2
3
INHOUDSOPGAVE
LES1 • Praktischeinformatie 5• Lesbeschrijvingbijles1blok1 9• Verhaalbijles1blok1 11• Lesbeschrijvingbijles1blok2 14• Verhaalbijles1blok2 18• Ontdekbladenbijles1blok2 21
LES2• Praktischeinformatie 26• Ontdekbladenbijles2 30• Correctiebladenbijles2 33
LES3• Praktischeinformatie 36• Lesbeschrijvingbijles3blok1 39• Lesbeschrijvingbijles3blok2 40• Ontdekbladenbijles3blok1 41• Correctiebladenbijles3blok1 43
4
5
LES1PRAKTISCHEINFORMATIE
THEMA DEBIKKELVANROTTERDAM
GROEP 5-6
LESKAART 1
DUUR 2x50minuten
TITEL HETSKELETUITROTTERDAM
INLEIDING HETMENSELIJKLICHAAMVROEGERENNU
Ikin010biedtinhetkadervandeKinderboekenweek2017educatiefmateriaalaanrondomhetthemaGriezelen.IndezeleskaartwordthetthemaGriezelenverkendinrelatietothettijdperkwaarinmensenleven.Deleerlingenlerendatwatiemandalsgriezeligervaarteenrelatieheeftmetdedooriemandopgedanekennisenervaringenhettijdperkwaariniemandleeft.
DOELSTELLING DELEERLING
• HeefteenglobaalbesefvandetijdtussendeMiddeleeuwentotaanhetheden
• Begrijptdatwatiemandalsgriezeligervaarteenrelatieheeftmetdedooriemandopgedanekennisenervaringenhettijdperkwaariniemandleeft
• Begrijptdatervroegerandersoverhetmenselijklichaamwerdgedachtdannu
• Kaneenvoudigetekstenenafbeeldingenoverhetmenselijklichaamherkennenenglobaalindetijdplaatsen(vroeger-nu)
• Weetdatopgravingenzoalseenskeletveelinformatiebevattenoverdetijdwaaruitdeopgravingenkomen
• Kaneeneenvoudigeskeletvormmaken
6
OPBOUW2BLOKKEN
• INTRODUCTIE
Deleerlingenmakenaandehandvaneenvoorleesverhaalintweedelenkennismethetthemagriezelen.Inheteerstedeelvanhetverhaallerenzedatwatiemandalsgriezeligervaarteenrelatieheeftmetdedooriemandopgedanekennisenervaringenhettijdperkwaariniemandleeft.
Inhettweededeelvanhetverhaallerendekinderendatervroeger-meerspecifiekindeMiddeleeuwen-anderstegenhetmenselijklichaamwerdaangekekendantegenwoordig.
• AANDESLAG
Aansluitendaanheteerstedeelvanhetverhaalmakendeleerlingeneeneenvoudigeskeletvormopbasisvandeafbeeldingenuithetverhaal,deeigenkennisenervaringeneventueleaanvullendebronnen.
Aansluitendaanhettweededeelvanhetverhaalplaatsendeleerlingeneenvoudigetekstenenafbeeldingenoverhetmenselijklichaamindetijd(vroeger-nu).BijditonderdeelmakendeleerlingenOntdekblad1.
• WATHEBIKONTDEKT
Deleerlingenontdekkenhoemensenin(twee)verschillendetijdvakkendenkenoverhetmenselijklichaam,metnameinrelatietotdebinnenkant.Hierbijgaathetbijvoorbeeldomdeanatomie,hetskeletenziektes.
• PRESENTATIE
Deleerlingenpresenterendezelfgemaakte,eenvoudigeskeletvormenenvertellenwelkekeuzeszijhierinhebbengemaakt.
7
KERNWOORDEN
• AnatomieAnatomieisdekennisoverhoeeenlichaamervanbinnenuitziet.Dusdeorganen,despierenenhetskelet.
• ArcheologieBestuderingvandemenselijkegeschiedenismetbehulpvannietschriftelijkebronnenuithetverledenzoalsvoorwerpen,deomgevingendierlijkeresten.Overblijfselenkunnenzichonderdegrondbevinden(dierlijkeresten,gebruiksvoorwerpen)maarookbovendegrond(grafheuvels,hunebedden).
• BronIetswaarjeinformatievandaanhaalt.Eenbronkanheeldiverszijnenuitallerleitijdvakken.Voorbeeldenvanbronnenzijnarcheologischevondsten,krantenartikelen,eenverhaalvanjeomaofeenfilmpjeopinternet.
