KOSOVA:
NJĂ STRATEGJI PĂR ZHVILLIMIN EKONOMIK
Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin Prishtinë/Bruksel
TABELA E PĂRMBAJTJES
PĂRMBLEDHJE EKZEKUTIVE DHE REKOMANDIME .................................................................. i
I. HYRJE................................................................................................................................................1
II. GJENDJA AKTUALE ......................................................................................................................2
A. POLITIKA DHE BIZNESI ................................................................................................................3
B. EKONOMIA E LIGJSHME...............................................................................................................5
C. EKONOMIA JOFORMALE ......................................................................................................6
D. BUJQĂSIA..................................................................................................................................9
E. SERBĂT E KOSOVĂS.............................................................................................................10
F. PRANIA NDĂRKOMBĂTARE...............................................................................................11
III. STRATEGJIA NDĂRKOMBĂTARE...........................................................................................12
A. NDIHMA EMERGJENTE DHE RINDĂRTIMI .....................................................................13
1. Telekomunikacioni..........................................................................................................14
2. Sektori i Energjitikës .......................................................................................................15
3. Transporti dhe Integrimi Rajonal ....................................................................................16
B. KORNIZA LIGJORE ...............................................................................................................16
C. SEKTORI FINANCIAR...........................................................................................................17
D. KOMERCIALIZIMI DHE PRIVATIZIMI ..............................................................................19
1. Rasti i Trepçes .................................................................................................................21
IV. INVESTIMI NĂ NJERĂZ ..............................................................................................................22
V. PĂRFUNDIME ................................................................................................................................24
Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin 19 dhjetor, 2001
KOSOVA: NJĂ STRATEGJI PĂR ZHVILLIMIN EKONOMIK
PĂRMBLEDHJE EKZEKUTIVE DHE REKOMANDIME
Kosova nuk mund tĂ« ketĂ« tĂ« ardhme tĂ« qĂ«ndrueshme pa njĂ« zhvillim ekonomik tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m. Ky raport shqyrton rrugĂ«t pĂ«r arritjen e kĂ«tij zhvillimi. Pas analizimit tĂ« gjendjes aktuale tĂ« ekonomisĂ«, raporti vlerĂ«son pĂ«rpjekjet e deritanishme ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r tĂ« hedhur themelet e mirĂ«qĂ«nies sĂ« ardhshme. Ai gjithashtu shqyrton tĂ« ardhmen e sektorit ish-shoqĂ«ror, si dhe planet e privatizimit dhe mundĂ«sitĂ« pĂ«r ristrukturim dhe investime. RindĂ«rtimi nĂ« periudhĂ«n e pasluftĂ«s, pas fushatĂ«s sĂ« UshtrisĂ« Jugosllave dhe bombardimeve tĂ« NATO-s, Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« nga sfidat e administratĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. Pjesa dĂ«rrmuese e industrisĂ« kosovare,e rrĂ«nuar nga keqadministrimi dhe e uritur pĂ«r investime, edhe mĂ« parĂ« ishte nĂ« gjendje tĂ« degraduar dhe gjithĂ«sesi nuk do tĂ« kishte pasur mundĂ«si shpĂ«timi. Me rĂ«nien e ekonomisĂ« formale dhe me rritjen e shtypjes nĂ« vitet â90, tregu joformal ishte hapĂ«sira e vetme ekonomike â me pĂ«rjashtim tĂ« bujqĂ«sisĂ« â pĂ«r shumicĂ«n e shqiptarĂ«ve. Kjo, sĂ« bashku me remitancat e tĂ« afĂ«rmve qĂ« punonin nĂ« emigrim, ishin rrugĂ«t e vetme tĂ« mbijetesĂ«s. FalĂ« âsistemit paralelâ, aftĂ«sia sipĂ«rmarrĂ«se e shqiptarĂ«ve ishte mjaft e zhvilluar para konfliktit tĂ« viteve 1998-99, dhe pĂ«rparoi menjĂ«herĂ« pas rĂ«nies sĂ« mbizotĂ«rimit serb nĂ« qershor 1999. MegjithatĂ«, bumi i menjĂ«hershĂ«m nĂ« ndĂ«rtim dhe tregĂ«ti i filluar nĂ« vitin 1999 ka kufizime tĂ« dukshme. Ai nuk mund tĂ« plotĂ«sojĂ« boshllĂ«qet strukturore tĂ« ekonomisĂ«. NjĂ« masĂ« e madhe e popullsisĂ« vazhdon tĂ« jetojĂ« nĂ« varfĂ«ri. MbĂ«shtetja nĂ« remitancat e emigrantĂ«ve dhe
ndihmĂ«n e donatorĂ«ve nxjerr nĂ« pah mungesĂ«n e kapacitetit tĂ« brendshĂ«m tĂ« ekonomisĂ« kosovare. PĂ«rparĂ«sitĂ« ekonomike fillestare tĂ« UNMIK-ut ishin sigurimi i mallrave dhe shĂ«rbimeve elementare, ngritja e njĂ« rrjeti minimal tĂ« mirĂ«qenies, dhe rindĂ«rtimi i shĂ«rbimeve. Realizimi i prioriteti tĂ« parĂ« ka qenĂ« pĂ«rgjithĂ«sisht i suksesshĂ«m, e po kĂ«shtu ka pasur arritje tĂ« tjera tĂ« rĂ«ndĂ«sishme. Regjistrimi i bizneseve ka qenĂ« mĂ« i suksesshĂ«m nga sa pritej. ĂshtĂ« aplikuar njĂ« kornizĂ« ligjore mjaft e mirĂ« pĂ«r aktivitet tregĂ«tare. ShĂ«rbimi i Doganave ka funksionuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« shkĂ«lqyer si gjenerues i tĂ« ardhurave pĂ«r KosovĂ«n, falĂ« bashkĂ«punimit tĂ« fuqishĂ«m ndĂ«rkombĂ«tar dhe vendor nĂ« trajnimin dhe zbatimin e rregullave doganore. NĂ« anĂ«n tjetĂ«r, pĂ«rparimi nĂ« aspektin e shĂ«rbimeve ka qenĂ« zhgĂ«njyes. PĂ«r tĂ« fituar besueshmĂ«ri, bashkĂ«sia ndĂ«rkombĂ«tare duhet tĂ« fillojĂ« pĂ«rmirĂ«simin e energjisĂ«, telekomunikacionit, ujit dhe rrugĂ«ve. Komunikimi me shtetet kufitare Ă«shtĂ« i keq dhe duhet tĂ« pĂ«rmirĂ«sohet nĂ«se synohet rritja ekonomike dhe integrimi rajonal. Administrata ndĂ«rkombĂ«tare duhet tĂ« merret me problemet urgjente strukturore tĂ« sektorit industrial tĂ« KosovĂ«s. Ka mundĂ«si tĂ« mĂ«dha pĂ«r integrimin vertikal si nĂ« agro-industri ashtu dhe nĂ« prodhim, fusha nĂ« tĂ« cilat veprojnĂ« rreth 100 ndĂ«rmarrje shoqĂ«rore premtuese. PĂ«r tĂ« zhvilluar kushtet e nevojshme konkurruese, Departamenti i TregĂ«tisĂ« dhe IndustrisĂ« i UNMIK-ut, sĂ« bashku me juristĂ«t e OKB-sĂ« nĂ« PrishtinĂ« dhe Nju Jork, duhet tĂ« ndĂ«rtojnĂ« mekanizmat e nevojshme
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page ii pĂ«rmes privatizimit, komercializimit kreativ, ndarjes sĂ« kompanive nĂ« degĂ« mĂ« tĂ« vogla, apo pĂ«rmes mĂ«nyrave tĂ« tjera pĂ«r tâi bĂ«rĂ« asetet sa mĂ« likuide. KĂ«to probleme ekonomike kanĂ« gjithashtu njĂ« pĂ«rmasĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« politike, e cila ndikon tĂ« gjitha aspektet e zhvillimit strukturor dhe institucional nĂ« KosovĂ«. Investuesit e mundshĂ«m janĂ« penguar nga fakti se nuk kanĂ« ditur se cilat ligje do tĂ« zbatohen pĂ«rfundimisht. Ata kanĂ« nevojĂ« tĂ« besojnĂ« se njĂ« ndryshim nĂ« tĂ« ardhmen i statusit politik nuk do tâi vinte nĂ« dyshim investimet e tyre apo nuk do ta tjetĂ«rsonte tĂ«rĂ«sisht mjedisin ku ata zhvillojnĂ« biznesin e tyre. Kontradiktat nĂ« lidhje me pronĂ«sinĂ« kanĂ« njĂ« pasojĂ« tĂ« ngjashme zbrapsĂ«se. Rrjedhimisht, UNMIK-u duhet tĂ« ngulmojĂ« edhe mĂ« tej me privatizimin duke iu dhĂ«nĂ« zgjidhje çështjeve mbi tĂ« drejtat e pronĂ«sisĂ« qĂ« mund tĂ« dalin nĂ« kĂ«tĂ« proces. Ai duhet tâi garantojĂ« investuesit e mundshĂ«m se çdo vendim mbi statusin pĂ«rfundimtar do tĂ« pĂ«rfshijĂ« miratimin e sovranit tĂ« ardhshĂ«m pĂ«r vendimet mbi privatizimin dhe tĂ« drejtat qĂ« burojnĂ« prej tyre, tĂ« pĂ«rcaktuara gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« administrimit ndĂ«rkombĂ«tar. Ky hap Ă«shtĂ« si urgjent ashtu dhe i drejtĂ« duke pasur parasysh se UNMIK-u i ka kufizuar kompetencat e institucioneve vetĂ«qeverisĂ«se tĂ« KosovĂ«s-tĂ« krijuara pas zgjedhjeve tĂ« nĂ«ntorit 2001-duke pĂ«rjashtuar fushat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« vendimmarrjes ekonomike. Gjithashtu duhen gjetur mĂ«nyra pĂ«r tĂ« ulur kriminalitetin. Forca e ligjit duhet tĂ« jetĂ« mĂ« efektive dhe duhet tĂ« trajtohen çështjet e dĂ«shtimit tĂ« sistemit tĂ« drejtĂ«sisĂ«. Duhet tĂ« krijohet njĂ« mjedis nĂ« tĂ« cilin do tĂ« jetĂ« mĂ« e lehtĂ« dhe mĂ« me pĂ«rfitim tĂ« veprohet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ligjshme se sa tĂ« jashtĂ«ligjshme. Duhet tĂ« zbatohen masa pĂ«r tĂ« rritur besimin tek sistemi ligjor, siç janĂ« skemat e mbrojtjes sĂ« dĂ«shmitarit dhe viktimĂ«s, krahas fushatave te informimit publik mbi dĂ«met qĂ« i shkaktohen shoqĂ«risĂ« shmangia e paligjshme prej tatimeve. Popullsia serbe e KosovĂ«s Ă«shtĂ« po aq e izoluar ekonomikisht sa edhe nĂ« aspekte tĂ« tjera. MegjithatĂ«, pavarĂ«sisht nga frika dhe dyshimi i vazhdueshĂ«m reciprok, rreth enklavave serbe zhvillohen kontakte tĂ« herĂ«pashershme. Krijimi i
kontakteve tregëtare mes serbëve dhe shqiparëve nuk është jetik vetëm për uljen e varfësrisë dhe izolimit ekonomik të serbëve të Kosovës. Ndonëse një mënyrë modeste, kjo është tepër e rëndësishme për rrëzimin e barierave mes serbëve dhe shqiptarëve dhe mund të përbëjë një qasje të çmuar drejt zgjidhjes së problemit të sigurisë dhe krijimit të një mjedisi të sigurt për një shoqëri shumëetnike. Ky raport arrin në përfundimin se ekziston rruga drejt përparimit ekonomik nëse krijohet një mjedis i lirë për privatizim, investime dhe ristrukturim; nëse korrupsioni dhe krimi vihen nën kontroll dhe nëse përmirësohet arsimi; nëse normalizohen mardhëniet e Kosovës me fqinjët dhe nëse ekonomia e saj integrohet me rajonin; nëse UNMIK-u gjen mundësi për të ecur përpara me privatizimin; dhe nëse zgjidhet çështja më e rëndësishme politike, ajo e statusit përfundimtar.
REKOMANDIME
Për Vendet Donatore Dhe Institucionet Financiare Ndërkombëtare
1. Vazhdoni të ofroni ndihmë të qëndrueshme, sepse Kosova nuk ka mundësi për mjete të mjaftueshme pa u zgjidhur statusi i saj përfundimtar.
2. Punoni me Shqipërinë për të ndërtuar një
rrugë të re nga Kosova në Durrës si hap i rëndësishëm për integrimin më të mirë të Kosovës me ekonominë rajonale dhe më gjerë me të europiane.
3. Ushtroni presion mbi vendet e rajonit që të
njohin regjistrimin e automjeteve të Kosovës si dhe të dokumenteve të udhëtimit, si një hap i mëtejshëm për integrimin më të mirë të Kosovës në ekonominë rajonale dhe më gjerë në atë europiane.
4. Vazhdoni të siguroni investime, ekspertizë
dhe trajnime për Institutin e Statistikës të Kosovës.
PĂR UNMIK-un
5. Ecni më tej me privatizimin e ndërmarrjeve shoqërore, çka është thelbësore për
Kosova: Një Strategji Për Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page iii
rimëkëmbjen ekonomike, duke marë parasysh propozimet e Departamentit të Tregëtisë dhe Industrisë, dhe zgjeroni metodat kreative të Departamentit të Tregëtisë dhe Industrisë për komercializimin e ndërmarrjeve shoqërore.
6. Përdorni autoritetin e bashkësisë
ndërkombëtare për të tërhequr investues të mundshëm, duke u garantuar atyre se zgjidhja e statusit përfundimtar do të përfshijë miratimin e sovranit të ardhshëm për vendimet e privatizimit dhe të drejtat e fituara prej tij gjatë periudhës së administrimit ndërkombëtar.
7. Rrisni aftësinë e sistemit gjyqësor për të
trajtuar konfliktet komerciale, si një masë e mëtejshme urgjente për të përmirësuar mjedisin e investimeve.
8. Kini përparësi kryesore, në bashkëpunim me
udhëheqësit kosovarë, një sistem arsimimi që do të mund të përgatisë të rinjtë në përputhje me kërkesat e ekonomisë bashkëkohore.
9. Merrni masat, përfshi një fushatë informimi,
për të rritur besimin e njerëzve tek sistemi gjyqësor, në mënyrë që të nxitet kallëzimi i krimeve, përfshi korrupsionin, grabitjen dhe mashtrimin në nivel të lartë, të cilat po e dobësojnë ekonominë.
10. Ndaloni, ose të paktën zvogëloni,
mospërputhjen mes rrogave të kosovarëve të paguar nga organizatat ndërkombëtare (si UN dhe OSBE) dhe atyre të paguar nga administrata vendore, gjyqësore apo struktura të tjera të themeluara nga UNMIK-u.
11. Jepuni rëndësi më të madhe trajnimeve
praktike për zyrtarët vendorë të administratës, duke e ruajtur numrin e zyrtarëve ndërkombëtarë në administratën civile deri sa zyrtarët vendorë të jenë të gatshëm për të marë kontrollin e këtyre funksioneve.
12. Vijoni me modernizimin e shërbimit doganor
duke përfshirë rritjen e numrit të komjuterave për të siguruar të dhëna të sakta dhe të besueshme.
13. Merrni masa të rrepta ndaj shkeljeve të
marrëveshjes tregëtare mes Kosovës dhe Maqedonisë.
14. Synoni ristrukturimin e bujqësisë, sepse
shumë bujq të vegjël zotërojnë ferma të vogla , prodhimi i të cilave nuk mund të konkurrojë me importet.
Prishtinë/Bruksel, 19 dhjetor, 2001
Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin 19 dhjetor, 2001
KOSOVA: NJĂ STRATEGJI PĂR ZHVILLIMIN EKONOMIK
I. HYRJE
Kosova nuk mund tĂ« ketĂ« tĂ« ardhme tĂ« qĂ«ndrueshme pa njĂ« zhvillim ekonomik tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m. Krijimi i kushteve pĂ«r njĂ« zhvillim tĂ« tillĂ«, mbi tĂ« gjitha ve nĂ« provĂ« ShtyllĂ«n e KatĂ«rt tĂ« UNMIK-ut tĂ« drejtuar nga Bashkimi Europian1. UNMIK-ut i takon tĂ« themelojĂ« njĂ« ekonomi tregu funksionale tĂ« bazuar nĂ« ligj dhe tĂ«rheqĂ«se pĂ«r investuesit. RindĂ«rtimi i periudhĂ«s sĂ« pasluftĂ«s, pas fushatĂ«s sĂ« UshtrisĂ« Jugosllave dhe bombardimeve tĂ« NATO-s, Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« hap nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. Pjesa dĂ«rrmuese e industrisĂ« kosovare,e rrĂ«nuar nga keqadministrimi dhe e uritur pĂ«r investime, ishte nĂ« gjendje tĂ« degraduar dhe gjithĂ«sesi nuk do tĂ« kishte pasur mundĂ«si shpĂ«timi. Projektet afatgjata tĂ« zhvillimit janĂ« veçanĂ«risht tĂ« kĂ«rcĂ«nuara nga tradita dhjetĂ«vjeçare e ndarjes mes ekonomisĂ« formale e tĂ« dobĂ«suar, tĂ« mbizotĂ«ruar nga serbĂ«t, dhe aktivitetit ekonomik joformal nĂ« kuadĂ«r tĂ« âsistemit paralelâ qĂ« shqiptarĂ«t krijuan nĂ« vitet â90. Me rĂ«nien e ekonomisĂ« zyrtare tregu joformal ishte hapĂ«sira e vetme ekonomikeâ me pĂ«rjashtim tĂ« bujqĂ«sisĂ« - pĂ«r shumicĂ«n e shqiptarĂ«ve. Kjo, sĂ« bashku me remitancat e tĂ« afĂ«rmve qĂ« punonin nĂ« emigrim, ishin rrugĂ«t e vetme tĂ« mbijetesĂ«s. Ky ishte njĂ« mjedis qĂ« thuajse nuk ofronte asnjĂ« mundĂ«si pĂ«r zhvillim ekonomik. Me mbĂ«rritjen e KFOR-it nĂ« 12 qershor 1999, doli nĂ« pah talenti sipĂ«rmarrĂ«s i vendasve. Shkalla e lartĂ« e aktiviteteve ekonomike qĂ« u arrit brenda pak ditĂ«ve, dhe llojshmĂ«ria e shumtĂ« e produkteve ushqimore qĂ« mund tĂ« gjendeshin nĂ«
shitore, i befasuan ndĂ«rkombĂ«tarĂ«t qĂ« vinin nĂ« KosovĂ«, sidomos ata qĂ« kishin menduar se do tĂ« gjenin njĂ« rrĂ«nim tĂ« ngjashĂ«m me atĂ« tĂ« BosnjĂ«s pas Dejtonit. Ende vihet re kontrasti mes mbeturinave thuajse nĂ« zhdukje tĂ« ekonomisĂ« socialiste jugosllave dhe ekonomisĂ« tepĂ«r tĂ« gjallĂ« joformale, e cila e nxitur nga remitancat e emigrantĂ«ve Ă«shtĂ« nĂ« lulĂ«zim prej pĂ«rfundimit tĂ« sundimit tĂ« Beogradit. Ky lulĂ«zim Ă«shtĂ« pasojĂ« e pandĂ«rgjegjĂ«shme e politikave tĂ« detyruara nga serbĂ«t, tĂ« cilĂ«t morĂ«n nĂ«n kontroll tĂ« gjitha bizneset shtetĂ«rore dhe shoqĂ«rore si dhe sistemin e arsimimit nĂ« vitin 1990/1, duke flakur nĂ« rrugĂ« tĂ« gjithĂ« drejtuesit shqiptarĂ«, me pĂ«rjashtim tĂ« disa shqiptarĂ«ve, dhe kĂ«ta punĂ«torĂ« krahu. Po kĂ«shtu, sistemi u ndryshua pĂ«r tâi penguar shqiptarĂ«t nĂ« transaksionet e ligjshme komerciale dhe pronĂ«sore, sidomos pĂ«r tâu blerĂ« serbĂ«ve pasuri tĂ« palujtshme, ndonĂ«se transaksione tĂ« tilla ka pasur, por ose nuk janĂ« regjistruar ose vetĂ«m zyrtarisht janĂ« bĂ«rĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« serbĂ«ve. KĂ«to kufizime i detyruan njerĂ«zit tĂ« gjenin mĂ«nyra tĂ« tjera pĂ«r sigurimin e tĂ« ardhurave, duke nxitur lulĂ«zimin e njĂ« ekonomie tregu paralele me atĂ« formale tĂ« drejtuar nga serbĂ«t. Natyrisht, zhvillimi i vĂ«rtetĂ« ekonomik Ă«shtĂ« i pamundur pa sigurinĂ« fizike dhe sundimin e ligjit, asnjĂ«ra prej tĂ« cilave nuk Ă«shtĂ« ende e plotĂ« nĂ« KosovĂ«. Po aq i rĂ«ndĂ«sishĂ«m Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« sektori tĂ« shĂ«ndetshĂ«m financiar i aftĂ« tĂ« ofrojĂ« shĂ«rbime, sidomos dhĂ«nie kredish, sa edhe zhvillimi i nevojave tĂ« biznesit. KĂ«to probleme ekonomike kanĂ« gjithashtu njĂ« pĂ«rmasĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« politike e cila ndikon tĂ« gjitha aspektet e zhvillimit strukturor dhe
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 2 institucional nĂ« KosovĂ«. Investuesit e mundshĂ«m janĂ« penguar nga fakti se nuk kanĂ« ditur se cilat ligje do tĂ« zbatohen pĂ«rfundimisht. Ata kanĂ« nevojĂ« tĂ« besojnĂ« se njĂ« ndryshim i ardhshĂ«m i statusit politik, nuk do tâi vinte nĂ« dyshim investimet e tyre apo nuk do ta tjetĂ«rsonte tĂ«rĂ«sisht mjedisin ku ata zhvillojnĂ« biznesin e tyre. Kontradiktat nĂ« lidhje me pronĂ«sinĂ« kanĂ« pasur njĂ« pasojĂ« tĂ« ngjashme zbrapsĂ«se. Zhvillimi ekonomik Ă«shtĂ« tepĂ«r i rĂ«ndĂ«sishĂ«m dhe tepĂ«r urgjent pĂ«r tĂ« pritur zgjidhjen e statusit afatgjatĂ« tĂ« KosovĂ«s. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, UNMIK-u duhet tĂ« vijojĂ« me privatizimin, duke zgjidhur problemet e pronĂ«sisĂ« qĂ« mund tĂ« lindin nĂ« kĂ«tĂ« proces. PĂ«r tĂ« gjetur investues e pĂ«r tâu ofruar atyre besimin e nevojshĂ«m, UNMIK-u duhet tâu garantojĂ« atyre se çdo vendim mbi statusin pĂ«rfundimtar do tĂ« pĂ«rfshijĂ« miratimin e sovranit tĂ« ardhshĂ«m pĂ«r vendimet mbi privatizimin dhe tĂ« drejtat qĂ« burojnĂ« prej tyre tĂ« pĂ«rcaktuara gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« administrimit ndĂ«rkombĂ«tar.
