlawhna tinrengte hi kan zen pawlh a,chu chuan tuna kan dinhmun, nasa taka siam \hat ngaiah hian minhnuk lut ta em ni ang le?

Khawtlang nun a \hat theihna tur chuan mi mal nun a \hathmasak a \ul \hin. Thil \ha lo na na na chu eng zat pawh awmkhawm sela, a \ha thei chuang lo. Chuvangin, kan khawtlang nuna lo mawi theihna tur te, a \ha tawk lo lai kan siam \hata, a chhezel tur pawh awmze nei taka kan ven theihna tur chuan mi tin nuna \hat a pawimawh. A vei zual mi pahnih khat emaw, a hruaitubawr lai chauh thawh tura he hna hi kan dah mai chuan a sawtmawh hle dawn a ni.

Khawtlang nun peng hrang hranga Kristian |halaite chetdan tur, a chipchiara sawi vek theih a harsa hle a, a tlangpuiinhetiang hian lo thlir ila -

Page 85: KTP HANDBOOK

85K.|.P. HAND BOOK

I. KRISTIAN |HALAITE LEH CHHIATNI

Chhiatni \hatni kan tih hian khawtlanga mitthi awm ni lehinneih ni a kawk deuh ber a. Heng khawtlang huapa puipunnahrang hrangah te hian \halaite hi a che nasa leh a mawhphurtutekan ni ber a, chhiatni lam chungchang hi lo thlur hmasa ila.

1. |angkai : Khawtlangah chhiat tawk an lo awmin \halaitetih tur chi hrang hrang - in leh a vel singsak, thlan laih, mitthilumen, zualkova tlan, khawhar ina riah, thingpui lum leh khawhar/mitthi chhungte mamawh kawng dangahte hian Kristian |halaitehian Krista zuitu kan nih avangin heng kan tih tur chite hi taimataka tih kan ba a ni. Eng pawlin emaw min phut vang lam ni lovin,thil \ha ti atana siam, mi dangte tana malsawmna ni tura koh lehrawngbawl tura chhandam kan nih avangin kan ti mai tur a ni.Tin, kan thiltih chu mahni mawina um vang ni lovin, Pathianrawngbawlna pawimawh a ni tih hriain rinawm leh inpe zo takinkan mihringpuite mithmuh lohvah pawh kan ti tur a ni.

2. Pawimawh zawkna thliar thiam : Kohhranrawngbawlna pawimawhah chanvo kan neih a \ul laiinkhawtlangah chhiat tawk lo awmin thlan laih, zualkova kal, etc.lo \ul ta sela, tih zawk tur thliar thiam a harsat chang a awm thei.Hetiang hunah hian kan tel loh a pawina zawk ngaihtuah \hin a\ha hle. Inkhawm emaw, thlan laih emaw, a chhe zawk leh \hazawk thliar tuma buk chiam ai chuan, eng ka tih hian nge mi dangtetan ka \angkai zawk ang, tih ngaihtuah ila. Kan pawimawhna leh\angkai zawkna tur lamah kal mai tur a ni.

3. Remchanga hman thiam : Kristian |halai Pawl hruaitutehian khawtlang rawngbawlna leh chhiatni \hatni thu-ah te kan tihtur kan ti tawk lo hle nia sawina a awm zauh zauh va, miten kanlakah beiseina sang tak an nei tih hriaa \an lak deuh deuh a \ulhle. Heng rawngbawl hnate hi mi dangte phut ran chunga ti turkan ni lo ang bawkin, sawi kai khawpa kan inthlahdah chu a fello hle bawk. Heng hunte hi Biak In leh a chhehvel piah lama

Page 86: KTP HANDBOOK

86 K.|.P. HAND BOOK

rawngbawlna remchang chantir thiam a \ul a, K|P programmehrang hranga lo lang ngai lote eng emaw zat an fuan khawm \hinavangin anmahni hmelhriat nan leh biak pawh nan hun remchangahman thiam a \ha hle.

4. Mitthi lumen : |halai \henkhat chuan �Ka ngeih lo� tiintlaivar loh hram dan kan zawng a ni awm e. Kan ngaihtuah dantur zawk nia lang erawh chu kan ngeih leh ngeih loh lam aiin a\ulna lam hi a ni a. Tlaivar hi tu mahin an ngeih tak tak lo vang tiha hriat a, chutiang bawkin \halai pangngai chuan zan hnih khattlaivar na na na chu kan chhiatpui tak tak a rinawm lo bawk. Milungngai leh lusun chhungte tuarpui leh thlamuan hi Kristian \halaitetih tur, kan rawngbawlna pawimawh tak a nih avangin mi dangtetih atan khek mai lovin kan ti ngei tur a ni. Hrisel lohna bik te lehharsatna dang chu thu dang ni se.

5. Khawhar chhungte tan malsawmna nih : Thil pawi takpakhat chu K|P huang chhunga kan tih duh loh thil \henkhat, hmundanga tim hauh lova K|P mite ngeiin kan ti leh duh tlat \hin hi a ni.Khawhar inah te pawh mawi taka che tur, rawngbawlna pawimawhtak a ni tih hriaa fel taka awm tur kan nih laiin, hawklak tak lehduhdah taka pawisak alawi nei lova awm kan hnial lo leh mai \hin.Kristian \halai, khawhar ina kal hming pu ve si, pawn ler leh a kilthim lai chuh deuh tlat mai, zai \ha peih bawk si lo, nuihza lehbengchheng dang siam ta chiam te, mawi lo leh mit tikham takakhawsa te hmuh tur kan awm ta fo mai. Tute mitmei ven emawvang mai ni lovin, khawhar chhungte tana malsawmna thlentu,Pathian hmanrua kan nihna hre reng chungin kan kal tur a ni.

6. Hleih neih loh : Chhiat tawh chungchangah hian a chhiattawk chhungkua te hi kan ngaih pawimawh dan a inlahlei sawt viauniin a lang \an a, a zual zel hmaa ven a pawimawh hle. Tute emaw,awm thei deuh leh langsar deuhten chhiat an tawha thil dang zawngzawng kalsana kan inpek thuk viau lai hian mi langsar lo zawk,khawsak harsa deuhten chhiat an tawh vein kan ngaihthah viau mai

Page 87: KTP HANDBOOK

87K.|.P. HAND BOOK

ang tih a hlauhawm ta hle. Mi tin, inang \hapa hrut rual chu a harsahle ang tih a rinawm a; amaherawhchu, Lal Isuan mi t>te a ngaihsaka ni tih leh, an aiawhin a ding a ni tih hi theihnghilh hauh loh tur a ni.�Heng mi te ber chunga in tih hi ka chunga ti in ni a, in tih loh chu kachunga ti lo in ni,� (Mat. 25:40-45) titu hnungzuitute kan nih avangin,mitthi khuhna puan tam hlei ta lutuk te leh thlahna pangpar vum hleita lutuk te hi ngaihmawh nachang kan hre tur a ni a, a tireh turinhma pawh kan la ngei tur a ni ang.

Tlangkawmna

Chhiatnia kan mawhphurhna hrang hrang sawi sen a ni lovang a, heng bak pawh hi sawi tur tam tak a la awm thei ang. Apawimawh lai tak chu Kristian |halaite hi min mamawhtu apiangtetana \angkai tur kan ni tih hriat hi a ni a, chu rilru pu chung chuanmi lian leh mi te, nei nung leh khawsak harsa zawkte thliar hauhlovin, he rawngbawl hna hi kan thawk tur a ni.

II. LUNGPHUN TIHHAUTAK LOH

K|P General Conference Vawi 44-na, 1997 (Ratu) chuan,�Ram pum huapa Inneih sawngbawl hautak loh kan inzirtir rualhian Lungphun tihhautak loh inzirtir ni rawh se,� tih a rel a. Bialleh Branch tinah theih ang angin bawhzui a ni a, awmzia a neichho zel turah ngai ila.

Piputen lungphun an chin \an hun hi a rei tawhin, engtika\anga ching \an nge an nih hriat a har tawh hle. Run leh |iau luiinkara an chen lai a\angin an ching \an tawh tih an sulhnu hluia\angin a hriat theih; chu chu AD 1350-1700 vel a nih a rinawm.Lung phun hi mitthi tawhte hriat reng nan a ni ber a; A AW Ban neih hma chuan �lem� chi hrang hrang - mihring lem, ran lulem, ramsa lem, seki lem, etc. ker te, a lem chu a pawnga ziah(emboss) te a ni hlawm a. A AW B an neih chinah chhiar theiha

Page 88: KTP HANDBOOK

88 K.|.P. HAND BOOK

ziah ker khuar a niin tun thlengin hetiang hi kan ching zui ta zel ani. Lungphun hi Mizote ze nghet tak leh nung reng (livingtradition) a ni.

Lungphun nia ruai buatsaih hi engtik lai a\anga kan chin \annge, tih pawh hi hriat a har hle a; eng pawh ni se, eng vanga ruaibuatsaih hi ching ta nge kan nih hi Upa V.L. Siama chuan ti hiana sawi: �Tun hma chuan lungphun ni hian lung rit tak tak an zawna, thlanlung an rem a, a ziah nen, a phun nen an hma vek \hin.Chu chu chhungkua maia han tih chi rual a ni lo va, kaichhansawmin an ti \hin. Chung an mi sawmte chhan let nan chaw ei anbuatsaihsak \hin a; chu pawh chu an tlawmngaihna avangin an eimai duh ngai lo va, �In tan kan siam tawh laklawh si a, tlawmngaiinmin eisak hram teh u,� tia sawm ngawih ngawih an ngai \hin.Chutianga, chawhlui inbuatsaihsak chu hun kal zelah khawtlangruaiah a chang chho ta a, a pawi ngawt a ni,� a ti.

Kan hmangaih kal ta puala kan tih theih hnuhnung ber niakan ngaih avang te pawh a ni a, neih ang ang (puk chawp hialpawh)-a lungphun buatsaih hi ba-in kan inhre chho ta zel ni maw?Vai pakhat chuan, �Mizote hi hautak zetin in thi a, hautak zetinlung in phun leh a, a thlanlung a ropui hle lem si lo va; in hnam tihdan phung hi a mak ka ti. Hetiang ai chuan dam laiin induat ula,thlanlung te hi mawi zawka tih ching ula, in senso, luangral maimai ai hi chuan a \ha daih zawk lawm ni?� tiin a sawi. A thi tanasawtna awm hauh tawh lo, phung thluk nana hautak taka lungphunsawngbawla, mipui kan hrai vak vak mai \hin hi a chuangtlai a, miharsa zawkte tan phurrit a ni zel bawk si a. Ruai buatsaih theiloten \henrual puna lungphun an inthlahrun phah a, a nei deuhtenpawisa chuangtlai tam tak an khawhral phah bawk. Chuvangchuan, hautak taka lungphun buatsaih hi tih zel loh atan a \ha hle.

Thihna hi mi tinin kan in\awm, kan tawh vek tur a ni a;thihna delh hrehawmzia chu sawi tam a ngai kher awm lo ve.Chutih laia phurrit dang, hautak zet maia lungphun sawngbawl

Page 89: KTP HANDBOOK

89K.|.P. HAND BOOK

\ulin min delh a la nih phei chuan thih hi a choawm loh lehzual a;mahse, thihna hi tu mahin kan tlanchhiatsan thei si lo. Chuvangchuan, lungphun tihhautak loh inzirtir hi kan tih awm tak a nireng a ni.

Chu chang a la ni lo, Kuang chunga pangpar inkhawi mawisiak ang maia man to tak tak khawi kan intihhmuh thar ta te hiintihhmuh zui zel atan a \ha em? |hutna/dinna remchang lo taktaka awmte duham taka thlalak hun kan innghahtir reng \hin te hiuar telh telh chi a ni zel em? Puana intuam leh pangpar man to taktak inpek kan uar ta lutuk te hi mi zawng zawng tan a \ha ber zelang em? Thih champhaa sunna hun hranpa buatsaih leh zelte hikan hnam tih dan phung atan a \ha ziktluak takmeuh ang em?Thlan\hut buatsaihna awm tak ni lem lova ngaihah buatsaih chingkan awm ta zel mai te pawh hi chin dan \ha tak a ni zel ang em?

Englekhawle, thihna leh a kaihhnawih thil zawng zawngahhian tu tan pawha phurrit tling thei siam chawp reng reng hi tih lohngam a \ul a, kan hnam kal zelna atana kan tih dan phung \ha loang chi zawng zawng hi chu pumpelh zel atan a \ha ngawt mai.K|P-ten theihtawp chhuahin hma i la zel ang u.

III. KRISTIAN |HALAITE LEH INNEIH

Inneihna lamah pawh Kristian |halaite hian hmasawnna turleh insiam\hatna tur kan nei nual awm e. Inneihna hi Pathianmithmuha thianghlim taka puitlin tur a nihna lam chu thupui hranasawi a nih avangin luhchilh lo ila, hetah hi chuan inneih nia kaninsawngbawl dan leh khawtlang huap puipunna chi khat a nihavanga kan tih tur lam kan thlur rih ang.

1. Bul \an dik : Kristian |halaiten inneih kan ngaih danhrim hrim pawh hi sawh sawn tur a awm ta niin a lang. Pathianinmipa leh hmeichhia, pumkhata a siam chhan leh chhungkua a dinchhan Bible-a kan hmuh chu, �Chi thlah, Pathian ngaihsak a

Page 90: KTP HANDBOOK

90 K.|.P. HAND BOOK

zawng a ni,� (Mal. 2:15) tih a ni. Hemi rilru pu chung hian inneihnahi kan buatsaih em? Hun ve tawhin kan inhria a, nupui pasal turkan dap ve mai \hin em ni? A bul kan \an dik tawh loh chuan ahnu lam a fel har tawh \hin.

2. Inneihna thianghlim : Tuna inneih kan sawngbawl danahhian eng nge kan ngaih pawimawh ber? Khawpui \halaite zingahchuan thil dang ber aiin kan inneihna hi kan tiropui lo bik ang a,miin min hmusit/nuihzat ang tih hi kan hlauhthawn leh kan rilruluahtu lian ber a ang hle. Inneihna, ropui taka sawngbawl hi asual hranpa lo thei. �Ropui� kan tehna erawh chu chhut ngun a \ulang. Pathian mithmuha ropui nge kan hman, khawvel thlirnaaropui? Pathian mithmuha inneihna ropui chu inneihna thianghlim,sual pawlh nut loh hi a ni ngei ang. Chu lam ngaihtuah si lovakhawvel ngaiha ropui taka insawngbawl, a hnu lawka namen lovamualpho zui leh si kan nei fo maite hi a pawi a ni. Anmahni chauhan mualpho a ni lo va, Pathian leh a Kohhran an timualpho a ni.Inneihna belhchian dawl lo hi khawtlang nun chhiatna chhan a nihrualin khawtlang nun chhiain a hrin pawh a ni.

3. Kohhran programme pawimawh : Kohhran Biak Inahinneih inkhawm hi Kohhran programme pawimawh a ni tih hriaaKristian \halaite hian kan hlutsak thiam a \ul hle. A inneiate chutute pawh ni se, kan Kohhranah Biak In hawnga innei an awmphawt chuan kan ngaihluin kan ngaisang em em tur a ni a, inkhawmngei pawh kan tum tur a ni. A lawmna lamah nen kan kal kawpthei lo a nih pawhin Biak In lam kan ngai pawimawh zawk tur ani a, a dik tak phei chuan Biak In programme hman zawhah hiantlingtla felah inngai thei ila a \ha lehzual ang.

4. Ruai buatsaih kher loh : Mi inneih nia ruai\heh kherlova kim lo tlata inhria Kristian \halai eng emaw zat kan nei ta hipiansualna nasa tak a ni tih hriat a \ul. Tun hnaiah Central K|Pchuan �Inneih tihhautak loh dan� kaihhruaina a siam a, thil tamtak tarlan zingah ruai tel lova inneih sawngbawl hi a langsar berte

Page 91: KTP HANDBOOK

91K.|.P. HAND BOOK

zinga mi a ni. |halai hruaitute zingah he kaihhruaina zui leh pawmngam, ruai tel lova inneih buatsaih ngam kan nei zel a, hmasawnnalawmawm tak a ni. A chang chuan a innei turte ai mahin nu leh paleh chhungte lamin ruai tel ngeia tih an duh \hin. Hengah te pawhhian kan ram ei leh bar dinhmun (economy) thlir pawhin kan tlinloh thil a ni tih hrilhfiaha ruai tel lova inneih buatsaih hi a famkimtawk a ni tih te zirtir zel tur kan ni.

5. A behbawm uchuak : Inneih tihropui nanawedding cake te, thawmhnaw man tam pui pui lei khawm chiamte, zungbun to tak tak kher hman tum tlat te, inneih nia inhruaikawi chhen te leh awm lo lutuk thlenga man sem zau te, Vaiho tihdan zuia thuam chhawm uar chiamte hi Kristian \halaite zingah areh deuh deuh thei ngei tur a ni a. Zahthlak nia kan ngaih,chhuanawm zawk fe si te; ropui riauva kan hriat, min timualphotuleh kan chapozia tarlangtute hi a awm \euh thei a ni tih hre rengahuaisen taka hmahruaitu nih kan tum tur a ni. Kan sawi tawhangin hemi kawngah hian K|P member-ten phawkhai rual takahma kan lak chuan kan ram hmel hi kan tidanglam thui thei hle ani tih kan hre reng tur a ni.

IV. KRISTIAN |HALAITE LEH SAWRKAR

Mipui nawlpuiin sawrkar kan hriat dan hi siam \hat a ngaita hle niin a lang. Sawrkar chu thil eng emaw, hausa tak, engkimdeuhthaw neitu, a thei apiangin duh tawka an rawk pawha dathei lo, bum nuam fe angah kan ngai ta vek em ni le?

1. Sawrkar hi mipuiten anmahni tan ngeia an siam a ni tih hiexam-na atan leh a hrilhfiahna atan mai ni lo, chetzia lehthiltiha kan hriat dik a \ul. Sawrkar hi kan mamawh minpetu leh thil min tihsaktu ni bawk mah se, khua leh tui \ha,sawrkar tana mi \angkai kan ni tur a ni a, a rawktu phei chukan ni hauh tur a ni lo.

Page 92: KTP HANDBOOK

92 K.|.P. HAND BOOK

2. K|P huang chhunga tiha mawi lo chu khawi hmunah pawhK|P member chuan a ti lo ngam tur a ni. Kristian \halaikan nihna hi kawrchung (coat) ang maia duh huna haka,duh huna hlih mai theih chi a ni lo. Pathiannia Biak in leh achhehvela dawt sawi haw ber ni awm tak, Thawh\annia\anga Zirtawpni thlenga ni tina \awngka leh ziaka dawtsawi pawisa leh si lote kan zingah an awm a nih chuan alangsar lo thei zawnga zilh tur a ni a, zilh ngam turin a zilhtutur pawh a thianghlim bawk tur a ni.