• ExperimentEenexperimentofproefiseennauwkeurigopgezetteenzorgvuldigeobservatievaneenstukjewerkelijkheid.Meteenexperimentkanwordenaangetoondofwatintheorieisbedachtindepraktijkookechtzowerkt.Experimentenvormendebasisvandemodernewetenschap.
• LaurenskerkDeLaurenskerkishetenigeMiddeleeuwsemonumentinRotterdam.OfficieelheetdekerkdeGroteofSint-Laurenskerk.Hetiseenkerkingotischebouwstijl.Dekerkisgeopendin1525enis64meterlang.
• MiddeleeuwenDeMiddeleeuwenzijninEuropadeperiodevanongeveer500-1500tussendeoudheidendevroegmodernegeschiedenis.IndehuidigecanonwordtdeperiodeaangeduidalsdeperiodevanMonnikenenRidders(500-1000)enStedenenStaten(1000-1500).
• OpgravingEenplaatswaarvoorwerpenuitdevroegegeschiedenisindegrondwordengevonden.Eenopgravingiseenplekwaareenarcheoloogonderzoekdoetdoorzorgvuldigvoorwerpenofandererestenoptegraven.
• SkeletEensterkenflexibelgeraamte,waardoorwerechtopstaanenonskunnenbewegen.Eenvolwassenskeletbestaatuit206botten.Eenbabyheeftmeerbotten,omdatnietallebottenvolledigvolgroeidzijn.
8
Bottenwordenookwelbeenderengenoemd.Daaromnoemenweonsskeletookwelhetbeenderstelsel.Mensenendierenhebbeneeninwendigskelet.Ditbetekentdathetbinnenonslichaamzit.Onsbeenderstelselbestaatuitverschillendesoortenbeenderen(botten).Elkbotheeftzijneigentaakenwerktsamenmetanderebottenenspieren.Aanveelbottenzittenuitsteeksels.Dezezijngeschiktomspierenaanvasttezetten.
• WaarnemingIetsbewustenmetaandachtmetjezintuigeninjeopnemen.Bijvoorbeeldkijkenhoeietsgebeurtofhoeiemandzichgedraagt.
• WetenschapperEenonderzoekerofgeleerdedieheeftgestudeerdenalsberoepwetenschappelijkonderzoekdoet.
MATERIAAL
• Leerkrachtenhandleiding• Presentatievoorhetdigibord• Digibord• Knutselmateriaal:
o Wattenstaafjes,ongeveer25perleerlingo Velzwartpapier,1perleerlingo Witpapier,enkelevellen(voorhetknippenvanschedels)o Lijmstiften,pertweetalo Scharen,pertweetalo Enkelewittepotloden
VOORBEREIDING
• Leesdezeleerkrachtenhandleidinggoeddoor.• Leeshetverhaaleenkeergoeddoorenbekijkdebijbehorende
presentatie• Zorgvoorvoldoendekopieënvandeontdekbladen• Verzamelhetknutselmateriaal
9
LESBESCHRIJVINGBLOK1VANLES1
INTRODUCTIE
20minuten
Klassikaal
• Leesheteerstedeelvanhetverhaalvoorenlaatdebijbehorendeafbeeldingenuitdepresentatiezien
• Bespreekhetverhaalendeafbeeldingenmetdeleerlingen.Stelbijvoorbeelddevolgendevragen:
o Wieiserweleensineenspookhuisgeweest?o Wieheeftweleenseenechtofnepskeletgezien(spookhuis,museum,boek,
televisie,internet)?o Wiekenteenanderwoordvoorskelet?o Vanwelkmateriaalwordteenskeletineenspookhuisgemaakt?o Vanwelkmateriaalishetskeletinjouwlichaamgemaakt?o Wieweetuithoeveelbotteneenskeletbestaat?
• Bekijknogmaalshetkrantenartikeluitdepresentatie(afbeelding3).Verteldathetkrantenartikeleenbronis.Leguitdatermeerderebronnenzijn:beeldmateriaal,teksten,filmpjes,voorwerpen,skeletten).
• Leeshetartikelhardopdoormetdekinderen.Steleventueeldevolgendevragen:o Watvindjehetmeestopvallendaanhetartikel?o Welkewoordenvindjelastiguithetartikel?o WieisweleensbijdeLaurenskerkgeweest?