II. GJENDJA AKTUALE
MegjithĂ« gjallĂ«rimin e pjesshĂ«m pas mbĂ«rritjes sĂ« UNMIK-ut, aktiviteti ekonomik nĂ« KosovĂ« mbetet i kufizuar. Sipas BankĂ«s BotĂ«rore, nĂ« nĂ«ntor 2000, prodhimi i pĂ«rgjithshĂ«m vendas (GDP) i provincĂ«s ishte 3 miliardĂ« DEM (1.4 miliardĂ« US$), apo rreth 1,400 DEM per capita (pĂ«r frymĂ«/banor)2. Kjo pĂ«rbĂ«n njĂ« rritje mjaft tĂ« lartĂ«, krahasuar me 840 DEM per capita 3 , nĂ« nĂ«ntor 1999. Kjo rritje e menjĂ«hershme Ă«shtĂ« nĂ« vijim tĂ« rĂ«nies prej 50% nĂ« vitet e kontrollit serb pas 1989-Ă«s. Sipas statistikave zyrtare, nĂ« 1995 GDP-ja per capita kishte rĂ«nĂ« nĂ« 840 DEM. MegjithatĂ«, njĂ« pjesĂ« e madhe e popullsisĂ« vazhdon tĂ« jetojĂ« nĂ« kushte jashtĂ«zakonisht tĂ« vĂ«shtira. NjĂ« raport i BankĂ«s BotĂ«rore pĂ«r shkallĂ«n e varfĂ«risĂ«, bazuar tek tĂ« dhĂ«nat e AnketĂ«s mbi Standartin e JetesĂ«s, zhvilluar nĂ« dhjetor 2000 me 2,800 familje, shpall se mbi 12% e popullatĂ«s sĂ« KosovĂ«s jeton nĂ« varfĂ«ri tĂ« skajshme4. Remitancat e emigrantĂ«ve kanĂ« rĂ«ndĂ«si vendimtare. Sipas Fondit Monetar NdĂ«rkombĂ«tar, ato arrijnĂ« nĂ« 1.2 miliardĂ« DEM nĂ« vit â pra mĂ« tepĂ«r se 40% e GDP-sĂ«. MeqenĂ«se eksportet e KosovĂ«s janĂ« tĂ« papĂ«rfillshme dhe importet arrijnĂ« nĂ« 85% tĂ« GDP-sĂ«, kĂ«to remitanca sĂ« bashku me ndihmat humanitare prej 310 milion DEM (10% e GDP-sĂ«), janĂ« faktor vendimtar nĂ« plotĂ«simin e deficitit tregĂ«tar5. NjĂ« nga pĂ«rparĂ«sitĂ« e ShtyllĂ«s IV prej dhjetorit 1999, ka qenĂ« krijimi i kornizĂ«s institucionale si parakusht pĂ«r rimĂ«kĂ«mbjen ekonomike. KĂ«rkesa e parĂ« pĂ«r zhvillimin e politikave tĂ« shĂ«ndosha ekonomike, Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« agjensie tĂ« saktĂ« pĂ«r mbledhjen e tĂ« dhĂ«nave. Aktualisht, tĂ« dhĂ«nat e vetme qĂ« u jepen UNMIK-ut, BE-sĂ«, dhe donatorĂ«ve ndĂ«rkombĂ«tarĂ«, vijnĂ« nga Instituti i StatistikĂ«s i KosovĂ«s. Misioni i Fondit Monetar NdĂ«rkombĂ«tar (FMN) pĂ«r VlerĂ«simin Statistikor, e themeloi kĂ«tĂ« zyrĂ« nĂ« korrik 2000, pĂ«r mbledhjen dhe pĂ«rpunimin e tĂ« dhĂ«nave, si edhe pĂ«r zbatimin e procesit tĂ« regjistrimit tĂ« bizneseve. NdonĂ«se Instituti i StatistikĂ«s ka pĂ«rparuar, ende nevojitet ndihma ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r trajnime dhe çuarje tĂ« metodologjisĂ« nĂ« standartet ndĂ«rkombĂ«tare. NjĂ«sia monetare zyrtare e KosovĂ«s Ă«shtĂ« Marka gjermane. Ajo u njoh si e tillĂ« nĂ« shtator 1999,
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 3 dhe do tĂ« zĂ«vendĂ«sohet nga EURO nĂ« fillim tĂ« 2002. PĂ«rpjekjet pĂ«r ta pĂ«rgatitur popullin pĂ«r RURO-n kanĂ« qenĂ« pĂ«rgjithĂ«sisht mĂ« tĂ« pakta se nĂ« vendet europiane tĂ« EURO zonĂ«s. P.sh. Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« shumĂ« pak pĂ«r tĂ« filluar sistemin e çmimeve tĂ« dyfishta, ndonĂ«se kjo Ă«shtĂ« praktikuar pĂ«r njĂ« vit nĂ« EuropĂ«. MegjithatĂ«, pakkush dyshon nĂ« suksesin e kĂ«tij procesi. NjerĂ«zit kanĂ« mjaft pĂ«rvojĂ« me ndryshimin e njĂ«sive monetare nĂ« ish-Jugosllavi, pĂ«r shkak tĂ« ndryshimeve tĂ« shpeshta tĂ« Dinarit. PĂ«rshtatja me normat e luhatĂ«shme tĂ« kĂ«mbimit ka qenĂ« pjesĂ« e pĂ«rditshmĂ«risĂ« pĂ«r shumĂ« kohĂ«. Duke qenĂ« njĂ« provincĂ« pa dalje nĂ« det dhe e varur nĂ« tregĂ«ti nga fqinjĂ«t, Kosova duhet tĂ« zhvillojĂ« ata sektorĂ« ku mund tĂ« jetĂ« konkurrente. Forca punĂ«tore Ă«shtĂ« e shumtĂ« dhe e lirĂ«. EkzistojnĂ« mundĂ«si tĂ« mĂ«dha pĂ«r integrim vertikal nĂ« agro-industri dhe prodhim. NĂ« kĂ«ta dy sektorĂ« veprojnĂ« rreth 100 ndĂ«rmarrje shoqĂ«rore qĂ« kanĂ« mundĂ«si pĂ«r sukses6. PĂ«r tĂ« zhvilluar kushtet e nevojshme konkurruese, Departamenti i TregĂ«tisĂ« dhe IndustrisĂ« i UNMIK-ut, sĂ« bashku me juristĂ«t e OKB-sĂ« nĂ« PrishtinĂ« dhe Nju Jork, duhet tĂ« ndĂ«rtojnĂ« mekanizmat e nevojshme pĂ«rmes privatizimit, komercializimit kreativ, ndarjes sĂ« kompanive nĂ« degĂ« mĂ« tĂ« vogla, apo pĂ«rmes mĂ«nyrave tĂ« tjera, pĂ«r tâi bĂ«rĂ« asetet sa mĂ« likuide, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« shfrytĂ«zohen potencialet e kĂ«tyre sektorĂ«ve. PĂ«rparĂ«sitĂ« ekonomike fillestare tĂ« UNMIK-ut ishin sigurimi i mallrave dhe shĂ«rbimeve elementare, ngritja e njĂ« rrjeti minimal tĂ« mirĂ«qenies, dhe rindĂ«rtimi i shĂ«rbimeve. Realizimi i pĂ«rparĂ«sisĂ« sĂ« parĂ« ka qenĂ« pĂ«rgjithĂ«sisht i suksesshĂ«m, por sektori i shĂ«rbimeve ka qenĂ« zhgĂ«njyes. PĂ«r ta ruajtur besueshmĂ«rinĂ«, bashkĂ«sia ndĂ«rkombĂ«tare duhet tĂ« fillojĂ« strukturimin e shĂ«rbimeve, sidomos tĂ« rrymĂ«s, telekomunikacionit, ujit dhe rrugĂ«ve. NĂ« mungesĂ« tĂ« rezultateve konkrete do tĂ« rritet presioni i popullit pĂ«r ndryshimin e menaxhimit tĂ« rindĂ«rtimit brenda kuadrit tĂ« UNMIK-ut. NĂ« njĂ« rast jo tĂ« largĂ«t, pas dy muajsh tĂ« ndĂ«rprerjeve tĂ« shpeshta dhe rrĂ«nuese tĂ« rrymĂ«s, njĂ« gazetĂ« e rĂ«ndĂ«sishme vendore bĂ«ri thirrje pĂ«r largimin (origjinal: kthimin nĂ« shtĂ«pi) e kryesuesit tĂ« Bordit MbikqyrĂ«s tĂ« KorporatĂ«s Energjitike tĂ« KosovĂ«s (KEK)7. NjĂ« hap vendimtar nĂ« strategjinĂ« e UNMIK-ut pĂ«r transferimin e pĂ«rgjegjĂ«sive qeverisĂ«se tek
institucionet vendore, ishin zgjedhjet parlamentare të 17 nëntorit 20018. Korniza kushtetuese mundëson dhënien e mjaft kompetencave në fusha të caktuara për institucionet vetëqeverisëse të dala nga këto zgjedhje. Këto kompetenca përfshijnë aspekte të politikës ekonomike dhe financiare, çështje buxhetore dhe fiskale dhe disa fusha të rëndësishme buxhetore si shëndetësia, puna dhe mirëqenia shoqërore, transporti dhe telekomunikacioni, si edhe bujqësia9. Megjithatë, këto institucione të reja do të kenë ndikim të vogël mbi politikat madhore ekonomike sepse kompetencat e tyre në këtë drejtim janë tepër të kufizuara, dhe Korniza Kushtetuese i mundëson pushtet të lartë Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së(PSSP). Ky pushtet përfshin miratimin përfundimtar të buxhetit të konsoliduar; politikën monetare; caktimin e revizionimit të jashtëm të pavarur të buxhetit; kontrollin e shërbimit doganor; kontrollin e transportit ndërkufitar/kufitar të mallrave; autoritetin për të administruar pronat publike, shtetërore dhe shoqërore; caktimin e rregullave për ndërmarrjet publike dhe shoqërore; kontrollin mbi hekurudhat dhe aviacionin civil; kontrollin mbi Drejtorinë e Strehimit dhe Pronave; përcaktimin e ligjshmërisë dhe kompetencave për zgjidhjen e konflikteve komerciale dhe pronësore; si dhe emërimin e kryesuesve të institucioneve të rëndësishme si Autoriteti Bankar dhe i Pagesave dhe Inspektorati i Tatimeve10. Rrjedhimisht, institucionet e reja të Kosovës nuk do të kenë mundësi të trajtojnë sfidat kryesore të zhvillimit ekonomik. Në një situatë të tillë, i takon UNMIK-ut të veprojë sipas propozimeve të këtij raporti.
A. POLITIKA DHE BIZNESI
Ashtu si edhe gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« Milosheviçit, shqiptarĂ«t e KosovĂ«s janĂ« tepĂ«r tĂ« zĂ«nĂ« me çdo lloj aktiviteti qĂ« u siguron tĂ« ardhura pĂ«r tĂ« mbajtur familjet e tyre. MegjithatĂ«, ndryshimi mes fillimit tĂ« viteve â90 dhe tĂ« sotmes mund tĂ« vihet re nĂ« tĂ« gjithĂ« provincĂ«n. Jo vetĂ«m rindĂ«rtimi, por edhe investimet e brendĂ«shme kanĂ« lulĂ«zuar. Bizneset janĂ« shtuar si kĂ«rpudhat. Ato pjesĂ« tĂ« qyteteve qĂ« dikur kanĂ« qenĂ« vetĂ«m rrethina tĂ« shpĂ«rfillura, sot po rindĂ«rtohen. NjĂ« serb i PrishtinĂ«s qĂ« kthehej pĂ«r tĂ« parĂ« banesĂ«n e
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 4 tij u shpreh kĂ«shtu pĂ«r ICG-nĂ«: âQyteti po lulĂ«zon. Ata kanĂ« bĂ«rĂ« tepĂ«r shumĂ« nĂ« njĂ« vit.â ShumĂ« familje kanĂ« burime tĂ« shumĂ«fishta tĂ« tĂ« ardhurave: remitanca nga diaspora; ushqim i kultivuar vetĂ« nĂ« copa tĂ« vogla toka; ndĂ«rmarrje familjare si restorante apo shitore tĂ« vogla, tĂ« gjitha nĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« tĂ« ardhurave tĂ« familjes. Duke qenĂ« se shumica e punĂ«dhĂ«nĂ«sve madhore janĂ« nĂ« pritje tĂ« vendimeve tĂ« UNMIK-ut pĂ«r komercializimin/privatizimin, shumica e njerĂ«zve kanĂ« qenĂ« tĂ« detyruar tĂ« krijojnĂ« mundĂ«sitĂ« e veta pĂ«r tĂ« siguruar tĂ« ardhura. NdĂ«rhyrja e partive kryesore shqiptare tĂ« KosovĂ«s nĂ« kompanitĂ« ish-shtetĂ«rore madje dhe nĂ« institucionet publike, Ă«shtĂ« karakteristike pĂ«r kĂ«tĂ« vend, dhe kjo si pasojĂ« e politikanĂ«ve tĂ« edukuar nĂ« njĂ« mjedis njĂ«partiak, tĂ« cilĂ«t e pĂ«dorin kĂ«tĂ« si metodĂ«n e vetme pĂ«r tĂ« siguruar pushtet dhe pĂ«rfitime ekonomike. NĂ« mungesĂ« tĂ« strukturave ligjore efektive, dhe me lidhjet ndĂ«rkufitare dhe sistemet tregĂ«tare paralele tĂ« zhvilluara nĂ« vite, elementĂ«t kriminalĂ« janĂ« mĂ« tĂ« organizuar se nĂ« ekonomitĂ« e tjera nĂ« tranzicion, dhe kanĂ« pozicion mĂ« tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m se ndĂ«rmarrjet e ligjshme pĂ«r tĂ« shfrytĂ«zuar mundĂ«sitĂ« qĂ« krijohen. EkonomitĂ« e ligjshme dhe tĂ« jashtĂ«ligjshme ndahen nga njĂ« zonĂ« (TokĂ« e askujt) e gjerĂ« dhe lehtĂ«sisht e kalueshme, qĂ« Ă«shtĂ« ekonomia joformale. NĂ« vitin 1992, viti i tretĂ« i sundimit tĂ« drejtprdrejtĂ« tĂ« Beogradit, Lidhja Demokratike e KosovĂ«s, e cila bashkĂ«rendonte rezistencĂ«n paqĂ«sore shqiptare, organizoi zgjedhje paralele, tĂ« cilat sollĂ«n themelimin e RepublikĂ«s sĂ« vetĂ«shpallur tĂ« KosovĂ«s nĂ«n presidencĂ«n e Ibrahim RugovĂ«s. Ky hap ishte gurthemeli i krijimit tĂ« njĂ« shoqĂ«rie paralele. Duke pĂ«rdorur njĂ« fond tĂ« krijuar nga tatimi vullnetar 3% mbi tĂ« ardhurat personale nĂ« KosovĂ« dhe nĂ« diasporĂ« , parlamenti hije i drejtuar nga LDK-ja dhe kryeministri Bujar Bukoshi, ishte nĂ« gjendje tĂ« financonte njĂ« numĂ«r programesh shoqĂ«rore, sidomos shkollat dhe shĂ«rbimin shĂ«ndetĂ«sor. Pas MarrĂ«veshjes sĂ« Dejtonit nĂ« 1995 qĂ« i dha fund luftĂ«s nĂ« BosnjĂ« dhe HercegovinĂ« por e anashkaloi problemin e KosovĂ«s, u krijua njĂ« çarje mes atyre qĂ« pĂ«rkrahnin rezistencĂ«n paqĂ«sore ,tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar nga LDK-ja, dhe tĂ« tjerĂ«ve qĂ« pĂ«rkrahnin pĂ«rdorimin e dhunĂ«s, tĂ«
pĂ«rfaqĂ«suar nga njĂ« numĂ«r grupesh nĂ«n emĂ«rtimin Ushtria Ălirimtare e KosovĂ«s (UĂK). ShqiptarĂ«t vazhdonin ta paguanin tatimin vullnetar 3%. Por edhe krahu i âmarketingutâ tĂ« UĂK-sĂ« sĂ« sapolindur kishte vĂ«nĂ« nĂ« shĂ«njestĂ«r biznese tĂ« mĂ«dha dhe njerĂ«z tĂ« biznesit. NjĂ« shqiptar i intervistuar nga ICG-ja pranonte se dhurata e tij pĂ«r kĂ«tĂ« grupim mund tĂ« quhej âgrabitje e justifikuarâ. PrirĂ« nga trupat e NATO-s nĂ« 1999, UĂK-ja fitimtare sendĂ«rtoi planet e hartuara gjatĂ« bombardimeve tĂ« NATO-s pĂ«r tĂ« marrĂ« kontrollin e pushtetit. Duke nxjerrĂ« si justifikim marrĂ«veshjen e RambujesĂ«11, UĂK-ja themeloi njĂ« âQeveri tĂ« PĂ«rkohĂ«shme tĂ« KosovĂ«sâ tĂ« kryesuar nga shefi politik i UĂK-sĂ«, Hashim Thaçi, anĂ«tarĂ«t e sĂ« cilĂ«s sot pĂ«rbĂ«jnĂ« trupĂ«n drejtuese tĂ« PartisĂ« Demokratike tĂ« KosovĂ«s(PDK). Qeveria e PĂ«rkohĂ«shme nuk u mjaftua me emĂ«rimin e kĂ«shillave komunale dhe tĂ« ministrive qendrore; pĂ«rkrahĂ«sit e saj morĂ«n nĂ« kontroll aq biznese sa mundĂ«n. Me krijimin e UNMIK-ut u pĂ«rcaktuan modele tĂ« tjera politike dhe ekonomike. PĂ«rjekjet ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r krijimin e kornizĂ«s ligjore dhe institucionale nĂ« ndihmĂ« tĂ« njĂ« ekonomie tregu funksionale dhe nxitjes sĂ« ristrukturimit e zhvillimit tĂ« ndĂ«rmarrjeve tĂ« shĂ«ndetĂ«shme, u pĂ«rballĂ«n âme realitetin e mjedisitâ. NdĂ«rkohĂ« qĂ« Qeveria e PĂ«rkohĂ«shme e Thaçit kinse rezervoi disa vende pĂ«r LDK-nĂ«, kjo e fundit refuzoi bashkĂ«punimin duke krijuar struktura paralele bazuar nĂ« postet e viteve â80. Kjo solli njĂ« situatĂ« nĂ« tĂ« cilĂ«n disa biznese drejtoheshin nga dy menaxherĂ«, pĂ«rkatĂ«sisht tĂ« orientuar nga LDK-ja dhe UĂK-ja, tĂ« dy dikur tĂ« flakur nga serbĂ«t dhe tĂ« dy me dĂ«shirĂ«n e rimarrjes sĂ« posteve tĂ« dikurshme. Natyrisht qĂ« ka pasur llojshmĂ«ri kombinimesh brenda kĂ«saj prirjeje tĂ« pĂ«rgjithshme. Situata u turbullua edhe mĂ« tepĂ«r nga pĂ«shtjellimi rreth pronĂ«sisĂ« sĂ« ndĂ«rmarrjeve tĂ« krijuara nĂ« bazĂ« tĂ« doktrinĂ«s titiste tĂ« âpronĂ«sisĂ« shoqĂ«roreâ. Derisa UNMIK-u gjeti njerĂ«zit e pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r tâu pĂ«rballur me kĂ«to çështje, veteranĂ«t ishin organizuar mĂ« sĂ« miri12. NĂ« shumĂ« aspekte, Kosova Ă«shtĂ« ende e ndarĂ« mes rajoneve tĂ« kontrolluara nga ish-komandantĂ«t qĂ« morĂ«n
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 5 pushtet gjatĂ« konfliktit dhe atyre qĂ« mbetĂ«n nĂ« strukturat e mĂ«parshme tĂ« pushtetit. NjĂ« nga bizneset e fuqishme tĂ« krijuara ishte dhe kompania me fitim tĂ« madh Kosova Petrol, e krijuar nga shkrirja e aseteve provinciale tĂ« Beopetrol-it dhe JugoPetrol-it. Marrja e tyre nĂ« kontroll u justifikua me faktin se kĂ«to ndĂ«rmarrje u pĂ«rkisnin ish-punĂ«torĂ«ve shqiptarĂ«, dhe menaxherĂ«t po i rivinin ato nĂ« punĂ«. NĂ« rastin e Grand Hotel nĂ« PrishtinĂ«, menaxhimi aktual u pĂ«rball me njĂ« ndĂ«rtesĂ« tĂ« boshatisur dhe tĂ« plaçkitur dhe ka investuar njĂ« fitim prej 12 milion DEM pĂ«r rindĂ«rtimin e kĂ«saj ndĂ«rtese dhe pronave tĂ« tjera tĂ« tĂ« njĂ«jtit grup13. Fabrika e birrĂ«s nĂ« PejĂ« ka ndeshur nĂ« sfida tĂ« ngjashme nĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« rikrijuar tregun e saj, ku edhe Ă«shtĂ« penguar nga luhatjet e furnizimit me rrymĂ«. KompanitĂ« e ndĂ«rtimit kanĂ« pĂ«rparuar, por bizneset e tjera e kanĂ« pasur shumĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«, pĂ«rfshi kĂ«tu edhe industrinĂ« metalpunuese dhe bizneset qĂ« pĂ«rpunojnĂ« lĂ«ndĂ« tĂ« para tĂ« importuara. CilĂ«sia e menaxherĂ«ve Ă«shtĂ« mjaft e ndryshme, nga profesionistĂ« cilĂ«sorĂ« deri tek oportunistĂ« thjesht politikĂ«. Duke mos pasur pĂ«rvojĂ« nĂ« drejtimin e çështjeve komerciale nĂ« pĂ«rputhje me standartet pĂ«rĂ«ndimore tĂ« rregullave tĂ« kontabilitetit (e nĂ« disa raste duke mos pasur dĂ«shirĂ« pĂ«r transparencĂ«), kĂ«ta menaxherĂ« shpeshherĂ« tĂ« vetĂ«emĂ«ruar nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« i kanĂ« privatizuar kĂ«to kompani. PĂ«rgjigjja e bashkĂ«sisĂ« ndĂ«rkombĂ«tare ndaj kĂ«saj ka qenĂ« shpeshherĂ« e tipit âbĂ«j sikur nuk di gjĂ«â. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, ato biznese qĂ« u privatizuan nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«âde factoâ njihen nga Autoriteti Qendror Fiskal (AQF)si tĂ« ligjshme pĂ«r tâu tatuar.
B. EKONOMIA E LIGJSHME
Përparësi e UNMIK-ut ka qenë kalimi i aktiviteteve të biznesit në sektorin e ligjshëm. Regjistrimi i bizneseve filloi në fillim të 2000, bazuar në regjistrimin në nivelin komunal. Detyrimet e ndërmarrjeve të vogla mbeteshin në atë nivel administrativ, ndërsa detyrimet e ndërmarrjeve të mesme dhe të mëdha i kalonin administratës qendrore në Prishtinë15. Siç e tregon edhe tabela e mëposhtme, regjistrimi i bizneseve ka qenë mjaft i suksesshëm. Këto të dhëna gjithashtu tregojnë edhe epërsinë e biznesit të vogël. Kështu, nga 14,669 biznese të
regjistruar në dhjetor 2000, 13,256 kanë pasur një pronar të vetëm, ndërsa 550 kanë qenë partneritete nga të cilat 80 të regjistruara si shoqëri me kapital të përbashkët dhe 300 si shoqëri me përgjegjësi të kufizuar. Këto shifra janë përballë 387 kompanive shtetërore dhe shoqërore. Përveç kësaj, në dhjetor 2000 ka pasur edhe 14,912 të ashtuquajtur të vetëpunësuar, kryesisht në tregëtinë me shumicë dhe pakicë, të cilët kanë punësuar nga një ose dy persona.
Biznese të regjistruara16
Numri i punëtorëve
31 dhjetor
2000
18 shtator 2001
MĂ« pak se 4
11,357
35,970
5-9
2,627
3,694
10-49
433
522
50-99
92
111
Më shumë se 100
160
201
Totali
14,669
40,498
KĂ«to biznese tĂ« regjistruara rishtaz janĂ« biznese ekzistuese dhe tĂ« sapokrijuara. AftĂ«sia e AQF-sĂ« pĂ«r zbatimin e regjistrimit dhe vullneti i bizneseve pĂ«r tâu regjistruar pĂ«rbĂ«n njĂ« arritje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme, qĂ« i kalon bizneset nĂ« sektorin e ligjshĂ«m dhe e zgjeron bazĂ«n e tatimeve. PĂ«rcaktimi i bizneseve si shoqĂ«ri me pĂ«rgjegjĂ«si tĂ« kufizuar dhe shoqĂ«ri me kapital tĂ« pĂ«rbashkĂ«t duhet parĂ« me dyshim, sepse nĂ« kohĂ«n e regjistrimit tĂ« tyre nĂ« vitin 2000, nuk ishte hartuar ende Rregullorja mbi shoqĂ«ritĂ« me kapital tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. ĂshtĂ« e mundĂ«shme tĂ« kenĂ« mbijetuar ende disa shoqĂ«ri mĂ« pĂ«rgjegjĂ«si tĂ« kufizuar sipas legjislacionit tĂ« para 1990-Ă«s, por numri i tyre i vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« i paqartĂ«. MĂ« tepĂ«r se gjysma e bizneseve tĂ« regjistruar janĂ« nĂ« fushĂ«n e shitjeve me shumicĂ« e pakicĂ«, riparimin e automjeteve, motoçikletave dhe aparateve vetjake dhe shtĂ«piake, me 11% tĂ« tyre nĂ« prodhim dhe 11% tĂ« tjera nĂ« transport, magazinim dhe komunikacion. ĂuditĂ«risht, megjithĂ« numrin e madh tĂ« bareve dhe restoranteve, ky sektor zĂ« vetĂ«m 4% tĂ«
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 6 ndĂ«rmarrjeve tĂ« regjistruara, ndonĂ«se nĂ« kĂ«tĂ« aktivitet pĂ«rfshihen 13% e tĂ« vetĂ«punĂ«suarve. Rreth 7% e bizneseve veprojnĂ« nĂ« ndĂ«rtimtari. MegjithĂ«se tregĂ«tia me shumicĂ« dhe pakicĂ« Ă«shtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme, ajo mund tĂ« mbijetojĂ« vetĂ«m nĂ« sajĂ« tĂ« njĂ« ekonomie me baza tĂ« forta e cila ofron rroga pĂ«r ata qĂ« do tĂ« jenĂ« klientĂ« tĂ« shitoreve dhe importuesve tĂ« mallit. Disa aktivitete industriale qĂ« mund tĂ« kenĂ« tĂ« ardhme mund tĂ« jenĂ« agro-industria dhe industria e pĂ«rpunimit ushqimor, si edhe prodhimi i mallrave me TVSh tĂ« lartĂ«, si tekstilet dhe pajisjet e ndryshme, qĂ« ofrojnĂ« mĂ« tepĂ«r mundĂ«si pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar importet. Por kjo arrihet nĂ«se prodhimi ndĂ«rtohet mbi profesionalizĂ«m dhe aftĂ«si tĂ« larta, çka nĂ«nkupton se e ardhmja e ekonomisĂ« nĂ« KosovĂ« varet nga krijimi i njĂ« force punĂ«tore tepĂ«r tĂ« arsimuar. Kjo gjithashtu nĂ«nkupton qĂ« produktet kosovare duhet tĂ« jenĂ« konkurruese me produktet e tjera tĂ« prodhuara dhe tĂ« shitura nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« nĂ« mbarĂ« rajonin. NdĂ«rkohĂ«, biznesmenĂ«t kosovarĂ« vazhdojnĂ« zhvillimin brenda mundĂ«sive tĂ« tyre. Bashkimi i Biznesit Shqiptar, i themeluar nĂ« nĂ«ntor 2000, synon tĂ« bashkojĂ« kryesuesit e bizneseve nĂ« diasporĂ« si edhe nĂ« KosovĂ«, ShqipĂ«ri dhe Maqedoni, pĂ«r tĂ« pasur pĂ«rkrahje, investime dhe tregĂ«ti tĂ« pĂ«rbashkĂ«t17. LulĂ«zimi fillestar i ndĂ«rtimeve u bazua nĂ« kursimet vetjake, tĂ« ardhurat nga jashtĂ« dhe burime tĂ« tjera familjare. Kjo nuk pĂ«rbĂ«n njĂ« bazĂ« tĂ« mjaftueshme pĂ«r zhvillim afatgjatĂ«. Ka njĂ« nevojĂ« urgjente pĂ«r agjensi ndĂ«rkombĂ«tare financimesh qĂ« do tĂ« siguronin mjete shtesĂ« kreditimesh, pĂ«r tĂ« mundĂ«suar zgjerimin e mĂ«tejshĂ«m tĂ« bizneseve tĂ« suksesshme. NjĂ« faktor tjetĂ«r qĂ« ka penguar tregĂ«tinĂ« me jashtĂ« dhe qĂ« lidhet me çështjen e statusit afatgjatĂ« tĂ« KosovĂ«s, ka qenĂ« pĂ«rcaktimi i vendit tĂ« prodhimit nĂ« etiketat e produkteve. P.sh., kantina shtetĂ«rore e verĂ«s nĂ« SuharekĂ« dhe Rahovec kishte rreth 30 deri 40 milion litra verĂ« nĂ« kade gati pĂ«r shitje, njĂ« pjesĂ« e sĂ« cilĂ«s ishte derdhur gjatĂ« bombardimeve tĂ« NATO-s dhe njĂ« pjesĂ« âkishte avulluarâ. GjatĂ« regjimit tĂ« mĂ«parshĂ«m, shumica e kĂ«tij produkti shkonte nĂ« Slloveni ose Beograd ku hidhej nĂ« shishe me emra tĂ« ndryshĂ«m, por gjithashtu njĂ« pjesĂ« merrej nga njĂ« klient gjerman, Raecke, ku hidhej nĂ« shishe me emrin Amsfelder. Duke u pĂ«rpjekur tĂ«
rilidhet me kĂ«tĂ« klient, menaxhimi i kantinĂ«s u ndesh me rregullat e Bashkimit Europian mbi vendin e prodhimit. Kjo nĂ«nkuptonte qĂ« shishet duhet tĂ« kishin etiketĂ«n e FRY-sĂ« (RFJ-sĂ«), çka ishte e papranueshme pĂ«r menaxhuesit shqiptarĂ« tĂ« kantinĂ«s. MĂ« nĂ« fund u arrit njĂ« kompromis, i cili nĂ«nkuptonte pĂ«rdorimin e etiketĂ«s âKosova â BRJâ18, por pĂ«r kĂ«tĂ« u deshĂ«n shumĂ« muaj grindjesh. Diçka e ngjashme ndodhi me fabrikĂ«n e Ă«mbĂ«lsirave Jatex, nĂ« GjakovĂ«, e cila refuzoi porosi nga kompani zvicerane, gjermane dhe austriake me vlerĂ« 5milion DEM19.