3. Thil bawlhhlawh leh sual, Pathian mithmuha thianghlim losawi mam nana \awngkam kan chelek tak chu �Tunlai dan�hi a ni. Tunlai dan hi khawiah mah hmuh tur a awm lo.Pathian duhzawng chu thianghlim leh dik hi a ni kumkhuadawn a, fel lohna leh bawlhhlawhna hi engtikah mah angaizam ngai dawn lo tih kan hre tur a ni. Khawiah emawsual huata, hmun danga pawmzam leh theih viau site hi engtikawng maha sawi mam chi a ni lo. Pathian danglam ngai lo,thianghlim leh dik kan zui leh kan rin hian amah zuitute chuamah anga thianghlim turin min phut tlat a ni tih kantheihnghilh tur a ni lo.

4. Rawngbawlna atana sum kan tuakna kawngah pawhsawrkar nghenchhan lo zawnga kal thiam a \ul. Sawrkarhnuaiah inhlawhfakna remchang kan hmu a nih pawhinsawrkar thil a ni e tih avanga tha sen leh sum hmuh inmil lolutuka hlawk kan tum tur a ni lo. Chutiang bawkin sawrkarathuneitute, mi thiltithei deuh leh min duhsak theitu nia kanhriatte tlawn lutuk pawh a \ha hauh lo. Thianghlim lo takahausa nia vantlang pawhin an ngaihte ina \awng\ai inkhawmleh fellowship nghah fote pawh hian kan pawl hming a tichhethei. Kan tih apiangah kan rawngbawl hna neitu, Pathianmithmuha mawi leh \ha kan zawng tur a ni a, kan pawlzahawmna leh thianghlimna tihmelhem thei lakah fimkhurem em tur a ni.

Page 93: KTP HANDBOOK

93K.|.P. HAND BOOK

5. K|P member chu khua leh tui \ha, sawrkar tana mi rinawmkan ni tur a ni a, sawrkara mi hminghliau leh hrem lai(suspend te ang chi) te phei chu rawngbawlna langsarahhman loh a him ang.

V. KRISTIAN |HALAITE LEH POLITICS

Politics hi kan inthiarfihlim tak tak theih lohna a ni a, kanbuaipui dan erawh chu a inchen lo thei hle thung. Kan khawtlangnunah pawh hian awmze thuk tak a nei a; chuvangin, politics kanbuaipui danah hian Kristian \halaiten kan tel vena tur chin leh kaninthiarfihlimna awm chinte kan thliar thiam a \ul. Eng party tan bikemawa \hahnemngai lutuka kan chet avanga miten kanrawngbawlna leh kan pawl hial pawh an hmuh khawloh phahtheihna tur chi chu pumpelh a \ha. Pathian duh dan kawngthianghlim bosal khawpa eng party tan emaw khaw hmu lo lekakan inham buai ve duh dawn a nih lek phei chuan K|P-a kanchanvo leh mawhphurhnate bansan hmasak a finthlak zawk ang.

1. Sawrkarin puitlinga a ngaih, kum 18 tling chinin thianghlimtaka politics kan buaipui ve theihna chu inthlannaa votethlak hi a ni a, kan aiawha roreltu turte kan thlanna hranghrang - V.C., M.L.A., M.P. te angah hian vote kan nei vea nih phawt chuan ngun taka ngaihtuahna hmang chunginvote kan thlak tur a ni a. Rinawm taka vote thlak hi khualeh tui \hate tih tur pawimawh tarlante zingah a tel ve a ni.�Vote tur bik ka hre lo,� tih mai te leh, �tu mah an \ha lo,�tih liam maite hi a fel tawk lo hle. Rilru thianghlim tak puchungin vote kan thlak ngei tur a ni.

2. Zoram politics-ah hian thu dik lo hmanga vote zawn te,party dang mite leh hruaitute awm lo lutuk leh \awngkamchhe tinreng hmanga sawichhiat vak vak te, dawt hmanga

Page 94: KTP HANDBOOK

94 K.|.P. HAND BOOK

mipui dawi at tumna te a hluar ve ta hle niin a lang a. Henglakahte hian Kristan \halaite chu inthiarfihlim thiam a \ulhle. Eng ang nihlawhna tur pawh ni se, kan hmanraw hmantur kan duhtui tur a ni a, Krista zuitute tih awm chin kanngaihtuah reng tur a ni. Pathian hriatpui tlak loh hmanrawhmanga hlawhtlinna chu a tlo ngai chuang lo tih hi kan pawmnghet tlat tur a ni. Dik lo taka nihlawh ai chuan dik takach^n kan ngamin kan huam tur a ni zawk.

K|P-a inhmang tak, hruaitu dinhmun hiala ding,politics tui nuin a bual at leh a chiah ruih te pawh kan nei veta zel niin a lang a, a pawi hle. Kristian |halaiten kan tih veatana mawi chin kan ngaihtuah reng tur a ni.

3. Sawrkarin vote nei thei tura kum tling a tih chin chu kum18 tling chinte hi an ni a, K|P member zinga eng emaw zatchu vote la nei thei rih lo kan ni ang. Heti chung hian hmunhrang hrangah political party-ten an pawl tan \hahnemngaiinkum bituk zat la tling lote pawh engtin emaw Electoral roll-a thunin vote an neihtir \hin nia sawi a ni a. Sawrkar danbawhchhiaa vote neih hi Kristian \halaite tih awm a ni lo tihhriat tur a ni a, kan hriat loh hlana min lo thun a nih pawhinvote thlak hunah thlak loh mai tur a ni. Dik lo taka voteneih ve te, vote pakhat aia tam neih te, vawi khat aia tamvote thlak te leh mi dang hminga vote thlakte hi a Kristianlo va, tih loh tawp tur a ni. Mihringin min hre lo mah se,Pathianin min hmu reng a, kan dik lohna pawh chiang takina hria a ni tih theihnghilh tur a ni lo va, hlauh nachang hriattur a ni.

4. He khawvela mi ni lo lal ram, chatuan daih tur neitu Kristahnung zuitu Kristian \halaite hi he khawvela rorelna inchuhnakawngah hian kan phe buai lutuk tur a ni lo va, kanrawngbawlna leh Pathian hming tihliau thei tur chi phei chueng mah tih loh tur a ni.

Page 95: KTP HANDBOOK

95K.|.P. HAND BOOK

VI. KRISTIAN |HALAITE LEH MI MAL NUN

Kan sawi tawh angin mi mal nun a \hat phawt loh chuankhawtlang nun a \ha thei lo. Kan khawtlang nuna lo lang chhuak,tuna kan hmuh hi mi mal tam tak awm khawm zia a ni a, mi malnun \ha lo chuan chhungkaw hrehawm a siam a, chu chuan chawpleh chilhin khawtlang hmel a tichhe \hin.

1. Thil buaithlak tak chu a huhova thiltih leh sawihona te,inrawnkhawmna chi hrang hrang - Committee, seminar,Consultation, symposium leh workshop-a ngaih dan \haleh fing pui pui kan sawi chhuah leh kan ngaihthlak \hinte himi dang chu sawi loh, a sawitute leh a ngaithlatute ngeipawhin a taka kan chantir hlei thei lo tlat \hin hi a ni. Thu\ha leh pawm nahawm tak takte hi sawi mai kan duh tawkem ni a tih theih rum rum mai. Kan thusawite hi tisaa kanchantir zel loh chuan hma kan sawn thei lo chauh ni lovin,chhiat lam kan pan telh telh dawn a ni.

2. Tuna kan khawtlang nun tlakhniamna chhan ber pakhat chukhawlaia kan tam lutuk hi a ni ve phawt mai. Khaw tinahhian \halai rual, hnathawk rual ni si, lehkha zir bawk si lo,eng mah ti lo ringawt mai, khawlai leh kawng sir dawra nitin \hu nilenga, titi leh thu lawi lo tak tak sawia khawsareng eng emaw zat kan nei ta deuh vek mai. Tuk zana chawei ve duh, thawh chhuah neih tum reng reng si lo,thawmhnaw leh thil dang a chhuak thar apiang awt ve zelsi, zuk leh hmuam lama rual pawl bawk si, lung tizing taktak hi hlui tam fe daih tur kan kawl ta deuh vek hi kankhawtlang hmel timawi lotu lian tak a ni. Heng mite hi hanbel chiang hlawm ila, K|P member hming ziah luhna bupuia hming chuangte an lo ni ve leh tlat bawk \hin.

Hna \angkai thawka inhman tum reng reng lo, K|P memberkan pung tual tual mai a nih chuan chawp leh chilha kankhawtlang nun leh hmel a nghawng dan tur chu sawi thui angai awm lo ve.

Page 96: KTP HANDBOOK

96 K.|.P. HAND BOOK

3. Ringtua inchhal, Kristian \halaiten dawt sawi kan pawisakloh tak dan em em pawh hi manganthlak khawp a ni ta.kan rama thil buaithlak ber pakhat chu thu dik hriat harsalutuk hi a ni. A sawitu an danglam apianga thil awm dandanglam ve zel maite hi a vanduaithlak a ni. Eng vang pawhinthu dik lo, dawt hi kan sawi tur a ni lo tih hi inzirtir uar a \ul.=awngkaa sawi a ni emaw, lehkhaa ziak a ni emaw, dawthi Pathian huat zawng a ni a, kan hrilha te kan zah lohzia atilang bawk.

4. Kristian =halaite zingah zahmawh leh thu bawlhhlawh sawipawisak lohna a nasa sawt hle bawk. �Tunlai dan� kan tileh mai em ni? Mipa chu sawi loh, hmeichhiate pawhinthinphu rang chuang hauh lovin zahmawh ngialngan fe fe hikan thlawhhma \ha sawi ta hmiah hmiah mai. Hetiang thusawi hian kan rilru kawrawnzia leh kan ngaihtuahnabawlhhlawhzia a tilang a, Kristian \halaite tih awm a ni thei lo.

K|P hruaitu leh dinhmun pawimawh luahtute zingah meuhpawh hian a changa invawng up fu fu si, hmun danga mizahmawh sawia bawp leng buta nui thler duai duai leh nui\eh huk huk te, phur fahrana lo chhunzawm ta zung zungmaite hi hmuh tur leh hriat tur a awm ta fo mai, sim ngeingei tur a ni.

5. Kan ramah hian aia upa zahna hi kan khawtlang nunah atlahniam sawt hle. |hangthar, lehkhathiam intiho hian kanaia upa, lehkha zir sang ve lo leh mawl zawk nia kan ngaihtehi kan hmusit deuh \hin niin a lang. Hnam changkang apianginan aia upate an zah thiam a, kan hmasawn dan hi alawmawm zel em tih inchhut ngun a \ul hle.

6. Mi dangte nena kan inlen pawh dan pawh hi ngaihtuah ngundeuh deuh a \ul ta niin a lang. Mi chhungkuain eng nge antih tih ngaihtuah hmasa hauh lova kan remchan hun apiangami ina tek luh zen leh \hut muan sauh sauh reng maite himahni hun khawhralna bakah mi dangte tana harsatna thlentu

Page 97: KTP HANDBOOK

97K.|.P. HAND BOOK

nihna a ni thei. Mi tin hi kan \ul telh telh a, a bikin khawpuimite phei chu an \ul em em vek tawh a, an tan darkar tin hia hlu em em a ni tih hriatpui tur a ni. Tih tur nei lova kaninhria a nih pawhin mi dangte tibuai kher lova hun awl hman\hat zir zel a pawimawh.

7. Kristian \halai, pawn lama Kohhran leh khawtlang te lehmi dangte tana inhmang peih fu fu te leh fak hlawh taktezingah hian mahni in chhung lama khirh leh tlaktlai lo zet aawm ve theih a. K|P leh YMA-a hruaitu chan chang phahialte zingah pawh hian nu leh paten an hlauh ruk riau aawm theih.

Kan nungchang leh rilru put hmang dik tak hi chu pawnlam mi ni lovin, kan chenpui, kan chhungkuaa mite ngeihian an hre chiang ber zel a, in chhunga mi khirh, pawnlama lang mawite chuan lemchang reng rengin an hun anhmang ni tin mai tihna a ni a, mi khawngaihthlak tak an ni.

Khawtlang nun a lo \hat theihna tura Kristian \halaite tihtur leh mawhphurhna hi sawi zawh mai chi a ni lo va, tuna kantarlante pawh hi a kimchang lo hle. Kamkeuna leh sawihawnnamai angah ngai ila, a dang tam tak sawi belh tur kan hria ang.Chung thil \ha leh hmasawnna turte chu sawia, tlangaupui mai nilovin, a taka chantir leh nunpui tur a ni a, kan khawtlang nunsiam\hatna tur leh Krista hnung zuitute kan nihna anga kanmawhphurhna chu a mal te tea sawi aiin Pathian thuin, �...in tihapiangah Pathian ropuina tur hlirin ti rawh u,� (I Kor. 10:31) a tihhian a khaikhawm \ha ber mai awm e.

Page 98: KTP HANDBOOK

98 K.|.P. HAND BOOK

VII. KRISTIAN |HALAITE LEH NI TIN HNA

NI TIN HNA AWMZIA

Ni tin hna kan tih hian mi hrang hrangin ni tina kan thawh\heuh kha a ni. Mi pakhatin ni tin hna dang dang an thawk a nihpawhin chu chu ni tin hna Lal Isua hnung zuina tur chu a ni.

HNUNGZUI AWMZIA

�Chhandamna hi a thlawn a ni a, a hnungzui hi a man a ni,�an lo tih angin, Lal Isua hnungzui chu mahni duh dan leh nuam tihzawng tihpuitlinna ni lovin, min kotu koh chhan hlen chhuak turahmangaihna vanga mahni inkalsana ni tin kraws pu turainpumpekna hi a ni. Chu chuan a thuhnuaia intuluta, a kalna apiangazuia, harsatna, mualphona leh hmuhsitna tinreng phur ve tura nitin nun hlan hi a keng tel. Hun awl leh hman changa zui mai nilovin, kan hun \ha ber leh kan engkim a duh a ni. Hei hian ni tinhna kalsan a kawk chuang lo va, kan tih apiang a duhzawnga tihleh a \ul ang zela tlawm leh huaisen taka ni tin Krista dinpui ngamzel hi a ni. Chumi hre reng chung chuan ni tin hnaa Lal Isua hnungkan zui dan tur i lo thlir teh ang.

THIANGHLIMNA

(1) Hna thianghlim : Ringtute chu thianghlim tura koh kannih (I Pet. 1:15ff; Joh. 17:19) angin kan ni tin hna hi Pathianmithmuha thianghlim a ni tur a ni. Khawi hmunah pawh eng hnapawh thawk dawn ila, a mawm lam tur ringawt um lovin, Kristanen kan thawk dun thei ang em, tih ngaihtuah tur a ni. �Fel lotaka dehchhuah tam tak ai chuan fel taka dehchhuah tlem te a \hazawk� (Thuf. 16:8) tih a ni si a. Ram hmasawn zelin hna thianghlimlo leh sum hmuhna bawlhhlawh a hring mek a, a hrin belh zeldawn pawhin a lang. Heng lakah hian ringtute inthiar fihlim tur ani ang. Sawrkar phal loh hmanga sumdawn te hi tih hauh loh tura ni.

Page 99: KTP HANDBOOK

99K.|.P. HAND BOOK

(2) Hna neih dan thianghlim : Thianghlimna kawngah midang tihhmuhtu ni turin Paulan min fuih (I Tim. 4:12) angin kanhna hmuh dan leh neih dante hi Pathian malsawm tlak a nih a \ul.Sum chakna leh roreltute tlawn lungawina a\anga hna neih te,dawt leh bumna hmanga hna zawn te, mite chanvo chuh khalh lehluahlan thlengin ringtute chuan tih hauh loh tur a ni. Thianghlimtaka bul \ana, thianghlim taka thawh hi a tlo ber fo.

Ringtute thawh hauh loh tur hna bawlhhlawh chu awm mahse, a tlangpuiin hna peng hrang hrangah te hian thianghlim lo bik aawm chuang lo va. A thawktuin rilru thianghlim nen a thawh phawtchuan thawh tlak loh hna a vang hle a ni. A thawktu rilru put ziaa pawimawh zawk fo mai. Ei ruk theihna leh thatchhiat theihnaahpawh awm ila, Krista rilru nen kan thawh chuan ei ruk tur a awmlo mai dawn a ni.

RINAWMNA

(1) Mahni inhneh : �Mahni inhneh chuan khawvel a hneh�tih a ni a. Ni tin hna rinawm taka thawk tur leh rahchhuah \hinringtu ni tur chuan mahni inhneh a ngai. Taksa leh rilru tichhe theizuk leh hmuam, ruih theih thil, mipat hmeichhiat kawng leh ei inthlenga mahni inhneh ringtu nih hi rinawmna bul a ni. Chanchin|ha hi thua puan mai a tawk lo, ni tin hnaa lantir a ngai. Chumikawnga thlemna leh harsatna hmachhawn thei turin mahni inhneharinawmna nunpui a ngai.

(2) Hun hmana rinawm : Hun hi Pathian ta, angkhat \heuhvami tin hnena pek, a hmangtu azira hlu leh \angkai a ni.Tuisik bawhnu a ruh theih loh angin hun liam hnu a lo kir leh ngai lo. Hunhnuaia awm kan nih avangin hun hi hman thiam a ngai em em a ni.Hun pawisa lo mi ai chuan a hun taka thil ti \hin mi chu a rin tlakina hlawhtling \hin. Ringtute chuan Lal Isua angin thil \ha tih nandaihzai taka hun hman tum \hin a \ha.

Page 100: KTP HANDBOOK

100 K.|.P. HAND BOOK

(3) Mahni hnaa rinawm : Paulan ringtu chu �an awm maimai tur a ni lo� a tih angin chhungkuaah emaw, Kohhranah emawkan tih tur awm tawk dap chhuah thiam tur a ni. Rinawm takahlen chhuah ngei pawh tum a \ha. Mahni hna pawh hre lo lehthawk peih lo, mi thawh sa ring, mahni thawh loh rah sengte hiPathian duh loh zawng a ni. Mihring hmasate pawhin an hna turthawk lovin an eiru a, chhiatnaah khawvel an hnuk lut ta. Mahnihna \heuhvah rinawm takin ni tin Lal Isua hnung i zui ang u.