AANDESLAG
20minuten
Individueel
Verteldatdeleerlingennuzelfeenskeletvormmogennamakenvanknutselmateriaal.Motiveerdeleerlingentotnauwkeurigonderzoek.Zokunnenzehetskeletzoechtmogelijkmaken.Legdebenodigdematerialenklaarenlaatdekinderenzelfstandigaandeopdrachtwerken.Hetismooialsdekinderenhetskeletopeenzwarteachtergrondplakken.Laatdekinderenmeteenwitpotloodhunnaamophetzwartevelpapierschrijven.
Tip:zetophetdigibordéénofmeerdereafbeeldingenvaneenskeletklaar.Wijsdeleerlingeneventueelopdemogelijkheidomaanvullendebronnentegebruikenvoorhetontwerp.
10
PRESENTATIE
10minuten
Klassikaal
Legalleskeletvormenbijelkaar.Deleerlingenpresenterendeskeletvormendiezijhebbengemaakt.Bespreekdekeuzesdiedeleerlingenhebbengemaakt(soortmateriaal,vormvanhetskelet,welofnietrealiteit).
RonddelesafdoortevertellendatjulliedevolgendelesverderonderzoekgaandoennaardeopgravingbijdeLaurenskerk.
11
VERHAALBIJBLOK1VANLES1
Afbeelding1uitdepresentatie
‘Iedereenpenenpapier?’vraagtmeesterJan.‘Dantelikaf:3,2,1...enstartenmaar!’Joostkijktnaarzijnvelpapier.Zemoeteneenwoordspinmaken.Inhetmiddenstaatmetgrotezwartelettershetwoordgriezelig.Eenwoordspin,brrr,hetwoordalleenal.AlserietsiswatJoostgriezeligvindtdanzijnhetwelspinnen.Diepotenwaarmeezeheelzachtjesaankomenlopen.Ofzevallenineensuitdeluchtomdanophetlaatstemomentaaneendraadjevoorjeneusteblijvenwiebelen.Joostzucht.Vooruitdanmaar,denkthij,heteerstewoordvoordewoordspinweethijal!
‘DankjewelKatja’,zegtmeesterJan.‘Wieheeftnogmeerhetwoordhondenopgeschreven?’Emirsteektzijnvingerop.‘Ikwasbangvoorhonden,meester.Maarnunietmeer’,vertelthij.‘Bijdescoutinghebbenweeenkeerlesgehadoverhonden.Erkwamookeenmevrouwmeteenhond’,vervolgtEmir.‘Hetwaseengrote,zwartelabrador,Borisheettehij.DemevrouwverteldehoejeBorishetbestkonaaien,bijvoorbeeldnietoverzijnkopomdatjedandebaasspeelt.’MeesterJanknikt.‘Ennubenjenietbangmeer?’vraagthij.‘Nee’,zegtEmir.‘IkmochtBorisookaaieneneenstukjemethemlopen’,vervolgtEmirtrots.‘Ikweetnuookhoeikrustiglangseenvreemdehondkanlopen.’MeesterJanglimlacht.‘HeelgoedEmir’,zegthij.‘Duseigenlijkvindjehondennietmeerzospannendomdatjenumeeroverhondenweet?’vraagtmeesterJan.‘Ja’,kniktEmir,‘envooraloverBorisnatuurlijk!’Joostgrinniktendenkt:janatuurlijk,zo’nlieve,zachtelabrador.
‘Joost,waarommoetjelachen?’vraagtmeesterJan.‘Ehhh’,stameltJoost,‘ikmoestdenkenaaneenlabradorendievindikdushelemaalnietspannend’,zegthijeerlijk.‘Datkan’,zegtmeesterJan,‘wathebjijopgeschreven?’Joosthaaltevendiepadem.‘Spinnen’,zegthijdan.‘Aha’,zegtmeesterJan,‘wiljeuitleggenwaaromjespinnenzogriezeligvindt?’Joostaarzelt.‘Nou’,zegthijdan,‘vooraldooraldiedunne,engepoten,endieplakkerigedradenwaarmeezezichverplaatsen.’Eenpaaranderekinderenknikkenook.Hildesteekthaarvingerop.‘WatwiljijvertellenHilde?’vraagtmeesterJan.‘Ikbeneenkeermeegeweestmetdeboswachter’,zegtHilde,‘dieverteldevanallesoverbeestjesinhetbos.Wehebbenookspinnenonderzocht’,vervolgtze.‘Weetjebijvoorbeelddateenspinaltijd8
12
potenheeft?’Joostkijktop.Achtpotenmaar?Hetlijkenervaakveelmeer.Hildegaatverder.‘Endedradenmaaktdespinzelfinzijnlichaam’,legtzeuit.‘Diedradenzijnsomssterkerdandradenvanstaal,maardanveeldunner.’MeesterJanknikt.‘Dedradenvaneenspinzijninderdaadheelsterk’,zegtmeesterJan.‘Daaromdoenwetenschappersookonderzoeknaarspinnen’,vervolgthij.‘Zulkesupersterke,dunnekabelswillenzijookkunnenmakenvoorbruggenengebouwen.’Datklinkttochwelinteressant,denktJoost.Hijwillatergraagarchitectworden.