C. EKONOMIA JOFORMALE
GjatĂ« viteve 1990, kur shqiptarĂ«t u pĂ«rjashtuan thuajse tĂ«rĂ«sisht nga aktivitetet e ligjshme ekonomike, fuqizimi i sektorit joformal ishte njĂ« pasojĂ« anĂ«sore e pashmangĂ«shme e politikĂ«s sĂ« Beogradit. Ajo praktikĂ« e tĂ« punuarit e krijuar atĂ«herĂ« vazhdon edhe sot. Sfida e UNMIK-ut Ă«shtĂ« si ta integrojĂ« sa mĂ« mirĂ« ekonominĂ« joformale nĂ« ekonominĂ« e ligjshme. Siç Ă«shtĂ« sipĂ«rpĂ«rmendur, njĂ« sukses i rĂ«ndĂ«sishĂ«m Ă«shtĂ« arritur nĂ« regjistrimin ligjor tĂ« bizneseve. Strategjia mĂ« efektive do tĂ« ishte mundĂ«simi i kostos sĂ« ulĂ«t tĂ« kalimit nĂ« sistemin e ligjshĂ«m, kjo kombinuar me revizionim tĂ« fortĂ« pĂ«r tĂ« nxitur pajtimin me ligjin. NĂ« pĂ«rgjithĂ«si, mundĂ«sia e lartĂ« pĂ«r tâu kapur dhe ndĂ«shkuar Ă«shtĂ« mĂ« efektive se moria e sistemeve burokratike, tĂ« cilat nxisin pĂ«shtjellimet dhe fshehin pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e vĂ«rtetĂ«. Kostoja e regjistrimit tĂ« bizneseve Ă«shtĂ« minimale. MegjithatĂ«, kjo ka disa pĂ«rparĂ«si dhe njĂ« mangĂ«si tĂ« qartĂ«: regjistrimi e ekspozon njĂ« biznes ndaj mekanizmit revizionues tĂ« AQF-sĂ«. NĂ« 29 tetor 2001, Rregullorja 30 e UNMIK-ut krijoi Bordin e Standarteve tĂ« KosovĂ«s pĂ«r raportet financiare dhe Regjimin e Raportimit Financiar pĂ«r Organizatat e Biznesit. Duke komentuar suksesin e procesit tĂ« regjistrimit, njĂ« zyrtar i UNMIK-ut pohonte se âFakti qĂ« shumĂ« biznese po regjistrohen i nderon qytetarĂ«t e KosovĂ«s. UNMIK-u ka bĂ«rĂ« shumĂ« pak pĂ«r tĂ« nxitur dhe reklamuar pjesĂ«marrjen20. NjĂ« masĂ« qĂ« UNMIK-u mund tĂ« marrĂ« nĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tâi bindur bizneset tĂ« regjistrohen, Ă«shtĂ« dhĂ«nia e linjave telefonike fikse pĂ«rmes PTK-sĂ«. NĂ«se njĂ« biznes ka lidhje telefonike, atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« e mundshme tâi kĂ«rkohet regjistrimi. MegjithatĂ« mungesa e mbikqyrjes sĂ« rreptĂ« nga PTK-ja (e
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 7 cila vuan nga miqĂ«sitĂ« si edhe institucionet e tjera) e zbeh vlerĂ«n e kĂ«saj metode nĂ« zbulimin e bizneseve tĂ« paregjistruara. Sistemi i tatimit nuk Ă«shtĂ« mbingarkues. Struktura e tatimit pĂ«r bizneset e mĂ«dha dhe tĂ« vogla Ă«shtĂ« e arsyeshme dhe intervistat me pronarĂ« tĂ« ndryshĂ«m biznesesh kanĂ« vĂ«nĂ« nĂ« dukje shumĂ« pak ankesa21. Zbatimi i sistemit tĂ« tatimit Ă«shtĂ« pĂ«rforcuar nga rregullorja e UNMIK-ut qĂ« pĂ«rcakton standartet e kontabilitetit. Siç ka theksuar edhe njĂ« zyrtar i AQF-sĂ« âKjo jo vetĂ«m pĂ«rcakton standartet e kontabilitetit sipas standarteve ndĂ«rkombĂ«tare, por ndihmon edhe nĂ« njĂ«simin e procesit revizionuesâ22. Para kĂ«saj rregulloreje, AQF-sĂ« i duhej tĂ« pĂ«rcaktonte procedurat e revizionimit pa njĂ« kornizĂ« rregulluese. KĂ«to pĂ«rpjekje kanĂ« qenĂ« tĂ« suskesshme nĂ« frenimin e shprehive tĂ« vjetra tĂ« krijuara gjatĂ« sistemit paralel. LulĂ«zimi i industrisĂ« sĂ« ndĂ«rtimit prej qershorit 1999, ka pasur edhe rezultate tĂ« pakĂ«ndĂ«shme. NdĂ«rtimet e paligjshme pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« nga shqetĂ«simet kryesore pĂ«r autoritetet komunale nĂ« tĂ« gjithĂ« KosovĂ«n, tĂ« cilĂ«t kanĂ« qasje tĂ« ndryshme ndaj tyre, nĂ« varĂ«si tĂ« presioneve me tĂ« cilat ndeshen. Rezultati mĂ« famĂ«keq i pĂ«rpjekjeve pĂ«r tĂ« kontrolluar njĂ« aktivitet tĂ« tillĂ«, ishte vrasja nĂ« 11 shtator 2000, nĂ« PrishtinĂ«, e Drejtorit tĂ« Departamentit komunal tĂ« Planifikimit, RindĂ«rtimit dhe Zhvillimit, arkitektit tĂ« respektuar Rexhep Luci. Dyshohej se vrasja u organizua nga disa elementĂ« qĂ« qĂ«ndronin pas disa ndĂ«rtimeve tĂ« paligjshme qĂ« Luci synonte tâi shembte. Artikuj nĂ« shtyp raportonin se rreth 3,200 ndĂ«rtime tĂ« ngritura nĂ« periudhĂ«n qershor 1999 â janar 2001 nĂ« PrishtinĂ«, do tĂ« legalizoheshin23. Kjo shifĂ«r krijon njĂ« ide mbi shkallĂ«n e kĂ«tij aktiviteti. Autoritetet komunale tani i qasen nĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« realiste kĂ«tij problemi; ndĂ«rtimet do tĂ« lejohen me pĂ«rjashtim tĂ« rasteve kur bien ndesh me rregullat e shĂ«rbimeve komunale apo kur janĂ« tĂ« pasigurta24. Rreth 90% e ndĂ«rtimeve tĂ« reja mund tĂ« legalizohen nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«. PĂ«r pjesĂ«n qĂ« mbetet, do tĂ« shihet nĂ«se do ketĂ« vullnet tĂ« mjaftueshĂ«m politik mes zyrtarĂ«ve vendorĂ« apo ndĂ«rkombĂ«tarĂ« pĂ«r tâi shembur ato, sidomos nĂ« rastet kur pĂ«rfshihen interesa tĂ« fuqishme lokale. Tatimet dhe detyrimet zyrtare janĂ« njĂ«ra anĂ«, por tregĂ«tarĂ«ve u kĂ«rkohen edhe donacione pĂ«r struktura jozyrtare, tĂ« cilat supozohet tĂ« jenĂ« tĂ«
lidhura me ish-anĂ«tarĂ«t e UĂK-sĂ« dhe/ose elementĂ« kriminalĂ«, dhe Ă«shtĂ« nĂ« interesin e tregĂ«tarĂ«ve tĂ« mos i shpĂ«rfillin kĂ«to struktura. NĂ« mesin e vitit 2000, nĂ« pĂ«rvjetorin e mbarimit tĂ« bombardimeve tĂ« NATO-s, pati njĂ« vĂ«rshim tĂ« ndĂ«rtimit tĂ« monumenteve pĂ«r heronjtĂ« e rĂ«nĂ« tĂ« UĂK-sĂ« , financuar nga donacionet vullnetare me vlerĂ« rreth 100,000 DEM. Ka prova tĂ« shumta gojore se pasardhĂ«sit e UĂK-sĂ«, Trupat MbrojtĂ«se tĂ« KosovĂ«s (TMK), i plotĂ«sojnĂ« fondet e pakta tĂ« siguruara nga organizatat ndĂ«rkombĂ«tare, me donacione vendore tĂ« drejtpĂ«rdrejta apo pĂ«rmes organizatĂ«s âMiqtĂ« e TMK-sĂ«â. Kontakte jozyrtare thonĂ« se organizatat e lidhura me ish-UĂK-nĂ« mbledhin shuma mujore prej 300 DEM deri 3,000 DEM nga njĂ« biznes, donacion qĂ« llogaritet mĂ« tepĂ«r nga fusha e veprimtarisĂ« sĂ« biznesit sesa nga qarkullimi i tij. âFondi Vendlindja ThĂ«rretâ qĂ« ishte ngritur nĂ« diasporĂ« pĂ«r tĂ« mbĂ«shtĂ«tur UĂK-nĂ« gjatĂ« konfliktit, duket se funksionon ende. NjĂ« pyetje e rĂ«ndĂ«sishme por pa pĂ«rgjigje Ă«shtĂ« ajo mbi fatin e kĂ«tyre parave dhe tĂ« parave tĂ« tjera tĂ« mbledhura nga strukturat paralele, qĂ« pĂ«rfaqĂ«son njĂ« nga rrugĂ«t e shterimit tĂ« ekonomisĂ«. AsnjĂ« prej kĂ«tyre shumave nuk i kalon sferĂ«s publike pĂ«r pĂ«rmirĂ«simin e infrastrukturĂ«s â rrugĂ«ve, furnizimit me ujĂ«, grumbullimit tĂ« mbeturinave etj. NjĂ« faktor tjetĂ«r i rĂ«ndĂ«sishĂ«m Ă«shtĂ« hyrja e fondeve nga diaspora, kryesisht nga Zvicra dhe Gjermania. NjĂ« studim i institutit ekonomik tĂ« KosovĂ«s, Riinvest, nĂ« 1999, tregonte se totali i fondeve tĂ« ardhura nga diaspora ishte 800 milion DEM nĂ« vit, apo rreth 5,500 DEM pĂ«r familje25. Banka BotĂ«rore ka dhĂ«nĂ« shifrĂ«n 1.2 miliardĂ« DEM nĂ« vit26. Shkalla e rindĂ«rtimit nĂ« mbarĂ« KosovĂ«n Ă«shtĂ« njĂ« nga treguesit e fondeve nĂ« zotĂ«rim tĂ« atyre fatlumĂ«ve qĂ« kanĂ« tĂ« afĂ«rm jashtĂ« KosovĂ«s. NjĂ« tregues tjetĂ«r Ă«shtĂ« numri i minibusĂ«ve (kombi) nĂ« PrishtinĂ« â tĂ« sjella nga Gjermania nga anĂ«tarĂ«t e familjes qĂ« vizitojnĂ« KosovĂ«n. (E njĂ«jta gjĂ« ndodh me veturat, numri i tĂ« cilave Ă«shtĂ« rritur ndjeshĂ«m prej qershorit 1999.) Kryeministri i qeverisĂ« paralele tĂ« shqiptarĂ«ve tĂ« KosovĂ«s, tĂ« vitit 1990, Bujar Bukoshi, nĂ« mbledhjen e fundit tĂ« Parlamentit tĂ« RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s raportoi se nga 1991 deri nĂ« 1999 ishin mbledhur 1 miliardĂ« DEM pĂ«r tĂ« mbĂ«shtetur strukturat paralele27.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 8 Me pĂ«rjashtimin e shqiptarĂ«ve nga pushteti politik dhe ekonomik, mundĂ«sitĂ« pĂ«r korrupsion nĂ« nivel tĂ« lartĂ« dhe tĂ« organizuar nĂ« vitet â90 ishin tĂ« kufizuara. MegjithatĂ«, korrupsioni ka ekzistuar vazhdimisht dhe me ndĂ«rtimin e institucioneve tĂ« reja ai ka mundĂ«sinĂ« tĂ« kthehet nĂ« tipar karakteristik. BazĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rsĂ«ri rrjeti i krijuar mes grupeve politike dhe kriminale me interes tĂ« pĂ«rbashkĂ«t kontrabandĂ«n e armĂ«ve, gjatĂ« konfliktit tĂ« armatosur. Po kĂ«shtu ka prova gojore se ka korrupsion mes punonjĂ«sve tĂ« administratĂ«s civile, tĂ« cilĂ«t p.sh. kĂ«rkojnĂ« para pĂ«r dhĂ«nien e formularĂ«ve tĂ« aplikimeve pĂ«r vende pune nĂ« sektorin publik apo pĂ«r dokumenta tĂ« tjera, si p.sh. dokumentat e udhĂ«timit28. NdonĂ«se korrupsioni nuk mund tĂ« zhduket ai duhet mbajtur nĂ«n kontroll. QĂ«ndrimi i zyrtarĂ«ve ndĂ«rkombĂ«tarĂ« ndaj kĂ«tyre veprimeve ndryshon nga mosmiratimi total deri nĂ« tolerim tĂ« konsiderueshĂ«m, nĂ« varĂ«si tĂ« pĂ«rvojĂ«s nĂ« vendet e tyre. NĂ« media shpeshherĂ« pĂ«rmendet ekzistenca e mafias kosovare dhe lidhjet e saj me organizata tĂ« ngjashme nĂ« botĂ«. Ekziston frika reale se kĂ«to organizata do tĂ« pĂ«rfshihen aq vendosmĂ«risht nĂ« ekonomi sa do tĂ« mund tĂ« kontrollojnĂ« tĂ« gjithĂ« territorin pas kalimit tĂ« pushtetit tek autoritetet vendore. Duhet tĂ« gjenden rrugĂ«t pĂ«r zbutjen e kriminalitetit. Zbatimi efektiv i ligjit Ă«shtĂ« njĂ« hap shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« njerĂ«zit qĂ« bĂ«jnĂ« ankesa tĂ« jenĂ« tĂ« sigurtĂ« se drejtĂ«sia do tĂ« vihet nĂ« vend, dhe se do tĂ« garantohet siguria e tyre. NĂ« kĂ«tĂ« aspekt, zgjidhja e dĂ«shtimeve tĂ« sistemit gjyqĂ«sor Ă«shtĂ« pĂ«rparĂ«si urgjente. PĂ«rparĂ«si tjetĂ«r Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« mjedisi ku do tĂ« jetĂ« mĂ« e lehtĂ« dhe mĂ« e dobishme tĂ« jesh i ligjshĂ«m sesa i jashtĂ«ligjshĂ«m. NjĂ« burokraci transparente e cila nuk i mbingarkon bizneset (mallkim pĂ«r ekonomistin socialist centralist); tatime qĂ« kuptohen me lehtĂ«si dhe mblidhen me lehtĂ«si nĂ« nivele tĂ« cilat lejojnĂ« pĂ«rfitime tĂ« arsyeshme; procedura efektive dhe energjike tĂ« revizionimit me masa ndĂ«shkuese pĂ«r ata qĂ« i shmangen sistemit â janĂ« disa nga politikat tĂ« cilat mund ta ndihmojnĂ« kĂ«tĂ« proces. PĂ«r shumĂ« biznese Ă«shtĂ« mĂ« e thjeshtĂ« dhe mĂ« e dobishme tĂ« jenĂ« tĂ« ligjshĂ«m, dhe nĂ«se mundĂ«sia pĂ«r tâu kapur Ă«shtĂ« mjaft e lartĂ« dhe ndĂ«shkime tĂ« ashpra, atĂ«herĂ« tĂ« qĂ«nit tĂ« ligjshĂ«m Ă«shtĂ« rruga e vetme. NĂ«se sigurimi i jetesĂ«s nĂ«
mënyrë të ligjshme bëhet shumë i ndërlikuar, gjithmonë do të ketë një ngasje të fortë drejt metodave të paligjshme. Shumica e shqiptarëve të Kosovës nga përvoja kanë mësuar të jenë dyshues ndaj pushtetarëve. Ky dyshim del qartë në qëndrimet ndaj policisë, që tradicionalisht ka qenë vegla e zgjedhës së shtetit. Janë inkurajuese disa raste së fundi, kur policisë i janë dhënë informata për zgjidhjen e disa krimeve. Megjithatë, rruga drejt besimit ndaj sistemit ligjor është ende e gjatë, sidomos në tejkalimin e shprehisë së heshtjes ballë hetimeve zyrtare. Kjo ndodh si në rastet e korrupsionit dhe mashtrimit po ashtu edhe në raste vrasjesh e përdhunimesh. Duhet të merren masa për rritjen e besimit tek sistemi ligjor, si p.sh. skema të mbrojtjes së dëshmitarit dhe viktimës pasuar nga fushata të informimit publik mbi dëmet që i shkakton shoqërisë shmangia dhe vjedhja e tatimeve. Deri tani, as UNMIK-u dhe as OSBE-ja, që është përgjegjëse për Shtyllën III të ndërtimit të demokracisë, nuk kanë ndërmarrë ndonjë fushatë publike të këtij lloji. Shërbimi Doganor ka shkëlqyer në gjenerimin e të ardhurave në Kosovë, pavarësisht nga dhuna fizike dhe kërcënimet që u janë bërë zyrtarëve të këtij shërbimi. Shembull i kësaj është kërcënimi me vdekje që iu bë kryesuesit shqiptar të Shërbimit Doganor, dhe vizita që i bëri atij Shefi i Sigurimit të PDK-së ku i kërkoi të kthente në punë disa zyrtarë të larguar nga Pika Kufitare Doganore e Bllacës në kufi me Maqedoninë. Pas zëvendësimit të tyre me zyrtarë të tjerë të hyrat nga kjo pikë doganore u rritën me 40%29. Doganat tani regjistrojnë mbledhjen e më tepër se 70% të akcizës dhe tatimit mbi karburantet30. Suksesi i Shërbimit Doganor është kryesisht rezultat i bashkëpunimit të fortë mes ndërkombëtarëve dhe vendorëve në trajnimin dhe zbatimin e rregulloreve mbi doganat. Misioni në Asistencë të Doganave, i themeluar nga Komisioni Europian, u vendos në Kosovë në gusht të vitit 1999. Ashtu si operacionet e tjera të ngjashme të Bashkimit Europian në Shqipëri dhe Bosnjë e Hercegovinë, misioni në Kosovë synon modernizimin e shërbimit doganor të UNMIK-ut dhe hartimin e praktikave doganore në përputhje me ato të Bashkimit Europian. Megjithatë, pavarësisht nga suksesi në gjenerimin e të ardhurave, shërbimi doganor ka nevojë të
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 9 pĂ«rmirĂ«sohet. Regjistrimi i saktĂ« i importeve Ă«shtĂ« vendimtar nĂ« zbatimin e TVSh-sĂ« qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« fuqi prej korrkut 2001. ShĂ«rbimi doganor duhet tĂ« pajiset me kompjutera tĂ« cilĂ«t duhet tĂ« vendosen nĂ« pikat doganore kufitare nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« zyrtarĂ«t doganorĂ« tĂ« mos pĂ«rdorin laps dhe letĂ«r pĂ«r regjistrimin e tĂ« dhĂ«nave ditore qĂ« pastaj tĂ« shkruara me dorĂ« dĂ«rgohen njĂ«herĂ« nĂ« javĂ« nĂ« njĂ« komjuter tĂ« vetĂ«m pĂ«r tâu procesuar. Banka BotĂ«rore ka vĂ«nĂ« nĂ« dukje mungesĂ«n e pikave tĂ« mbledhjes sĂ« taksave pĂ«rgjatĂ« kufirit me SerbinĂ«, çka shkakton humbje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« tĂ« ardhurave nga inportet e paregjistruara tĂ« cigareve31. NjĂ« e pĂ«rditĂ«shme shkruante se 95% e cigareve tĂ« konsumuara nĂ« KosovĂ« futen nĂ« rrugĂ« tĂ« paligjshme32. Hapja e kĂ«tyre pikave tĂ« mbledhjes sĂ« taksave, fillimisht e vendosur pĂ«r nĂ« tetor 2000, u shty vazhdimisht nga UNMIK-u, duke nxjerrĂ« si shkak arsyet politike â fillimisht zgjedhjet komunale tĂ« KosovĂ«s (28 tetor 2000), mĂ« pas zgjedhjet parlamentare nĂ« Serbi (dhjetor 2000) e mĂ« pas Krishtlindjet Ortodokse (janar 2001). Po kĂ«shtu, KFOR-i ka pasur probleme nĂ« lidhje me sigurinĂ«, sidomos pas trazirave nĂ« Leposaviç, nĂ« fillim tĂ« dhjetorit 2000. PĂ«rfundimisht, pikat u hapĂ«n nĂ« mars 2001. PĂ«r ironi, hapja e pikave doganore nĂ« Serbi ndihmoi procesin e hapjes sĂ« pikave nĂ« KosovĂ«. Ky veprim i autoriteteve serbe, nĂ« thelb njihte KosovĂ«n si njĂ« zonĂ« tĂ« shkĂ«putur doganore. NjĂ« nga faktorĂ«t qĂ« e ve biznesin vendor nĂ« disavantazh tĂ« padrejtĂ« Ă«shtĂ« keqpĂ«rdorimi shumĂ« i pĂ«rhapur i njĂ« marrĂ«veshjeje tregĂ«tare me MaqedoninĂ«. PĂ«r importet ekziston njĂ« tarifĂ« e pĂ«rgjithshme prej 10% , shtuar akcizĂ«n prej 15% pĂ«r mallra tĂ« veçanta, duke arritur nĂ« njĂ« total prej 26.5% 33. Bazuar nĂ« njĂ« marrĂ«veshje tregĂ«tare mes RFJ-sĂ« dhe MaqedonisĂ« nĂ« 1996, tarifa e importit tĂ« mallrave nga Maqedonia Ă«shtĂ« vetĂ«m 1%. Sipas njĂ« raporti tĂ« BankĂ«s BotĂ«rore34, kjo nxit falsifikimin e vendit tĂ« orogjinĂ«s nĂ« dokumentat qĂ« shoqĂ«rojnĂ« mallin. ShpeshherĂ«, kategorizimi i importeve nĂ«n origjinĂ«n maqedonase Ă«shtĂ« fals. Tarifa prej 1% zbatohet edhe pĂ«r mallrat kosovare qĂ« eksportohen nĂ« Maqedoni, por duke qenĂ« se lĂ«vizja e mallrave nĂ« atĂ« drejtim Ă«shtĂ« thuajse zero, aktualisht, pĂ«rfitimi nga kjo marrĂ«veshje Ă«shtĂ« i njĂ«anshĂ«m. Sidomos nga autoritetet maqedonase duhet tĂ« merren masa pĂ«r ndalimin e keqpĂ«rdorimeve tĂ« tilla tĂ« kĂ«saj marrĂ«veshjeje tregĂ«tare.