(4) Thu dik sawi leh ziaka rinawmna : Khawi hmunahpawh awm ila, thu dik sawi mi nih hi ringtu nih dan tur chu a ni(Kol. 3:9). Thu dik tak sawi mi chu tu mahin an ngainep mai theilo. Ni tin Lal Isua hnung kan zuinaah hian thu dik sawi mi, thu dik\an mi kan nih hi a pawimawh em em a ni (Eph. 4:25).

Ram leh hnamin hma a sawn zel a, chanchinbu leh lehkhabuziak lam pawh kan uar ve sawt hle a. Hei hi hmasawnna rahbipawimawh a ni a. Amaherawhchu, kan thu ziakte hi belhchiandawl, thu rin tlak a nih a \ul. Khingpuite chirhtheh nana dawtsawi leh ziaka vawrh darh te, lam\ang siam duh vang leh sum itvanga dawt sawi leh ziak te hi Pathian mite awm dan tur a ni lo tihhre rengin thu dik sawi leh ziakah i rinawm ang u.

TAIHMAKNA

(1) Taihmak ringtu zia tur : Pathian chu thil siamtu, eng laipawha thawk reng a ni (Gen. 1:1ff). Isuan, �Ka Pain tun thlengpawhin hna a thawk reng a ni, kei pawhin ka thawk ve a ni,� a ti(Joh. 5:17). Lal Isuan vantlang zingah rawng a bawl lai khanmutmu pawh tuah hman lovin a thawk rim a nih kha. Kan zui Isuahi mi taima (Mk. 3:2ff), rim taka kut hna pawh thawk \hin a ni(Mk. 6:3). A hniakhnung zui tura a zirtira insiamte hi zirlai kan niemaw, kut hnathawk kan ni emaw, sawrkar pisa leh hmun dangathawk kan ni emaw, ni tin taima taka thawk tur kan va ni em.

Page 101: KTP HANDBOOK

101K.|.P. HAND BOOK

(2) Lungawi taka thawh : Hnaa tuina hian chhelna lehtaihmakna a siam a, tui taka thawk tur chuan a hna neitu leh kanthawh chhan hriat chian a ngai (Neh. 6:3). Isua lei leh van LalFapain chhiahhlawh hna thawka thihna thlan khur thim ber a luhchhuah khan lungawi takin, �Mi tirtu duhzawng tih leh a hna thawhzawh hi ka chaw a ni,� a ti thei (Joh. 4:43). Lal Isua hnungzuitukan nih angin eng hna pawh a te emaw, a lian emaw, thawk theitura hriselna, boruak \ha, ei bar engkim hi Pathian min pek tihhriain lungawi taka Pathian ngaiha \ha leh lawm tlaka thawh hi ahnung kan zuina tur a ni.

(3) Ram leh hnam tan : Retheihna um bova, ram leh hnamhausaa siama, chimralna laka humhim turin taima taka Pathianthu zawm a ngai. Bible chuan, �...Lalpa in Pathian aw chu\hahnemngai taka...in zawm phawt chuan mi rethei reng reng inawm hauh lo vang a...hnam tam tak in puktir ang a...hnam tamtak chungah ro in rel ang...� (Deut. 15:4-6) a ti a ni. Kan sawimai ni lovin, ni tin hna taima leh dik taka thawh a ngai (Thuf.14:23). Chutianga rawngbawl duh lo ram leh hnam chu an boraldawn tih Pathian thuin min hrilh (Isa. 60:12). Hnam dang hmusitlova hnam hmangaihna dik tak neih hi kan ni tin nun leh hnaahhian zir a \ul hle mai.

DIKNA

(1) Ei-bar ngaihtuahna : Ni tin ei-bar ngaihtuahna hiringtuten kal pelh mai theih a ni lo. Lal Isua pawhin a hun tamber a hmanna leh dikna hmanga siam \hat a tum tlat \hin kha ani. Chuvangin, ni tin ei-bar zawnna kawng hrang hrangah diknachelh tlatin, mahni chanvo leh thawh chhuah chauh eiin ringtutekan nung ngam tur a ni ang. Contractor leh sawrkara bill nei\hinten huaisen taka thu dik hmanga sawrkar dawr ngam lehdawta thil tih bansan ngam tur a ni. Dawt hmanga \anpuina laktum tlat te, chutiang mite hnena sawrkar sum pek hreh hauh lohte hi ringtute nun dan tur a ni lo.

Page 102: KTP HANDBOOK

102 K.|.P. HAND BOOK

(2) Ram relbawl inchuhna : Khawvel ram leh hnamtenzalenna leh remna an neih theih nan Lal Isuan hna a thawk \hin a,chu chu a lo kal chhan pawh a ni. Mahse, Party politics-ah ainhnamhnawih ngai lo. National Party (Herodian Pawl) emaw,Regional Party (Zealot Pawl) emaw a kawp lo va, a sawi chhebawk hek lo. Sawrkar laka a tih tur chu rinawm takin a ti mai ani. Ringtuten Lal Isua hi kan entawn a \ha hle mai.

Israel fate Aigupta ram a\anga hruai chhuah an nih laipawh khan Mosia chuan mipui enkawl leh relbawl hna a thawka, chutih laiin Aronan sakhaw serh leh sang a khawih thung. Ankhawih pawlh lo va, rem takin an kal dun zawk a ni. Hei hiKohhran mite politics-a inhnamhnawih dan tur a ni ang. Politicstuinu hi Kohhranah luang lut lova ram relbawl inchuhna boruakthianghlim siam tura dikna nena thawh hi ringtute kova innghat ani.

(3) Roreltu leh mipuite : Hnam tin hi Pathianin roreltuhmangin min enkawl a. Dik taka rorel tura ruat an ni. Roreltudik lo leh hlemhle hi Pathian huat zawng tak a ni (Amos. 3:11).Hnam pum pui pawhin an tuar phah \hin. Mipuite pawhinroreltute a khalh sual theih bawk. Sum leh dinhmun duh vangte, sum chakna hmanga dikna rahbeh te hi Pathian hmelma nihnaa ni. Roreltuten dik taka ro an rel theih nana kawng sahsak lehkaihhruaina pek hi mipuite tih tur, ringtute phei chuan Lal Isuahnung kan zuina tur a ni.

(4) Rawngbawlna kawngah : Sual vanga dikna rahbehduhna khawvel ti-Kristian turin ringtute hian mawh kan phur a.Boralna kawng zawh mek chhan chhuah te, Kohhran nger leh dozawnga awm tuam dam te, chhungkaw inlaichinna \ha siam lehin\henawm khawven kawngah dikna hmanga inremna siam \hinhi ringtute ni tin nun dan tur a ni. Ni tina kan nunhonaah hianPathian hre rengin rawngbawlna ti\huanawpa tihminghliau thei turang chi reng reng chu tih hauh loh a him ber fo.

Page 103: KTP HANDBOOK

103K.|.P. HAND BOOK

DAWHTHEIHNA

(1) Hmangaihna : Hmangaihna chuan dawhtheihna a hring\hin. Hemi tel lo chuan hnungzuitu hlawhtling nih a har hle. Isuapawhin mi sual leh bawlhhlawh ber te a kan chhuak a, an harsatnadawhthei takin hmangaihna nen a sawipui \hin (Mat. 5:30ff; Lk.19:1-10; Joh. 4). Lal Isua entawna min mamawhtute hmangaihnanena lo dawnsawn hi a ringtu nunphung hle mai. Hmangaihna nenathil tih chu tunah harsa mah se, a reiah lawmna a thlen a; thinrimnanena thil tih chu tunah \hain hre mah ila inchhirna leh zahna a thlen\hin. Isua anga \anpui ngai \anpui leh thawh kep ngai thawh kepte, ni tin hnaa kan thawhpuite nen kan inlaichinna leh min dawrtutekan lo dawnsawn danah Lal Isua hmangaihna leh dawhtheihnazia hmuhtir hi ringtu mawhphurhna leh a hnung kan zuina tur a ni.

(2) Thuawihna : Thuawihna hi Lal Isua rawngbawlnahnukpui a ni. Amah ngeiin, �Nangin tih tur mi pek kha ka ti zova, khawvelah ka chawimawi tawh a che,� a ti (Joh. 27:4). LalIsuan a Pa thu awihin, hmun hrehawm leh harsaah pawh chhelleh huai taka a thawk ang hian ringtute chuan ni tin hna kan thawkve tur a ni ang. Hna thawktu tam tak hlawhchhamna chhan chuthuawihna an tlakchham vang a ni chawk. Eng hna pawh thu awihtak leh dawhthei taka thawk tur kan ni, chu chu hlawhtlinna bulpawh a ni. Bible pawhin, �Tihnuam tak leh thu awih taka in awmchuan in rama thil \ha te hi in ei ang...� tiin min hrilh a ni (Isa.1:19).

Kan ni tin hna \heuhvah hian Pathian ram a lo thlen chuankhawvel hian a tuar zo dawn lo reng reng a, missionary ropui takkan ni mai dawn a ni. Chuvangin, ni tin hna kan thawh mekahhian siam \hat ngai lai siam \ha chungin Pathian dah pawimawhber ila; tichuan, Krista a lo ropui ang a, keinin a malsawm rahkan seng dawn a ni. �Kristian ram si...tih aia Kristian ram ngenge...� tih a lo nih theih nan kan ni tin hnaah a ram leh a felnazawn hmasak hi ringtute mawhphurhna a ni.

Page 104: KTP HANDBOOK

104 K.|.P. HAND BOOK

BUNG XI

RUIHHLO LEH SEX LAKA THIANGHLIMNA

Thuhmahruai

Thianghlimna hi Pathian zia a ni. Pawn lam lang thei faina hia ni ber lova, thlan pawn lam hnawih var, chhung lama mitthi \awihawm si chu a thianghlim loh kha. Nun chhung ril leh mize lamathianghlim, dik leh fel, Pathian \ih nun, nun zahawm sawina a ni.Thianghlimna chu rilru lam dikna a ni. Chu thianghlimna chu kanPathian zia a nih tlat avangin a kohate pawh thianghlim turin min ti.Thianghlimna tel lovin Pathian a hmuh theih tlat loh mai. Kristian kannihna kum z^ a chuang tawh a, Pathian thianghlim betu \halaite nunhi a thianghlim t^wk em le? Mi sual ngaidam \hin Pathiana kan chiantluk zet hian thianghlimna duh Pathianah chiang ila chu kan ram lehhnam hi a nuam tawh ngawt ang.

Temple thianghlim

Vaivut a\anga kan taksa a siam zawh khan nunna thaw athaw lut a. Mi nung kan lo ni ta. Chu taksa chu �Pathian in� a ni a.�Thlarau Thianghlim in� a ni bawk. A chenna tur temple vawnthianghlim kawngah kan Pathian hi a thikthu a chhe hle. Hruihrualnen meuha thawkin temple chu a thian thianghlim duh. Kan taksa, atemple thianghlim chu kawng hrang hrangin kan tichhia a, kantibawrhbang \hin. Ruitheih thil leh mipat hmeichhiatna hman dik lohhi a langsar zual a ni. Temple thianghlim chu kan tikhaw lo a. Pathianina In tikhaw lotu chu a tikhaw lo ve dawn avangin talhfiak nena azilhhau tawh pawh kan tam e!! Mahse kan la sim chuang lo.Hmangaihna leh khawngaihnaa khat Pathian kan tih hi Pathian thikthuchhia, phuba lak hmang Pathian a nih hi hrechiang ila chu kan nun hikan vawng thianghlim lehzual mahna!!

Page 105: KTP HANDBOOK

105K.|.P. HAND BOOK

Hrisel lo Mizote

Mizote hi kan hrisel lo khawp mai. Damdawi inah nitin inentirkan tam >m >m reng a, special-a inentirna zawng zawngah pawhhming ziah lawk f> a ngai vek. Free clinic ni s> tam tak kan intlar a.Health Mela kan bawr luih luih bawk. Chutih lai chuan Damna Cru-sade ah mipui kan khat tlat z>l a, nem thluk nghakin kan intlar a,\awng\ai laiin kan na lai kan khawih sup sup a. Tidam thei nia ansawi dek dek tawh panin damna beiseiin kan tlan ruih ruih a.|amthlen thei khawp damlo kan \hu ngh<k zel. |awng\aidamthei pawhkan ngah. Damna kan zawng nasa a, kan dam chuang si lo. Kan rilrulam a thianghlim loh vang a ni tel ang.

Damdawi magic

Mizote hi kan zuau a ni. Zuauna hi rilru thianghlim lo a ni.Tawrhna phena malsawmna hi kan thlir peih lo va. Taksa n^, rilrun^, thinrimna, lungl>nna, lungawi lohna zawng zawng hi damdawiathawi dam kan tum a. Damna tur hian short cut kan dap chak >m >ma. Damdawi hi kan thlahlel ngawih ngawih a ni ber. Kan chhiatpui tura nih leh nih loh pawh ngaihtuah lovin miin a \ha an tih apiang kanhmawm ve zel mai. Damna tur hian a kawng kual leh thui, hahthlakz^wk leh tlo zawk lam kan zawh peih lova, rang taka nawm nghalna�damdawi magic� kan beisei \hin. Damdawia a �dawi� lai hi kan hnehleh si lo va, ruihhlo ngai kan tam phah ta a nih hi.

He rilru hrisel lo hi \halaite zinga lo piang thar a ni vek lo.Min chawi liantute atanga kan chhawm tam tak a awm a ni.|hangtharte hian kan zir loh zui zel chuan kan hnam chu kan hetichatuan dawn a ni. Pathianin keimahnia intihdamtheihna a dah hi kanhaichhuah a hun ta hle mai. Hrehawm leh harsatna leh natna hnehtheihna, tuarchhelna nun hi nun thianghlim a ni. Chu nun chu kanmamawh a ni.

Page 106: KTP HANDBOOK

106 K.|.P. HAND BOOK

Nun ti\awp ruihtheih thilDamdawi beisei tlatna rilru no chuan ruih hlo a\anga damna a

zawng a, a hmu thuak a. A t^wk lova, a zawng leh z>l \hin. Tichuan,a lo t^ng nghet ta tlat \hin. Ruihtheih thil reng reng hian taksa a tichhethei vek. Chhungril lamah natna a siam a. Pawn lam lang thei a \awpbawk. Hmai a fai thei lova, hmel a bawrchhawr a, rim a chhia a. Athianghlim lo a ni. Chuti chung chuan ruih a ngai si a, thawhchhuah aawm bawk si lo. Mamawhna a nasa a, pawisa neih a har si. Tunhmaa rilru thianghlim kha a bo \an ta a, hralh ruk t<r dap a ngai a, adaih seng ta lo. Rukruk a \<l ta. Dawt sawi a ngai a, mi bum a \<l a.Taksa thianghlim lo leh nun \ha bawk si lo chu mi hmuhsit nihna a loni reng a. Tu lakahmah a tuitlak theih tawh loh. Nun a ruak a, khua ahar a, hnemtu an awm si lo. Mahni leh mahni inhnem chawp a ngai a,chumi tur chuan ruih belh a ngai leh thin. Mahni inthiamchawp tumindem tur leh chhuanlam tur an dap ruai tawh thin.

Mahni inthiam chawp nan Bible-a thu \henkhat la chhuakinzu leh ruihtheih thil \hatna leh Paula�n Timothe-a permit a pek thutekan vawng hlur a. Chhiar vek law law \hin ila \ha tur hi a nia. Bible-a ruihtheih thil a lan hmasakna berah chuan ruih mualphona thlentu,saruaka awm tirtu, anchhe inlawhna thlentu a ni a. A lan vawi hnihnaahpafa inngaihna a thlen. Absaloma�n a unaupa Amnona a thah dawnkhan zu ruai a \heh t> t> a, a ruih lai takin a that. Davida�n sual thupnan hman a tum bawk. Zu chu nuihzatbura min siamtu, insual bungbungna thlentu, mawlna thlentu a ni a. Retheihna a ni bawk. Tualthahnaleh uirena thlengin a kaichhuak a. Thihna khawp sual a hring der maia ni. Ruihhlo bawia tang chung chuan rilru leh nun a thianghlim thei lo.

Hmanraw thianghlim neih s>n a har a, mi hman hnu thlengahman a lo \ul a. Natna \ihbaiawm pui pui nen, polythene-a tuam upchual chungin kan invui liam ta \hin a ni. Nun thianghlim lo chuanPathian a hnaih thei si loh avangin thlarau lam pawh ngaihtuahawmtak zawng a ni. Mahse, Mizote hi kan vannei hlauh a!! Thih dawn\epah hian ngaih\hatna t<r engemaw tal sawi tur kan nei hman lehtlat zel. Kan puithiamte pawh hian meidil lam hawi lo zawngin minvui liam hram se kan duh niin a lang. Thih dawn \epa inchhira rilrulamlet hman, vanram kai hi chu Bible pumah pawh vawi khat chiahasin a lan!!

Page 107: KTP HANDBOOK

107K.|.P. HAND BOOK

Rui chunga Pathian hnaihWalter Houston Clark-a chuan Chemical Ecstasy : Psyche-

delic Drugs & Religion tih buah chuan �Pathian hnaihna leh thutakzawn chhuahna kawng \ha tak chu ruihhlo hi a ni,� tiin a ziak pek a.Chu chuan \halai tam tak, nun tuihalte chu ruihtheih thilah a hruainasa hle. Ruihhlo chuan eng pathian thian emaw chu a hnaihtir vepawh a ni mahna le! Kan Pathian Thianghlim erawh hi chu ruihhlohmanga hnaih chi a ni ve lo. Pathian hnen thlen theihna chu Kristachauh a ni tih Bible-ah kan hmu. Puithiam Arona hnenah inbiaknapuan in chhunga an kal laiin uaiin leh zu reng reng in lo turin a ti. Chuchu an zawm loh chuan an thi dawn tih pawh a sawi nghal.

Pathian thianghlim hi rui ̂ phut chunga hnaih chu thihna a ningei a niang. Rui phur inkhawm leh lam vak mai te, \awng\ai hluamhluam maite hi a haw viau a ni mahna. Pathian thianghlim hi thinlung,rilru leh chakna zawng zawnga hmangaih tur kan ni. Rui pai \uang\uang chung zawngin he hmangaihna ngenngawl hi tlin chi a ni lo ve.Ruihtheih thilah hian insum theih lohna a awm a. Rui miah lo pawhainsum kan harsat teh lul nen, rui chung lek phei chuan chhe tak kan niang. Insum thei lo nun a thianghlim ngai lo.