Afbeelding2uitdepresentatie
‘Nogeentjedan’,zegtmeesterJan.‘Eenspookhuis’,roeptAisha.‘Daardurfikechtnietin.Aldiedoodshoofdenengeraamtes.’Joostdenktna.ZijnneefBastiaanwerktopdeKermis.HijisvaakmetBastiaanmeegeweestenheeftmeegeholpenmethetopbouwenvandeattracties.Jooststeektzijnvingerop.‘Meester,uverteldenetdathethelptommeertewetenoverietsdatjeengvindt’,zegthij.‘Ja’,kniktmeesterJan,‘datklopt.Alsjebegrijpthoeietswerkt,ofhoejeietsaankanpakken,danbenjevaakminderbang.’JoostdraaitzichomnaarAisha.‘Ikweettoevalligveeloverspookhuizen’,vertelthij.‘Dieskelettenwordensomsheelknapinelkaargezet.Elkbotjezitopdejuisteplaats.Alsikeenspookhuisbinnenkom,kijkikvooralnaarhoedemonstersengeraamtenzijngemaakt.Danbenikhelemaalnietbezigmetdathetengis.’MeesterJankniktenthousiast.‘HeelgoedJoost’,zegthij.‘Duseigenlijklijkendieskelettenheelergopjouenmij’,vervolgthij.‘Ja’,grijnstJoost,‘maaralleenaandebinnenkanthoor!’
13
Afbeelding3uitdepresentatie
Iedereenmoetlachen,meesterJanook.Danpakthijietsvanzijnbureau.‘Ikwildediteigenlijkvanmiddagmetjulliebespreken’,zegtmeesterJan,‘alsweverdergaanmetdelesoverdeMiddeleeuwen.’Hijhoudteenpaginavandekrantomhoog.‘Ikhebhiereenkrantenartikeloverdeopgravingvaneenskelet,hierinRotterdam.’Meteenisiedereenstil.DanvraagtAisha:‘eenskelet,hierinRotterdam?’MeesterJanlaatdekrantrondgaan.‘HetgaatomeenskeletuitdeMiddeleeuwen’,vertelthijverder.‘HetisopgegravenbijdeLaurenskerk.Julliekrijgendeopdrachtomeenpostertemakenoverdezeopgraving.’Debelgaat.Iedereenbegintzijnspullenopteruimen.‘Julliehebbentotvrijdagdetijdvoordezeopdracht’,zegtmeesterJan.‘Ennunaarbuitenallemaal!’
‘Datwasbestoké’,zegtAisha.Joostkijktop.Aishastaatnaasthem,methaarhandeninhaarzakken.‘Watjevertelde,overhetspookhuisenskeletten’,vervolgtAisha.Joostknikt.‘Misschienwiljeweleenkeertjemeealsdekermiswordtopgebouwd’,zegthij.Aishalacht.‘Datlijktmeleuk’,zegtze.Hetisevenstil.‘Zullenwijsamenineengroepjevoordeopdrachtoverdeopgraving?’vraagtAishadan.‘Ja’,zegtJoost,‘danvragenweKatjaenEmirerookbij.’
14
LESBESCHRIJVINGBLOK2VANLES1
INTRODUCTIE
20minuten
Klassikaal
• Leeshettweededeelvanhetverhaalvoorenlaatdebijbehorendeafbeeldingenuitdepresentatiezien
• Bespreekhetverhaalendeafbeeldingenmetdeleerlingen.Stelbijvoorbeelddevolgendevragen:
o BekijkdeafbeeldingvandeLaurenskerkuitdelateMiddeleeuwen(afbeelding4).Waarkanjeaanziendatditeenoudeafbeeldingis?
o WijsdeleerlingeneventueelophetlogowaaropeentekeningvandehuidigeLaurenskerktezienis.Herkennenzijdevorm?
o WaaromwordenvondstenuitdeMiddeleeuwenjuistbijdeLaurenskerkgedaan?o Kunjeinjeeigenwoordenvertellenhoewetenschappersofartseninde
Middeleeuwenonderzoekdedenaanhetmenselijklichaam?o KunjeinjeeigenwoordenvertellenwatersindsdeMiddeleeuwenveranderdisin
demaniervanonderzoekdoen?o Welkeinformatiekunnenonderzoekerstegenwoordiguiteenskelethalen?o Watisanatomie?