D. BUJQĂSIA
NdonĂ«se pjesa mĂ« e madhe e aktiviteteve bujqĂ«sore Ă«shtĂ« nĂ« nivele tĂ« ulĂ«ta apo thjesht pĂ«r mbijetesĂ«, sektorĂ«t e bujqĂ«sisĂ« dhe agro-industrisĂ« duke tĂ« pĂ«rvijohen sipas njĂ« tĂ« ardhmeje afatgjatĂ« dhe mjaft tĂ« fuqishme. MegjithatĂ«, pĂ«r realizimin e potencialeve dhe pĂ«r kalimin e prodhimit nĂ« nivel tĂ« lartĂ«, duhet tĂ« investohet nĂ« drejtim tĂ« pĂ«rpunimit, marketingut dhe shpĂ«rndarjes (distribucionit). AsgjĂ«simi prej forcave serbe i kafshĂ«ve dhe fshatrave, grabitja e pajisjeve dhe pasojat e tjera tĂ« konfliktit, pĂ«rfshi edhe minimin e vendit, nĂ«nkupton njĂ« rimĂ«kĂ«mbje tĂ« ngadaltĂ« tĂ« ekonomisĂ« bujqĂ«sore kosovare. Programi i AsistencĂ«s nĂ« EmergjencĂ«, nĂ« periudhĂ«n 1999-2000, synonte tĂ« ndihmonte popullsinĂ« rurale tĂ« rindĂ«rtonin jetĂ«t dhe ekonomitĂ« e tyre. PĂ«rparĂ«si ishin rifillimi i prodhimit tĂ« produkteve bujqĂ«sore bazĂ«, mbrojtja e bagĂ«tive dhe shtimi i kufizuar i numrit tĂ« bagĂ«tive. Programi pĂ«r BujqĂ«sinĂ«, nĂ« periudhĂ«n 2000-2001,pos tĂ« tjerash pĂ«rfshinte vazhdimin e asistencĂ«s emergjente pĂ«r rreth 20,000 deri 25,000familje rurale tĂ« mbetura nĂ« gjendje tĂ« keqe. U morĂ«n masa pĂ«r furnizimin e mjaftueshĂ«m me fara, plehra dhe agro-kimikate, me njĂ« vlerĂ« totale prej 130 milion DEM. 66 milion DEM janĂ« shpenzuar ose duhet tĂ« shpenzohen nĂ« riparimin e makinerive bujqĂ«sore35, mĂ« tepĂ«r se gjysma e tĂ« cilave u zhdukĂ«n gjatĂ« konfliktit. Kosova, qĂ« dikur plotĂ«sonte nevojat e veta pĂ«r qumĂ«sht dhe mish, tani varet nga importi. PĂ«r tĂ« shpejtuar rimĂ«kĂ«mbjen e bagĂ«tive, po zbatohet njĂ« skemĂ« e importimit tĂ« kafshĂ«ve, me vlerĂ« 24 milion DEM, e mundĂ«suar kryesisht nga Zvicra dhe Banka BotĂ«rore. NjĂ« nga vĂ«shtirĂ«sitĂ« ishte se kanalet e mĂ«parshme tĂ« distribucionit u dĂ«mtuan nga dhĂ«nia falas e mallrave, çka ua bllokoi kapitalin tregĂ«tarĂ«ve sepse natyrisht qĂ« bujqit parapĂ«lqenin marrjen e mallrave falas. Ky ishte njĂ« shembull sesi mund tĂ« dĂ«shtojnĂ« synimet mirĂ«dashĂ«se tĂ« organizatave ndĂ«rkombĂ«tare kur ato nuk kĂ«shillohen me vendorĂ«t. Projektet pĂ«r infrastrukturĂ«n pĂ«rfshijnĂ« rehabilitimin e sistemit tĂ« rrĂ«nuar ujitĂ«s dhe tĂ« kanalizimit. UNMIK-u ka qĂ«llim qĂ« nĂ« tri vjet, 2001 â 2003, tĂ« investojĂ« 92 milion DEM pĂ«r rindĂ«rtimin e sistemeve tĂ« ujitjes dhe pĂ«rtĂ«ritjen e
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 10 menaxhimit, bashkĂ«punimit mes fshatrave dhe mekanizmave rentabĂ«l. 80,000 hektarĂ«t e gjashtĂ« skemave kryesore tĂ« ujitjes, mbulojnĂ« sipĂ«rfaqen mĂ« tĂ« madhe tĂ« tokĂ«s mĂ« me vlerĂ«, duke mundĂ«suar kultivimin e produkteve mĂ« tĂ« shitĂ«shme, si p.sh. perimet. Pajisjet pĂ«rpunuese janĂ« mĂ« tĂ« vĂ«shtira pĂ«r tâu rivĂ«nĂ« nĂ« punĂ«, sepse krahas pasigurisĂ« sĂ« lartĂ« mbi sasinĂ« dhe cilĂ«sinĂ« e lĂ«ndĂ«ve tĂ« para si dhe kunkurrencĂ«s nga importi kĂ«rkojnĂ« investime nĂ« makineri,. PaqartĂ«sia mbi pronĂ«sinĂ« shoqĂ«rore apo shtetĂ«rore tĂ« kompanive, çka shqyrtohet mĂ« poshtĂ«, pĂ«rbĂ«n njĂ« pengesĂ« tjetĂ«r. NjĂ« nga kompanitĂ« me aktivitet pĂ«rpunimin ushqimor, Ă«shtĂ« fabrika e birrĂ«s nĂ« PejĂ«, e cila nĂ« listat e punĂ«torĂ«ve pĂ«rmban edhe emra punĂ«torĂ«sh nga fabrikat e panxharsheqerit, alkoolit industrial dhe fermentimit tĂ« birrĂ«s, qĂ« ishin pjesĂ« e njĂ« kompleksi tĂ« tĂ«rĂ« por qĂ« tani nuk janĂ« aktive. PĂ«rveç nxitjes sĂ« rimĂ«kĂ«mbjes, UNMIK-u duhet tĂ« fillojĂ« ristrukturimin e sektorit bujqĂ«sor. PronĂ«sitĂ« e tokĂ«s arrijnĂ« njĂ« mesatare prej 2.4 hektarĂ«sh, nga 0.5 deri 30 hektarĂ«, ndonĂ«se pronĂ«sitĂ« e mĂ«dha janĂ« shumĂ« tĂ« pakta. Sipas Departamentit tĂ« RindĂ«rtimit, 40,000 deri 50,000 familje mbĂ«shteten nĂ« aktivitetin e vogĂ«l bujqĂ«sor, dhe 120,000 familje kanĂ« bujqĂ«sinĂ« njĂ« nga aktivitetet e tyre. Ndoshta 20,000 deri 30,000 ferma kanĂ« mundĂ«si suksesi, ndĂ«rsa pjesa tjetĂ«r mund tĂ« kenĂ« vetĂ«m aktivitet tĂ« vogĂ«l ose part-time36. Kjo Ă«shtĂ« pasojĂ« e sistemit tĂ« trashĂ«gimisĂ« ku toka ndahej mes djemve tĂ« familjes, ndonĂ«se nĂ« shumicĂ«n e rasteve njĂ« anĂ«tar i familjes i administron tĂ« gjitha pjesĂ«t e tokĂ«s nĂ« emĂ«r tĂ« gjithĂ« familjes, ndĂ«rkohĂ« qĂ« anĂ«tarĂ«t e tjerĂ« merren me aktivitete tĂ« tjera. Toka ndahet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« drejtĂ« sipas cilĂ«sisĂ«. NdĂ«rkohĂ« qĂ« lopĂ«t janĂ« mĂ« tĂ« vlerĂ«suarat, disa OJQ-Ă« po importojnĂ« dhi sepse ato mbijetojnĂ« nĂ« kushte mĂ« tĂ« ashpra. Duke qenĂ« se fushat janĂ« pĂ«rgjithĂ«sisht tĂ« vogla, janĂ« tĂ« pakta ato raste kur mund tĂ« pĂ«rfitohet shumĂ« nga pĂ«rdorimi i makinerive. Me pak fjalĂ«, ka shumĂ« bujq tĂ« vegjĂ«l qĂ« zotĂ«rojnĂ« copa tĂ« vogla toke, prodhimi i tĂ« cilave nuk mund tĂ« konkurrojĂ« me importin. PĂ«r rrjedhojĂ«, shumĂ« prej tyre thuajse nuk prodhojnĂ« fare dhe merren me tregĂ«timin e produkteve ushqimore tĂ« importuara. Fruta dhe perime tĂ« freskĂ«ta tĂ« kultivuara nĂ« KosovĂ« Ă«shtĂ« shumĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« gjenden. NjĂ« ekspert vendor ka pohuar
âNe kemi tregun tonĂ«, por ia kemi falur atĂ« fqinjĂ«ve, ndĂ«rkohĂ« qĂ« prodhimet tona kalben nĂ« bodrume â37. Ka shĂ«nja tĂ« njĂ« prirjeje tĂ« ngjashme me atĂ« nĂ« BosnjĂ«, ku tĂ« moshuarit dhe mosha e mesme po i kthehen tokĂ«s, pĂ«r tĂ« jetuar njĂ« jetĂ« me tĂ« cilĂ«n janĂ« tĂ« mĂ«suar, ndĂ«rsa tĂ« rinjtĂ« po zhvendosen drejt qyteteve ose po emigrojnĂ«. Prej pĂ«rfundimit tĂ« konfliktit, ka pasur njĂ« lĂ«vizje masive drejt qytezave dhe qyteteve, sidomos drejt PrishtinĂ«s. Ashtu si pĂ«r sektorĂ«t e tjerĂ«, pamundĂ«sia pĂ«r kredi tĂ« mjaftueshme Ă«shtĂ« njĂ« pengesĂ« serioze pĂ«r zhvillimin bujqĂ«sor. Departamenti i RindĂ«rtimit ka themeluar njĂ« NjĂ«si tĂ« Zhvillimit tĂ« Agrobiznesit (NjZhA), e cila pos rolit kĂ«shillues dhe aftĂ«sues, zotĂ«ron njĂ« fond prej 20 milion DEM pĂ«r pĂ«rkrahjen e agrobiznesit dhe bujqve me mundĂ«si suksesi komercial. NjZhA-ja ka edhe nje fond tjetĂ«r prej 13 milion DEM pĂ«r pĂ«rkrahjen e prodhimit tĂ« farave dhe zhvillimit tĂ« kopshtarisĂ«. Projektet janĂ« tĂ« shumta. P.sh., fabrika e pĂ«rpunimit tĂ« vajit vegjetal nĂ« Ferizaj kĂ«rkon tâu japĂ« kredi bujqve pĂ«r prodhimin e farave tĂ« lulediellit, tĂ« cilat do tĂ« pĂ«rpunohen nĂ« kĂ«tĂ« fabrikĂ«. Bulmetoret e vogla i furnizojnĂ« bujqit me koncentrate, dhe do tĂ« donin tâi furnizonin edhe me lopĂ«.
E. SERBĂT E KOSOVĂS
Aktiviteti ekonomik i serbëve të Kosovës, ashtu si edhe i shqiptarëve, bazohet kryesisht tek tregëtia dhe bujqësia e vogël. Varfëria e ekonomisë serbe duket qartë në brendësi të enklavave serbe. Mund të mësosh shumë gjëra tek kalon nga Mitrovica jugore tepër e rrëmujshme ku qarkullimi dhe parkimi janë pothuaj të pamundshëm dhe ku shenjat e ekonomisë private janë kudo, në pjesën veriore të kontrolluar nga serbët. Në këtë pjesë ka shumë më pak shitore të hapura dhe sasia e mallit që ato tregëtojnë është e kufizuar. Punonjësit serbë të administratës civile dhe mësuesit që punojnë në kuadrin e UNMIK-ut marrin dy rroga, një nga UNMIK-u dhe një nga Beogradi. Beogradi, në ndryshim nga UNMIK-u paguan ende pensionet dhe sigurimet shoqërore. Teorikisht, kjo do të thotë që së paku një pjesë e serbëve janë më mirë se çkanë qenë më parë, por për shkak të pasigurisë për të ardhmen, ata nuk shpenzojnë shumë.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 11 Ekonomia e MitrovicĂ«s, si pĂ«r serbĂ«t ashtu edhe pĂ«r shqiptarĂ«t, dikur varej nga kompleksi i minierave tĂ« Trepçes. NĂ« ndryshim nga bumi i investime private shqiptare, pĂ«rfundimi i prodhimit nĂ« Trepçe nuk ka sjellĂ« nxitjen e iniciativave private mes serbĂ«ve. Bandat kriminale serbe i sigurojnĂ« tĂ« ardhurat pĂ«rmes futjes pa taksĂ« tĂ« karburanteve dhe materialeve tĂ« ndĂ«rtimit nga Serbia pĂ«r tâi shitur nĂ« mbarĂ« KosovĂ«n. MegjithatĂ« kjo ka ndryshuar pas vendimit tĂ« UNMIK-ut pĂ«r ngritjen e pikave rrugore tĂ« grumbullimit tĂ« taksave, vendim qĂ« shkaktoi konfrontime tĂ« dhunshme nĂ« maj 2001, por qĂ« e ndĂ«rpreu kĂ«tĂ« lloj âtregĂ«tieâ. Po kĂ«shtu, edhe dy enklavat e tjera janĂ« nĂ« gjendje tĂ« pĂ«rgjumur ekonomike. ShtĂ«rpcja/Sterpce, njĂ« zonĂ« malore nĂ« juglindje tĂ« Prizrenit, ofron mundĂ«si pĂ«r turizĂ«m nĂ« pushimoren e skijimit qĂ« ndodhet atje, e po kĂ«shtu ofron mundĂ«si pĂ«r pylltarinĂ« dhe rritjen e deleve. MegjithatĂ«, qĂ«ndrimi i papajtueshĂ«m i autoriteteve vendore komunale (tani tĂ« paligjshĂ«m) ka shkaktuar qĂ« atje tĂ« mos ketĂ« thuajse asnjĂ« vizitor, dhe tĂ« gjitha vilat e pushimit dikur pronĂ« e shqiptarĂ«ve dhe hotelet janĂ« zĂ«nĂ« nga serbĂ«t. NĂ« GraçanicĂ«, e cila Ă«shtĂ« mĂ« e moderuar politikisht, ndodhen disa restorante dhe klube nate qĂ« janĂ« nĂ«n kujdesin dhe frekuentohen nga zyrtarĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ« qĂ« punojnĂ« nĂ« PrishtinĂ«n fqinje. MegjithatĂ«, izolimi i kĂ«tyre enklavave tĂ« shkĂ«putura nga njĂ«ra-tjetra ka shkaktuar cungimin e aktivitetit ekonomik. MegjithĂ«se krijohet pĂ«rshtypja se serbĂ«t janĂ« mbyllur nĂ« kĂ«to enklava, nĂ« tĂ« gjithĂ« KosovĂ«n ka fshatra tĂ« banuara nga serbĂ«t tĂ« cilĂ«t merren me aktivitetin tradicional tĂ« bujqĂ«sisĂ« nĂ« nivel tĂ« ulĂ«t. Kjo popullsi aktivizohet sidomos gjatĂ« organizimit tĂ« protestave dhe bllokimit tĂ« rrugĂ«ve nĂ« mbarĂ« KosovĂ«n. Kjo shkĂ«putje e kombinuar me shkallĂ«n e lartĂ« tĂ« dyshimit shkaktuan qĂ« fillimisht shumĂ« pak shqiptarĂ« tâi mirĂ«prisnin blerjet e serbĂ«ve tĂ« enklavave apo kontaktet tregĂ«tare publike me ta. MegjithatĂ«, arritjet modeste nĂ« qytete si Gjilani/Gnjilane, ku serbĂ«t kanĂ« tezgat e tyre gjatĂ« ditĂ«s sĂ« tregut, pĂ«rbĂ«jnĂ« shkĂ«ndija shprese. Duke u nisur nga pĂ«rvoja e BosnjĂ«s, kontaktet tregĂ«tare duhet tĂ« jenĂ« ura e parĂ« e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r integrimin e kĂ«tyre dy bashkĂ«sive. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, njĂ« tregĂ«ti e tillĂ« ekziston mes veriut dhe jugut tĂ« MitrovicĂ«s, shpesh me ndĂ«rmjetĂ«sinĂ«
sidomos tĂ« boshnjakĂ«ve. UNMIK-u mund tâi nxisĂ« kĂ«to kontakte duke kĂ«rkuar regjistrimin e çdo automjeti tĂ« KosovĂ«s me targa tĂ« KosovĂ«s. Aktualisht, shumica e serbĂ«ve kanĂ« ende targat jugosllave, tĂ« cilat dallohen menjĂ«herĂ« dhe e kufizojnĂ« jashtĂ«zakonisht mundĂ«sinĂ« e serbĂ«ve pĂ«r tĂ« qarkulluar lirisht dhe pa rrezik. Nxitja e kontakteve tregĂ«tare mes serbĂ«ve dhe shqiptarĂ«ve nuk Ă«shtĂ« vendimtare vetĂ«m pĂ«r uljen e varfĂ«risĂ« dhe tĂ« izolimit tĂ« serbĂ«ve tĂ« KosovĂ«s. NdonĂ«se njĂ« rrugĂ« modeste kjo do tĂ« ishte shumĂ« e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r zgjidhjen e problemit mĂ« tĂ« gjerĂ« tĂ« krijimit tĂ« njĂ« mjedisi tĂ« sigurtĂ« pĂ«r njĂ« shoqĂ«ri shumĂ«etnike.
F. PRANIA NDĂRKOMBĂTARE
8,000 civilët ndërkombëtarë që ndodhen në Kosovë, kanë një ndikim të rëndësishëm mbi ekonominë. Rrogat në nivelin ndërkombëtar kanë pasojë inflacioniste, dhe ndodh shpesh që të ketë dy çmime, një për ndërkombëtarët dhe një për vendorët, siç ndodh me qiratë e ndërtesave në Prishtinë. Krahasuar me Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës për vitin 2001, prej 740 milion DEM, vetë UNMIK-u shpenzon rreth 1.2 miliardë DEM në vit. Megjithëse, natyrisht, që jo e gjithë kjo shumë hyn në Kosovë: pagat e stafit kalojnë në atë vend që vetë stafi e parapëlqen. Të hyrat e KFOR-it llogariten me vështirësi duke pasur parasysh politikat e ndryshme të Kombeve Kontribuese të Trupave, por ndikimi mbi pagat lokale është i ngjashëm me atë të shkaktuar nga UNMIK-u, OSBE-ja dhe BE-ja. Krahas fuqisë blerëse të shumë ndërkombëtarëve që paguajnë qiratë, konsumojnë dhe përdorin shërbime, organizatat ndërkombëtare i shtrembërojnë kushtet ekonomike duke i dhënë stafit lokal rroga që janë përtej mundësive të ekonomisë vendore. UNMIK-u paguan shoferë, pastrues, roje, etj., me rroga mesatare 1,000 DEM në muaj, dhe disa deri në 2,000 DEM në muaj. Në të kundërt, punonjësit e administratës civile të paguar nga Buxheti i Kosovës, ku përfshihen mësuesit, gjykatësit dhe punonjësit e Doganave dhe Policisë së Kosovës, marrin një rrogë prej 200DEM deri 1,000 DEM. Për pasojë, cilido që di qoftë edhe pak anglisht synon të punësohet nga
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 12 organizatat ndĂ«rkombĂ«tare (kryesisht UNMIK-u, OSBE-ja dhe BE-ja), nĂ« dĂ«m tĂ« shkollave, spitaleve dhe sektorit shtetĂ«ror nĂ« pĂ«rgjithĂ«si. Kur e pyetĂ«m se si mendonte tĂ« rekrutonte staf cilĂ«sor nĂ« StrukturĂ«n e PĂ«rbashkĂ«t Administrative, kryesuesi ndĂ«rkombĂ«tar i njĂ« institucioni u pĂ«rgjigj: âAta (kosovarĂ«t) mund tĂ« aplikojnĂ« pĂ«r njĂ« punĂ« tĂ« dytĂ«.38â NjĂ« çështje tjetĂ«r nĂ« lidhje me pagat e ulĂ«ta tĂ« zyrtarĂ«ve vendorĂ« Ă«shtĂ« edhe nevoja pĂ«r tâiu kundĂ«rvĂ«nĂ« korrupsionit. Krahas mundĂ«sisĂ« sĂ« largimit tĂ« punonjĂ«sve cilĂ«sore, pagat e ulĂ«ta nxisin korrupsionin nĂ« ato punĂ« qĂ« janĂ« mĂ« tĂ« ekspozuara ndaj tij. NĂ« rastin e revizorĂ«ve vendas tĂ« AQF-sĂ«, zyrtarĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ« mendojnĂ« se paga mujore prej 500 DEM do tĂ« nxisĂ« motivimin dhe do tĂ« zbrapsĂ« korrupsionin. NĂ« rastin e zyrtarĂ«ve doganorĂ« vendas, paga mujore prej 1,000 DEM synon tĂ« frenojĂ« korrupsionin. Ashtu si nĂ« rajone tĂ« tjera tĂ« botĂ«s ku zyrtarĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ« punojnĂ« krahas atyre vendorĂ« dhe ku ekzistojnĂ« dallime tĂ« mĂ«dha nĂ« paga, duhet tĂ« vendoset njĂ« drejtpeshim, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« punonjĂ«sit vendorĂ« tĂ« nxiten pĂ«r pjesĂ«marrje nĂ« institucione shtetĂ«rore, por pjesĂ«marrja e tyre tĂ« jetĂ« e ndershme. PĂ«r ta pĂ«rmbyllur, ShĂ«rbimi Doganor ankohet se ndĂ«rsa Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« detyrohen tregĂ«tarĂ«t vendas tĂ« zbatojnĂ« ligjin, shumĂ« shpesh edhe zyrtarĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ« qĂ« punojnĂ« pĂ«r UNMIK-un, KFOR-in, OJQ-tĂ« dhe nĂ«nkontraktorĂ«t e tyre, u shmangen detyrimeve ligjore. Sipas njĂ« burimi ndĂ«rkombĂ«tar nĂ« sektorin doganor tĂ« UNMIK-ut, zyrtarĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ« janĂ« tĂ« gatshĂ«m tâi shpĂ«rfillin ligjet kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r mallrat apo projektet e tyre. âAta po keqpĂ«rdorin privilegjin qĂ« gĂ«zojnĂ« pĂ«r tâu pĂ«rjashtuar nga taksat.39â Madje, edhe propozimi pĂ«r njĂ« sistem zbritjeje qĂ« do tĂ« zbatohej pĂ«r importe tĂ« ligjshme pa taksĂ« doganore, u kundĂ«rshtua nga stafi ndĂ«rkombĂ«tar i UNMIK-ut.
III. STRATEGJIA NDĂRKOMBĂTARE
Elementët vendimtarë të strategjisë ndërkombëtare për rehabilitimin e ekonomisë kosovare mund të përmblidhen si vijon: ! Ndihma emergjente dhe rindërtimi ! Krijimi i një kornize institucionale ! Krijimi i një mjedisi të përshtatshëm ligjor ! Komercializimi dhe privatizimi i
ndërmarrjeve shoqërore ! Nxitja e sektorit privat Për realizimin e këtyre detyrave, Shtylla IV e UNMIK-ut ka themeluar institucionet e mëposhtme në administratën ekonomike dhe financiare: ! Autoriteti Bankar dhe i Pagesave i Kosovës
(BPK), âbanka qendroreâ e KosovĂ«s, pĂ«rgjegjĂ«se pĂ«r dhĂ«nien e licensave pĂ«r institucionet financiare dhe pĂ«r zhvillimin e njĂ« sistemi bankar pĂ«r ekonominĂ« e tregut.
! Departamenti i Rindërtimit, përgjegjës për mbikqyrje dhe bashkërendim të veprimeve të BE-së në Shtyllën IV.
! Autoriteti Qendror Fiskal (AQF), që përfshin thesarin, zyrën e buxhetit, administartën tatimore dhe shërbimin doganor.
! Departamenti i Shërbimeve Publike , përgjegjës për krijimin e shërbimeve serioze në një ekonomi tregu të plotësuar me një kornizë funksionale rregullash. Kjo përfshin krijimin e ofruesve funksionalë dhe të besueshëm të Shërbimeve Publike.
! Departamenti i Tregëtisë dhe Industrisë (DTI), me detyrë realizimin e komercializimit të ndërmarrjeve shtetërore dhe shoqërore, nxitjen e zhvillimit të sektorit privat, investimeve të brendshme e tregëtisë me jashtë.