I sim thei eMi \henkhat chuan ruihhlo ngawl veina hi natna khirh ber,

dam thei tawh lo ang hialin an sawi \hin. Rilru huaisen lo tan zawng ahar bawk reng a ni. Mahse Pathian ropui, damlote tidama mitthitekai tho theitu chuan ruihhlo lak a\ang pawhin mi a chhandam theikhawp mai. Keini aia thiltihtheihna chak zawk neitu hnena tluk luh hidamna a ni. Misual ber pawh a sima lo ngaidam \hintu Pathianin angaihdam tawh miau si chuan mi dang tan ngaihdam loh a thiangtawh lo. Chhungkuaah duat a hlawh thei leh tawh a, khawtlangahpawh lawm a hlawh zui a, kohhranah pawh hmun laili a chang lehtheih tawh \hin. Nun a famkim thar leh \hin.

Page 108: KTP HANDBOOK

108 K.|.P. HAND BOOK

Hmanraw thianghlim leh hlimawm

Mipat hmeichhiatna hi Pathian siam, \ha a tih em em zingabet tel sa a ni a. Chi tam tak thlaha leilung luah khat tura thu a pektekan nih avangin thianghlimtak leh hlimawm taka inthlahchhawng turinmin ti. Mahse, a hlimawmna tak hi a dik lo zawnga kan hman takhlauh \hin avangin thil thianghlim leh hlimawm kha thil tenawmah kanchhuah lo chauh \hin zawk. Duh taka a siam a nih avangin mipathmeichhiatna hman hi sual a ni ngawt lo. Mipat hmeichhiatna hi a huntakah, a hmun dik takah, hman pui tur dik tak nena hman chuan thilthianghlim leh \ha, nuam leh chenfakawm a ni. A zahawm a, fiamthunena p^wt puia nuihpui dur dur chi pawh a ni lo. Hmangaihnalanchhuahna vawrtawp a nih avangin dik taka hmangte tan chuanhlimna tizualtu leh Siamtu Pathian lam hnaih tir theitu a ni zawk. Mahsekan thianghlim lohna langsar ber leh biru ber chu a ni reng lawi si.

Kum k^r thianghlim

Hmui hmai uluk tak Mizote hian kum k^r thianghlimna lamkan hlamchhiah fo. Kan thawnthu neih hlui ber pawl Chhurathawnthuah kh^n Chhura�n sakhi a <m a. Di hmuna tlan kualin aserh vun hmawr chu diin a ̂ t thla ta hlawk mai a. A tlan kual zelhnuah a serh hmawr them chu a chhar a, a sakhi umin a thlauh niangaiin a hnim a, �Mm, a lo n^m hman tawh a nih hi,� tiin a hmawm tazoh a ni awm e. He thawnthuin a tarlan chian >m >m chu kan kumk^r a thianghlim lo \hin tih hi a ni tlat. Kan infiamna \awngkamahpawh helai bawr hi rimchhe tura ngaihna a ri ring hle. Hei hi a \hingtawh a ni. Hmun dang ai chuan kum k^r zawng a rimchhe hma ngeie. Chuvang chuan a vawn thianghlim lamah \an kan lak a ngai. Zirtirupakhat chuan a sikul naupangte a fuihnaah, �In inthiar zawhah\henawm bang kha sil fai ve nghal ziah rawh u,� a ti. Inzirtirna \ha taka ni. Mipate hi tlemin invawn fai a nuam deuh. Mahse inbual pahap^wn lam chauh sil fai \hin, a vun han lip leta a tuaifai nachang hre loan tam mai. Mipa serh vun chhung lama bawlhhlawh awm \hin hihmeichhe chhul cancer thlentu zinga pakhat a ni ve thei an tia sin!

Page 109: KTP HANDBOOK

109K.|.P. HAND BOOK

Hmeichhiate hi inuluk lehzual a ngai. Hmeichhia zawng zawnginbawlhhlawh chhuak an nei vek. A pawi leh pawi lo chi a awm. Nikhatah vawi hnih tal sil fai ngei ngei tur a ni. Insilfai hian natna tam taka veng nghal thei. |anpuina zawn a \ul chang pawhin helai bawrkher han show hi kan hreh hlawm \hin hle kha. Fai hi damna a ni.Naamana phar dam nan Jordan luia kal a, va inbual a, vaintihthianghlim a \ul. Isaian Israel hnamte hnenah �insil ula, intifai rawhu� a ti. Bungbel thianghlim taka inhlanna thil Lalpa ina lak luh \hin turthu pawh kan hmu. Fai hi a Pathian Thu em em a ni.

Nula thianghlim a rai!!

Nula thianghlim chu tuma la pawl loh tihna a ni. Mihring danahchuan mipa chi leh hmeichhe chi a intawn chauhin a rai theih. Mahse,nula thianghlim chu a rai ta tlat. A nun chu nun thianghlim, Pathianfapa pianna tlak a nih avangin nula thianghlim chu a rai a ngai miau ani. Isua pianna tlak nula chu a thianghlim a ngai. Thlarau Thianghlimchenna tur nun chu a thianghlim tur a ni. Mipa chi tel lova nau pai hiparthenogenesis an ti a. Khawvel history ah hian tum khat chauh a lathleng. Mizo nula pakhat rai chu, �Thlarau Thianghlim fa a pai� tiin ansawi virgin lui tlat a ni awm asin! Nula thianghlim a rai vawihnihna ani mahna!! Thianghlim tak tak maw?

Virgin hi a \hing lo

Tuma la pawl loh hi Virgin an ni. Tlangval virgin hian luck loleh zei lo ang zawnga \awngkaa fiam an hlawh a ni awm e. Nulavirgin pawh ngaizawngtu leh itt< hmu lo, hmeichhe chut nia ngaihnaa awm \hin a ni awm e. �Di nei lo Pawla�n a sai an ti� tih culture-achawilen tlangvalte hian �ka nem rang puan ka di zawnna� tih saktheih tumin theihtawp an chhuah a. A thei ve lo pawhin dawt tal ansawi \hin. Tlangvalte hi an sual khawp. Nula chu theih hram an duha, an theih tawh chu an duh lo zui a. Nupuiah ngat phei chuan virginan duh leh vek si. Lo inhman l^wk hi inneih hun atana inbuatsaihnatraining \ha tak nia ngai an awm a. University of Nebraska chuan an

Page 110: KTP HANDBOOK

110 K.|.P. HAND BOOK

zir chiang ngat a, lo inhman ve chhin hi training-na \ha a nih loh zia anfinfiah hlauh. Dr. P. Popenoe-a�n �Are virgins out of date?� tih azirnaah chuan inneih hmaa sex hmang leh hmang lo nupa engemawzata zir chiang a. Inneih hmaa sex hmang miah lo nupa nun chu a l>t tamfein an hlim zawk tih a hmu chhuak. Tim & Beverly te zirnaah pawhinneih hmaa sex lo hmang tawhte chuan la hmang miah loa inneiteaiin an nupa nun �sex� an hlimpui lo zawk f> tih an hmu. Virgin ve vengata inneite nun chu a hlim ru v>ng v>ng a, tumah han thik tur anawm lova, ngaihtuah t<r a tlem a, ngaih a \ha hliah hliah mai a ni.Kawppuite hi miin �saw saw maw�. vawi hnih� an tih theih tur neitenun chu a kimki tlat \hin. Thikthu a chhia a, ho t> teah inbah sual atam bik. In\hen pawh an tam zawk. Aizawla \halai 200 rual kanzawhnaah chuan virgin ngeia nupui pasal nei duh an tam zawk a, annupui pasal tur atan phei chuan virgin ngei an duh vek. Aizawl tlangvaltam tak, Pawla culture-in a tihbuai loh, mipui hmaa chhuang taka anvirgin thu puang ngam an awm \an ta. Virgin hi a \hing lo. A thianghlima, a changk^ng a ni.

Hur aiin inneih a \ha zawk

�Inngaihna sual� tih hi nupui pasal neih hmaa sex hmang sawinaa ni. Mihringa ch^kna awm hi Siamtu siam tel, mihring nihd^n t<rpangngai a ni. Ch^k zawng apiang tih erawh chu sual a ni thei thung.Sex ch^kna leh mamawhna hi mi pangngai zawng zawngin an nei.Insumtheihna hi nun thianghlim a ni. Insum hi a har >m avanginPathianin inneihna a buatsaih a. Hur aiin inneih chu a \ha zawk.Inneihna chu mi zawng zawng zinga chawimawi tlaka thianghlim a ni.Inneihna chhungah chuan tumah intidawng lovin mipain a nupui hnenaha chan t^wk a pe t<r a ni a, hmeichhiain a pasal pawh a pe bawk t<ra ni. Chu chu a thianghlim tawk a, Pathian thu pawh a ni.

Aizawl veng pakhata tlangval 50 leh nula 56, kum 20 � 35inkarte chungchang ka zirnaah chuan mipa zaa 52 leh hmeichhia zaa21.4 in sex an hmang tawh. CK|P Questionaire 2005-a a lan danchuan K|P member 31202 zinga 43.27% chu inneih hmaa sex hmang

Page 111: KTP HANDBOOK

111K.|.P. HAND BOOK

tawh an ni tlat mai. Kum 2005 K|P report-a a lan danin kohhran miinnei 3546 zinga 65.7% te chu Biak In hawng lova innei (inneihhmaa sex hmangte) an ni. Heng pawh hi a langchhuak chhunte an nichauh ang em? Hei ai hian a sang mah lo�ng maw?

Hetiang hi a nih mek lain Mizo nula leh tlangval zingah mipat

hmeichhiat thila invawng thianghlim tlat mi tam tak an awm.CK|P

Questionaire 2005 ah vek khan K|P member 31202 zinga 87.43%

chuan nupui pasal neih hmaa sex hman hi pawi an ti a. High School

naupang mi 200 zinga 98% chuan nupui pasal atan virgin ngei an duh

thu ka zirbingna pakhatah chuan a lang bawk. Hemi rilru hi kan intuh

chhoh zel chuan hmalamah beisei tur kawl eng a la awm niin a lang.

Kan \an erawh a \ul hle.

Thihna khawp sual

Sual hi chi tam tak a awm a ni awm e. Thihna khawp pawha awm. �An zinga \henkhatin nula an ngai a, nikhatah mi 23000 antl<khlum phah ang khan inngai hek suh u� tih ziak a awm. Taksathihna mai ni lo thlarau lam thihna pawh a keng tel. �Mi thianghlimtetiha mawi awm rengin, inngaih leh bawlhlawh zawng zawng, duhamnanen in zingan lam pawh lamin awm suh se�Inngaih hmang leh mibawlhhlawh leh mi duham reng reng chuan Krista leh Pathian ramahchuan chan reng an nei lo a ni tih in hre hle si a� tih ziak kan hmu.

Pathian ram luah lo t<r list sei t^wk tak zingah mipathmeichhiatna hman dik loh a tam hle. Tunlaiah chuan thihna hi ahrehawm zawngin a thleng tawh. Sex-a inkaichhawn theih natna hranghrang, STDs, Hepatitis leh AIDS te hmangin muangchangin nun ar^wp ral \hin. Zahthlak leh rilru hah bakah mi endawng hlawhin anthi \hin. Nun thianghlim lo zingah a tam tlat.

Page 112: KTP HANDBOOK

112 K.|.P. HAND BOOK

Nawmna um rilru buai

�La ti lo ten tih an chak, a ti tawh ten an zawngchhang� tia ansawi \hin ang deuhin tem ve chhin a chakawm duh viau. Ti chhin fuhlo f> f> erawh an tam. Hmel fai em em, khawtlang leh kohhranahpawh thianghlim ber anga lang zingah natna \ha lo pai r< an tam ania. Risk sual palh, daktawr pan zak si, nguina puanchhia sinainlukhup tlat an awm \euh. Sex an lo hman ve avanga rilru hah, thihduh hial khawpa nun beidawng, chhia leh \ha pawh hre lo khawpa ̂zui, mahni inthiam lohna bawia t^ng nghet tlat tam tak an awm.

Thi neih leh hmaa rilru haha hui ru pawp pawp, Pathianngaihdamna zauzia chhuanlama ngaihdam dil rilru nuam chawp,chhungril nun erawh chu ruak em em si an tam mai. Sawn pai avangamahni nunna hial lak tum, mualpho loh nana tualthah hial duh zui tamai engzatnge maw awm le? Nau titla tam tak zingah �mi fel,rawngbawlna chelh tlak� an awm nual an ti!! Sual achunga sual lehchhawng nun hi a awhawm lo teh a nia. Taksa leh rilru a bawlhhlawha, nun a thianghlim thei tawh lo. Vawi khat tihin vawi hnih a hringchawk si a.

Hawlh pawlh

Sex hi inneihna huang chhungah, kawppuite nen, mawi takleh thianghlim taka hman tur a ni. Kawppuite ni lo hmanpui hi uirenatenawm a ni. �Lawng sulhnu leh pa sulhnu a hriat hran theih loh� tihfiamthu hi dawt a ni. Engemawti takin a hnu a chhui theih ziah. Hawlhpawlh nun zawng a thianghlim thei ngang lo a ni. Pa ber nula ngaiin anupui hnena natna \ihbaiawm a khilai t^k an tam a nia. Natna chihrang hrang inkaichhawn theihna leh rilru lama harsatna thlentu uirenahi thihna khawp sual a ni. Inngaite leh uirete chu Pathianin a ngaihtuahdawn si a.

Page 113: KTP HANDBOOK

113K.|.P. HAND BOOK

A rai theih em ni?

Pathianin sex hi inthlahchhawn n^n a siam a. Chi inthlahchhawng thei lo tur, mipa leh mipa te, hmeichhia leh hmeichhiate lehramsate nena hman hi Pathianin sex thianghlim lo a tih zinga mi a ni.Thuthlung Hlui lamah phei chuan hetiang mi hi tihhlum nghal tur a titawp. Tun hnai mai khan America rama state pakhat, Massachussets-ah chuan mawngkawhurte inneih theihna d^n an pass mauh mai.Engtia ngaih tur nge ni le?

Nula leh tlangval thenkhat chuan, �Vawikhat hmanin a raitheih em ni?� an ti hu hu fo. Theih tehreng mai. Hmeichhe chi lehmipa chi an intawn hun kha a fuh chuan vawi khat pawh ni se a raitheih.

Min hmangaih chuan

�Min hmangaih chuan ka t^n i inphal vek tur alawm� tia thlemthluk theih nula an va tam em! An inpumpek hnua hmangaihna tlanzui tur nei ta si lo nun beidawng leh rilru n^ an awm zui \euh \hin.Hmangaihna hi kan chhuang hlur a, mi kar n^n tak kan hmang ta \hina. Hmangaihna hming kan tichhia. Sex hi hmangaihna tehfung a ni lo.Hmangaihna chuan a hmangaih takte chu a zah a, a thianghlimna avawn \hatsak duh \hin. A kar \<ng \<ng ngai lo. Hmangaihte tanakan pek theih hlu ber chu kan thianghlimna hi a ni a. Inneih zanahawn atan kan present chu kan f<n \ha reng tur a ni. Kan neih duhhauh loh tur tihchhiat hi a sual thlak. Inneih hmaa sex hmanpui tumtuche chuan a hmangaih lo che tih hre rawh. A dil ngut ngut che pawhina tisa chakna hrikthlak lailawkna leh intihtheih zuina bak a dil lo chetih hria ang che. Hmangaihna chu a dawhthei a, a thianghlim bawk si a.

Innei mai ang hmiangSex chu inneih hnua hman tur a ni a. Inneihnain a ken tel chu

inngaihzawnna a ni. Ngaihzawng neih hi sual a ni lo. Pathian siammihringte hian induhtawnna leh initna kan nei. Thianghlim takainngaihzawn theih a ni. Nupui pasal nei tur pawhin inbuatsaih tur.

Page 114: KTP HANDBOOK

114 K.|.P. HAND BOOK

Mizo \halaite hi kan puitlin lohna lai tak pakhat chu hemi kawngahhian a ni. A ruka ngaihven viau si hian ngaihven nih kan zak a. Duhsi, duh lo ang taka lan te kan ching a. Chhungte leh kohhran mitelakah kan z>p a. Kan rilru dik tak kan sawi ngam loh fo avanginharsatna kan tawk thei. Zahawm tak leh mawi tak, mi dangte hriatpuiiningaizawng \hin ila chu kan thianghlim lehzual ang. Inneihna hidamchhung thil a nih avangin �in-riahbuk thingfawm� mai mai chi a nilo. Ngaihtuahna fim tak hmangin inneih hi rawt tur a ni. Puitlin hnuahinneih a finthlak. Puitlinna hi kum upat azawnga teh chi a ni ber lo.Nupui pasal chawm thei tura hna thawk peih, naupang enkawl theitura fing, sum thawkchhuaka renchem thiam, mahni hmasial lo, insumthei, �ka thiam lo a ni, min ngaidam rawh,� ti theite hi nupui pasal neithei tura puitling an ni.

Inneihna zuitu chu fa neih a ni fo. Taksa leh rilru puitlin hmaafa neih hian harsatna tamtak a thlen thei. Chutih rual chuan upat lutukpawh a him chuang lo. Hmeichhiain a fatir chu kum 30 hmain nei theihram se a him bik an ti. Mipa tan pawh �Matea thla li, a pa kumsawm li,� tih vel hi chu a tlai hret. Hmeichhe tan kum 20 � 30 inkar,mipa tan kum 25 � 35 inkar hi inneih hun \ha laia sawi \hin a ni.

Ng<m sexy

Tunlai nulate hian an ngum leh dul bawr an tilang thui riau a.Tatoo te an chhu vel thul. A engemawti sexy phian leh nghal. Sex hirilru a\angin a in\an a. Kan rilru kaihruaitute chu kan thil hmuh lehhriat te, kan thil tawn mekte hi a ni. Kan incheinain mi a hip a, kanch^kna a sang a, lehkhabu \ha lo chhiar leh Blue film en kan uarbawk si a. Inkawmf^lna hun kan ngah a, awm mai mai kan thiam silo. Insumtheihna kan tlachham a. Nawhalh fung leh a z>n innawt chua lo alh ta a, thliin a beng fuh bawk a, \helh tumna a awm lo bawknen, thianghlimna ramri a kang ral leh duai duai mai \hin. Hnam dangtan pawha zuamawm khawpin kan inpho lang a, kan kut a hlei a,kan inkuah thuak thuak a. Pawngsual a hluar a, pawngsual lem ahluar bawk. Kan cho a, kan rim a, kan rim thlu ta zel zawng a nih hi.