• BekijknogmaalsdeafbeeldingvandeonderzoekersuitdeMiddeleeuwen(afbeelding6)endeonderzoekeruitdemodernetijd(afbeelding7).Steleventueeldevolgendevragen:
o Overwelketijdgaatdezeafbeelding?o Waarkanjedataanzien?
AANDESLAG
15minuten
Individueel
Deleerlingenmakendeopdrachtenophetontdekblad.Zeplaatsendebronnen(afbeeldingenenteksten)indejuistetijd.
15
WATHEBIKONTDEKT
15minuten
Klassikaal
Bespreekdeopdrachtenmetdeleerlingen.Enkeleaanwijzingenbijhetnabespreken:
Opdracht1
Bronvermelding:https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_geneeskunde#/media/File:Physician_setting_a_dislocated_arm.jpg
Overwelketijdgeeftdezebroninformatie?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebroninformatieoverdezetijdgeeft?
Kleding,werkkamermethaardvuurlijktnietopbehandelkamervantegenwoordig,lichaamisnietexactgetekend
Watziejeopdeafbeelding?
Eenpatiëntwordtbehandeldaanzijnarm
Opdracht2
Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
16
Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?
Modernevormgeving,afbeeldingenuitdezetijd
Waarkanjedezebronvoorgebruiken?
Hetiseenmedischhandboekvoorgeïnteresseerdelezers,bijvoorbeeldstudenten
Opdracht3
DoorPaulHermans-Eigenwerk,CCBY-SA3.0,
Bronvermelding:https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8006779
Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?
RöntgenfotobestondnognietindeMiddeleeuwen
Waarkanjedezebronvoorgebruiken?
Omdebinnenkantvaneenschedelteonderzoeken
Opdracht4
Bronvermelding:https://medievalfragments.wordpress.com/page/16/
Overwelketijdgeeftdezebroninformatie?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
17
Waaromdenkjedatdebroninformatieoverdezetijdgeeft?
Tekeningisnietexact,oudschrift,vooronsnietherkenbaar
Watziejeopdeafbeelding?
Eenschetsvandebinnenkantvaneenhoofd.Elkelijnlijkteenbepaalddeelvanhethoofdaantegeven
Opdracht5
CCBY-SA3.0,
Bronvermelding:https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11599
Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden
Beideantwoordenzijnmogelijk
Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?
Eigenantwoord
Hoekunjetewetenkomenofdebronookechtuitdezetijdkomt?
Dooronderzoektedoen
RonddelesafdoortevertellendatjulliedevolgendeleseenopgravingafkomstigvandeLaurenskerkgaanbezoeken.HetgaatomdeBikkelvanRotterdam.DeleerlingengaanhiervoornaarhetMuseumRotterdam:
Rodezand26(achterhetStadhuisbijdeMeent)
https://museumrotterdam.nl/bezoek/bezoekersinfo
18
VERHAALBIJBLOK2VANLES1
Afbeelding4uitdepresentatie
TekeningLaurenskerk
Vervaardiger:L.(Ludolf)BakhuizenDatering:1676
‘Dus’,vatKatjasamen,‘deLaurenskerkiseigenlijkhetenigeMiddeleeuwsegebouwinRotterdamdatbewaardisgebleven.Daaromisheteigenlijkheellogischdatdeopgravingjuistdaarisgedaan.’ZezijnbijEmirthuis.Aisha,Joost,KatjaenEmirwerkenaandeposter.KatjaenAishahebbenmeerinformatiegevondenoverdeLaurenskerk.Jeetje,denktJoost,alleendeLaurenskerkisdusuitdeMiddeleeuwen.DerestvanRotterdamiseigenlijkvrijnieuw.KatjaverteldenetdatindeTweedeWereldoorlogalleoudegebouwendoordebombardementenzijnverwoest.DatwasookeenheftigetijddenktJoost.Maarhetskeletlagnatuurlijkonderdegrondenheeftdebombardementendoorstaan.Hijschriktop,heeftAishahetnouoverdetectives?‘Verteldejenounetietsoverdetectives?’,vraagtJoost.Aishaknikt.‘Ja’,zegtze,‘tegenwoordigkunnenwetenschappersheelveellerenvaneenskelet.Zebekijkendebottenenkunnenmetspecialeapparatenheelveeltewetenkomenoverdetijdwaariniemandleefde’,vervolgtze.‘Gaaf’,zegtJoost.Aishabloosteenbeetje.