Ashtu si BE-ja, e cila zyrtarisht ka mpĂ«r detyrĂ« rimĂ«kĂ«mbjen ekonomike, USAID-i dhe kontraktorĂ«t e tij janĂ« faktorĂ« madhorĂ« nĂ« fushĂ«n ekonomike. Kjo ka sjellĂ« njĂ«farĂ« acarimi mes disa punonjĂ«sve tĂ« BE-sĂ« dhe kontraktorĂ«ve tĂ« USAID-it, duke nxjerrĂ« si shkak âmospĂ«rputhjet kulturoreâ. PĂ«rveç vendeve tĂ« BE-sĂ« dhe USAID-it, rendi i gjatĂ« i vendeve qĂ« pĂ«rfaqĂ«sohen nĂ« UNMIK, ka qenĂ« njĂ« shkak tjetĂ«r pĂ«r mosmarrĂ«veshje40. Krahas problemeve objektive, pasojĂ« e nivelit tĂ« ulĂ«t tĂ« ekonomisĂ« kosovare, bashkĂ«sia
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 13 ndĂ«rkombĂ«tare Ă«shtĂ« pĂ«rballur me ndryshime nĂ« kĂ«ndvĂ«shtrime mes anĂ«tarĂ«ve tĂ« saj mbi çështje tĂ« tilla si shkalla e ndĂ«rhyrjes sĂ« shtetit. PĂ«rveç çështjes sĂ« pĂ«rkrahjes sĂ« mirĂ«qenies shoqĂ«rore, Ă«shtĂ« edhe problemi i pronĂ«sisĂ« shtetĂ«rore tĂ« korporatave, si telekomunikacioni, prodhuesit dhe shpĂ«rndarĂ«sit e energjisĂ«, dhe ofrues tĂ« tjerĂ« shĂ«rbimesh. PĂ«rgjithĂ«sisht, Shtylla IV e pĂ«rkrah minimalisht drejtimin shtetĂ«ror tĂ« tyre. BiznesmenĂ«t dhe ekonomistĂ«t vendas, pĂ«rgjithĂ«sisht, pĂ«rkrahin njĂ« ekonomi tregu tĂ« lirĂ«, ndonĂ«se pĂ«r nivelin e lirisĂ« ka mendime tĂ« ndryshme, por mes brezave mĂ« tĂ« vjetĂ«r ka nga ata qĂ« nuk heqin dorĂ« nga ideja pĂ«r njĂ« rol tĂ« fortĂ« tĂ« shtetit. Debati mbi programin e kontabilitetit tĂ« zyrtarizuar pĂ«r BPK-nĂ«, ishte shembulli tipik i problemeve qĂ« lindin pĂ«r shkak tĂ« ndryshimeve mes punonjĂ«sve ndĂ«rkombĂ«tarĂ« qĂ« punojnĂ« me kontrata afatshkurtra. NjĂ« program norvegjez pĂ«r kontabilitetin, qĂ« u zbatua nĂ« 1999, shkaktoi shumĂ« probleme sepse ishte tepĂ«r i ndĂ«rlikuar dhe i vĂ«shtirĂ« pĂ«r tâu mĂ«suar. PavarĂ«sisht nga ankesat e shumta pĂ«r kĂ«tĂ« program, askush nuk ka pĂ«rcaktuar nĂ«se problemet janĂ« pasojĂ« e programit apo e gabimeve tĂ« pĂ«rdoruesit. Disa zyrtarĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ« ankohen se vizioni afatshkurtĂ«r i kontraktorĂ«ve pĂ«r tĂ« cilĂ«t Kosova Ă«shtĂ« njĂ« ndalesĂ« e shkurtĂ«r drejt misionit tĂ« ardhshĂ«m, dĂ«mton planifikimin efektiv afatgjatĂ«41. Dallimet kulturore ose nĂ« kĂ«ndvĂ«shtrime mes stafit ndĂ«rkombĂ«tar, pasohen nga njĂ«farĂ« mospĂ«rputhje nĂ« perceptime apo synime mes ndĂ«rkombĂ«tarĂ«ve dhe âvendorĂ«veâ. Duke mos e pĂ«lqyer mungesĂ«n e dĂ«shirĂ«s sĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ«ve pĂ«r tâu kĂ«shilluar me vendorĂ«t e kualifikuar, disa shqiptarĂ« kanĂ« pĂ«rshtypjen se ata kanĂ« ndĂ«rruar njĂ« zot kolonialist me njĂ« tjetĂ«r, ndonĂ«se ky i dyti mĂ« dashamirĂ«s. Ky perceptim Ă«shtĂ« pĂ«rforcuar nga pavĂ«mendja e organizatave ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« pĂ«rfshira nĂ« qeverisje pĂ«r tĂ« zhvilluar aftĂ«sitĂ« drejtuese vendore. NdĂ«rkohĂ« qĂ« UNMIK-u po e zvogĂ«lon numrin e pĂ«rfaqĂ«suesve tĂ« huaj nĂ« administratĂ«n civile, janĂ« tĂ« paktĂ« punonjĂ«sit vendorĂ« tĂ« trajnuar dhe tĂ« gatshĂ«m pĂ«r tĂ« marĂ« funksionet e stafit ndĂ«rkombĂ«tar qĂ« po largohet. UNMIK-u duhet ta rishikojĂ« politikĂ«n e tij e duhet tâi japĂ« pĂ«rparĂ«si udhĂ«zimit dhe trajnimit tĂ« zĂ«vendĂ«suesve vendorĂ«.
A. NDIHMA EMERGJENTE DHE RINDĂRTIMI
Në vijim të hyrjes së NATO-s dhe organizatave të tjera ndërkombëtare në Kosovë në qershor 1999, përpjekjet fillestare u përqëndruan në ndihmat emergjente. Përpjekjet e menjëherëshme për rindërtim nga vetë shqiptarët, e shkurtuan fazën e emergjencës, e cila duhet të kishte qenë e përqëndruar më tepër tek ata që kishin nevojë më shumë. Të mësuar me ndihmat emergjente në Bosnjë dhe në vende të pazhvilluara të botës së tretë, këto organizata e kuptuan me vonesë aftësinë e vetë shqiptarëve të Kosovës për të rifilluar, tek përjetonin për herë të parë lirinë. Gjithashtu, këto organizata ishin të pajisura për ndihmë emergjente dhe jo për zhvillim. Kjo solli që ndihma e emergjencës të kthehej në ndihmë për rindërtim dhe zhvillim vetëm në vitin 2000. Shumat e mëdha që nevojiten për rindërtimin e infrastrukturës fizike të Kosovës duhet të jepen nga donatorët. Shtylla IV duhet të sigurojë përdorimin e drejtë të fondeve të dhuruara në kushtë të tilla ku ka shumë donatorë por ata nuk janë të detyruar të ndjekin përparësitë e parashtruara nga BE-ja. Bashkërendimi i donatorëve është përmirësuar qëkur vëllimi më i madh i punës kaloi nën kontrollin e agjensive qeveritare dhe OJQ-të e vogla të ndihmave të emergjencës u larguan41, por megjithatë dyzimet dhe mangësitë nuk janë zhdukur përfundimisht. Një shembull i veçantë ka qenë ndërtimi i shkollave, kur disa organizata mund të konkurronin në një fshat, ndërkohë një shpërfillej fshati fqinjë43. Nevojat e mëdha për ristrukturim nënkuptojnë që edhe përmes shumave të mëdha që janë shpenzuar dhe po shpenzohen, nuk mund të arrihet më tepër se kalimi i infrastrukturës bazë në një nivel minimal të pranueshëm. BE-ja ka udhëhequr përpjekjet për të siguruar materialet për rindërtimin e 120,000 shtëpive të dëmtuara nga lufta. Rreth 70% e fondeve të rindërtimit vijnë nga vendet anëtare të BE-së, që kryesisht veprojnë përmes Komisionit Europian. Si agjensi financuese e BE-së dhe e shkëputur nga Shtylla IV, Agjensia Europiane për Rindërtim (AER) është përgjegjëse për menaxhimin e programeve kryesore të ndihmës të BE-së në Kosovë. Gjatë 2000-2001, AER ishte përgjegjëse për 547 milion EURO44. Me këtë shumë të madhe, AER pati përparësi rindërtimin e infrastrukturës së shpërfillur të Kosovës, duke u
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 14 pĂ«rqĂ«ndruar tek energjia, strehimi, transporti dhe furnizimi me ujĂ« si dhe tek projektet ndihmĂ«se nĂ« bujqĂ«si, zhvillimin e ndĂ«rmarrjeve, shĂ«ndetĂ«si, dhe qeverisjen lokale/shoqĂ«rinĂ« civile. Nga fundi i 2000, BE-ja raportonte se ende mbi 40% tĂ« shtĂ«pive tĂ« dĂ«mtuara gjatĂ« luftĂ«s (50,000 nga 120,000) kishin nevojĂ« pĂ«r riparime45. Po ky raport theksonte se vetĂ« shqiptarĂ«t i kishin paraprirĂ« bumit tĂ« rindĂ«rtimit tĂ« shtĂ«pive. âShumica e atyre shtĂ«pive qĂ« janĂ« riparuar apo rindĂ«rtuar janĂ« bĂ«rĂ« nga vetĂ« shqiptarĂ«t pa ndihmĂ«n e donatorĂ«ve46.â LulĂ«zimit tĂ« rindĂ«rtimeve iu bashkangjit edhe lulĂ«zimi i ndĂ«rtimeve. ShumĂ« shqiptarĂ« po ndĂ«rtojnĂ« mĂ« nĂ« fund âshtĂ«pinĂ« e Ă«ndĂ«rruarâ tani qĂ« nuk i tremben mĂ« rrezikut tĂ« humbjes sĂ« njĂ« investimi tĂ« tillĂ« madhor (pĂ«r shqiptarĂ«t tĂ« ndĂ«rtoje njĂ« shtĂ«pi tĂ« madhe gjatĂ« sundimit serb ishte si tâi kĂ«rkoje vetĂ« problemet).
Për më tepër, ashtu si lartpërmendet, popullata në mbarë Kosovën po lëviz me shpejtësi nga zonat rurale në ato urbane. Një vlerësim i BE-së bënte të ditur se: Ndërtimet e jashtëligjshme janë përhapur shumë, dhe kjo ndikon në zhvillimin hapësinor të Kosovës si një e tërë dhe në mjedisin e qyteteve dhe fshatrave. Kjo e ka shtuar shtypjen mbi infrastrukturën urbane edhe kështu të ngarkuar, përfshi furnizimin me energji dhe ujë, kanalizimet, mbledhjen e mbeturinave dhe transportin. Nuk ka autoritet qendror për të rregulluar planifikimin urban dhe hapësinor, dhe autoriteti i komunave në drejtim të një funksioni të tillë është i kufizuar ose i paqenësishëm. Rezultat i kësaj është zbatimi i parregullt dhe i gabuar i rregullave të planifikimit dhe ligjeve të ndërtimit. Pronësitë e pasigurta të pronave, përfshi edhe të shtëpive, i shtojnë edhe më tepër problemet. Të gjitha këto probleme duhet të shtrohen për zgjidhje në 200147.
Ashtu si vihet në dukje edhe nga ky vlerësim i BE-së, modelet e lëvizjes së popullsisë dhe ndërtimet e reja kanë pasoja të rëndësishme për rindërtimin e infrastrukturës. Rindërtimi i infrastrukturës së shpërfillur dhe të dëmtuar në fusha të tilla si rryma, furnizimi me ujë dhe
komunikacioni, përbën vështirësi shumë më të madhe sësa detyra realtivisht e thjeshtë e rindërtimit dhe riparimit të shtëpive të dëmtuara. Ka pakënaqësi të madhe ballë ngadalësimit në përmirësimin e këtyre fushave që shihet p.sh. në ndërprerjet e shpeshta dhe në vazhdim të rrymës apo kufizimet e furnizimit me ujë. Megjithatë, sfida e sigurimit të rrymës dhe e rindërtimit të një infrastrukture të përshtatëshme është e jashtëzakonshme. Në shumë aspekte, është ende herët të gjykohen arritjet e programeve të BE-së për infrastrukturën.
1. Telekomunikacioni
NjĂ« sektor i rĂ«ndĂ«sishĂ«m qĂ« kĂ«rkon dyfishin e energjive nga bashkĂ«sia ndĂ«rkombĂ«tare, Ă«shtĂ« edhe telekomunikacioni. Shkalla e pĂ«rhapjes sĂ« telefonisĂ« para 1998 nĂ« KosovĂ« ishte vetĂ«m 6 linja pĂ«r çdo 100 banorĂ« (e parafundit nĂ« EvropĂ«). PTK-ja e zhvillon aktivitetin me humbje por ka pasur sukses nĂ« rritjen e tĂ« ardhurave pĂ«rmes rrjetit Alcatel Mobile. NĂ« 2001 u caktuan mĂ« tepĂ«r donacione (1.7milion DEM) pĂ«r âplanifikimin, menaxhimin dhe financatâ dhe shĂ«rbimin postar sesa pĂ«r telekomunikacionin (210,000 DEM). Po kĂ«shtu do tĂ« bĂ«het edhe gjatĂ« 2002-2003, por gjithsesi mbetet nevoja e ngutshme pĂ«r shĂ«rbime tĂ« besueshme tĂ« telekomunikacionit48. Koncesioni fitimprurĂ«s i telefonisĂ« mobile, ngjalli mosmarrĂ«veshje tĂ« mĂ«dha mes udhĂ«heqjes vendore tĂ« PTK-sĂ« dhe Komisionit tĂ« PĂ«rbashkĂ«t Civil (KPC) tĂ« UNMIK-ut, nĂ« lidhje me pĂ«rzgjedhjen e kontraktorit. Vendimi i nĂ«ntorit 1999 pĂ«r tâia dhĂ«nĂ« koncesionin Alcatel-Monaco-s dhe jo Siemens-it paralajmĂ«roi pĂ«r debatet qĂ« mund tĂ« lindin mbi pĂ«rcaktimin e menaxhimit dhe pronĂ«sisĂ« sĂ« ndĂ«rmarrjeve shtetĂ«rore dhe private. UNMIK-u vendosi pĂ«r Alcatel-in pavarĂ«sisht nga pĂ«rkrahja e fuqishme e menaxhimit shqiptar tĂ« PTK-sĂ« pĂ«r Siemens-in. âUnĂ« e kuptoj qĂ« ata kanĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« na mbikqyrin â gjĂ« qĂ« po e bĂ«jnĂ« â por jo tĂ« na ndalojnĂ« dhe tĂ« marrin vendime pĂ«r ne,â u shpreh nĂ« atĂ« kohĂ« Agron Dida, menaxheri i pĂ«rgjithshĂ«m i PTK-sĂ«. âPronar i kĂ«saj kompanie Ă«shtĂ« populli i KosovĂ«s dhe jo UNMIK-u.â QĂ«ndrimi i UNMIKU-ut ishte i ndryshĂ«m, nĂ« pĂ«rkrahje tĂ« vendimit tĂ« KPC-sĂ« pro Alcatel-it. âPTK-ja nuk Ă«shtĂ« kompani private por publike. Pra KPC-ja ka tĂ« drejtat e njĂ« pronari qĂ« do tĂ«
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 15 ishin tĂ« barabarta me tĂ« drejtat e njĂ« aksioneri nĂ« njĂ« kompani privateâ u shpreh Pascal Copin, drejtori i UNMIK-ut pĂ«r postat dhe telekomunikacionin. Dida tha, gjithashtu, se kundĂ«rshtimi i PTK-sĂ« pĂ«r Alcatel-in buronte nga njĂ« plan pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur njĂ« central kryesor i cili i kalon tĂ« gjitha thirrjet dhe sistemin e faturimit nĂ« Monako49. Alcatel-i Ă«shtĂ« kritikuar vazhdimisht pĂ«r tarifa tĂ« larta dhe shĂ«rbim tĂ« dobĂ«t. BiznesmenĂ«t lidhin tri ose katĂ«r kontrata telefonike (me KosovĂ«n, JugosllavinĂ«, MaqedoninĂ«, Malin e Zi) sepse tarifat me parapagim janĂ« mĂ« konkurruese dhe kostoja e roaming-ut pĂ«rmes Alcatel-it Ă«shtĂ« tepĂ«r e lartĂ«. NĂ« 2003 do tĂ« ketĂ« njĂ« proces tĂ« hapur tenderimi pĂ«r rrjetin e telefonisĂ« mobile nĂ« KosovĂ«.
2. Sektori i Energjitikës
Sfida më e madhe dhe më urgjente është sektori energjitik. Prej fillimit një nga prioritetet ndërkombëtare ishte rivënia në punë e rrjetit elektrik. I gjithë sistemi ishte i shkatërruar. Ish punonjësit shqiptarë kërkonin të riktheheshin në punë në KEK dhe punuan pa pagesë në kushte të tmerrshme për të rivënë në punë minierat e qymyrit dhe centralet e rrymës në zemër të sistemit pranë Obiliqit/Obilic. Menaxhimi i lartë i KEK-ut (i vetëemëruar me miratimin e Administratës së Përkohëshme) kishte ekpertizë të kufizuar dhe dije teknike të mbetura 10 vjet prapa. DTI-ja krijoi një ekip këshillues të menaxhimit të kontratave, pa pushtet ekzekutiv, për të ndihmuar stafin vendor të organizonte rindërtimin dhe funksionimin e sistemit, çka nuk u pëlqye nga vendorët, dhe kjo u shoqërua nga disa mosmarrëveshje kontraktuale mes këshilltarëve dhe UNMIK-ut. UNMIK-u krijoi një Task Force të emergjencës për Shërbimet e cila u përpoq të vinte rregull në ndërprerjet e rrymës gjatë dimrit të ashpër 1999-2000. Gjendja e pajisjeve nuk lejonte planifikimin. Duke qenë se linjat kryesore prej 400kV ishin jashtë funksionimit dhe nuk lejonin importin e rrymës nga vende të tjera ballkanike, rryma u importua nga Serbia dhe në një sasi më të vogël nga Shipëria, përmes linjave më pak efiçente prej 220 kV. Një tjetër problem madhor i vazhdueshëm është se strategjia e nxjerrjes së qymyrit në periudhën e fundit të
kontrollit serb ishte tejet afatshkurtĂ«r me pasojĂ« sasitĂ« e pakta tĂ« qymyrit nĂ« centralet e rrymĂ«s50. Mungesa e ekspertizĂ«s drejtuese mes stafit shqiptar solli kriza tĂ« shpeshta pasojĂ« e mungesĂ«s sĂ« planifikimit pĂ«r kimikate tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r trajtimin e ujit dhe vajit pĂ«r rrifillimin e gjeneratorĂ«ve duke bĂ«rĂ« rifurnizime emergjente me kĂ«ta artikuj me njĂ« kosto tepĂ«r tĂ« lartĂ«. GjatĂ« 2000, njĂ« nga dy gjeneratorĂ«t u vendos nĂ« stacionin mĂ« modern Kosova B dhe u riparuan linjat e tensionit tĂ« lartĂ« 440 kV. U bĂ«nĂ« negociata pĂ«r importimin e rrymĂ«s nga Bullgaria, Rumania, dhe vende tĂ« tjera fqinjĂ«. Kjo lejoi furnizim mĂ« tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m gjatĂ« dimirit mĂ« tĂ« butĂ« 2000-2001, gati dyfish mĂ« tepĂ«r karahsuar me dimrin e mĂ«parshĂ«m. Po kĂ«shtu kjo u dha mĂ« tepĂ«r kohĂ« minierave tĂ« qymyrit dhe stacioneve tĂ« rrymĂ«s pĂ«r tâu rikthyer nĂ« njĂ«farĂ« rregulli. MegjithatĂ«, mosbesimi ndaj SerbisĂ« u rishfaq gjatĂ« negociatave pĂ«r importimin e rrymĂ«s. Sistemi energjetik i KosovĂ«s Ă«shtĂ« projektuar, ndĂ«rtuar dhe ka funksionuar si pjesĂ« e pandarĂ« e atij tĂ« mĂ«parshĂ«m jugosllav, dhe tĂ« gjitha çelĂ«sat e importit kontrollohen nga Kompania Serbe e RrymĂ«s (EPS). Kjo shkaktoi bojkotimin e diskutimeve nga menaxhimi i KEK-ut, derisa Shtylla IV i bindi ata se alternativa e vetme ishte edhe njĂ« dimĂ«r tjetĂ«r pa rrymĂ«51. MegjithĂ« pĂ«rparimet e arritura , rĂ«niet e sistemit kanĂ« vazhduar. Me pĂ«rfundimin e rindĂ«rtimit tĂ« Kosova B furnizimi me rrymĂ« do tĂ« jetĂ« rreth 560-600 MW, shumĂ« mĂ« tepĂ«r sesa kĂ«rkesa pĂ«r rrymĂ« gjatĂ« verĂ«s dhe thuajse e mjaftueshme pĂ«r konsumin dimĂ«ror. Por pas mĂ« tepĂ«r se dy vjetĂ«sh tĂ« qeverisjes ndĂ«rkombĂ«tare problemet vazhdojnĂ« ende, dhe Kosova A, megjithĂ«se nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« nĂ« fund tĂ« jetĂ«s sĂ« saj, duhet tĂ« zvarritet edhe pĂ«r 5 ose 7 vite tĂ« tjera. Dy kĂ«shillues tĂ« pavarur kanĂ« pohuar se kjo Ă«shtĂ« e mundĂ«shme dhe do tĂ« ishte zgjidhja mĂ« e mirĂ« ekonomike. NĂ« njĂ« afat tĂ« shkurtĂ«r do tĂ« jetĂ« nevoja pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« centrali pĂ«r prodhimin e rrymĂ«s si hap i pĂ«rkohshĂ«m derisa tĂ« ndĂ«rtohet njĂ« central me bazĂ« linjiti. NjĂ« nga pengesat e KEK-ut nĂ« funksionimin e tij Ă«shtĂ« mospagimi i rrymĂ«s nga konsumatorĂ«t. NĂ« njĂ« vend ku lidhjet e paligjshme tĂ« rrymĂ«s janĂ« tĂ« zakonshme, ku ka lĂ«vizje masive tĂ« popullsisĂ«, ku matĂ«si mund tĂ« mos ketĂ« funksionuar pĂ«r vite
Kosova: Një Strategji Për Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 16 të tëra edhe pse në adresë shkruhet emri i saktë i konsumatorit, organizimi i sistemit të faturimit do të jetë një sfidë e vështirë. Korrigjimi i kësaj situate është një nga detyrat kryesore të UNMIK-ut në strategjinë për këtë sektor, dhe ndihmat e mëtejshme financiare për KEK-un varen nga rikthimi i të ardhurave në një nivel të pranueshëm. Kjo është një objektivë kryesore për menaxhuesin e ardhshëm të KEK-ut.
3. Transporti dhe Integrimi Rajonal
Pavarësisht nga përpjekjet për riparimin e rrugëve të dëmtuara, infrastruktura e transportit mbetet e papërshtatëshme në shumë zona, edhe kur e krahason me standartet rajoanle. Ndërtimi i autostradave për momentin mbetet vetëm një ëndërr sidomos kur shumë rrugë janë tmerrësisht të dëmtuara. Lidhjet e dobëta të transportit përbëjnë një nga faktorët që pengojnë integrimin e Kosovës në ekonominë rajonale. Bizneset e Kosovës vuajnë edhe nga fakti se kamionat me regjistrim të Kosovës nuk mund të dalin nga Kosova, sepse targat e tyre nuk njihen nga shumica e vendeve të rajonit, përfshi sidomos Serbinë dhe Maqedoninë që janë rrugët më të mundëshme për tregëtimin mes këtyre vendeve. Njerëzit i qasen këtij problemi ose duke nxjerrë dy lloj targash ose duke bërë ngarkimin e mallit në kufi. Bashkësia ndërkombëtare duhet të ushtrojë presion tek shtetet e rajonit për njohjen e targave të Kosovës si dhe të dokumenatve të udhëtimit. Ekonomia kosovare e bazuar tek tregëtia dhe ndërtimi, prej 1999 është e përpirë nga importet, përfshi ato nga vendet rajonale si Maqedonia, Sllovenia dhe Kroacia. Mangësia e aftësisë prodhuese në dy vitet e paskonfliktit, shpjegon se pse bilanci tregëtar i kësaj province anon ndjeshëm nga importet, deficit i cili financohet nga të ardhurat prej diaspore dhe donacionet. Një projekt rifillues që ia vlen të zbatohet,do të ishte sigurimi i një daljeje në det përmes Shqipërisë. Ka pasur propozime nga disa qarqe për ndërtimin e një rruge moderne drejt Durrësit, si një alternative e vlefshme ballë rrugëve ekzistuese drejt Maqedonisë dhe Malit të Zi52. Rruga ekzistuese u rrah aq shumë nga lëvizjet ndërkombëtare gjatë 1999, sa që NATO-ja i premtoi qeverisë shqiptare se do e rindërtonte. Asgjë nuk është bërë deri tani. Mbylljet e fundit të kufirit me Maqedoninë në Bllacë/General
Jankovic ishin konfirmim i dobësisë së Kosovës ballë presionit të fqinjve. Rruga drejt Malit të Zi është e gjatë e ka kapacitet të ulët. Marë shkas nga trazirat e fundit në Maqedoni, UNMIK-u dhe BE-ja duhet të fillojnë plane serioze me Shqipërinë për variantin e rrugës drejt Durrësit, si një kontribut i rëndësishëm afatgjatë për normalizimin e Kosovës dhe për integrimin rajonal.