Page 115: KTP HANDBOOK

115K.|.P. HAND BOOK

I intithianghlim teh ang u

Pathian thianglim betu Mizo \halaite hi kan inenchian a ngai.Ruihtheih thil leh mipat hmeichhiatnaah kan thianghlim lo hlein a lang.�Intithianghlim� tih hi thianghlim si lo, lang thianghlim der v>l sawinaniawm takin a lang thei. Thianghlimna hi rilru lam a\anga in\an tur a nia. Nun danin a zui tur a ni. |awngka maia insawi thianghlim chawpni lo, a taka nun thianghlimna hi �intithianghlim� chu a ni. Mi dangbum chu a theih a ni mai thei, mahse Pathian leh mahni kan inbumthei lo. Ngaihdam dil chungin i intithianghlim thar ang u. Keimahniavanga intithianghlim Lal Isua hian thutaka kan thianghlim theih nanPa hnenah min dilpui asin. Kan Pathian chuan,�Nangni pawh inthianghlim tur a ni, Kei ka thianghlim si a� a tih kha.

Pathian duhzawng, in thianghlimna tur chu hei hi a ni, inngaihb^nsan ula; Pathian hre lo Jentail hote anga hur kawng ch^k lovin,thianghlim leh chawimawiin mahni b>l vawng thiam \heuh ula; chumikawngah chuan tuman bawhchhiain a unau chungah thil \ha lo ti suhsela; Lalpa chu ch<ng ang thil titu zawng zawng phuba latu a nihavangin - keini pawhin kan hrilh l^wkin kan hriattir che u ang khan.Pathianin bawlhhlawh turin min ko si lo va, thianghlimah min ko zawka ni. Chuvangin a pawisa lotu chuan mihring pawisa lo a ni lo va,Pathian, a thlarau Thianghlim pe \hintu che u chu a pawisa lo a nizawk.

___________________________________________Bible reference :

(Paper chhunga mi indawt d^nin � Chhiar zui peihte tan)* Thianghlimna, Pathian zia - Ex. 15:11; Lev. 11:44-45;

Hos 11:9; Amo 4:2; Heb. 1:13; Heb.12:10; I Pet. 1:16

* Thlan pawn hnawih var, chhung lam mitthi \awih- Mathaia 23:27-28

* Thianghlim tura koh - I Kor. 1:2, I Thes. 4:7* Thianghlimna lovin Pathian a hmuh theih loh - Heb 12:14* Mihring siam thu - Genesis 1:27-31

Page 116: KTP HANDBOOK

116 K.|.P. HAND BOOK

* Taksa hi pathian In - I Korinth 3:16,17* Taksa hi Thlarau Thianghlim In-I Korinth 6:19* Temple thenfai - Luka 19:45-46* Pathian In tikhawlotu chu tihkhaw loh ve tur - I Kor. 3:17* Pathian thikthu chhia, phuba lak hmang - Nahuma 1:2; Exodus 20:5;

Exo.34:14; Deut. 4:24; 5:9; Deut. 6:15;Joshua 24:19

* Timothea hnena permit - I Timothea 5:23* Bible-a zu lanna hmasa - Genesis 9:21* Bible-a zu lan vawi hnihna - Genesis 19:30-38* Absaloma tualthah - II Samuela 13:23-29* Davida sual thup tum - II Sam. 11:13* Zu that lohna/khapna - Thuf. 20:1;23:20-21,29-31;

Isaia 5:11; Rom 13:13; Roreltu13:4; Numbers 6:1; Ephesi 5:18

* Arona hnena khapna -Lev.10:8-* Pathian hmangaih dan tur -Deut.6:4-5* Naamana phar sil -II Lalte 5:10-14* Isaia fuihna -Isaia 1:16* Bungbel thianghlim -Isaia 66:20* Hur aiin inneih a tha -I Kor.7:9* Chantawk tur inpek -I Kor.7:1-4* Inneih chawimawi tlak -Heb.13:4* Thihna khawp sual -Numbers 25:1-18; I Kor. 10:8,

I Kor 6:9-10; Eph. 5:3-7;Kol 3:5-6* Pathian ram luah lo tur list -I Korinth 6 :9-10* Mi thianghlimte tiha mawi -Ephesi 5:3-7* Inngaite leh uirete -Heb. 13:4, Lev.20:10* Mawngkawhur, ramsa nen -Lev. 20 :13,15,16* Kan tana intithianghlim Isua�n min dilpui -Johana 17:17-19* In thianghlim tur a ni, kei ka thianghlim si a

-Lev. 11:44-45; I Pet. 1:16* Pathian duhzawng, kan thianghlimna tur -I Thes. 4:3-8.

Page 117: KTP HANDBOOK

117K.|.P. HAND BOOK

BUNG XII

MEDIA

�Media� tih hi �Medium� plural form a ni a, �Inbiaknahmanrua� ti ila a let fuh mai awm e. Media tiin sawi ila a lam aawlin a ziak a tawi a, a \ha mai e. Mihring chauh ni lo, thil nungreng reng hian an chipui emaw, mi dang te emaw hnenah thil hriattirdan an nei \heuh va. Mihringte erawh hi chuan kan inbiak nanhmanraw hrang hrang kan nei a. Kan \awngkam leh chetziatehian awmzia chi hrang hrang an nei a. Chu bakah hmanraw dangdang hmangin kan inbe thei bawk. Chutiang hmanrua chu Mediachu a ni. Pathian min siam dan chungnun bik avangin kan nun danleh kan hmanruate kan tihmasawn zel thei bawk.

Inbiakna hmanrua tihchangtlunna hi mihringte hmasawnnaahhian a \hang chak ber pawl a ni awm e. Kum zabi khat chhunginCinema, Radio, Television leh Computer te a lo chhuak a. Chungthilte chu an siam changkang zel a. Ni tin mai ni lo, minute hnih/khat chung hian hetiang khawl thar hi a chhuak zel nia sawi pawhan awm nghe nghe.

Media chu chi hrang hrangin a \hen theih a :

1) Presentational Media : Mahni ngeiin mi dang hmaichhanleh a hmuna kan biak hi - \awng, hmelhmang, taksa.

2) Representational Media : Aiawh tira/hmanga kaninbiakna - lehkhabu, lemziak, thlalak, palai leh zualko kantirh te pawh hi.

3) Mechanical Media : Khawl hmanga inbiakna - Telephone,Radio, Television, etc. Hei hi kan sawi zau ber tur a ni ang.

Page 118: KTP HANDBOOK

118 K.|.P. HAND BOOK

INBIAKPAWHNA |HA

Mihring nun tinuamtu leh tihmasawntu chu inbiakpawhna(communication) \ha hi a ni. Sawrkar hmalaknaah pawh mihringinhriatpawhna leh inkalpawhna \ha hi a pui berte zinga mi a ni.Kawng \ha siam te, inhriattirna hmanrua lam tihhmasawn te lehtihchangtlun te hi a hna pawimawh tak a ni reng a. Mihringkhawsakhona emaw, inhuatna emaw thlentu, indona hial thlentua ni thei. Kan ei leh in, kan ni tin khawsakna thil te hi inbiakpawhnaa\anga kan neih a ni hlawm. Kristiante tan phei chuanInbiakpawhna (Communication) hi kan nunhona atan leh Chanchin|ha kan hrilhna atan a pawimawh hle. Chuvangin, inbiakpawhna\ha a awm theihna turin \an kan lak pawh a \ul zual bik. Kanmihring nunphung zawng zawng lan chhuahna a ni ti pawhin sawiila a dik tho mai.

Chhungkua, \henawm khawveng te leh Kohhranho kaninbiangbiak danin taksa, rilru leh thlarau \hanlenna thui tak a hrila. �Chhanna n>min thinur a tikiang \hin,� tih a nih laiin, �|awnghuatthlala erawh chuan thinur a chawk tho \hin� tih a ni a. Kanpipute pawhin, �|awngkam \hain sial a man,� an lo ti ve reng a.Chutih rualin \awngkam vin, mite h^rlak hlaih, mei nei tak lehbung taka inbiak chuan inlaichinna \ha aiin inhuatna lehinnghirnghona a thlen zawk \hin. |awngka maia inbiakpawh hi atawk lo va, inngaihthlak \hat pawh hi inbiak pawhna \ha tak a nitho. Paulan, �...in \awngka chhuak chu chia al, khawngaihna telni rawh se,� a tih angin \awngkam \ha leh zaidam, mite tanangaihthlak nuam leh hriat nuama inbiak chuan inzawmna \ha lehinpawhna \ha a siam. Mi tu mah chungtlak lo leh hnuaichhiahlova kan biak chuan chhungkua, khawtlang leh Kohhran nunhonaa nuam a, mi tin tan hmasawnna a awm thei.

Inbiakpawhna atan hian \awngka leh chetzia kan hmanga, hmanraw dang hmangin kan thuchah kan thawn chhawngbawk \hin. A sawituin a tum tak hi a lo dawngtuin nia a hriat

Page 119: KTP HANDBOOK

119K.|.P. HAND BOOK

dan nen a inmil tur a ni a, chuti a nih hma chuan kan la lungawimai thei lo. Thusawitu leh a ngaithlatuin thil awmzia nia an hriata inthuhmun hma chuan, �Ka sawi tawh kha,� �Ka hrilh tawh�tih vanga mawhphurhna hlena inngaih mai theih a ni lo. Adawngtuin a hrethiam em, a ngaihthiam zawng a ni em, tih chiktaka ngaihven a ngai. Chutianga ngaihven chunga thu sawi chuanmite a hneh \hin.

Inbiakna chungchang sawi laia thil harsa tak lo lang chu, midang tana awmzia nei tura kan ngaih lem loh laiin miin awmzianeiin kan chetzia leh hawiher kha an lo ngai ve tlat hi a ni. �Tlangchhipa khaw awm thuhruk theih a ni lo.... In >ng chu mi mit hmuhineng rawh se,� Lal Isuan a tih kha hei hi a ni awm asin. Kristiantechuan hei hi kan hre tlangpui awm e. Kan awm dan, chetzia lehnunphung hi kan sawi rik leh chetizaa tum renga kan tihlan aiinmiin an lo chhinchhiah duh fo. Hei vang hian nun fimkhur a \ulreng a ni. Kan sawi rik aiin kan hmel lan dan leh kan ni tin nundanin thu a sawi zawk \hin. Chu chu kan duh lo a nih pawhin kandang ngawt thei lo. Krista Chanchin |ha nen inmila kan nun a \ultihna a ni. Kristiante dam chhan chu Krista ringa a Chanchin |hapuan darh a ni a. Kan nun pum pui hmangin Krista Zirtirna kantilang reng a lo ni. Dik lo deuhva nung lo ni ila, �Min sengkhawmpuilo chuan a tidarh a ni,� a tih angin kan awm dan dik lovin miteKrista hnen ata a tir bo dawn tihna a ni.

INBIAKPAWHNA HMANRUA - MEDIA

|awngka te, zaizir te, lehkhaziak te hmangin kan thu hriattirduh kan hriattir \hin a. Khawl thil hmangin kan hriattir bawk.Kan hmanruate hi �Media� tih a ni a. Tunlai khawvelah khawlchangkang pui pui an siam chhuak reng a. Chung khawlte chu a�huap zim� leh a �huap zau� tiin an \hen a. A huap zimte chumahni chauh emaw, mi pahnih emaw, mi tlem te hman chi -Telephone, wireless, walkman, telegraph, computer, fax(facsimile), inter-com te hi an ni. A huap zaute chu \um khata

Page 120: KTP HANDBOOK

120 K.|.P. HAND BOOK

mi tam tak hnena thu sawi theihna a ni : Chanchinbu, radio, film(Cinema), video, television, audio cassettes. Tunlai hianComputer hi Internet hmangin huap zau zingah a rawn tel tharbawk. Khawl hmanruate hi a hman a nuam a, a awlsam a, angaihnawmin a hmuhnawm tel bawk a, hmanrua tel lova inbiaknaa luah lan zo mai dawna lo ngai pawh an awm; mahse chu emzawng a la thleng lo ve. Lemchan te, lehkhaziak te, lehkha thawnte leh hmaichhana inbiak te hi tunlaiin an uar thar leh a,Inbiakpawhna atan \angkai tak an nih an hre thar leh a. Henghmanrua a eng a mah hi hnawl ngawt theih a ni lo va, a eng amah hi mahnia \ha fal a awm chuang lo. An vai hian \angkai hunleh \angkai loh hun nei vek a ni. In\anpuitawn theih hun an neibawk. Eng hmanrua pawh hi hmang dawn ila, a hman hun lehhmun thliar thiam a \ul a, kan hman chhan - kan thuchah emaw,a thu lo dawngtu lam azira hmanrua thlan thiam a \ul hun pawha awm ang. A hman dan kan thiam loh emaw, kan hman dan adik lo emaw a nih chuan hriamhrei hmangtuin mahni a intinaemaw, mi dang a hliam emaw angin kan chhiat phahna leh midang chhiat phahna kan thlen thei a ni.

MEDIA HMANGA RAWNGBAWL

Kristiante hian Media hmanga rawngbawl nachang hi kanhre hma hle a. Kohhran din tirh a\angin tirhkoh Paula leh tirhkohdangten an Kohhran dinte chu fuihna leh Krista Chanchin |halaimu hrilhfiah nan leh ring lote ring tura fuih nan an hmang \hin a.Tuna kan Thuthlung thar bute hi a lo awm theih phah a ni. Mahse,kutziak ringawt chuan lehkha tam tak ziak a lo harsa a, a ziakthiam mi an ngai bawk. Chu harsatna sut kian tum chuan Chinese-ho leh Korean-ho khian hma an lo la hmasa a, thinga siam khawlchhutna an lo siam chhuak a. Mahse an thil siam mite hriat vehlau ta reng reng an nih avangin khawvel ram danga miten anchhawr ve lo. German mi Guttenberg-an kum 1450 vela thirasiam khawl chhutna a siam chhuah a\angin lehkha ziak hmangainhriatpawhna chu a lo darh zau ta a. Chu chu Kristianten an

Page 121: KTP HANDBOOK

121K.|.P. HAND BOOK

chhawr hmasa ber a. Martin Luthera Kohhran Siam\hatna pawhkha lehkha chhutna lo awm ta khan a tidarh chak zual hle. A hmakum sawmnga laia thil thleng ni se khati lutuk khan a darh chak lomai thei a ni. Chu lehkha chhutna khawl an hmuhchhuah chuEngland rama Paper siam thiam dan thar hmuhchhuah nen a inrualdeuhthaw a. Chu chuan lehkha ziak hmanga thuziak thehdarh hia tichak zual bawk. Khawl thar lo chhuak zel te pawh hiKristianten an lo hmang \angkai ve nghal zel a. A \hatna leh\angkaina a awm laiin \hat lohna leh chhiatna a thlen theih pawh aawm bawk. Media hmanga rawngbawl kan sawi hmain Mediahman dan langsarte lo hre hmasa ila :

1) Sumdawnna a ni : Mass Media kan tih radio, cinema,TV, khawl chhut lehkhabu te hi khawl lian pui pui leh hautak tak,mi thiam bik leh sum hlawm lian ngai a nih \hin avangin sum hmulet tur zawnga hman a ngai a. Chuvang chuan sumdawnna atanahman loh chuan a thlawn ngawta kalpui a harsa. Sumdawnnaatana hman lahin hlawk tumna khan a dawngtute ham\hatna turlam a hlamchhiah thei.

2) Hun awl khawhralna : Mi dangten hun awla an lo chhiar/en/ngaihthlaka an lo hlimpui leh an lo lungawipui atana tih a nihavangin eng thu pawh urhsun takin an lo dawngsawng lem lo maithei. Hun awl hnawhkhahna lekfang a ni thei. Mass Media-te himite chawhhlimna tur atan tih an ni tam hle a. Hei hian Chanchin|ha hrilna atana hman pawh a ti\itawm thei. Thu \ha leh pawimawhtaka kan neih kha eng tehluaah mah an lo ngai lo mai thei.

3) Bengvar nan : Thil thar inhriattirna, kan chhehvel lehkhawvel hmun zau zawka thil thleng inhriattirna a ni a. Hetiangatana hman hi a \angkai hle a. Mahse hriat hnu emaw, tui zawngemaw te a nih loh chuan ngaihven a hlawh lem lo thei. Thil tharapiang, chutah pawh thil danglam bik, maksak lam an thehdarha. Chutih laia �Thawnthu Hlui� Nazareth khaw lam chanchin losawi ve nana hman chu a tlangtla lo mai thei.

Page 122: KTP HANDBOOK

122 K.|.P. HAND BOOK

4) Mi challang leh mi larte lam\ang : Media-te hi minazawng chanchin puan nana hman a ni lo va. Mi challang leh milar, hmel\ha, chak leh thiltithei te ta bik a ni. An ngaihsak zawngpawh mi chutiang chu an ni. Mi rethei leh chhumchhiate anngaihsaka an chanchin an puangzar ve a nih pawhin an chanchinchhe lam, thil danglam bik leh an vanduaina lam thil a ni fo.

Hengte hi a tlangpui a ni a. Hetiang a nih laia Pathianrawngbawl nana hman hi a \ha ang em? Ngaih dan inpersan taktak a awm a. Pakhat chuan Pathian thilthlawn pek a ni a, hmanngei turah a ngai a; pakhat ve thung chuan rawngbawl nan hmanloh a duh zawk. A hman duh lamah hian kan \ang ang a, mahsefimkhur tak leh uluk taka ngaihtuah chungin kan hman a \ha ang.

MEDIA HRANG HRANGTE - RAWNGBAWL NAN

1. CINEMA/FILM

Mizoramah hian Cinema hmanga rawngbawl hi kan ti lohle. Tun hma deuh khan Bible film - The Bible, King of Kings,The Exodus, Moses etc. tih te kha khawi hmun hmunah emawchuan chhuah a ni a, miin hmuhnawm pawh an ti hle; mahse, areh ta vang vang mai. Tunlai thleng hian film hmangin miin Chanchin|ha an la puang reng. Cinema en hi �sual� nia zirtirna a chak vangnge, Cinema hmanga rawngbawl hi kan uar lo hle a. Cinema hall-a kal phei chu kohhran rawngbawltute tan phei chuan tih loh tawpturah kan la ngai reng awm e. Chutih laia Cinema hmangarawngbawl tum chu a harsa ang em? Kan Cinema hall neitutenena inberemin Kristian film lam en turte kan buatsaih tam theilo�ng maw? A nih loh leh Generator khawl hmangin Kohhranhall-ah emaw, hmun dang remchangah emaw Kristian film kanchhuah tam thei deuh ang em? Vawiin thleng hian CampusCrusade for Christ chuan Cinema hi an la hmang \angkai hle renga, a \hatna an hre fuh tawh ni ngei tur a ni. A film hi a siam aharsat avangin mi siam sa hmang ila, a sawifiah lamah ram\angthung ila. Film kan hman dawnin hriat ngai chu : miin sumdawnna

Page 123: KTP HANDBOOK

123K.|.P. HAND BOOK

atan an hmang nasa a, tisa chakna, mipat hmeichhiatna lam lehtharum thawhna lam atan an hman nasat avangin fimkhur takahman a ngai a ni.

FILM/CINEMA |HATNA LEH |HAT LOHNATE

Video leh TV lo awm ta hian Cinema/Film hi a hliah ta hlea, a hlui chan a chang deuh.

1) Film hi mit, benga hmuh leh hriat, thil chevel leh a chhuahnain chhung thim takte hian mi a hneh thei bik.

2) In chhung/hmun thimah miin film a en chuan mahni chauhpawhin thil thui tak a chhuidawn zui a, a changtute zinga telve hialah a inngai thei.

3) Film hi \um khata mi tam tak hnena thusawi theihna hmanruaa ni a. Hall lian deuhvah mi tam takin an en theih bakah,film pakhat tam taka siamin hmun tam takah mi tam tak enturin a siam theih.

4) Film hi duh dan danin a hman theih a. Film chhuah dawnahthuhmahruai, chhuah laiin sawifiahna, chhuah zawhahsawihona neiin awmze nei takin a hman theih.

5) Bawhzuina (follow up) hi a neih zui nghal mai theih bawk.

6) Lehkha thiam leh thiam lo tan a \ha ve ve.

7) Film hi a buatsaih a hautak hle a. Thawnthu phuah sa, thlakdanglam har takte a lo ni a, chu chuan a buatsaih a tiharthei a, a tiawlsam thei mauh bawk.

8) Sum tam tak senga buatsaih ngai a nih avangin leh, hmanraw\ha chi hrang hrang nena buatsaih \ul a nih avangin minazawngin kan hmang \angkai vek thei awm lo ve.

Page 124: KTP HANDBOOK

124 K.|.P. HAND BOOK

Cinema hi miin an la en reng a, film chi hrang hrang pawhan la siam reng. Cinema en hrim hrim sual nia kan ngaih lai hiannun dan \ha inkawhhmuhna lam film te chu en tura infuih a chizawk lo vang maw? Tualchhung chanchinbu lamahte hian cinemachhuak mek \hat leh \hat lohna (critique) ziak theite awm sela a\ha ngawt ang.

2. RADIO

Hmanraw hnuchhawn tawh leh hlui tawh nia ngaih Radiohi tun hnai kum sawm vel chhung hian a lo lar thar leh a. Khawlthar chhuak te \angkaiin \ha hle mah se a man to leh buaithlaknatam tak a awm avangin, a awlai leh man tlawm si Radio lamahhian an l>t leh ta a ni ber a. Radio pawh an siam changkang vetial tialin a hman theih dan pawh an tiawlsam zel bawk a, Radiohmang hian thil chi tin - Politics, sumdawnna, rilru chawhhlimnaleh nulat tlangval lam thil thlengin an puangzar ta zel mai.Sakhuana lam a\anga thlira a chhe lam zawng pawhin a lo hmantheih hle mai. Rawngbawlnaa hman dan sawi hmain a nihphunglo sawi hmasa ila :

1. Benga hriat tur chi : Radio hi ri, benga ngaihthlak maichi a ni a. Thusawi, rimawi leh zai te ngaithlatu hnenah thu awmzenei tak kan hrilh theihna hmanrua a ni. A hmunpui lam a\angaprogramme an pek chhuah \hat chuan a lo dawnsawnna Radiotransistor tlawm tein a lo dawnsawn mai theih a, a awlsam hle. Alehlam zawnga thlirin, ri chauh hriat a nih avangin a ngaihnawmleh mite tuipui tur zawng a nih loh chuan miin an bengkhawn lohlauh thei bawk.

2. A tunlai : Radio hian thil thleng mek chanchin a puangthei bik. Indo, sports, khawmpui, chhiatna lam leh thil danglambik thleng a awmin rang takin a puang zung zung thei. Hei vanghian miin an ring hle. Chutih laiin a hun bik ruat chhunga miin angaihthlak hman loh chuan tih ngaihna a awm lo. Chu bakah thilthar apiang puanna atana ngaih a nih chuan thu hlui han puan khaa \hing thei ang.

Page 125: KTP HANDBOOK

125K.|.P. HAND BOOK

3. A thleng zau : A thawnchhuahna khawl a \hat dan azirina darh zau thei hle a. Khawvel ram tin a thleng phak a. A ken vela awlai a, hmun kilkhawr leh pilril deuhvah pawh a hman theihzel. Khawvel hmun hla tak a\angin Radio thu leh hla, hla taka\anga lo kal an lo dawngsawng thei.

4. Thil chi hrang hrang a thawn theih : Radio programmehi chi hrang hrang atan a hman theih a. Titi ho te, mi mal thusawite, zai te, lemchan leh khawi lai emawa thil thleng mek te duh angangin a puan theih.

5. Thil hlui dah \hatna : Radio-ah hian hman lai thil hluitunlaia la \ha te puan chhuah nawn fo theih a ni a, hei hian a tilarviau nghe nghe.

6. Radio \hat lohna nia sawi ve \hin chhanl>tna (feedback)siam theih loh kha hmanraw changkang lo chhuak zel hmang\angkaiin a theih ve ta. Telephone hmangin (phone-in) hei hi a tihtheih. A ngaithlatuin a duh ang leh zawhna a neih angte hemi hmanghian a hmunpui lamah a thlen thei ta. Mahse heng hi mi nazawngtan tih a har a, hei vang hian hmunpui lama mi leh a lo ngaithlatuinkar a zau hle.

7. Mi tin huap : Radio hi benga ngaihthlak mai theih a nihavangin mi tin a huap a, lehkha thiam leh thiam lo tan a hmantheih vek.

Kohhran hian Radio Station te deuh te hi nei thei ila chuankan rawngbawlnaah thui tak min pui theiin a rinawm. Mahse, tundinhmunah chuan chu lam chu kan la hawi hrih lo. Tunah hian AIRstation Aizawl, Lunglei leh Saihaah te kan lo nei ta a. Kristian tamnastate kan nih avangin kan thu leh hla hriat leh ngaihthlakte pawhKristian thu leh hla a tam deuh ber. �Kan ta� a nih loh avang erawhhi chuan an hun min pek theih chhungah hian a hlawk leh \angkaithei ang berin hmang ila. Kristian zirtirna lam hawi kan siam dawna nih pawhin thu sawi satliah ang mai lova an dawnsawn theihna

Page 126: KTP HANDBOOK

126 K.|.P. HAND BOOK

tura kan inbuatsaih a \ul bawk. Kan thusawi emaw, lemchan emaw,zai emaw kan thawn chhuak a nih pawhin tute nge min lo ngaithla,eng ang mi nge an nih, eng hun nge, buai tak chunga lo ngaithla anni em, tih te ngaihtuah hmasak a \ha. Hun thawl takah duh vangrenga ngaithla aiin tawnfuh vanga ngaithla leh thil dang thawk chungangaithla an tam zawk mai thei. Hei vang hian thu un pui pui leh rilpui pui aiin thu zangkai leh hriat nuam, rilru chawk phur zawnga tihni thei bawk se. Radio-a thawn chhuah tur thu leh hla kan siamdawn a nih chuan heng hi chhinchhiah theih a \ha khawp mai. Chubakah a ngaithlatu lam dinhmun tur dawn chunga kan thil sawi etc.kan siam a ngai bawk ang.

AIR Station Mizoram chhung mai ni lo, kan state pawn lehIndia ram pawn thlenga Radio hmanga rawng an bawlnaah tehian chanvo neih theih dan ngaihtuah a \ha tawh khawp mai. FarEast Broadcasting Corporation, Manila, Philipines te, TransWorld Radio, Monte Carlo te, Sri Lanka a\anga thawn te hi kanhan sawi mai theih a ni. Hengte leh a remchang dang hmanginRadio rawngbawlna kan zauh zel thei dawn lawm ni?

3. TELEVISION

Khawl hmanga inbiakna chi hrang hrang khaikhawmtu chuTelevision hi a ni. Kan hman ve theiha a rawn awmna hi la rei loteh mah se a larin ngaihven pawh a hlawh hle a, a nghawng pawha chak hle. Beng leh mit hmang kawpa dawnsawn a nih avanghian a hman dan pawh uluk a ngai hle. Eng atan pawha hmantheih ti ila a dik hial awm e. Politics, sumdawnna, sakhaw thil,infiamna leh hlimhlawp lam thil, nulat tlangval, mipat hmeichhiatlam thil pawh a keng vek a.

Thil \ha leh \angkai tak atan hman a nih laiin thil \angkai lo,\hatpui lem loh tur lam chi pawh a keng tel a. Hei vang hian mi\henkhat phei chuan media dang zawng zawng hliah bo vek dawninan lo ngai hman, mahse chu em chu thleng lovin media dang tilartua ni ta mah zawk.

Page 127: KTP HANDBOOK

127K.|.P. HAND BOOK

Rawngbawlna atan TV kan hmang dawn a nih chuan a \hatnaleh \hat lohna kan buk fo a ngai. Hengte hi lo sawi ila :

1) |um khatah mi tam tak hnen a thleng thei : Thuthuhmun mi tam tak hnenah \um khatah a thawn chhuah theih a.Mi tam takin an nileng hun zaa sawmriat hi TV bulah an hmangachh<t a ni a. Hei vang hian Pathian thu pawh \um khatah khawvelpum puiah a thawn chhuah theih dawn a ni.

2) Mit leh beng \ang kawpa dawn : Hmuh leh hriat turmilem leh ri hmanga thusawi hi hriat leh chhinchhiah a awl a. Chuchu TV hmang hian a tih theih. Thusawi te, lemchan te, zai te,inbiak te a tih theih vek a ni.

3) A tak bik : Television-a thil hmuh leh hriat hi tak leh dikbik riauva ngaihna miin an nei. Chu chu remchanga lain mite hnenahPathian thu sawiin a lo dawngsawngtuin tel ve nia inngaihna a neithei. Hei hi a chianna chu sawrkar paihthlatu apiangin a rem chuantelevision hmunpui an luah hmasa a, mipuite hnenah an hnuaiakun tur leh an thu awih turin an sawm var \hin. Ram rorelna inthlak,entir nan : Phillipines, Romania leh a dang te pawh TV hmangin ani. Chutianga TV-a puan chu miin an lo awih viau \hin. Mite rintak hmanrua hmanga Chanchin |ha puan chu a \ha ngawt ang.

4) Hnai taka awm nia inhriatna : Suangtuahna thil mai nisi, TV entuin programme hmangtu emaw, a changtu emaw nenainhnaih riauva inhriatna a nei thei. Naupang te a\ang hian hei hi azir theih. A changtu an mi ngaihsan zawng tak chan chhe taka achan chuan an lo lunghnur hle. Pathian thu puandarhna atana kanhman pawhin a lo entu khan khawi lai a\ang pawhin an lo zawmve nghal mai thei. Hun hmangtu kianga awm anga inhriatna an loneih khan an rilruah thu thuk takin a sawi.

5) Television hian rin a kai : Hei hi tunlai khawvelah adik, �Mita hmuh ngei hi rin a awl� an lo ti mek reng a. Mahse apuangtu emaw, programme hmangtu emaw kha a lo thlirtute rin

Page 128: KTP HANDBOOK

128 K.|.P. HAND BOOK

leh awih mi a nih a ngai ve bawk. Chanchin |ha puang tur pawhinhei hi vawn reng a \ul a. Kohhran emaw, pawl emaw, mi malemaw pawh mite rin tlak tura awm a \ul reng a ni.

Hengte hi a \hatna a ni a, a \hat lohna lam han sawi leh ila:

1) Hmanraw sensothlak a ni : A television set a to va, minazawng tan lei a har. Programme neih dawn pawhin sum tamtak sen a ngai a. Television-a chhuah tlak tura zai, lemchan,thusawi leh thil dangte siam tur chuan sum tam tham, hun rei tawk,hmanrua chi hrang hrang a lo ngai a, thil awlai lo tak a ni. MahniaStation neih ve mai a har avangin sakhaw thil thleng puan chhuahnan siam a har hle.

2) Engkim bawm a ni : �Hnawmtinphurinu� tih mai awminthil chi hrang hrang a keng tel a. Chumi ti tur chuan suma vurtheitu neih a ngai bawk. Hei vang hian mipat-hmeichhiatna lehtharum lam a lo tam a. Chutiang kara Isua Chanchin |ha rawlhve chuan ngaihsak a hlawh lo awl hle. Mite hip tur zawnga ahlimawm tur leh hmuhnawm tura han tih lah chu �a sakhaw thil tihchi loh� ti tawk an lo awm si, channel tam tak awm hi malsawmnaanga a lan theih laiin a eng a mah lak thupui lohna a ni thei bawk.

3) Thupui hlapui vai a har : A chunga sawi nena inzawmtlat, hlimawm lam leh a pawn thlum uarna hmanrua a nih avanginSakhaw thuril leh thuk han puanchhuah pawhin miin an lo uksaklem lo thei tlat. Pianthar thu emaw, rinna thu emaw thuk taka hansawi a rem lo va, ngaih dan thar siamtir aiin ngaih dan lo neih sanemngheh nan a \ha tawk vel chauh mai thei.

4) |hut chilh ngai : Television hi a lo entu lamin duh duhaa thunun theih chin chu a awm. Programme duh loh zawnghmehmih/hmehsawn ang te. Hei bak hi chu mahni duhzawng leh\ha tih zawng ennawn leh mai theih a ni lo. |hutchilh ngai a nihavang hian a buaithlak bawk. Hei vang hian miin an hmuh lehhriat fuh theih tura chhuah nawn fo pawh a \ul \hin.

Page 129: KTP HANDBOOK

129K.|.P. HAND BOOK

5) Ralkhat hmelhriat : Television lo thlir \hintute chuanhun hmangtute chu an lo ralkhat hmelhriatin, an mi duh zawngtechu an lo ngaisang viau pawh a ni thei. Mahse an inralhriat maichuan rawngbawlnaa inhneh tak tak tumna ang kha a thlen zo lo ang.

Television hmanga rawngbawl thuah hian ngaih dan inpersantak mai a awm a. Pakhat chuan Pathian thilthlawnpek anga ngaiina theih ang anga hman an rawt a. A dangin khawvel thil ahmangtute hman dan a\anga tehin sakhaw thil - Kristianna lamhawi reng rengte chu puan loh an duh thung. Keini ram veah hichuan hman loh ngawt ai chuan, �Fimkhur tak chunga hman� tumhi a \ha turah ngai ila. Lemchan, Zai, thusawi, intihhlimna \ha lehkan hnam ze \ha inzirtir nan hmang zel ila. Chutih rual chuan henginzirtir kan tum laia a chhe lam chhinchhiah awl tur chi - zu ruih,damdawia inchiu, inhauh, insual ang chi tel lo (a \ul a nih pawhina tlem thei ang ber) ni thei se.

Kan sawi tawh angin thil chi tin khungkhawmna a nih avanghian ring lo ringtua siam tumna atan a \hat vak rin a ni lo va. Ringtura inbuatsaih nan leh ringtute nun kawng inkawhhmuhna lamthuchah puan nan hman tam a hlawk zawk tura ngaih a ni bawk.

4. VIDEO

Inhriatpawhna hmanrua, hun awl hnawh khahna leh duhzawng zawnga kaihher theih khawl hmanrua lo piang chhuak chuVideo hi a ni. Hmanraw dangte chu hmunpui a\anga thunun a nia. Video erawh hi chu a thlalakna leh a cassette mi mal emaw,pawl emawin a neih theih a, duh duhin a hman theih bawk. Heivang hian a \angkai riau mai nghe nghe a. Tunlaia tualchhungTelevision (Local Channel) kan uar tak viau hnu phei hi chuanVideo Cassettes hi \angkai leh awmze nei takin a hman theih a ni.Hetiang hi ni mah se keinin kan hman dan hi chu inneih te, lungphunte, chhiatni leh eng emaw lawm niah te kan hmang a. Chhungkua,Kohhran leh Khawtlanga thil thleng vawn \hat nan te kan hmang\angkai a, a \ha e. Mahse, heng hi chu Museum lam bungrua

Page 130: KTP HANDBOOK

130 K.|.P. HAND BOOK

atana siam an ang a. Rawngbawlna atan leh khawtlanghmasawnna, ram hmasawnna leh dikna humhalhna atan te kanhman ve thiam a \ha ngawt mai.

Video hi tun hma deuh khan Aizawl leh khawpui dangah alar viau \hin a. Video Library dawr pawh a tamin a hlawk thei hle\hin. Tun hnaiah Cable Television (CATV) a lo lar tak viauahhian Video larna a nep leh ta deuh va. Chuti chung chuan VideoLibrary nei eng emaw zat la awmin, chung chuan member an neia, an la inhawhkual viau a ni. Kan en duh tam berte hi sex lam lehtharum thawhna lam thil ni awmin hriat a ni bawk.

Video rawngbawlna atana remchanna te

1. A hman a awlsam : A hmanraw kim Video thlalakna(VCR) leh a chhuahna (VCP) te neih chuan thil hman samkhaitak a ni. Lehkhathiam kher a ngai lo. Tum mumal tak nei tanchuan inzir chawp theih tak a ni bawk. Cinema te anga roomthim kher a ngai lo va, Television-te angin khawlpui bun a ngai lobawk. Duhna hmun hmunah a ken sawn theih bawk.

2. Mit leh beng a titlai : Video hian mita hmuh theih lehbenga hriat theih a keng a. Thil che vel leh chumi ruala ri hriat turawm chu a hmangtu/entu tan a hmuhnawmin a ngaihnawm telbawk. Sap rama Kristian pawl tam takten Video Cassettes hi ansiamin mite hnena Kristian inzirtirna theh darh nan an hmang a.Entawn ve pawh a \ha hle. Mahni tualchhungah kan hman tur asiam theih bawk ang a, mi siam sa pawh lei a \ha tho ang chu.

3. Television leh Cinema \anpuitu : Kan duhzawng takTelevision-a kan hmuh leh Film-a kan ente ennawn leh nan ahman theih a. Chu chauh ni lovin kan duh lai tak kha a ennawn fotheih bawk.