B. KORNIZA LIGJORE
Kushti themelor pĂ«r investime Ă«shtĂ« njĂ« shkallĂ« e lartĂ« dhe e qĂ«ndrueshme e sigurisĂ«. Kjo nĂ«nkupton njĂ« mjedis tĂ« sigurt ndaj krimit, dhunĂ«s, trazirave dhe kĂ«rcĂ«nimeve, si edhe njĂ« kornizĂ« tĂ« qartĂ« ligjore e cila siguron mbrojtjen e tĂ« drejtave dhe zbatimin e detyrimeve. Pra, krijimi i njĂ« kornize tĂ« shĂ«ndoshĂ« ligjore Ă«shtĂ« parakusht pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« ekonomie tĂ« shĂ«ndoshĂ«. NĂ« KosovĂ«, diskutimi mbi kornizĂ«n ligjore çon pashmangshmĂ«risht tek çështja e statusit pĂ«rfundimtar: a do tĂ« kthehet kjo provincĂ« nĂ«n sovranitetin jugosllav, apo do tĂ« mĂ«vetĂ«sohet tĂ«rĂ«sisht ose me kusht? Pasiguria e pĂ«rgjithshme mbi kĂ«tĂ« çështje pengon investimet serioze nga agjensi tĂ« brendshme apo tĂ« jashtme, sepse dyshohet nĂ« rikthimin e juridiksionit tĂ« Beogradit, i cili mund tĂ« mos i njohĂ« marrĂ«veshjet e bĂ«ra me UNMIK-un apo tĂ« drejtat e dhĂ«na prej tij. PĂ«r fillimin e investimeve serioze tĂ« brendshme apo tĂ« jashtme, duhet tĂ« sqarohet çështja e pronĂ«sisĂ« â njĂ« çështje ngaherĂ« e vĂ«shtirĂ« pĂ«r shtetet ish-komuniste. Para se tĂ« shpresohet se investuesit do tĂ« marrin rreth 100 ndĂ«rmarrjet ish-shtetĂ«rore ose rreth 350 ndĂ«rmarrjet ish-shoqĂ«rore, atyre u duhet krijuar siguria pĂ«r investimet qĂ« do tĂ« bĂ«jnĂ«. MĂ« poshtĂ« flitet mĂ« tepĂ«r pĂ«r privatizimin. MeqenĂ«se çështja e njĂ« juridiksioni afatgjatĂ« nuk Ă«shtĂ« zgjidhur, lind nevoja pĂ«r masa qĂ« do tĂ« garantonin pasurinĂ« dhe tĂ« drejtat e investuesve. NĂ«se aktualisht disa çështje tĂ« pronĂ«sisĂ« dhe juridiksionit nuk mund tĂ« zgjidhen, duhet tĂ« gjenden rrugĂ« kreative pĂ«r krijimin e njĂ« mjedisi ligjor tĂ« pĂ«rkohshĂ«m. P.sh. Banka BotĂ«rore e ka gjetur njĂ« zgjidhje pĂ«r problemin se Kosova nuk Ă«shtĂ« njĂ« shtet sovran. MeqenĂ«se UNMIK-u u
Kosova: Një Strategji Për Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 17 krijua në bazë të një mandati të OKB-së, për Bankën ka qenë i mundshëm dërgimi i ndihmave. Infrastruktura ligjore për aktivitetet komerciale po zbatohet gradualisht. Siç edhe është përmendur, procedurat e regjistrimit të bizneseve u zyrtarizuan në mars 200053, duke u lejuar komunave mbajtjen e tatimit për bizneset e vogla dhe administratës qendrore tatimin për bizneset e mesme dhe të mëdha. Prej dhjetorit 2000 janë nënshkruar rregullore mbi Kontratat për Shitjen e Mallrave, Investimet e Huaja, Pengjet dhe Organizatat e Biznesit. Në maj 2001u shpall rregullorja mbi TVSh-në në Kosovë, e cila hyri në fuqi në korrik. Masa të tjera u paraqitën në shtator dhe tetor 2001: një program pilot për tatimin mbi pasuritë e palujtshme, rregullore mbi siguracionet, masa kundër krimit të organizuar, rregullore e rtin e saj për Kosovën në 2000, Banka Botërore theksonte elementët thelbësorë të një kornize ligjore, e cila duhet të përcaktonte ligjet e konkurrencës dhe mekanizmat për zgjidhjen e konflikteve55. Masa të tjera në lidhje me biznesin janë Tatimi i Paragjykuar56, Tatimi mbi Hoteleri, Ushqim dhe Pije57, dhe Tatimi mbi Shitjet58. Po kaq të rëndësishme ishin dhe akcizat e zbatuara për një numër mallrash59. Këto nuk u quajtën detyrime doganore sepse mund të zbatohen edhe mbi mallra të prodhuara në vend. Kjo shmangu problemet e lidhura me statusin e Kosovës e ,rrjedhimisht , edhe ato në lidhje me të drejtën ligjore të UNMIK-ut për të tatuar mallrat e importuara nga Mali i Zi apo Serbia. Lista e mallrave përfshin duhanin, alkoolin dhe karburantet si dhe pijet joalkoolike, kafenë, telefonat mobilë, videoregjistruesitt, antenat satelitore dhe televizorët. Rëndësi të veçantë pati prezantimi i TVSh-së në korrik 2001. Të ardhurat mesatare mujore të gjeneruara nga TVSh-ja kanë qenë rreth 30milion DEM. Kjo shumë është më tepër se trefishi i të ardhurave të gjeneruara nga tatimi mbi shitjet i prezantuar në janar 2000, i cili u zëvendësua nga TVSh-ja60. Nga këndvështrimi i konsumatorit dhe biznesmenit të mesëm, TVSh është parë si tatim i ndërlikuar dhe çoroditës. Megjithatë, pavarësisht nga këto probleme të rritjes, ashtu si edhe në ekonomitë e tjera tranzitore zbatimi i TVSh-së është një hap i rëndësishëm, më efektiv sesa tatimi mbi shitjet dhe në përputhje me Evropën Perëndimore.
Sfida më e vështirë është zbatimi i rregulloreve. Për këtë qëllim, AQF-ja ka trajnuar mbi 200 revizorë tatimesh, 90 nga të cilët punojnë në Prishtinë , detyra e të cilëve është të vërtetojnë nëse bizneset i zbatojnë rregullat e tatimeve. Këta revizorë të vijës së parë kombinojnë nxitjen e zbatimit të rregullave me dhënien e dënimeve që ua shkundin kujtesën atyre që u shmangen tatimeve. Shmangia fiskale dënohet me 50% të shumës totale të tatimit. Kjo mund të shkojë deri në 100% nëse revizori zbulon se nuk janë mbajtur regjistra apo libra llogarish. Për mosregjistrimin e fitimit, dënimi është 5% në muaj.
C. SEKTORI FINANCIAR
Përpjekja ndërkombëtare për zhvillimin e një sektori të shëndetshëm financiar, i aftë të plotësojë nevojat e një ekonomie moderne, mund të jetë ndihmuar nga rrënimi i sistemit të mëparshëm financiar në 1999. Ndryshe nga Bosnja, Kosova është thuajse e çliruar nga rudimentet e ndërlikuara të sistemit të vjetër jugosllav. P.sh., zëvendësimi i mekanizmit të mëparshëm shtetëror të pagesave, Byrosë Publike të Pagesave, ka qenë tepër i vështirë në pjesët e tjera të ish-Jugosllavisë. Në Kosovë, ku Byroja e Pagesave u mbyll në qershor 1999, bashkësia ndërkombëtare vendosi ndërtimin e një mekanizmi të ri. Ky sistem së bashku me Bankën Kombëtare të Kosovës, u përfshi në Autoritetin Bankar dhe të Pagesave të Kosovës (BPK) , krijuar nga ish-kryesuesi i UNMIKU-t , Bernard Kouchner, në 17 nëntor 199961. Meqenëse Kosova përdor njësinë monetare të një vendi tjetër (Gjermanisë), BPK-ja nuk është përgjegjëse për politikën monetare. Përndryshe, ajo kryhen shumicën e funksioneve të një banke qendrore të tipit perëndimor. Ajo drejtohet nga menaxherë profesionistë. Përgjegjësia e saj kryesore është licensimi i bankave dhe institucioneve financiare. Po kështu, ajo ofron shërbime bankare dhe pagesash për entet publike, si dhe mundësimin e pagesave kombëtare dhe shërbimeve të tjera të pagesave për bankat e Kosovës. Deri në shtator 2001 ajo ka licensuar 6 banka tregëtare, dhe në pozicionin e rregullatorit bankar ajo monitoron nga afër aktivitetin e tyre. Në korrik 2001 BPK-ja raportonte për katër (atëherë) bankat tregëtare dhe institucionet e tjera
Kosova: Një Strategji Për Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 18 financiare jobankare të Kosovës shumën prej 47,929 milion DEM në kredi tregëtare në proces dhe shumën prej 507,035 milion DEM në depozita. Në tetor 2001, BPK-ja raporton se nuk ka pasur asnjë kredi të pakthyer në portfolion e cilësdo bankë62. Banka e parë e licensuar ishte Micro Enterprise Bank (MEB). MEB-i mbështetet nga një konsorcuim bankash dhe institucoinesh financiare europiane, dhe ka menaxhim perëndimor. Zyrtarish ajo u hap në 24 janar 2000. Deri në tetor 2001 në depozitat e saj ka pasur 200 milion DEM, të investuara kryesisht në letra me vlerw europiano-perëndimore. Programi i saj për kredi, bazuar në kreditë e vogla, është në përputhje me planin e saj të biznesit, megjithëse mund të zgjerohet më tepër në drejtim të dhënies së kredive në Kosovë duke pasur parasysh nivelin e depozitave. Banka e Re e Kosovës, e financuar nga biznesi i Kosovës, mori licensë të plotë në 9 shkurt 2001. Anksioneri më i madh është një konsorcium i punonjësve të Kompanisë së Hoteleve dhe Turizmit të Kosovës, një ndërmarrje shoqërore e cila drejton Grand Hotel në Prishtinë, dhe hotele dhe restorante të tjera në këtë qytet. Një aksioner tjetër i kësaj banke është edhe fabrika e birrës në Pejë. Ndonëse fabrika e birrës në Pejë arriti të merrte kredi nga kjo bankë, aktualisht Banka e Re e Kosovës nuk jep më kredi për aksionerët e saj63. Ky veprim i fabrikës së birrës në Pejë nxjerr në pah atë mendësi të raportuar së fundi nga Banka Botërore, dhe që e ka burimin tek praktikat e Jugosllavisë komuniste:
Ka njĂ« prirje tek disa nga bankierĂ«t e vjetĂ«r tĂ« KosovĂ«s, aktiviteti i tĂ« cilĂ«ve u ndalua gjatĂ« viteve â90, pĂ«r tâiu rikthyer praktikave tĂ« viteve â80, kur bankat ishin pronĂ« e ndĂ«rmarrjeve. Kjo ka shkaktuar njĂ« orientim jokomercial tĂ« sistemit bankar, i cili mbĂ«shtetej tek dhĂ«nia e kredive me miqĂ«si, klasifikimet e rrema dhe pasiviteti, pasojĂ« e sĂ« cilave ishte thjesht dhĂ«nia e kredive pĂ«r pronarĂ«t e ndĂ«rmarrjeve qĂ« i kishin themeluar kĂ«to banka64.
Në nëntor 2001, BPK-ja ishte në shqyrtim të tre aplikimeve të tjera për banka të financuara nga konsorciume të shqiptarëve të Kosovës. BPK synon të sigurohet që historia e tyre financiare
dhe politikat e tyre tĂ« jenĂ« sa mĂ« tĂ« rregullta. DhĂ«nia e kredive pĂ«r huamarrĂ«s apo grupe huamarrĂ«sish, kufizohet nĂ« 20% tĂ« kapitalit bankar pĂ«r tâu siguruar liquiditeti, dhe Ă«shtĂ« ende nĂ« njĂ« nivel shumĂ« tĂ« ulĂ«t (njĂ« maksimum prej 600,000 DEM pĂ«r njĂ« kapitalizim prej 3 milion DEM). Po kĂ«shtu, autoriteteve tĂ« Beogradit u Ă«shtĂ« kĂ«rkuar zgjidhja e çështjes sĂ« kompensimit tĂ« fondeve tĂ« pĂ«rvetĂ«suara nga Serbia prej BankĂ«s sĂ« KosovĂ«s nĂ« 1991, por deri tani nuk shihet tĂ« ketĂ« njĂ« zgjidhje tĂ« afĂ«rt. NjĂ« pasojĂ« negative thelbĂ«sore e tĂ« metave tĂ« sektorit bankar, Ă«shtĂ« vĂ«shtirĂ«sia qĂ« ndeshin bizneset private nĂ« marrjen e kredive. Si zgjidhje alternative pĂ«r plotĂ«simin e kĂ«saj nevoje, nĂ« 22 tetor 1999 PSSP nĂ«nshkroi njĂ« Rregullore qĂ« autorizonte institucionet financiare jobankare tĂ« jepnin mikrokredi deri nĂ« 2,000 DEM pĂ«r individĂ« dhe biznese tĂ« vogla65. Prej atĂ«herĂ« janĂ« licensuar dhjetĂ« institucione kreditore jobankare, thuajse tĂ« gjitha pĂ«r mikrofinancĂ«. Faza pilot e njĂ« Projekti Rural Mikrofinanciar filloi nĂ« nĂ«ntor 2000 nĂ« KlinĂ« dhe Vushtrri/Vucitern, duke ofruar shoqata kursimesh dhe kredish pĂ«r fshatin, me synim zgjerimin nĂ« 72 shoqata qĂ« do tĂ« mbulonin 1/3 e fshatrave tĂ« KosovĂ«s pas katĂ«r vitesh. Kapitali fillestar prej 4 milion DEM u sigurua prej Agence France de Developpement dhe BE-sĂ«, dhe do tĂ« pasohet nga 20.9 milion DEM pĂ«r FazĂ«n e DytĂ« dhe 25 milion DEM pĂ«r FazĂ«n e TretĂ« nĂ« 2003 e mĂ« tej. Banka BotĂ«rore dhe BE-ja po bashkĂ«financojnĂ« njĂ« program pĂ«r NdĂ«rmarrjet e Vogla dhe tĂ« Mesme (SME/NVM) me njĂ« investim prej 20 milion DEM, qĂ« do tĂ« ketĂ« synim pĂ«rfshirjen e tĂ« gjitha kĂ«tyre ndĂ«rmarrjeve, pĂ«rfshi ato tĂ« industrisĂ« sĂ« lehtĂ«, shĂ«rbimet me TVSh-Ă« tĂ« lartĂ« dhe pĂ«rpunimin e produkteve bujqĂ«sore. NdĂ«rkohĂ« qĂ« shuma e kredive i pĂ«rshtatet ndĂ«rmarrjeve shumĂ« tĂ« vogla, kushtet e tyre pĂ«rmbajnĂ« njĂ« faktor risku dhe interesa mbi 15%, zakonisht 18%, dhe afat maksimal kthimi tri vjet. ĂshtĂ« e kuptueshme se kjo mbĂ«shtetje financiare plotĂ«son vetĂ«m njĂ« pjesĂ« tĂ« nevojave. NĂ« sektorin bujqĂ«sor, NjĂ«sia e Zhvillimit tĂ« Agrobiznesit mundĂ«son dhĂ«nien e kredive me norma mĂ« tĂ«rheqĂ«se â 9 deri 12%, me afat kthimi deri tetĂ« vjet â nga njĂ« fond prej thuajse 60 milion DEM siguruar pĂ«rsĂ«ri nga BE-ja.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 19 USAID-i me njĂ« partner lokal â Fondin Financues tĂ« Biznesit Kosovar - po krijojnĂ« njĂ« fond kredish pĂ«r ndĂ«rmarrjet e vogla dhe tĂ« mesme. Pas financimit fillestar, qĂ«llimi Ă«shtĂ« tĂ« kalohet gradualisht nĂ« fonde lokale. Ky fond do tĂ« administrohet mbi baza komerciale, me synim kreditĂ« afatshkurtra nga 40,000 DEM deri 400,000 DEM dhe gradualisht do tĂ« kthehet nĂ« njĂ« bankĂ« me shĂ«rbime tĂ« plota. Mungesa e nje sistemi bankar dhe kreditor tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m dhe me kompetencĂ« mĂ« tĂ« lartĂ«, Ă«shtĂ« pranuar si nga UNMIK-u ashtu dhe nga institucionet lokale tĂ« lidhura me biznesin, si pengesĂ« serioze e zhvillimit komercial.
D. KOMERCIALIZIMI DHE PRIVATIZIMI
Deri nĂ« 1991 ekonomia e KosovĂ«s ishte pjesĂ« integrale e asaj tĂ« ish JugosllavisĂ«, madje pjesa mĂ« e varfĂ«r dhe mĂ« e pazhvilluar e saj. Industrializimi nĂ« kĂ«tĂ« pjesĂ« tĂ« JugosllavisĂ« filloi vetĂ«m nĂ« mesin e viteve 1970. NdĂ«rmarrjet shoqĂ«rore (NSH), tĂ« cilat ofronin pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« punĂ«simit pĂ«rpara 1989, pothuajse nuk pĂ«rfituan asnjĂ« investim pas rĂ«nies sĂ« ekonomisĂ« jugosllave nĂ« fillim tĂ« viteve 1980. PĂ«rveç kĂ«saj njĂ« pjesĂ« e mirĂ« e pajisjeve mĂ« tĂ« vlefshme u zhvendosĂ«n nĂ« Serbi gjatĂ« viteve 1990. NSH-tĂ« e KosovĂ«s u orientuan nĂ« shĂ«rbim tĂ« tregut mbizotĂ«rues jugosllav. NjĂ« treg i cili u zhduk pĂ«r shkak tĂ« luftrave prej vitit 1991 dhe pĂ«r shkak tĂ« teknologjisĂ« tĂ« vjetĂ«ruar. Pra ndĂ«rmarrjet e tilla janĂ« dyfish tĂ« mangĂ«ta. DTI-ja ka regjistruar njĂ« numĂ«r prej 350 NSH ose mĂ« tepĂ«r, me mbi 60,000 punonjĂ«s. Rreth gjysma e tyre janĂ« ende âtĂ« punĂ«suarâ dhe gjysma tjetĂ«r nĂ« pushim pa pagesĂ«. Dikur NSH-tĂ« drejtoheshin nga ata qĂ« punonin pĂ«r to, por praktikisht ato drejtoheshin nga drejtues tĂ« PartisĂ« Komuniste. NjĂ« e treta e tyre konsiderohen se kanĂ« potencial pĂ«r tĂ« ardhmen. NjĂ« e treta tjetĂ«r kanĂ« asete me vlerĂ«. ShpĂ«rfillja e vazhdueshme po e rrĂ«non potencialin dhe vlerĂ«n e mbetur tĂ« tyre. NjĂ« e treta e mbetur konsiderohen tĂ« pavlera. NjĂ« anketĂ« e bĂ«rĂ« me 192 NSH nga Riinvest nxori nĂ« pah se shumica e tyre operojnĂ« shumĂ« poshtĂ« kapacitetit tĂ« tyre66. Sipas kĂ«saj ankete, faktorĂ«t kryesorĂ« pengues ishin mungesa e financimit, teknologjia jokonkurruese, dĂ«mtimet e shkaktuara nga menaxhimi i mĂ«parshĂ«m dhe
lufta, dhe nga pasiguria e UNMIK-ut nĂ« lidhje me pronĂ«sinĂ« shoqĂ«rore. Nga 42,581 tĂ« punĂ«suarit nĂ« kompanitĂ« e anketuara, vetĂ«m 24,662 (58%) ishin tĂ« punĂ«suar aktivĂ«, rreth 16,000 ishin nĂ« pushim pa pagim dhe 3,300 paguheshin megjithĂ«se nuk shkonin nĂ« punĂ«. Pagesa mesatare mujore ishte rreth 200 DM, e cila sipas kĂ«tij raporti, ishte rreth 2.3 herĂ« mĂ« e vogĂ«l se sa ajo e punĂ«torĂ«ve nĂ« kompanitĂ« private. Anketimi nxori nĂ« pah se shumica e kompanive (83%) ishin pro privatizimit. VetĂ«m 10% ishin kundĂ«r procesit tĂ« privatizimit. Nga ndĂ«rmarrjet private tĂ« pĂ«rfshira nĂ« anketim, 78% pĂ«rkrahnin privatizimin dhe ishin tĂ« gatshme tĂ« mernin pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« proces edhe pĂ«rmes blerjes sĂ« aksioneve. ShumĂ« nga NSH-tĂ« janĂ« konglomerate me bazĂ« tĂ« gjerĂ« me asete tĂ« diversifikuara. Gjendja e tyre aktuale Ă«shtĂ« pasojĂ« e miqĂ«sive, shpenzimeve dhe menaxhimit tĂ« keq qĂ« u ngrit nĂ« nivele mĂ« tĂ« larta gjatĂ« viteve tĂ« trazuara â90. Milosheviçi shpesh i shpĂ«rblenet pĂ«rkrahĂ«sit e tij me paketa aksionesh tĂ« ndĂ«rmarrjeve shtetĂ«rore , dhe NSH-tĂ« e KosovĂ«s nuk pĂ«rbĂ«nin pĂ«rjashtim nga ky rregull. NĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« u bĂ«nĂ« privatizime tepĂ«r tĂ« dyshimta pĂ«rmes sĂ« cilave ndĂ«rmarrjet iu dhanĂ« ithtarĂ«ve tĂ« Milosheviçit. Sot statusi i kĂ«tyre ndĂ«rmarrjeve Ă«shtĂ« i paqartĂ«. Edhe nĂ«se privatizimi do tĂ« zbatohej pĂ«r tĂ« gjitha kĂ«to ndĂ«rmarrje, bankat tregĂ«tare nuk do tĂ« ishin tĂ« gatshme tĂ« jepnin kredi tĂ« mĂ«dha, pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s tĂ« dokumentacionit tĂ« nevojshĂ«m pĂ«r pĂ«rcaktimin e vlerĂ«s sĂ« tyre. NjĂ« ide e pĂ«rhapur brenda DTI-sĂ« Ă«shtĂ« se marveshjet e dyshimta mbi NSH-tĂ« qĂ« janĂ« bĂ«rĂ« nĂ« vitet â90 duhet tĂ« anulohen. Po kĂ«shtu ata mendojnĂ« se ligjet e pronĂ«sisĂ« qĂ« janĂ« gjykuar si tĂ« pazbatueshĂ«m duhet tĂ« bĂ«hen tĂ« pavlefshĂ«m. Problemi se si duhen trajtuar privatizimet e bĂ«ra nĂ« vitet â90 nxjerr nĂ« pah problemin mĂ« tĂ« gjerĂ« tĂ« pĂ«rcaktimit tĂ« pronĂ«sisĂ« sĂ« NSH-ve. UNMIK-u e ndjen se ka mbetur peng politik i ZyrĂ«s tĂ« KĂ«shilltarĂ«ve LigjorĂ« (ZKL) tĂ« PSSP. ShqetĂ«simi kryesor i ZKL-sĂ« Ă«shtĂ« tĂ« mos ndĂ«rmarrĂ« veprime mbi privatizimin qĂ« do tĂ« zgjidhnin pĂ«rfundimisht tĂ« drejtat e pronĂ«s, çka mund tĂ« shihej si paragjykim i statusit pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s. Kjo mungesĂ« e qartĂ«sisĂ« mbi pronĂ«sinĂ« e pasurive dhe aseteve tĂ« tjera nĂ« bizneset shtetĂ«rore apo shoqĂ«rore pengon shitjen e tyre.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 20 VĂ«shtirĂ«sia nĂ« pĂ«rcaktimin e pronĂ«sisĂ« tĂ« ish ndĂ«rmarrjeve shoqĂ«rore ka shkaktuar njĂ« debat tĂ« gjatĂ« brenda UNMIK-ut mbi mĂ«nyrat e zvogĂ«limit tĂ« pĂ«rfshirjes sĂ« shtetit nĂ« sektorin shoqĂ«ror dhe shtetĂ«ror. DTI-ja ka nxitur opsionin e privatizimit tĂ« ndĂ«rmarrjeve, tĂ« ndarjes sĂ« aseteve tĂ« tyre apo tĂ« shpĂ«rbĂ«rjes sĂ« tyre. UNMIK-u ka pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e tutorit pĂ«r tâi rivĂ«nĂ« nĂ« punĂ« kĂ«to ndĂ«rmarrje dhe pĂ«r tĂ« moslejuar shpĂ«rdorimin e aseteve tĂ« tyre. Mosveprimi nĂ« lidhje me çështjen e NSH-ve do tĂ« kushtojĂ« mĂ« tepĂ«r nĂ« tĂ« ardhmen duke qĂ«ne se asetet tyre janĂ« duke u kalbur. NjĂ« ide cinike (dhe deri diku thjeshtuese) e shprehur nga njĂ« menaxher shqiptar nĂ« pritje tĂ« privatizimit ishte se ânĂ«se UNMIK-u arrin tĂ« krijojĂ« pĂ«rshtypjen se NSH-tĂ« nuk kanĂ« potencial, potenciali i tyre do tĂ« humbasĂ« vĂ«rtetâ67. Privatizimi Ă«shtĂ« opsioni i parapĂ«lqyer i DTI-sĂ« pĂ«r NSH-tĂ« me potencial zhvillimi. Ndoshta duke pĂ«rdorur legjislacionin nĂ« fuqi para ndarjes sĂ« ish JugosllavisĂ«, NSH-tĂ« e vogla dhe tĂ« mesmĂ« mund tĂ« kthehen nĂ« shoqĂ«ri me pĂ«rgjegjĂ«si tĂ« kufizuara, me 60% tĂ« kapitalit tĂ« vet pĂ«r punonjĂ«sit dhe 40% pĂ«r shtetin, nĂ« formĂ«n e njĂ« Agjensie Fiduciare (Trust) tĂ« KosovĂ«s (AFK). Ădo investues i ri qĂ« fut kapital tĂ« ri mund tĂ« blerĂ« aksione nga punonjĂ«sit apo mund tĂ« bĂ«jĂ« njĂ« marĂ«veshje pĂ«r ndarjen e pronĂ«sisĂ« sĂ« aksioneve tĂ« reja, ashtu si nĂ« ekonomitĂ« normale tĂ« tregut. NĂ« disa NSH tĂ« cilat kanĂ« rifilluar prodhimin nĂ«n menaxhimin e mĂ«parshĂ«m, punonjĂ«sit japin kontributin e tyre pĂ«r njĂ« fond investimi. NjĂ« shembull i tillĂ« Ă«shtĂ« fabrika e birrĂ«s nĂ« PejĂ«, ku punonjĂ«sit dhurojnĂ« 10% tĂ« rrogave tĂ« tyre. Ky propozim Ă«shtĂ« pritur me interes dhe skepticizĂ«m nga UNMIK-u dhe OKB-ja nĂ« Nju Jork dhe jo vetĂ«m pĂ«r shkak tĂ« frikĂ«s sĂ« paragjykimit tĂ« statusit pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s. Ekipi ligjor i OKB-sĂ« nuk dĂ«shiron tĂ« ndĂ«rmarrĂ« veprime mbi bizneset tĂ« cilat do ta vinin OKB-nĂ« nĂ« pĂ«rgjegjĂ«si pĂ«rpara pronarĂ«ve pĂ«rfundimtarĂ«, por ende tĂ« pacaktuar tĂ« kĂ«tyre bizneseve. KĂ«shilltarĂ«t e ligjeve komerciale tĂ« DTI-sĂ« e kundĂ«rshtojnĂ« mosveprimin dhe e shohin opsionin e AFK-sĂ« si njĂ« rrugĂ« optimale nĂ« pĂ«rmbushje tĂ« pĂ«rgjegjĂ«sive fiduciare tĂ« UNMIK-ut dhe nĂ« respektim tĂ« pretendimeve serioze qĂ« mund tĂ« lindin pas zgjidhjes sĂ« statusit pĂ«rfundimtar. Negociata e vazhdueshme mes Shtyllave mund tĂ« çojnĂ« nĂ« krijimin e rregulloreve paraprake tĂ« privatizimt, por duke
pasur parasysh pĂ«rparĂ«sitĂ« e ndryshme mes juristĂ«ve tĂ« OKB-sĂ« dhe DTI-sĂ«, dallimet Ă«shtĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« zhduken. MegjithatĂ« privatizimi i NSH-ve nuk mund tĂ« presĂ« zgjidhjen e statusit pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s. PĂ«r tâi dhĂ«nĂ« ekonomisĂ« shtytjen e nevojshme, UNMIK-u duhet tĂ« nxisĂ« privatizimin dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« duhet tĂ« zgjidhĂ« çështjet mbi tĂ« drejtat e pronĂ«sisĂ«, çka Ă«shtĂ« tepĂ«r e nevojshme. PĂ«r tâu ofruar investuesve tĂ« mundshĂ«m sigurinĂ« e nevojshme pĂ«rpara se ata tĂ« rrezikojnĂ« paratĂ« e tyre, por pa paragjykuar statusin pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s, UNMIK-u duhet tĂ« garantojĂ« se zgjidhja e mundĂ«shme e statusit tĂ« KosovĂ«s do tĂ« pĂ«rfshijĂ« konfirmimin e vendimeve mbi privatizimin dhe tĂ« drejtave rrjedhojĂ« e tyre, tĂ« siguruara gjatĂ« administrimit ndĂ«rkombĂ«tar. NdonĂ«se shumĂ« zyrtarĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ« mendojnĂ« se privatizimi nuk Ă«shtĂ« ilaçi magjik pĂ«r ekonominĂ« e KosovĂ«s, ende rruga mĂ« e mirĂ« pĂ«r shumĂ« NSH me potencial zhvillimi mbetet thithja e investimeve. ShumĂ« investues janĂ« pĂ«rpjekur tĂ« ndikojnĂ« nĂ« ndryshimin e politikĂ«s aktuale tĂ« mosveprimit. Por njĂ« interesim i tillĂ« nuk mund tĂ« zgjasĂ« pĂ«rgjithmonĂ«. PĂ«r NSH-tĂ« e tjera me asete tĂ« vlefshme, Ă«shtĂ« e kĂ«shillueshme qĂ« ato tĂ« ndahen nĂ« njĂ«si mĂ« tĂ« vogla dhe tâu jepen pronarĂ«ve tĂ« rinj me vlerĂ«n e tregut. Ky opsion Ă«shtĂ« veçanĂ«risht i pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r konglomeratet karakteristike nĂ« KosovĂ«, asetet e njĂ« pjese tĂ« tĂ« cilĂ«ve mund tĂ« jenĂ« ende tĂ« vlefshme ndonĂ«se njĂ« pjesĂ« e biznesit Ă«shtĂ« e vdekur. PĂ«r disa NSH qĂ« konsiderihen tĂ« vdekura, zgjidhja mĂ« e mirĂ« Ă«shtĂ« falimentimi, ku mbetja e aseteve do tĂ« mbahej nga AFK-ja. NdonĂ«se privatizimi Ă«shtĂ« opsioni i parapĂ«lqyer i DTI-s, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« kapĂ«rcehen pengesat ligjore qĂ« pengojnĂ« privatizimin e menjĂ«hershĂ«m, DTI-ja ka propozuar âkomercializiminâ si njĂ« fazĂ« e pĂ«rkohshme e ringjalljes sĂ« NSH-ve. Kjo qasje nĂ«nkupton mundĂ«simin e kontratave menaxheriale me kompanitĂ« qĂ« aktualisht veprojnĂ« nĂ« sektorĂ«t pĂ«rkatĂ«s. Kjo lejon pĂ«rdorimin e aseteve pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« pĂ«rcaktuar dukĂ« mos paragjykuar pronĂ«sinĂ« pĂ«rfundimtare. Kontratat, tĂ« cilat do tĂ« ishin 10 vjeçare, kĂ«rkojnĂ« qĂ« ofertuesi i pĂ«rzgjedhur tĂ« investojĂ« njĂ« shumĂ« tĂ« caktuar pĂ«r rifillimin e prodhimit dhe pastaj tĂ«
Kosova: Një Strategji Për Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 21 marrë drejtimin e ndërmarrjes. Kontrata e parë për nënshkrim ishte ajo për fabrikën e çimentos Sharri pranë kalimit kufitar me Maqedoninë, ku Holderbank ka premtuar investimin e 32 milion DEM gjatë 10 vjetëve të kontratës. Në vijim janë nënshkruar edhe disa kontrata të tjera komercializuese. Në fillim të marsit 2001 tenderi për Thertoren e Prizrenit u fitua nga kompania prishtinase Fructus, e cila do të investojë 5 milion DEM në pajisje, 1.2 milion DEM në tri vitet e para të kontratës. Fructus është një nga ndërmarrjet e para private në Kosovë (1989, aktiviteti i së cilës është shitja me shumicë dhe pakicë e mallrave ushqimore në gjithë Kosovën68 . Aktualisht, DTI-ja po përgatit kompani të tjera për komercializim. Deri në fund të 2001 mendohet se investimet e premtuara nga kompanitë komercializuese do të arrijnë më tepër se 100 milion DEM69. Ndërkohë që kontratat komercializuese janë një rrugë efektive për rikthimin e veprimtarive të braktisura, numri i vendeve të punës të krijuara aktualisht nga këto kontrata llogaritet të jetë rreth 2,500. Kjo përbën vetëm 1.8% të numrit të punërorëve të NSH-ve në 1999. Pra komercializimi është vetëm një alternativë e dobët e privatizimit.
1. Rasti i Trepçes
Një çështje me rëndësi të madhe, si politike ashtu edhe ekonomike, është konglomerati i Trepçes. Ai përbëhet nga rreth 40 miniera dhe fabrika kryesisht në Kosovë por edhe në Serbi e Mal të Zi. Aktivitetet e këtij konglomerati janë aq të shumëllojshme sa arrijnë deri tek përpunimi kimik i mallrave dhe prodhimi i baterive e bojës. Zemra dhe burimi i lëndëve të para më kryesore është kompleksi i gjerë i minierave në lindje të Mitrovicës. Gjendja e këtij konglomerati është shumë e rënduar nga menaxhimi i keq dhe mungesa e investimeve. Trepça ka marë një rëndësi shumë të madhe simbolike për shqiptarët dhe serbët, gjë që ndoshta e ka zmadhuar rëndësinë e saj ekonomike, kështu që çështja e marrjes së saj në kontroll ka një rëndësi të jashtëzakonshme simbolike. Për këtë arsye UNMIK-u ka mbajtur një qëndrim më kontrollues se ndaj ish-NSH-ve të tjera, duke u përfshirë direkt në çështjet e këtij kompleksi.
Veprimet e Milosheviçit shkaktuan njĂ« pĂ«shtjellim tĂ« madh nĂ« lidhje me pronĂ«sinĂ« e kĂ«tij kompleksi. Kjo mund tĂ« jetĂ« bĂ«rĂ« me qĂ«llim pĂ«r tĂ« shfrytĂ«zuar pasuritĂ« e kompleksit, pĂ«r tâiu shmangur sanksioneve ndĂ«rkombĂ«tare, pĂ«r tĂ« fshehur rrjedhjen e parave, pĂ«r tĂ« shpĂ«rblyer miqĂ«sitĂ« dhe ndoshta pĂ«r pastrimin e parave. QĂ«ndrimi i UNMIK-u Ă«shtĂ« se sipas RezolutĂ«s 1244 i takon atij pĂ«rgjegjĂ«sia e plotĂ« ligjore pĂ«r mbĂ«shtetjen e ristrukturimit tĂ« infrastrukturĂ«s kyçe dhe aspekteve tĂ« tjera ekonomike. Kjo i ngarkon UNMIK-ut mbrojtjen dhe mirĂ«mbajtjen e Trepçës, por ai nuk pretendon pronĂ«sinĂ« fizike tĂ« aseteve tĂ« Trepçes, dhe nuk vendos pĂ«r pronĂ«sinĂ« apo kompensimin e dĂ«meve nĂ« tĂ« kaluarĂ«n, njĂ« pjesĂ« e tĂ« cilave janĂ« aktualisht çështje gjyqĂ«sore nĂ« vende tĂ« ndryshme. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, UNMIK-u ka tĂ« drejtĂ«n e pretendimit ligjor ndaj njĂ« pronari tĂ« mundshĂ«m pĂ«r shpenzimet e pastrimit qĂ« e kanĂ« burimin tek praktikat e vjetra tĂ« prodhimit dhe tek ndotja e shkaktuar, shpenzime tĂ« cilat mund tĂ« jenĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha se edhe vetĂ« vlera e kompleksit. NjĂ« gjobĂ« tjetĂ«r me tĂ« cilĂ«n pronari i mundshĂ«m mund tĂ« pĂ«rballet Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«sia pĂ«r problemet e shĂ«ndetit shkaktuar ndaj punĂ«torĂ«ve dhe tĂ« tjerĂ«ve nga ndotja qĂ« kanĂ« shkaktuar fabrikat. NĂ« fillim tĂ« 200, i financuar nga USAID-i ,njĂ« kontroll ambientalist i gjashtĂ« minierave, tri pikave tĂ« grumbullimit dhe dy shkritoreve, arriti nĂ« pĂ«rfundimin se ato kishin shkaktuar degradim tĂ« thellĂ« dhe tĂ« gjerĂ« tĂ« mjedisit. Faktet mbi ndotjen me plumb tĂ« shkaktuar nga shkritorja e Zveçanit e drejtuar nga serbĂ«t, dhe refuzimi i menaxhimit tĂ« RMHK TREPCA pĂ«r tĂ« bashkĂ«punuar me UNMIK-un pĂ«r zgjidhjen e kĂ«tij problemi, i dhanĂ« KFOR-it dhe UNMIK-ut justifikimin politik pĂ«r ta marĂ« nĂ« kontroll fabrikĂ«n, nĂ« 14 gusht 2000. Drejtorit tĂ« emĂ«ruar nga Milosheviçi iu ndalua hyrja nĂ« KosovĂ«, dhe 2,300 punĂ«torĂ«ve serbĂ« qĂ« punonin atje iu caktua menjĂ«herĂ« nga UNMIK-u rroga mujore prej 60 DEM (ka rĂ«ndĂ«si fakti qĂ« pagesa Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nĂ« Marka dhe jo nĂ« DinarĂ«). Pas disa ditĂ« demonstrimesh, qetĂ«sia u rivendos, dhe UNMIK-u kishte mundĂ«si tĂ« fuste nĂ« minierĂ« kĂ«shilltarĂ«t inxhinierikĂ« dhe ambientalĂ«. UNMIK-u ka siguruar njĂ«farĂ« mbĂ«shtetje pĂ«rmes donacioneve tĂ« AgjensisĂ« Europiane pĂ«r
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 22 RindĂ«rtim dhe HolandĂ«s, pĂ«r pastrimin madhor tĂ« mjedisit qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« nevojĂ« e menjĂ«herĂ«shme. Duke pasur parasysh pĂ«shtjellimin mbi pronĂ«sinĂ«, pasigurinĂ« e lidhur me statusin pĂ«rfundimtar dhe detyrimet e pashlyera, sigurimi i njĂ« tĂ« ardhmeje pĂ«r disa nga pĂ«rbĂ«rĂ«sit e konglomeratit tĂ« Trepçes Ă«shtĂ« veçanĂ«risht problematik. Opsioni i parapĂ«lqyer nga UNMIK-u Ă«shtĂ« tĂ« nxitĂ« tĂ« gjithĂ« aksionerĂ«t tĂ« nĂ«nshkruajnĂ« njĂ« marrĂ«veshje qĂ« do tĂ« mundĂ«sontĂ« komercializimin pĂ«rmes kontratave tĂ« lizingut, qĂ« do tĂ« ishte mĂ« mirĂ« se njĂ« procedurĂ« e zgjatur falimenti. Borxhet dhe detyrimet aktuale do tâi mbeten pronarĂ«ve tĂ« ligjshĂ«m, tĂ« cilĂ«t mund tĂ« identifikohen nga njĂ« gjykatĂ« kompetente.
IV. INVESTIMI NĂ NJERĂZ
Perspektiva afatgjatĂ« e ekonomisĂ« bazohet nĂ« pĂ«rdorimin sa mĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« burimit mĂ« prodhimtar tĂ« provincĂ«s â njerĂ«zve. PĂ«r shkak tĂ« prapambetjes sĂ« ekonomisĂ« Kosovare dhe tĂ« paaftĂ«sisĂ« sĂ« saj pĂ«r tĂ« tĂ«rhequr popullsinĂ« qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« rritje tĂ« shpejtĂ« â pĂ«rveç vĂ«shtirĂ«sive tĂ« jetesĂ«s nĂ« keqsundimin serb â emigrimi, i pĂ«rkohshĂ«m apo mĂ« afatgjatĂ«, ka qenĂ« mundĂ«sia e vetme pĂ«r njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« kosovarĂ«ve pĂ«r tĂ« pasur njĂ« jetesĂ« tĂ« sigurt. Ky emigrim ka qenĂ« kryesisht i formĂ«s sĂ« punĂ«torĂ«ve vizitorĂ« nĂ« vendet e EvropĂ«s PerĂ«ndimore. Kjo metodĂ« ka gjasa tĂ« vazhdojĂ« edhe pĂ«r njĂ«farĂ« kohe. PĂ«rveç kĂ«saj njĂ« pjesĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e tĂ« ardhurave vijnĂ« nga diaspora. Duke pasur parasysh mungesĂ«n e popullsisĂ« vendase nĂ« moshĂ« pune nĂ« vendet ku ndodhet diaspora kosovare, sidomos nĂ« EvropĂ«n PerĂ«ndimore, ndryshimi i statusit tĂ« punĂ«torĂ«ve kosovarĂ« nĂ« kĂ«to vende, mund tĂ« kishte pĂ«rfitim pĂ«r tĂ« dyja palĂ«t. PĂ«r tĂ« siguruar qĂ«ndrueshmĂ«ri mĂ« tĂ« lartĂ« shoqĂ«rore, anĂ«tarĂ«t e afĂ«rt tĂ« familjeve (bashkĂ«shorti/ja, fĂ«mijĂ«t) duhĂ«t tĂ« lejohen tâi shoqĂ«rojnĂ« punĂ«torĂ«t nĂ« kĂ«to vende. NjĂ« rĂ«ndĂ«si tĂ« veçantĂ« nĂ« krijimin e perspektivave pĂ«r tĂ« punuar nĂ« mĂ«nyrĂ« produktive brenda KosovĂ«s, ka pĂ«rmirĂ«simi i kushteve tĂ« arsimimit. Kosova ka nevojĂ« pĂ«r njĂ« sistem arsimimi tĂ« aftĂ« tĂ« pĂ«rgatisĂ« njerĂ«z sipas kĂ«rkesave tĂ« ekonomisĂ« bashkĂ«kohore. Kjo merr rĂ«ndĂ«si tĂ« veçantĂ« pĂ«r faktin se 50% e shqptarĂ«ve tĂ« kosovĂ«s janĂ« nĂ«n moshĂ«n 22 vjeçare70. Ka shumĂ« nevojĂ« pĂ«r ndryshime nĂ« programet shkollore dhe nuk duhet tĂ« vazhdohet tâu jepet rĂ«ndĂ«si arteve liberale, njĂ« karakteristikĂ« kjo e arsimit tĂ« lartĂ« gjatĂ« viteve â70 dhe â80. KosovĂ«s i duhen inxhinierĂ«, teknikĂ« dhe menaxherĂ« tĂ« aftĂ«. Trajnimi dhe shkollimi i tĂ« rriturve Ă«shtĂ« jetik pĂ«r zhvillimin ekonomik dhe shoqĂ«ror. NjĂ« nga pasojat e drejtimit tĂ« mĂ«parshĂ«m tĂ« centralizuar tĂ« ekonomisĂ«, i theksuar edhe mĂ« tepĂ«r gjatĂ« aparteidit tĂ« Beogradit filluar nĂ« 1990, Ă«shtĂ« mungesa e menaxherĂ«ve tĂ« aftĂ«, nĂ« drejtimin e personelit, nĂ« kontabilitet, marketing, planifikim strategjik dhe nĂ« drejtimin e kompanive. Siç Ă«shtĂ« pĂ«rmendur, aftĂ«sitĂ« teknike janĂ« njĂ« dhjtĂ«vjeçar prapa. Shtoju kĂ«tyre mangĂ«sive nĂ« dije, njĂ« sistem arsimor tĂ« bazuar
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 23 kryesisht nĂ« tĂ« mĂ«suarin mekanik (pĂ«rmendĂ«sh), me metodologji instruktive dhe jo eksplorative, me drejtorĂ« shkollash tĂ« emĂ«ruar pĂ«r arsye politike, Ă«shtĂ« e qartĂ« se ka nevojĂ« pĂ«r korrigjim difektesh madhore strukturale. Nuk bĂ«het fjalĂ« vetĂ«m pĂ«r shkollimin e studentĂ«ve, por pĂ«r shkollimin e atyre qĂ« pĂ«rgatisin mĂ«sues. P.sh. nĂ« departamentin e kompjuterave, nĂ« Universitetin e PrishtinĂ«s, mĂ«sohet ende Fortrani â i dalĂ« kohe dhjetĂ« vjet para â sepse ligjĂ«ruesit nuk njohin programe tĂ« tjera. Numri i studentĂ«ve nĂ« klasa Ă«shtĂ« njĂ« faktor tjetĂ«r. NdonĂ«se mesatarja e klasave nĂ« provincĂ« Ă«shtĂ« 20 studentĂ«, nĂ« qytetet e mĂ«dha ky numĂ«r arrin nĂ« 40 vetĂ« ose mĂ« tepĂ«r. Mungesa e mjediseve Ă«shtĂ« e zakonshme, pavarĂ«sisht nga njĂ« program madhor ndĂ«rtimesh, dhe kjo ka çuar nĂ« mĂ«simin me ndĂ«rrime ku disa studentĂ« e fillojnĂ« mĂ«simin nĂ« orĂ«n 7, nĂ« mĂ«ngjes, dhe tĂ« tjerĂ« e mbarojnĂ« nĂ« 8 ,nĂ« mbrĂ«mje71. Kjo gjendje u kuptua nga UNMIK-u , i cili nĂ« fillim tĂ« 2000 filloi njĂ« program strategjik tĂ« quajtur Zhvillimi i Sistemit Arsimor nĂ« KosovĂ« (ZhSAK), pĂ«r ngritjen e njĂ« sitemi arsimor tĂ« njĂ«suar dhe gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«s. Grupet e punĂ«s tĂ« ZhSAK shtriheshin nĂ« kopshte, nĂ« sistemin parashkollor, nĂ« ciklin e ulĂ«t, nĂ« arsimin e lartĂ« dhe nĂ« institucionet hulumtuese. ZhSAK-u mer pjesĂ« nĂ« shumĂ« projekte qĂ« mbulojnĂ« fushat e sipĂ«rpĂ«rmenduar si dhe arsimin profesional, ndonĂ«se finacimi pĂ«r shumĂ« nga kĂ«to fusha ende nuk Ă«shtĂ« siguruar. NĂ« 2000 u propozua njĂ« program trajnimi pĂ«r 600 mĂ«sues aktualĂ« tĂ« ciklit tĂ« ulĂ«t dhe tĂ« mesĂ«m, tĂ« cilĂ«t dijet e fituara nga ky trajnim do tâua pĂ«rcjellin 22,000 mĂ«suesve tĂ« tjerĂ«. Trajnimi i mĂ«suesve Ă«shtĂ« financuar pĂ«r vitin 2001 por ende jo pĂ«r tĂ« trija vitet e palnifikuara. NjĂ« propozim i vitit 2000 pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« laboratori tĂ« madh qendror nĂ« Universitetin e PrishtinĂ«s, me vlerĂ« 15 milion DEM, dhe pĂ«r pajisjen e shkollave tĂ« mesme me kompjutera dhe laboratorĂ« shkencorĂ«, nuk Ă«shtĂ« zbatuar ende. Planet e shpallura rishtas pĂ«r hapjen e njĂ« dege nĂ« KosovĂ« tĂ« Universitetit Amerikan tĂ« BullgarisĂ«, nĂ«se do tĂ« realizoheshin, do tĂ« pĂ«rmirĂ«sonin ndjeshĂ«m alternativat arsimore tĂ« studentĂ«ve kosovarĂ«. Kjo degĂ« do tĂ« quhet Kolegji Amerikan nĂ« KosovĂ«, dhe do tĂ« ofrojĂ« kurse tĂ« pranuara nĂ« AmerikĂ« dhe diploma dyvjeçare (associateâs degree) dhe katĂ«rvjeçare (bachelorâs degree).