4. A hmangtuin a thunun theih hmanrua : Television te,Film te, Radio te chu a hmunpui lam a\anga an rawn chhuah ang

Page 131: KTP HANDBOOK

131K.|.P. HAND BOOK

ang lo dawnsawn a ngai \hin. Video erawh chu a hmangtuin aduh ang angin a thunun thei a. A hun thuah te, a rei leh rei lohvahte, a uar tur leh uar loh turah pawh a hmangtu thuhnuaiah a awmvek. Hei hian remchanna dang a siam chu mi tlem deuh (group)zingah thu zirbing neihpui nan te a \ha hle.

5. Hmanraw dang nena hman kawp theih hmanrua :TV-a hman leh theih turin Video Cassettes hi a hman theih a, heihi a \angkaina tak pakhat a ni. Kum 1984-a Mission England,Billy Graham-a hova an neih chu Video cassettes hmanginthingtlang leh khawpui hmun dangah an theh darh a. Hall-ah te,khawlaiah te TV hmangin an chhuah chhawng leh a. Hmun 208-a an chhuah chu mi nuai hnih chuang zetin an lo en ve leh a ni.Hetiang hian video hi thil \angkai tak atan hman theih a nih avanghian a remchang hle.

Tun hnaiah K|P lam pawhin Video kan hmang \angkai sawtviau a, a tihzia khawp mai. Pathian thu leh Kristiante zirtirna nenainmil thu \ha tak zirtir nan hmang zel ila. Mahse khawl hmanruadang ang bawkin hlim hlawpna lam leh ennawm lam thil atan hmannasat a nih avangin chutiang thil lek fanga miin an lo ngaih loh nanuluk leh fimkhur taka kan tih a ngai ang.

India hmeichhe pakhat Deelaben Datania chu ziak leh chhiarthiam lo a ni a, anhnah zuara eizawng a ni. Khawlaia an inphonapolice-ten an tibuai fo chu dodalin, mi dangte nen \angrualin anhotuah a \ang a. Mite \angrual tura fuih tur leh Supreme Courtthlenga an thiam thu sawitu a lo ni a. Chuta tan chuan Video hi ahmanraw pawimawh tak a ni. A tirah chuan Video chu eng nge anih pawh a hre lo. Mi thiam zawkte puihnain a hman dan a lothiam a. Chhungkaw thlalakna leh puipun nikhuaa thlalak nan lehintihhlimna chi khat ang leka hmang lovin mi dangte leh amah ngeipawh inchhanchhuah nan a hmang ta a ni.

Page 132: KTP HANDBOOK

132 K.|.P. HAND BOOK

Video hi rawngbawl nan kan hmang dawn a nih chuan asawifiahna thuhmahruai leh a tlipna thu fel tak nen kan tih a \ha.Kan hman chhan chiang taka sawi theihna hmunah ngei hman nise. Chuti lo chuan a hmuhnawmna leh a makna lam ringawtin mirilru a la peng thei. Asia ram leh Latin America ram, ram retheitam takah mipuite rilru chawh harh nan leh kawng \ha kawhhmuhnan video hi an hmang a, a sawt hle tih pawh hriat a ni. Hetizawnga hman pawh tum ve ila a \angkai khawp ang.

5. TAPE RECORDER - AUDIO CASSETTES

Khawl media zinga lar tawp thei lo chu Audio tape recorder& cassettes hi a ni awm e. TV te, Radio te, Cinema te titlotupawh he hmanrua hi a ni. Beng chauhva hriat chi ni mah se rilru ahneh a, thiam tak leh uluk taka hman chuan a \angkai em em.Audio Cassettes hi an tichangkang ve zel a. Hmanlaia thingremzai thei a\angin tunah chuan Compact Disc (CD) te a lo chhuakve ta zel a. Khawl thila hmasawnna chuan a hlui kalsan aiintihchangtlun lamah hma a sawn zel bawk. A cassettes mai ni lo, a�play�-na hmanrua pawh kuta herh chawp ngai a\angin tunahchuan dry battery leh electric hmangin duh duh kan �play� tawhmai a ni.

Sumdawngtute ang bawkin Kristianten tape recorder lehplayer \angkaizia hi an hre chiang hle. Zai te, thusawi te, lemchanleh rimawi te hi Chanchin |ha puan nan an hmang nasa hle. Sumsen ngai a nih avangin a mamawh tur nia ngaihte tan neih lehhman a har deuh va, chu chu a \hat lohna a ni. A cassettes siamtutur tan pawh sum tam tak sen a ngaih avangin leh inbuatsaihna\ha tak a \ul avangin awlsam taka tih ngawt chi chu a ni lo. Chutichung chuan a harsatna awm thei suttlang huama hmangtu tanchuan hmanraw \angkai tak chu a ni. Mite khawhar hnemtu,kaihhruaina \ha petu leh Chanchin |ha hrilhtu hmanrua atan a\ha. Benga ngaihthlak mai a nih avangin a ngaithlatu tur mila siama pawimawh hle.

Page 133: KTP HANDBOOK

133K.|.P. HAND BOOK

A \hatna te lo sawi ila

1) Mi tin hman theih : Benga ngaihthlak mai a nih avanginlehkha thiam leh thiam lo tan a hman theih a, a \ha hle.

2) A hmangtu thunun theih : A hmangtuin a duh anga ahman theih, hun thuah te, a tui zawngah pawh. A indawtdan thuah pawh a hmangtuin a thunun thei.

3) A neih a awlsam : Tunlaiah he hmanrua hi a tlawm a, aplayer leh a cassette-te hmun tinah lei theihin a awm.

4) A senso a tlem : Hmanraw dangte nena khaikhinin atlawm hle.

5) A hman a awl : Hmanraw dang aiin a hman thiam a awl a,mi dang tana hnawksak lo takin a hman theih bawk.

6) Hun bi a nei lo : Eng hunah pawh a hmangtu remchan danleh duh danin a hman theih. Khawi hmunah pawh a hmantheih bawk.

7) Duh hun hunah a ngaihthlak nawn theih : Hei hi Radioleh TV te aia a remchanna a ni.

8) Tha leh hun a heh lo bik.

Audio Cassettes hmanga rawngbawl hi tunlai phei chuan apawimawh viau ta awm e. Lemchan te, zai - mi mal leh zaipawlte, thusawi te hmangin tipung zel ila. Ramthar lam hla leh ramtharamite \awnga Bible chhiar leh thusawi te pawh he hmanrua hmanghian siam zel ila, kan rawngbawlna atana thil \angkai a nih ngei arinawm.

6. LEHKHA ZIAK

�Print Media� tia an sawi hi �Lehkhaziak� tiin sawi ve maiila. Electronic media zinga telh a ni ngai lo va. Mahse, tunlai hiankhawl chhut lehkha ziak tam ber hi Electronic Printing Press leh

Page 134: KTP HANDBOOK

134 K.|.P. HAND BOOK

Computer Type Setting a\angtea tih chhuah a ni a. Hei vang hiana dinhmun hi sawi thiam a har ta zaw mah a. Khawlchhut lehkhaziak chauh ni lo, kuta ziak posters, flyers, bill board, hoarding,wall painting (banga thu ziak) te pawh hi hemi chhungah hian telhvek ila; awmze nei tura hman theih vek a ni. Zau takin huamtir ila,kan hman remchan theih apiang hman \angkai tum ni se.

Lehkhaziak hmanga rawngbawl hi a sawi uar lam chuanhmanraw \ha ber tur leh mite hip ber tur niin an la ngai reng a. Mi\henkhat erawh chuan tunlai khawl thil hmanga inbiakna lochangkang zel hian lehkha ziak hi a luahlan vek dawn niin an longai thung. A eng a mah hi pawm chi a ni lo tih hriat a \ha awm e.A hmangtu tur athu a ni. Ziak chhiar thiam lo tan chuan \angkainaa nei hauh lo. Tunlaia khawpui mi \henkhatten computer neih anintihhmuh leh tak, a hmanna dang kan hriat loh vang emaw ni,lehkhabu chhuah tur chhut nan kan intihhmuh a. Lehkha ziak \haleh belhchian dawl aiin hralh tla tur lam a chhuak tam a. Chuchauh ni lovin, Mizo \awng ziak dan dik leh \awng hman dan dikzui lova mahni \ha tih ang anga thu ziak lehkhabu a awm ta nualmai. Lehkha ziakin mi a hneh thei viau a nih phei chuan Mizo\awng ziak dan dik leh \awngkam hman dan dik ber nei lovinmahni duh dan danin kan awm dawn ni awm tak a ni. Hei hi a \halo khawp mai.

Lehkha ziak hmanga rawngbawl hi a hlawkin a \angkai tihphat rual a ni lo. Mahse, khawl chi hrang hrang - Radio, Cinema,Television leh Computer te lo awm tak hnu hian lehkha chhiarlova hriat leh zir theih thil a lo awm tam ta a, eng chenin nge miinan hman \angkai tih ngaihven a \ul ta hle mai. Lehkha ziak hmandawna ngaihtuah tel \ulte :

1) Lehkha ziak leh chhiar thiam : Lehkha ziak hmangthei tur chuan ziak leh chhiar thiam nih a ngai. Thuchah thawntutur chuan a ziak thiam tur a ni a, a lo dawngsawngtu chuan a lochhiar thei ngei tur a ni bawk. Kohhranin Sunday School leh

Page 135: KTP HANDBOOK

135K.|.P. HAND BOOK

Mobile Theological School/Bible ralchhan school kan exama\anga han en hi chuan (a zirtuten lo haw lo se), Mizoram hi ziakleh chhiar thiama India rama sang ber kan hauh hi a timawm deuh\hin. A tehfung hi a �standard� lam aiin a tam lam a nih chuan le adik mahna! Kan ziak theih leh chhiar theih dan hi hmasawn nanleh changkan nan chuan a sitawm lek lek \hin. Kan thuziak lehlehkhabu leh chanchinbu chhiar tura kan duh tam takte hi chuziak thei sawlh sawlh, chhiar thei hram hram, tui khawp inchhiarthei meuh lo tur an ni nawk mai thei. Tunlaia kan hmanrua lochangkang zel hian lehkha ziak leh chhiar a titlem sawt hle tihhriat a ni. Sap ram kan tihah te ngei pawh lehkha chhiar thiam lohi an pung ve zel an ti. Keini ramah pawh hian ziak leh chhiarthiama ngaih, chhiar tum lem lo kan \hahnem ve tial tialin a lang.A aia awlsam, en maia tawk, ngaihthlaka tawk mai a lo chhuakzel si a. Hei hian lehkha ziaka rawngbawl dawnin kan ngaihtuahnahruai sela, a thlawna insenso theih lakah mi a veng awm e.

2) Lehkha ziakin rilru chhung a fan : Ziak leh chhiar thiam,ziak peih leh chhiar peihte chu an rilruah ngaihtuah zui tur asiamsak a. A ziaktu nen inhmachhawn mek angin a inngai thei.Suangtuahna khawvelah thui tak a hruai thei a ni. Mahni chauhvinthil thui tak a ngaihtuahtir thei a, hlimna, thinurna, lungchhiatnapawh lehkha chhiar a\angin a neih theih. Lehkhaziak hian mihringaiawhin thil tam tak a zirtirin a kawhhmuh thei. A chang pheichuan mihring aiin thu a sawi hlawhtling thei zawk.

Lehkhaziak hmanraw chi hrang hrangte lo sawi zau leh ila.

a) Lehkhabu : Tunlai hian lehkhabu chhuah kan uar tharhle a. |ha tak tak leh ngaihnawm tak tak a awm a, ho ve tak tak,sum hmuhna atana tih ve hrim hrim ni awm a awm nual bawk.Kohhranin Lehkhabu a chhuah aiin mi tuten emaw an chhuah hihralh a kal zawk ta fo mai. Chu bakah lehkhabu \ha, zirtirna \haaiin tlachawp leh thawnthu lam miin an chhiar peih. Heng hi hriainkan kohhrana thu ziak mi \henkhatten thawnthu hmangin Pathianthu lam nena inmil lehkhabu an chhuah \hin a, a lawmawm ngawt

Page 136: KTP HANDBOOK

136 K.|.P. HAND BOOK

mai. Lehkhabu \ha, zirtirna \ha nei ziak thei chuan ziak zel ni se;\awng dang a\anga lehlin emaw, mahni phuah leh mite chanchinentawn tlak lam chhuah tam turin infuih zel ni bawk se.

b) Chanchinbu : Chanchinbu hian a huap zau hle a.Mizoramah chuan thlakip chhuak te, kar tin chhuak te, kar khatavawi hnih khat chhuak te, ni tin chhuak te, a chhah lamah pawhphek lehlam lehlam ziah khah vek a\anga phek 20-30 thlenginkan huaptir vek mai. Kohhran pawhin chanchinbu hi kan hmang\angkai hle a, kan kohhran phei chuan sawm dawn lai kan nei ta.

Chanchinbu tam ber hian thu thar leh mite hip tur lam anchhuah tam a, thu belhchian dawl leh \angkai lam hi chu a tel vechauh a ni \hin. Mass media dang ang bawkin sumdawnna a nihavangin hei hi an pumpelh thei lo. Chuvangin, Kohhran leh Biblezirtirna leh Kristian nun dan \ha inkawhhmuhna lam hi kanchanchinbuah hian uar deuh deuh a \ul. Chu bakah, tualchhungchhuak chanchinbu lamah pawh thu leh hla thiam leh ziak theitechuan ziak uar a \ha. Tunah hi chuan Pastor bial tin deuhthawinchanchinbu (chanchin phek) kan nei ta. A tihzia e. Khaw te deuhleh pachhe deuhvah chuan in tin sem lovin khawlai lehkha tarna(notice board)-ah an chanchinbu an tar a, tih dan \ha tak a ni(Chanchinbu hmasa ber nia sawi Acta Diurna chu BC 131 khanRoman rorelna Senate In sumhmunah mipui chhiar theihin an lodah ve reng \hin).

Khawvel ram dangah chuan Kristian Press Service-te andin a. Keini pawhin chanchin inhriat pawh zung zung theihna siama,Chanchinbua chhuah te ching ve ila. Sakhaw chanchinbu ni lo,politics leh sumdawnna lam chanchinbu te hian dawt leh thu dikchanve an chhuah fo avangte hian thu dik zawk hriat theihna turchanchinbu kan neih a \ul hle. Kan chanchinbu neih sa - KristianTlangau, Didakhe, Agape, Kristian |halai, etc., te hi hman \angkaizel a \ha bawk.

Page 137: KTP HANDBOOK

137K.|.P. HAND BOOK

c) Milembu - comics : Milem bute hi a \angkai a, miin anhlimpui a, thufing leh thu \ha, zirtir \ha tak tak nei an chhuah \hin.Hetiang hi mi thiam bikte tih chi a ni a. Hun awl leh remchangahun hmanralna \ha tak a lo ni bawk si. Bible comics pawh hinaupang chauh ni lo, puitling te pawhin an lawm tho. Heti lama mi�talent� nei chuan uar a \ha khawp mai (Sudden Muanga comicspawhin chhiar a hlawh hle a ni lawm ni?) Lehkha thiam sang lotetan a \ha a, hriat thiam a awl.

d) Daka lehkha thawn : A ti peih tan chuan mite hnenaChanchin |ha hrilhna \ha tak a ni. Chanchin |ha hril pawl engemaw zatin an hmang \angkai a. Pathian thu hriat thiam lohinhrilhfiah nan a \ha. Hmaichhan leh hmun chhuta hrilh theih loh tehnena hrilhna \ha tak a ni.

e) News letter, Brochures leh tract : Heng pawh hikhawpui lian deuhvah chuan hman mek a ni. Chanchinbu - |halaiKantu, |halai Inleng, Kohhran Inleng, etc. kan tih ang hi a ni.Kohhran kalphung tawi fel taka sawina te, Kristian zirtirnasawifiahna tawi fel taka ziak te a tih theih bawk. Mite hnena kutapek emaw, daka thawn emaw a tih theih.

f) Banga ziak, kawng kama thil ziak : Hengte hi eng anga\angkai nge tih hriat a har hle. Politics lam thilte hi chu an ziakchiai chuai reng a. Miin kal pah emaw, motor chuang pah emawaan lo chhiar fuh hlauh takin tia thu awmze nei kan tar \hin hi a \hakhawp mai. Hetiang hi kan buatsaih a nih chuan thu ziak chhiarawlsam, sei duah lo, ngaihsual/lakkawih awlsam lo tur chi kanphuah emaw, Bible chang kan thlan emaw a \ha a. A enkawl zuilam pawh kan ngaihsak a ngai.

7. Telephones, Computer, Internet, etc. : Khawl lamahmasawnna chak tak hian heng Media-te hi inbiakpawhna hmanrua\angkai mai ni lo, awlsam tak atan a siam changkang zel a.Hlimhlawp lam thil leh hun awl khawhralna satliah atan leh

Page 138: KTP HANDBOOK

138 K.|.P. HAND BOOK

sumdawnna atana hmang pawh an tam khawp mai. Kristiantepawhin a \angkaina an hai bik lo. Keini ram, State rethei berahpawh kan hman theihin kan chhawp hnai ve ta zel a nih hi.

Telephone hi mihring tam dana chhutin India ram State zingaa nei tam ber kan niin sawi a ni. |halai hruaitute lehrawngbawltuten rawngbawlna rilru pu chunga hman theih tak ani. Kan member te, anmahni kan hmuh remchan loh leh min hmuhreh tur, biak kan duh site biakpawh nan a \ha. Hman danaherawh fimkhur a ngai. Hmel inhmu lova \awngka chauhva inbiaka nih avangin, kan awphawi, \awngkam hman leh awki, ngaihsualtheih tur lakah fimkhur a ngai. Mite tithinur leh tiral\i zawnga hmanhlauhawm tak a ni. Hmai chhana inbiakna aiawhtu ni lovin, a\anpuitu atana hman a tawk ang.

Computer hi eng anga \angkai nge kan la hre ve chiah lo.Khawvel ram dangah chuan an hmang \angkai hle tih chu a hriat.A nei hmasate zir nge, sumdawnna atan, lehkhabu chhut nan kanla hmang deuh ber a. A nei zo kan la tam lo va, a nei theite hianan la bel chiang thiam tawk na hek lo. Mahse, khawvel \hangzelah kan hmasawnna tur lam a ni si. A hmang \angkai zawngahma kan lak a hun \an hle. Kohhran chanchin vawn \hat nan te,sum ziak vawn nan te, hnathawh hma lak tur duan lawk nan tehman theih a ni. Ram danga an tih angin lo neih, ran vulh, in sak,vantlang hmasawnna tur duan lawkna leh hmasawnna tur thil dangatana hman \angkai tum a hun.

Internet hi tun hnaiah inbiakpawhna/inhriat pawhna hmanrua\ha tak a lo ni ta. Computer hmun hrang hranga mite satellitehmanga thlun zawmin, thuziak leh milem, thil chi tin tih theihinhriattir theihna hmanrua atan an siam a. A khawlte hmanga hmuve tan lo phei chuan eng ang tak nge, eng angin nge hna a thawhtih pawh hriat leh sawifiah a har. Mahse, khawvel kal zelah lohtheih lohvin he thil hian min rawn chim ve leh dawn a, lo inbuatsaihlawk a \ha. Computer, Internet, World Wide Web (WWW),

Page 139: KTP HANDBOOK

139K.|.P. HAND BOOK

Website ti tein an sawi \hin. Television angin intihhlimna thil chihrang hrang pawh a en theih. Zirna lam atan a \angkai bawk.Kohhran rawngbawlna miten an duh chuan Chanchin |HA LAMHAWI PAWH HMUH TUR A AWM. TV ANG BAWKIN�HNAWMTINPHURINU� A NI RINGAWT.

Kohhran pawh hian Internet-ah programme dah ve tura\an a lak a hun.

A \hat loh theih dan lo sawi nual ila

a) Thil \angkai tak ni lem lo hriat tur a tipung a. Miin an hriattawh si chuan atchilh a awl hle si.

b) Tisa chakna chawk tho thei thil lam a tam a; sakhaw biaknalam, Kristiante zirtirna do zawng pawh a tam. |halaite hunleh rilru a la peng nasa.

c) Lehkhabu hlutna a tinep a, hmun tam takah phei chuanlehkhabu dawr an khar phah nual.

d) Mahni duh duh sakhua miin an zui phah. Internet-ah anduhzawng an zawng mai.

A \hatna lam lo sawi leh ila

a) Inhriatpawh a tiawlsam a, kan hriat duh zawng apiang akim ti ila a dik deuhthaw ang!

b) Inchaltauh leh inhmaizah vanga inbiak kan hreh a nih pawhinhetah hian a pumpelh theih.

c) Bengvarna tur leh hmasawnna tur thil tam tak a fun a. Rawngbawltu tan hriatna hnar \ha tak a ni.

d) Lehkhabu a tlawm phah ve thung.

Website-a programme nei ve thei khawii lai K|P emaw te

Page 140: KTP HANDBOOK

140 K.|.P. HAND BOOK

an lo awm a nih chuan \an lak thuai a hun hle. Thil ho mai mai ennan hun tam tak miin an khawhral a, a \angkai leh \ha en turinzirtir pawh a hun. Entirna tlem lo siam ila.

Youth Christian Music chu hetiang hian a hmuh theih ang :

Dust Email : [email protected]

DC Talk http://www.dctalk.delirious.net

Spring Harvest http://www.spring.org

Link to Christian Band http//www.cnet.clara.net/links/bands.htm

Vineyard http://www.vineyardmusic.com

Worship Music Resources http://music.crosswalk.com

http:www.gospelcom.net/worshiptogether

Hei hi entir nan kan han hmang mai a ni a. A aia tam leh \hazawk pawh a awm. Kan chanchinbu Kristian |halai-ah emaw,kan veng chhung chanchinbu lamah te a hre deuhvin tarlang ta\hin se mi dang tan a \ha ngawt ang. Computer nei la tlem mahse, a nei chhunten \ha zawka an hman theihna tur a ni ngei ang.

8. LEMCHAN

Lemchan hi hmanlai a\anga mite intihhlimna leh thu chi hranghrang inzirtirna hmanrua a ni a. Cinema leh Television lamte hianan chhawm nung \ha hle. Hmun tam takah chuan khawlaiah, kawngsirah te pawh an chang mai. Hmanraw \angkai tak a ni a.Thawmhnaw hautak lo thei ang leh thuchah tilang chiang turzawnga chan thiam chuan mite tihlimtu leh an rilru khawih takhmanrua a la ni fan. Mahse tunlaia K|P lamin lemchan kan tihahhian a \ha inzirtir kan tumna lamah a \ha lo lam a tam zawk \hin a.Hei hian sawisel a hlawh hle. Cinema leh Television-a lemchanahtualthah, ruih theih thil tih, tharum thawhna lamte a tam \hin a.Hei hi mi tam takin an sawisel a. A siamtu lam chuan khawtlangnun nihna dik tak tarlanna a ni tiin an \ang ve tlat \hin. Kan

Page 141: KTP HANDBOOK

141K.|.P. HAND BOOK

lemchanah pawh hian chutiang rilru pu chuan thil \ha kawhhmuhnan thil \ha lo lam kan tarlang tel ve pawh a lo ni mahna! Chutipawh chu lo ni se, mi \ha lo hi a tlem zawk an ni fo va, a \hakawhhmuhna tura a \ha lote tih dan han lantir chiam khan a \hachin thlen hmain a \ha lo kha miin an lo chhinchhiah hman fe anga, kan tum thleng lovin kawng lakah an tlu hman ang tih pawh ahlauhawm. Ngaihtuah ngun a \ha khawp mai.

Khaikhawmna

Eng media pawh hi rawngbawl nan hmang dawn ila, uluktak leh fimkhur taka ruahman a ngai. Kan hmanrua tur kan thlanhmain, kan hmanna chhan tur - thuchah leh a lo dawngtu tur kanhre chiang hmasa tur a ni. Kan thuchah dawngtu turte thiamna,theihna, tuina leh peihna te kan hriat chuan an tana dawnsawntheih tur kan pe thei ang. Chu bakah, khawvel thil sumdawnna,politics, hlimhlawp leh nawmchenna atan media-te hi an hmangnasa em em a, a hman lah an hmang thiam hlei hlei. Mit la thei angber, rilru chawk phur leh khawih thei ang ber, mi hip thei ngeitura siam an thiam si. Chutih lai karah sakhaw lam thil lo zeh vechu insitawm thei hial a ni. Hmuhnawm dang ang ve leka an ngaihmai hlauhawm a ni. Ngaihsual theih loh, hriat sual theih loh lehhman sual theih loh tur ang bera siam a \ul \hin. Amaherawhchua dawngtu lamin tum dan leh duh dan an lo neih ve fo avanginfimkhur tawpa kan tih pawhin kan ven sen loh chin chu a awmngei tih hriat bawk tur a ni. Chu chuan fimkhur \ulzia a tilang a,bansan phah nan chuan hman loh tur a ni.

Media zawng zawng hi Pathian ram rawngbawl nan a hmantheih vek a. Mahse, khawvel mite hman dan entawn vek a \ha lo.Mi lian, mi hausa, langsar, hmel\ha, ropui leh danglam ngawt aiindik, fel, thianghlim, thangmawi, zahawm, tlo leh tlawm lam atanhman tur. Kan Lalpa tih dan zir zelin, mi hausate thawhlawm bawmaan thlak ruih ruih aia hmeithai rethei tein a neihchhun a thlak a lohmu tlat ang khan, a chak lo lamah \an zel tum pawh a \ha.

Page 142: KTP HANDBOOK

142 K.|.P. HAND BOOK

Media changkang lamin rilru a luah hle laiin hmaichhan ngeiakan inbiakna luahlantu atana hman erawh chu a \ha hauh lo tihhriat a \ha. Inral auh mai duh tawk se Van a\angin Pathian Fapameuh khawvelah mihringah a rawn chang hauh lo vang.

Media-te hi mihring hmanrua, mihringte hman tura siam annih hi kan theihnghilh palh a hlauhawm bawk. Hmun tam takahmi tam takin media hi an pathian emaw tih tur a ni. Hman sualtheih a ni a, keimahnin hmang lovin kan hun \ha leh ngaihtuahnazawng zawng pawh a la vek thei a, chumi lakah chuan inven renga \ul bawk.

Page 143: KTP HANDBOOK

143K.|.P. HAND BOOK

BUNG XIII

PRESBYTERIAN KOHHRAN KALHMANG

1. PRESBYTERIAN KOHHRAN |OBUL

Presbyterian Kohhran hian \obul pahnih a nei a, pakhatchu Greek \awng, �Presbuteros� tih atanga lak a ni; chu chu kumthua upa sawina a ni a; zahawm, thunei thei tihna a ni nghal bawk.

Juda-ho an darhsarha, hmun tina Synagogue an neih takkhan, an hotute chu �Presbyteros� an ti a. Kohhran hmasa khanchu chu chhawmin Kohhran hruaitute chu �Presbyteros� an ti veta zel a, vawiin thlengin kan lo hmang ta a ni.

A lo chhuahna hnaivai zawk chu John Calvin-a siam thathnathawh kha a ni. Calvin-a chuan Kohhran hmasate inrelbawldan, lal leh thuneitu mal awm lo kha Kohhran relbawl nan \habera hriain Geneva Kohhran chu a enkawl a, Calvin-a zuitu,Reformed leh Presbyterian Kohhrante chuan an chhawm ta zel ani. �Presbyterian� tih hi Scotland leh Ireland leh England-a mitesawi dan a ni a, Europe-ah chuan �Reformed� tiin an sawi ber.Khawiah pawh a zia chu hotu bik nei lo, Upaho rorelna Kohhrana ni ta zel a ni.

Presbyterian Kohhran chuan he hming hi \ha kan ti a, achhan chu Thuthlung Thar Kohhran inkaihhruai dan nia a lan vanga ni. Tirhkohten Kohhran hotute an ruatin pakhat ni lovin, engemaw zat an ruat \hin a (Tirh. 14:23), Bishop \awngkam lo awm\hin pawh hi mi hran sawina ni lovin, mi thuhmun sawina a ni \hin(Tirh. 20:17-28; I Tim. 3:1; 5:17). Tin, heng hotute hi mi pakhatina ruat ni lovin, mipui thlan ngei niin a lang.

Chutichuan, Presbyterian Kohhran chu mipui thlan Upahorelbawl Kohhran tihna a nih chu.

Page 144: KTP HANDBOOK

144 K.|.P. HAND BOOK

2. KOHHRAN NIHNA HRIAT DAN

Presbyterian Kohhran miten �Kohhran� han tih maia kanhriatthiam dan chu �mi thianghlimho inpawl khawm� a ni. Heihian Kohhran chu �Pawl� ni mai lovin �ringtute� �mipui� inpawlhoa ni tih a tilang a, mi mal pawimawhna aiin huho pawimawhna alian zawk. Ringtute inpawlhona atan Presbyterian rorelna chu�Pawl� angin a pawimawh leh si a, pawl anga kalphung \ha takneih a duh a; mahse, mihring, ringtute chu a laimu leh bulpuizawk a ni si.

3. THURIN BULPUI PALI

Presbyterian Kohhran chuan Reformed Kohhran dangteang bawkin thurin \obul hlawm li a nei a, chungte chu-

1) Khawngaihna chauh, rinna chauh (Sola gratia etsola fide) : Pathian leh mihring inkungkaihna tinreng- chhandamna, thianghlimna, ropuina leh malsawmnate hi mihringin a phu vang ni lovin Pathiankhawngaihna avang a ni a, chu khawngaihna chu rinnachauhvin dawn theih a ni.

2) Pathian thu chauh (Sola Scriptura) : Pathian thu(Bible) hi thurin leh nun dan tehna dik lo thei lo awmchhun a ni a, mihring ngaihtuahna leh hriatna te chutehna dik lo thei vek an ni.

3) Krista chauh (Solus Christus) : Mihringchhandamna, nunna leh rorelnaah te Krista chauh rintlak a ni a. Krista chu ringtute awm chhan, Kohhranleh khawvela thuneitu sang ber a ni.

4) Pathian ropui nan chauh (Sola deo Gloria) :Mihring nun chhan awm chhun chu Pathian ropuinahi a ni. Thil tinreng awm chhan pawh hei bawk hi ani. Kan thiltih engkim \hat leh \hat loh tehnatawpkhawk chu Pathian ropuina a tling em tih hi a ni.

Page 145: KTP HANDBOOK

145K.|.P. HAND BOOK

Heng thurin bulpui pali hi Kohhran innghahna lungphum paliang a ni a. A eng emaw ber tel lo chuan Presbyterian Kohhrannihna a kim lo a ni. Theology eng pawh hi heng thurin bulpui palia\anga peng an ni vek tur a ni.

4. PRESBYTERIAN KOHHRAN ZIA

Kohhran tin hian zia leh nihphung an nei \heuh va,Presbyterian Kohhran zia chu Upaho rorelna bakah hetiang hiana sawi theih -

1) Mi mal thuneitu bik an awm lo : Bishop neiKohhranah chuan Bishop chu a hotu ber mai a, ahnuaia Pastor-ten an hlauvin an tlawn bawk \hin.Pastor-te pawhin an Kohhran enkawl bikah thu annei hle bawk. Presbyterian Kohhranah chuan hotunihna chu �Moderator� kan ti a, a nghet lo va,thuneihna lam ni lovin kaihhruaina lam a ni zawk.

2) Huho rorelna a ni : Thuneitu bik mi mal an awm lohavangin Khawmpui emaw, Committee emawthuneihna a ni a; chuvangin, Khawmpui lehCommittee hi a pawimawh em em a ni.

3) Rorelna indawt chhawng a ni : Kan rorelna chuKohhran mal a\angin Bial, Presbytery, Synod lehAssembly-ah a inthlung chho va. Heng Khawmpuileh Committee hian ro a rel \hin a ni. Mahni huamchinah thuneihna an nei thliah bawk.

4) Thutluknate chu zawm ngei tur (binding) a ni:Thutlukna hrang hrangte hi a huam chhung \heuhvahzawm ngei ngei tura ngaih a ni a. Hei hi Kohhrandang nen kan danglamna pakhat a ni.

5) Inrelbawl dan fel : Kalphung fel tak neih hiPresbyterian Kohhran zepui leh mawi berte zinga mia ni. Tluang taka Kohhran a kal theih nan Dan Pui

Page 146: KTP HANDBOOK

146 K.|.P. HAND BOOK

(Constitution) a nei a, dan te deuh te siam a ni zelbawk a. Thurin pawh belhchian dawl a duh avanginBible thu zau tak a\angin a siam chhuak a, hei hizawm ngei tur a ni bawk.

6) Thununna a ngai pawimawh : PresbyterianKohhran hian inthunnunna a duh tui hle a. Nun dan\ha (moral standard) nei turin kaihhhruaina a siam a,a zawm lote chu a thunun bawk \hin.

5. KOHHRAN DIK LEH DIK LO

Kohhran chungchang, a bikin Presbyterian Kohhran kansawi lai hian mithiamten Kohhran dik leh dik lo an ngaih dantlangpui tarlan hi a \angkai hle ang. Hei hian kan Kohhran lehkohhran dangte pawh eng ang nge an nih min hriat chhuahtir theidawn a ni. Hemi chungchangah hian tehfung pawimawh tak takpali a awm a, chungte chu -

1) Thianghlim (Holy) : Kohhran dik chu athianghlim a ni. Hei hian chhung lama Pathian duhdana thianghlim a kawk hmasa a, chumi bakah pawnlama Kohhran inenkawl dan chungchangathianghlimna pawh a huam tel a ni.

Kohhran inti \henkhat, rilru lam thianghlimnainzirtir meuh lo hi hmun tam takah hmuh tur an awm.Hei hian duhthusama thianghlimna lam a kawk ber lova. Pathian duh dan anga thianghlim zel chakna neitihna lam a kawk thei ang.

2) Pumkhat (Organic) : Kohhran dik chu pumkhata ni, an ti a. Hemi awmzia chu mahni Kohhranahinpumkhatna a awm tihna te, Kohhran dangte nenpawh inpumkhat zawnga khawsa ho tihna te akawk ang.

Tunlai hunah hian Kohhran \henkhat chu mahni chauh

Page 147: KTP HANDBOOK

147K.|.P. HAND BOOK

\haa inngai, Kohhran dang mite leh mi dangte engahmah ngai lo hi tam tak an awm a ni. Chutiang Kohhranchu Kohhran dik lo an ni ngei ang.

3) Huapzo (Catholic) : Kohhran dik chu �Huapzo� ani kan tih hian thil eng pawh, Kohhranin a tih zawngzawng hi huap vek tur a ni tihna lam a ni lo. A awmziachu Kohhran dik chuan mahni chauh \haa inngai lovin Kohhran dangte pawh chhandamna thuah te,rawngbawlna thuah te pawh chanvo nei ve theia ngaihleh mahni dinhmun ang chang ve tura ngaihna lam akawk awm e.

Amaherawhchu, hei hian thurin leh Kohhran dante inpawmpui vek tur tihna lam chu a kawk hauh lo.Kohhran \henkhat, mahni chauh lenga in sa, Kohhrandang reng reng chu chhandam loh tur nia ngai hi engemaw zat an awm.

4) Ding zel (Apostolic) : Kohhran dik chu Chanchin|ha hril \hin Kohhran hi an ni, tihna lam a kawk ber.Kohhran hmasaho kha Chanchin |ha hril \hinKohhran an ni a, chumi zia chu Kohhran dik zawngzawng zia tur niin a lang.

Kohhran eng emaw zat, Chanchin |ha hril zui lohi khawvel hmun tinah hmuh tur an awm. Chanchin|ha hrila, puanga, rah tam zawk chhuah zel theiKohhran hi Lal Isuan phun a tum pawh kha niin alang.

6. KRISTIAN |HALAITE MAWHPHURHNA

Tuna \halaite hi nakina kan Kohhran ban turte an ni a. Tunlaikhawvel, awlsam taka kan inhriat pawh zung zung theih tawhnaahhian Kohhran dang dang tih dan kan hre tam zel dawn a, kan ramnun ngei pawh hi a la danglam zel ang. Hetiang hun atan hian engang Presbyterian Kohhran nge kan nih zel ang le?

Page 148: KTP HANDBOOK

148 K.|.P. HAND BOOK

1) Kan Kohhran kalhmang hi a zau thei ang bera zir leh hriattum tur a ni.

2) Kohhran dang kalphungte pawh hriata, kan danglamnatehmuh chhuah tum tur a ni.

3) Kan Kohhran inrelbawl dan leh khawvel ram danga aninrelbawl dan inang lo a tam mai a, kan ram \hang zel tana\ha tur zawngin zir zau a \ul ang.

4) Kan ram nun inher dan leh hnam dang nena kan khawsakho zelnaah hian \halaiten Kohhran tana \ha tur ngaihtuahngun a ngai ta hle a ni.

Page 149: KTP HANDBOOK

149K.|.P. HAND BOOK

Page 150: KTP HANDBOOK

150 K.|.P. HAND BOOK


Recommended