Financimi do tĂ« bĂ«het nga âburimet e brendshme dhe tĂ« jashtme tĂ« kosovarĂ«vĂ«, tĂ« cilĂ«t janĂ« tĂ« gatshĂ«m tâi pĂ«rkushtohen kĂ«tij projekti dhe tĂ« bashkĂ«punojnĂ« me UNMIK-un dhe Universitetin e PrishtinĂ«s pĂ«r tĂ« ngritur njĂ« kolegj qĂ« do tâu shĂ«rbente nevojave tĂ« KosovĂ«s72.â Strategjia e Shteteve tĂ« Bashkuara pĂ«r gjetjen e fondeve lokale synon shmangien e shkurtimit tĂ« donacioneve ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r Universitetin e PrishtinĂ«s. Arsimimi zuri 27% tĂ« Buxhetit tĂ« Konsoliduar tĂ« KosovĂ«s pĂ«r vitin 2000 dhe 37% tĂ« buxhetit tĂ« rrogave dhe shĂ«rbimeve nĂ« vitin 2001. Duke pasur parasysh karakteristikat moshore tĂ« popullsisĂ«, gjendja e shkollave do tĂ« vazhdojĂ« tĂ« jetĂ« e vĂ«shtirĂ« edhe gjatĂ« pesĂ« vjetĂ«ve tĂ« ardhshme, me pasoja qĂ« do tĂ« ndihen edhe nĂ« punĂ«sim. NĂ« tĂ« ardhmen, rritja e urbanizimit dhe mundĂ«sisht ulja e varfĂ«risĂ« rurale, do ta ulin numrin e lindjeve nĂ« nivele mĂ« tĂ« pĂ«rballueshme. NjĂ« fushatĂ« e vazhdueshme edukuese Ă«shtĂ« e nevojshme pĂ«r ta bindur fshatatarĂ«sinĂ« shqiptare se ,pĂ«rkundĂ«r besimit tĂ« ngulitur thellĂ«, familjet e mĂ«dha nuk i lehtĂ«sojnĂ« vĂ«shtirĂ«sitĂ« ekonomike, por pĂ«rkundrazi e dĂ«mtojnĂ« ardhmĂ«rinĂ« ekonomike dhe tani edhe atĂ« politike, duke ushtruar njĂ« shtypje tĂ« madhe nĂ« tĂ« gjithĂ« strukturat e shoqĂ«risĂ«73.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 24 V. PĂRFUNDIME
Ekonomia e KosovĂ«s nĂ« disa aspekte Ă«shtĂ« nĂ« gjendje mĂ« tĂ« mirĂ« se ekonomitĂ« e vendeve fqinjĂ«. Ajo ka njĂ« njĂ«si monetare tĂ« qĂ«ndrueshme. Lufta e saj ishte mĂ« e shkurtĂ«r, mĂ« pak e pĂ«rgjakĂ«shme dhe mĂ« pak shkatĂ«rruese se ajo nĂ« BosnjĂ«. ShumĂ« refugjatĂ« (natyrisht jo serbĂ«) u kthyen menjĂ«herĂ« pas luftĂ«s. RindĂ«rtimi i pasluftĂ«s pati ritme mĂ« tĂ« shpejta se nĂ« BosnjĂ«. NĂ« ndryshim nga Maqedonia dhe Serbia, industritĂ« mĂ« problematike ,ato shtetĂ«rore, jane kryesisht tĂ« mbyllura, dhe nuk ka gjasa tĂ« rihapen, duke ia hequr njĂ« barrĂ« qeverisĂ« sĂ« ardhshme. MegjithatĂ«, vartĂ«sia e plotĂ« e provincĂ«s nga importet dhe infrastruktura e pazhvilluar dhe e dĂ«mtuar (energjia, telekomunikacioni, rrugĂ«t, uji) pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« sfidĂ« tĂ« vazhdueshme. PapunĂ«sia Ă«shtĂ« njĂ« problem serioz, dhe mbart rrezikun qĂ« njĂ« pjesĂ« e tĂ« rinjve mund tâi kthehen pĂ«rsĂ«ri politikĂ«s nacionaliste apo dhunĂ«s ballĂ« mungesĂ«s sĂ« mirĂ«qĂ«nies dhe njĂ« tĂ« ardhmeje tĂ« paqĂ«ndrueshme. Ekonomia e KosovĂ«s varet kryesisht nga remitancat e emigracionit, kryesisht nga Evropa, si dhe nga ndihmat ndĂ«rkombĂ«tare dhe konsumi i ndĂ«rkombĂ«tarĂ«ve. Shumica e aktiviteteve bazohen nĂ« shpenzimet e konsumatorĂ«ve dhe nĂ« ndĂ«rtim. NdĂ«rkohĂ« qĂ« bizneset e vogla, bazuar nĂ« paratĂ« e diasporĂ«s dhe frymĂ«n e jashtĂ«zakonshme sipĂ«rmarrĂ«se, kanĂ« lulĂ«zuar nĂ« bumin fillestar tĂ« pasluftĂ«s, e ardhmja e tyre vĂ«shtirĂ«sohet nga probleme si pamundĂ«sia e marrjes sĂ« kredive me interesa tĂ« arsyeshme. NjĂ« problem madhor Ă«shtĂ« kalimi pjesĂ«s mĂ« tĂ« madhe tĂ« ekonomisĂ« joformale nĂ« sektorin e ligjshĂ«m. UNMIK-u ka arritur njĂ«farĂ« suksesi nĂ« regjistrimin e bizneseve dhe nĂ« hartimin e njĂ« sistemi tatimor qĂ« nxit biznesin. MegjithatĂ«, ekziston nevoja pĂ«r veprime mĂ« tĂ« ashpra ndaj korrupsionit dhe krimit tĂ« organizuar, shoqĂ«ruar me procedura efektive revizioni tĂ« mbĂ«shtetura nga njĂ« polici financiare dhe dĂ«nime tĂ« ashpra ndaj shkelĂ«sve tĂ« ligjit. Suksesi i pĂ«rpjekjeve pĂ«r tĂ« rindĂ«rtuar dhe ristrukturuar ekonominĂ« kosovare, do tĂ« jetĂ« vazhdimisht i kufizuar nga refuzimi i ndĂ«rkombĂ«tarĂ«ve pĂ«r tĂ« cekur zgjidhjen e statusit
pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s. PavarĂ«sisht nga energjia e sektorit privat pĂ«rfaqĂ«suar nga ndĂ«rmarrjet e vogla, zhvillimi afatgjatĂ« kĂ«rkon investime madhore qĂ« nuk mund tĂ« realizohen pĂ«r sa kohĂ« mbetet e pazgjidhur çështja e juridiksionit. Siç pĂ«rmendet edhe nĂ« kĂ«tĂ« raport, privatizimi i ndĂ«rmarrjeve ish-shoqĂ«rore pengohet nga shqetĂ«simi i UNMIK-ut pĂ«r tĂ« mos marĂ« vendime qĂ« mund tĂ« shiheshin si paragjykim i statusit pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s. Kjo pĂ«rbĂ«n njĂ« arsye tjetĂ«r pĂ«r zgjidhjen sa mĂ« tĂ« shpejtĂ« tĂ« statusit tĂ« KosovĂ«s. UNMIK-u duhet tĂ« pranojĂ« pĂ«rgjegjĂ«sitĂ« e tij fiduciare pĂ«r tĂ« siguruar se asetet ekonomike me vlerĂ« nuk do tĂ« lihen tĂ« kalben dhe tĂ« humbasin. NĂ« mungesĂ« tĂ« njĂ« vendimi pĂ«r statusin pĂ«rfundimatar duhet tĂ« zbatohen marrĂ«veshje kreative pĂ«r pĂ«rcaktimin e njĂ« kujdestari tĂ« NSH-ve pĂ«rmes DTI-sĂ« . Jeta ekonomike Ă«shtĂ« ndĂ«rprerĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ashpĂ«r nĂ« 10 vjetĂ«t e fundit. ShpĂ«rfillja e regjimit tĂ« Milosheviçit ndaj nevojave afatgjata tĂ« KosovĂ«s, sĂ« bashku me vitet e sanksioneve ndĂ«rkombĂ«tare ndaj JugosllavisĂ«, rezistencĂ«n paqĂ«sore tĂ« shqiptarĂ«ve, sistemin paralel gjatĂ« vitev â90 dhe dhunĂ«n e viteve â98, â99, e kanĂ« lĂ«nĂ« gjurmĂ«n e tyre. NĂ« rrethana tĂ« tilla, tĂ« bĂ«je biznes tĂ« ligjshĂ«m ishte e pamundur pĂ«r shumicĂ«n e shqiptarĂ«ve. TĂ« punoje jashtĂ« ligjit ishte njĂ« mĂ«nyrĂ« jetese dhe domosdoshmĂ«ri si dhe njĂ« qĂ«ndrim politik. ElementĂ«t kriminalĂ« pĂ«rfituan nga kjo pĂ«r tâu furnizuar me tĂ« gjitha mjetet , pĂ«rfshi dhe armĂ«t. NĂ« mjedisin pĂ«rgjithĂ«sisht tĂ« paligjshĂ«m qĂ« mbizotĂ«ronte, banda tĂ« tilla kriminale zunĂ« pozicione tĂ« fuqishme nĂ« shoqĂ«rinĂ« kosovare, dhe shpesh u pĂ«rzien me grupet e armatosura nĂ« luftĂ« kundĂ«r sundimit serb. Kur administrata ndĂ«rkombĂ«tare mori kontrollin nĂ« vitin 1999, njĂ« nga sfidat e saj mĂ« tĂ« mĂ«dha ishte lufta kundĂ«r elementĂ«ve kriminalĂ«. ĂshtĂ« e nevojshme tĂ« ndĂ«rmerren veprime mĂ« tĂ« ashpra pĂ«r sigurimin e kufijve tĂ« KosovĂ«s si dhe hapa pĂ«r thmelimin e njĂ« sistemi gjyqĂ«sor efektiv. Lufta kundĂ«r krimit tĂ« organizuar do tĂ« ketĂ« sukses tĂ« kufizuar nĂ«se nuk u jepet njĂ« rol mĂ« i fuqishĂ«m vendasve nĂ« zbatimin e ligjit. KĂ«shtu, nevoja urgjente janĂ« trajnimi i policĂ«ve kosovarĂ« dhe i gjykatĂ«sve nĂ« teknikat e hetimit. NjĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«s jetik i luftĂ«s kundĂ«r krimit Ă«shtĂ«
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 25 pĂ«rpjekja e UNMIK-ut pĂ«r nxitjen e bizneseve pĂ«r tâu regjistruar dhe funksionuar ligjĂ«risht. NjĂ« masĂ« tjetĂ«r shumĂ« e vlefshmme do tĂ« ishin fushatat e informimit publik pĂ«r ta nxitur popullin pĂ«r tâi parĂ« forcat e ligjit dhe tĂ« rendit si mbojtĂ«sit e tij dhe jo si vegla tĂ« shtypjes. NjerĂ«zit duhet tĂ« binden pĂ«r dĂ«min qĂ« i shkaktojnĂ« shoqĂ«risĂ« sĂ« tyre elementĂ«t e korruptuar dhe kriminalĂ«. MundĂ«sia e pakĂ«t pĂ«r marrjen e kredive Ă«shtĂ« faktori mĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m qĂ« ndalon zgjerimin dhe rindĂ«rtimin e bizneseve vendase. Aktualisht pjesa mĂ« e madhe e aktivitetit ekonomik sillet rreth mallrave tĂ« importuara tĂ« konsumit. Pjesa mĂ« e madhe e industrisĂ« metalpunuese, qĂ« ka qenĂ« pjesa mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e ekonokisĂ« sĂ« mĂ«parshme tĂ« KosovĂ«s, do tĂ« mbetet e braktisur pĂ«r shkak tĂ« vjetĂ«rimit tĂ« teknologjisĂ« sĂ« saj dhe humbjes tĂ« tregut tĂ« saj tĂ« mĂ«parshĂ«m jugosllav. Ekziston nevoja pĂ«r industri tĂ« tjera. NjĂ« zgjidhje do tĂ« ishte investimi nĂ« bujqĂ«sinĂ« e vogĂ«l e cila kĂ«rkon financime nĂ« pĂ«rpunim ushqimor dhe bulmetet si dhe nĂ« pĂ«rmirĂ«simin e infrastrukturĂ«s bujqĂ«sore.
Problemet e ekonomisë kosovare janë më tepër se thjesht rindërtimi i pasluftës. Mungesa e investimeve për dekada të tëra e ka lënë pjesën më të madhe të ekonomisë të rrënuar. Arsimimi, sidomos në formën e trajnimit profesional, do të jetë një faktor vendimtar për zhvillimin afatgjatë të ekonomisë dhe të shoqërisë në përgjithësi. Lulëzimi i tregëtisë dhe ndërtimit ka kufizime të dukshme. Kjo nuk mund të zgjidhë problemet strukturore të ekonomisë. Një pjesë e madhe e popullsisë vazhdon të jetojë në varfëri. Mbështetja në remitancat e emigrantëve dhe donacionet pasqyron mangësitë e kapacitetit të brendshëm të ekonomisë kosovare. Megjithatë , ka mundësi të mëdha për përparim nëse krijohet një mjedis i lirë për privatizim, investim dhe ristrukturim; nëse ndalet korrupsioni e krimi dhe përmirësohet arsimimi; nëse normalizohen marrëdhëniet e Kosovës me fqinjët e saj dhe ekonomia integrohet me rajonin; nëse UNMIK-u gjen forca të përparojë me privatizimin; dhe nëse zgjidhet çështja më e rëndësishme politike, ajo e statusit përfundimtar të Kosovës. Prishinë/Bruksel, 19 dhjetor 2001.
Kosova: Një Strategji Për Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-së për Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 26
SHĂNIME SHPJEGUESE 1 KatĂ«r Shtyllat e UNMIK-ut janĂ«: I. Humanitare, e udhĂ«hequr nga UNHCR; II. Administrata Civile e udhĂ«hequr nga UN;III. Themelimi i DemokracisĂ«, i udhĂ«hĂ«qur nga OSCE; IV. RindĂ«rtimi, Ristrukturimi dhe Zhvillimi Ekonomik, i udhĂ«hequr nga EU. 2 IMF ( Corker, Rehm, kostial), Kosova: ĂĂ«shtje Makroekonomike dhe Stabiliteti Fiskal 3 EBRD KosovĂ«: TĂ« ndĂ«rtojmĂ« Paqen nĂ«pĂ«rmjet Rritjes sĂ« QĂ«ndrueshme, 3 nĂ«ntor 1999 4 World Bank, Analiza e VarfĂ«risĂ« nĂ« KosovĂ«, tetor 2001 5 IMF ( Corker, Rehm, Kostial), Kosova: ĂĂ«shtje Makroekonomike dhe Stabiliteti Fiskal 6 Kategoria â pronĂ« shoqĂ«roreâ ka qenĂ« unike nĂ« JusllavinĂ« komuniste. NdĂ«rmarrjet qĂ« ishin pronĂ« shoqĂ«rore, vetĂ«m teorikisht ishin pronĂ« e punĂ«torĂ«ve, ndĂ«rsa praktikisht ato kontrolloheshin nga menaxherĂ«t komunistĂ«. 7 âJoe Trutschler Go Homeâ, Koha Ditore, 17 gusht 2001 8 Shih raportin e ICG Nr. 120, Kosova: Zgjedhje Historike, 21 NĂ«ntor 2001. 9 Regullorja e UNMIK-ut 2001/9 mbi KornizĂ«n Kushtetuese pĂ«r VetĂ«qeverisjen e PĂ«rkohĂ«shme nĂ« KosovĂ«, Neni 5.1. 10 Korniza Kushtetuese, Neni 8.1. 11 MarĂ«veshja e PĂ«rkohĂ«shme pĂ«r Paqe dhe VetĂ«qeverisje nĂ« KosovĂ«, 23 Shkurt 1999. 12 Shiko Raportin e Ballkanit tĂ« ICG No.79, Duke pritur UNMIK-un, 18 tetor 1999, pĂ«r themlimin e UNMIK-ut. 13 IntervistĂ« e ICG, mars 2001 14 KĂ«tu klasifikohen ato biznese qĂ« kanĂ« mĂ« pak se 10 punĂ«torĂ«-dhe ju paguainĂ« 100 DM, krahasuar me bisneset mĂ« tĂ« mĂ«dha qĂ« ju paguajnĂ« 300 DM. 15 Regullorja e UNMIK-ut 2000/8, âMbi Regjistrimin e PĂ«rkohshĂ«m tĂ« Biznesit nĂ« KosovĂ«â, 29 Shkurt 2000. 16 TĂ« dhĂ«na nga Instituti i StatistikĂ«s i KosovĂ«s, Shtator 2001. 17 Revista Ekskluzive, Dhjetor 2000 18 BRJ do tĂ« thotĂ« Bundes -Republik-Jugoslavia 19 Koha Ditore, 3 shkurt 2001 20 IntervistĂ« e ICG me zyrtarĂ«t e UNMIK-ut, tetor 20001 21 Regullorja e UNMIK-ut 29/2000, â Mbi vendosjen e Tatimit tĂ« Paragjykuarâ. Bizneset e vogla (pĂ«rveç disa institucionve financiare) qĂ« kanĂ« realizuar mĂ« pak se 15,000 DM DM tĂ« hyra bruto pĂ«r 4-mujor, gjatĂ« tĂ« gjithĂ« 4-mujorĂ«ve kalendarikĂ« tĂ« shkuar do tĂ« paguajnĂ« 400 DM pĂ«r 4-mujor. Bizneset e mĂ«dha paguajnĂ« normĂ« fikse tĂ« tamimit tĂ« paragjykuar pĂ«r 4-mujor, shtuar dhe pagesĂ«n prej tre pĂ«r qind tĂ« tĂ« hyrave bruto pĂ«r 4-mujor kur ato tejkalojnĂ« shumĂ«n 15,000 DM. PĂ«r bankat dhe institucionet e tjera financiare, tĂ« hyra bruto konsiderohen tĂ« hyrat nga interesat, provizionet dhe komisionet. PĂ«r tĂ« gjithĂ« tatimpaguesit e tjerĂ« tĂ« mĂ«dhĂ«nj, tĂ« hyrat bruto nĂ«nkuptojnĂ« shitjet bruto. 22 IntervistĂ« e ICG me zyrtarĂ«t e AQF, nĂ«ntor 2001. 23 âVendim i çuditshĂ«m - legalizimi i turpitâ, Koha Ditore, 26 janar 2001. 24 IntervistĂ« e ICG , tetor 2001. 25 IntervistĂ« e ICG me Riinvest, shkurt 2001. 26 Banka BotĂ«rore (BB), âReformat Ekonomike dhe Sociale tĂ« KosovĂ«s pĂ«r Paqe dhe Pajtimâ, Shkurt 2001.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 27 27 Raporti tregon kontributet e diasporĂ«s nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« gjatĂ« dhe tregimtare, kĂ«shtu qĂ« pĂ«r tĂ« patur njĂ« ide tĂ« pĂ«rgjithĂ«shme nevojitet njĂ« ripunim mjaft i detajuar i tij. 28 ICG ishte informuar qĂ« çmimi aktual i aplikimit pĂ«r tu punĂ«suar tek ShĂ«rbimi Policor i KosovĂ«s ishte 1,500 DM, ndĂ«rsa çmimi pĂ«r njĂ« dokument udhĂ«timi tĂ« UN ishte 1,000 DM. 29 IntervistĂ« e ICG, mars 2001. 30 NjĂ« nga bizneset qĂ« dukshĂ«m Ă«shtĂ« rritur mĂ« shpĂ«jt janĂ« pikat e karburantit, tĂ« cilat kanĂ« lulĂ«zuar nĂ« çdo rrugĂ« kryesore. Mjaft bashkĂ«punĂ«torĂ« i kanĂ« sugjeruar ICG qĂ« njĂ« arĂ«sye strategjike pĂ«r kĂ«tĂ« rritje mund tĂ« jetĂ« krijimi i njĂ« njĂ« rezerve tĂ« shpĂ«rndarĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« krahinĂ«n nĂ« rast tĂ« rishfaqjes sĂ« konfliktit. NjĂ« arsye e ngjashme u propozua pĂ«r tĂ« shpjeguar dhe numrin e farmacive tĂ« reja. 31 Banka BotĂ«rore, âReformat Ekonomike dhe Sociale tĂ« KosovĂ«s pĂ«r Paqe dhe Pajtimâ, Shkurt 2001. 32 â NĂ« KosovĂ« , mbi 90 pĂ«r qind e cigareve futet ilegaishtâ, ZĂ«ri, 22 mars 2001. 33 Tarifa mbi importet aplikohet mbi çdo akcizĂ«, kĂ«shtu qĂ« rritet me 1.5%. 34 Banka BotĂ«rore (BB), âReformat Ekonomike dhe Sociale tĂ« KosovĂ«s pĂ«r Paqe dhe Pajtimâ, Shkurt 2001. 35 Publikimet UNMIK-ut: RindĂ«rtimi i KosovĂ«s 2000; Kosova 2001-2003 nga RindĂ«rtimi tek Rritja. AgjensitĂ« financuese janĂ« krysisht nga Suedia, Luksemburgu dhe Banka BotĂ«rore si dhe organizata jo-qevritare si Vizion BotĂ«ror (World Vision). 36 IntervistĂ« e ICG me zyrtarĂ« tĂ« NjĂ«sisĂ« sĂ« Zhvillimit tĂ« Agrobiznesitâ, mars 2001. 37 Bajrush Shala, profesor nĂ« Fakultetin e BujqĂ«sisĂ«, Universitei i PrishtinĂ«s, KosovaLive, 18 tetor 2001. 38 IntervistĂ« me njĂ« zyrtar ndĂ«rkombĂ«tar nga Shtylla IV. 39 IntervistĂ« e ICG me PunonjĂ«s tĂ« DoganĂ«s sĂ« UNMIK-ut, shtator 2001 40 PĂ«r shembull, njĂ« zyrtar i KB i ka treguar ICG qĂ« ai Ă«shtĂ« quajtur fashist nga njĂ« koleg i tij ndĂ«rkombĂ«tar, kur ka shfaqur pikĂ«pamjet e tij positive ndaj privatizimit. 41 IntervistĂ« e ICG me kontraktorin USAID, gusht 2001. 42 NĂ« kulmin e fazĂ«s sĂ« emergjencĂ«s gjatĂ« fundit tĂ« 1999, tek Qendra Informative e Komunitetit Humanitar nĂ« PrishhtinĂ« e UNHCR/OCHA ishin tĂ« regjistruara mĂ« tepĂ«r se 400 NGO. Ky numĂ«r u pĂ«rgjysmua nĂ« fillim tĂ« 2001. 43 IntervistĂ« e ICG me Departamentin pĂ«r RindĂ«rtim. 44 Website i AgjensisĂ« Europiane pĂ«r RindĂ«rtim. 45 Bashkimi Europian, Kosova 2001-2003 nga RindĂ«rtimi tek Rritja, dhjetor 2000, f.34 46 Ibid. 47 Ibid, f.35. 48 Ibid, f.26. 49 Reuters, â ShpĂ«rthejnĂ« grindjet mbi KontratĂ«n e Rrjetit Mobil nĂ« KosovĂ«â, 16 nĂ«ntor 1999 50 ZvogĂ«limi i gjerĂ«sisĂ« sĂ« taracĂ«s nga afĂ«rsisht 100 metra nĂ« 30 metra, do tĂ« thotĂ« qĂ« ekskavatorĂ«t tĂ« nxjerrin shtatĂ« herĂ« mĂ« shumĂ« materiale tĂ« panevojshme (dhe dhe gurrĂ« mbi shtresĂ«n e qymyrit). NjĂ« projekt pĂ«r gĂ«rmimin horizontal do tĂ« zvogĂ«lojĂ« sasinĂ« e materiale tĂ« panevojshme nĂ« raportin 1 me 1, nĂ« vitin 2002. 51 MenaxherĂ«t shqiptarĂ« popozuan madje dhe alternativĂ«n e gĂ«rmimit tĂ« sa mĂ« tepĂ«r qymyri qĂ« tĂ« ishte e mundur pavarĂ«sisht nga dĂ«mtimi i mundshĂ«m i minierave. Intervistat e ICG , shkurt 2001.
Kosova: NjĂ« Strategji PĂ«r Zhvillimin Ekonomik Raporti 123 i ICG-sĂ« pĂ«r Ballkanin, 19 dhjetor, 2001 Page 28 52 PĂ«rveç ofertĂ«s sĂ« paplotĂ«suar tĂ« NATO-s, sĂ« fundi ka pasur dy propozime. NjĂ«ri i Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« qeverisĂ« shqiptare nga bilioneri Bexhet Pacolli, dhe tjetri ka ardhur nga ish Kryeministri i qeverise sĂ« vetĂ«shpallur tĂ« RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s, Bujar Bukoshi. Kostot parashikohet tĂ« jenĂ« rreth 300 milion $US. 53 Regullorja e UNMIK-ut 2000/8, âMbi Regjistrimin e PĂ«rkohshĂ«m tĂ« Biznesit nĂ« KosovĂ«â, 29 Shkurt 2000. 54 Regulloret e UNMIK-ut 200/68, âMbi Kontratat pĂ«r Shitjen e Mallraveâ, 29 dhjetor 2000; 2001/3, âMbi Investimet e Huaja nĂ« KosovĂ«â, 2001/5, âMbi Pengjetâ, 7 shkurt 2001; 2001/6âMbi Organizatat e Biznesitâ, 8 shkurt 2001; 2001/11, âMbi Tatimin mbi VlerĂ«n e Shtuar nĂ« KosovĂ«â, 31 maj 2001; 2001/3, âMbi Programin Pilot pĂ«r vendosjen e Tatimit mbi PasurinĂ« e Tundshme nĂ« KosovĂ«â, 29 shtator 2001; 2001/ 25, âMbi Licensimin, Mbikqyrjen dhe Regullimin e Kompanive tĂ« Sigurimit dhe tĂ« NdĂ«rmjetĂ«sve tĂ« Sigurimitâ, 5 tetor 2001; 2001_22, âMbi Masat kundĂ«r Krimit tĂ« Organizuarâ, 20 shtator 2001; dhe 2001/26, âMbi Transaksionet e Pagesaveâ, 8 tetor 2001. 55 Banka BotĂ«rore, âReformat Ekonomike dhe Sociale tĂ« KosovĂ«s pĂ«r Paqe dhe Pajtimâ, Shkurt 2001. 56 Regullorja e UNMIK-ut 29/2000, â Mbi vendosjen e Tatimit tĂ« Paragjykuarâ, 20 maj 2000. 57 Regullorja e UNMIK-ut 2000/5, âMbi vendosjen e Tatimit mbi ShĂ«rbimet Hoteliere, Ushqimin dhe Pijetâ, 1 shkurt 2000. Ky tatim Ă«shtĂ« hartuar kyesisht pĂ«r tĂ« tatuar tĂ« huajt, tĂ« cilĂ«t janĂ« pĂ«rdoruesit kryesorĂ« tĂ« hoteleve dhe restoranteve. 58 Regullorja e UNMIK-ut 2000/3, âMbi Tatimin mbi Shitjet nĂ« KosovĂ«â, 22 janar 2000. 59 Regullorja e UNMIK-ut 2000/2, âMbi akcizĂ«n nĂ« KosovĂ«â, 22 janar 2000. 60 IntervistĂ« e ICG me zyrtarĂ« tĂ« Autoritetit QĂ«ndror Fiskal, nĂ«ntor 2001. 61 Regullorja e UNMIK-ut 20/1999, âMbi Autoritetin Bankar dhe tĂ« Pagesave nĂ« KosovĂ«â, 15 nĂ«ntor 1999. 62 IntervistĂ« e ICG, tetor 2001. 63 IntervistĂ« e ICG, shkurt dhe nĂ«ntor 2001. 64 Banka BotĂ«rore, âReformat Ekonomike dhe Sociale tĂ« KosovĂ«s pĂ«r Paqe dhe Pajtimâ, Shkurt 2001, f.71. 65 Regullorja e UNMIK-ut 1999/13, âMbi Licensimin e Institucioneve Mikro-Financiare Jo-Bankare nĂ« KosovĂ«â, 16 tetor 1999. 66 Riinvest, â NdĂ«rmarrjet ShoqĂ«rore dhe Transformimi/Privatizimi i tyreâ, mars 2001. 67 IntervistĂ« e ICG me njĂ« tĂ« punĂ«suar nĂ« njĂ« ndĂ«rmarrje shoqĂ«rore, gusht 2001. 68 Sukseset e tjera pĂ«rfshijnĂ«: fituimi i njĂ« kontratĂ« pĂ«r tĂ« drejtuar fabrikĂ«n e pĂ«rpunimit tĂ« produkteve bujqĂ«sore Progres nĂ« Prizren, nga kompania vendase Elif 19 dhe Abi nĂ« mars 2001; fabrika e betonit Betonjerka nĂ« qershor 2001; pularia dhe rezervati i peshkut, si dhe fabrika e pjatave plastike dhe e mallrave tĂ« derdhura, nĂ« korrik 2001; njĂ« prodhues i vajit tĂ« lulediellit nĂ« gusht 2001; njĂ« ndĂ«rmarrje e prodhimit tĂ« tekstileve dhe e punimeve tĂ« dorĂ«s nĂ« tetor 2001; dhe njĂ« fabrikĂ« e prodhimit tĂ« tullave dhe blloqeve nĂ« nĂ«ntor 2001. 69 IntervistĂ« e ICG me zyrtarĂ« tĂ« DTI, shtator 2001. 70 Instituti Kosovar i StatistikĂ«s 71 BashkĂ«drejtuesit ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« Departamentit tĂ« Arsimit dhe ShkencĂ«s i Ă«shtĂ« kĂ«rkuar tĂ« komentojĂ« kĂ«to pikĂ«pamje mbi procesin e arsimimit tĂ« shprehura nga individĂ« tĂ« tjerĂ«, por ai nuk Ă«shtĂ« pĂ«rgjigjur. 72 Artikull i botuar tek Koha Ditore nga Michael McClellan punonjĂ«s i ZyrĂ«s Amerikane nĂ« PrishinĂ«, 7 nĂ«ntor 2001. 73 PĂ«rqindja e lindshmĂ«risĂ« nĂ« zonat urbane pĂ«rputhej me atĂ« tĂ« pjesĂ«s tjetĂ«r tĂ« ish JugosllavisĂ«.
Recommended