19
Afbeelding5uitdepresentatie
Joostscroltoverdewebpagina.Jekuntheelveeltewetenkomendooronderzoektedoenopdeplekvaneenopgraving,leesthijopdesite.Bijvoorbeelddoordebottenuiteenskeletteonderzoeken.Joostklikteenfilmpjeaan.Inhetfilmpjevertelteenarcheoloogdatjedooronderzoekkanbepalenofhetskeletvaneenmanofeenvrouwwas.Datwistiknogniet,denktJoost.Hijluistertverder.‘Ookvoorwerpenkunnenveelinformatiegevenoverdetijdwaaruitzekomen’,verteltdearcheoloog.‘Denkmaaraanhetsoortmateriaaldatisgebruiktofdevormvanhetvoorwerp.’Joostkliktoppauze.‘ZoudenzedatindeMiddeleeuweneigenlijkookhebbengedaan?’vraagtJoostzichhardopaf.Deanderenkijkenop.‘WathebbenzeindeMiddeleeuwenookgedaan’,vraagtKatja.‘Onderzoek’,zegtJoost.‘Zoudenzetoenookalonderzoekhebbengedaanaanskeletten?’Emirkniktlangzaam.‘Goedevraag’,zegthij,‘zullenwedaarookietsoveropzoeken?’AishaenKatjaknikkenook.‘Primaidee’,zegtAisha.Enzezoekenweerverderopinternet.
‘Dooronderzoektedoenaaneenskelet,kunnenwedusnogveelmeertewetenkomenoverdeMiddeleeuwen’,verteltKatja.‘IndeMiddeleeuwenwerdheelanderstegenhetmenselijklichaamaangekekendannu’,vervolgtze.‘MaardaargaatJoostmeeroververtellen.’Hetismuisstilindeklas.HetisvrijdagenhetgroepjevanJoost,Katja,AishaenEmirpresenteertdeposterdiezehebbengemaakt.NuisJoostaandebeurt.Hijvindthetbestspannend.‘Tegenwoordigdoenwetenschappersalseensoortdetectivesonderzoekaanskeletten’,vertelthij.‘MaarindeMiddeleeuwenwasdatnietgebruikelijk’,vervolgthij.‘Onderzoekersmaarookartsenonderzochteneenlichaamvooralaandebuitenkant.Hetwasnietnormaalombinnenineenmenstekijken.’Joostkijktevenopzij.Aishasteekthaarduimop.Joostgaatverder.‘Kennisoverhetmenselijklichaamkwamvooraluitoudeteksten’,vertelthij.Wetenschappersdedenonderzoeknaardietekstenenkekennietinhetlichaamzelf.Hierdoorwasereenbeperktekennisoverbepaaldeziektes.’
20
Afbeelding6uitdepresentatie
Aishaneemthetover.‘Vanafde16eeeuw’,verteltze,‘gingenwetenschappersmeerzelfonderzoekdoen.Zevoerdenzelfexperimentenuitenbeschrevenhunwaarnemingen’,vervolgtze.‘Vanafditmomentwasdekennisoverhetmenselijklichaamgebaseerdopwatwetenschappersookechtzelfhaddengezienofmeegemaakt.’Ja,denktJoost.Datiseengrootverschil.Wekunnenwelbedenkenhoeeenmenservanbinnenuitziet,maardatisandersdanhetookechtzien.Aishaverteltverder.‘Dezenieuwemaniervanonderzoekdoenwasopmeerplekkentezien’,verteltze.‘Nietalleenbinnendeanatomie,maarookbijastronomie-datissterrenkunde-ennatuurkunde.’
‘Heelgoed’,roeptmeesterJanenthousiast.‘ApplausvoorhetgroepjevanAisha,Joost,KatjaenEmir!’zegthij.Erwordthardgeklapt.‘Dangaanwenudoornaardevragen’,zegtmeesterJan.‘Ikheberalvastéén’,vervolgthij.‘IkhoordeAishaneteenmoeilijkwoordgebruiken:hetwoordanatomie.Kunjeuitleggenwatanatomieis’,vraagtmeesterJan.Aishaknikt.‘Anatomieisdekennisoverhoeeenlichaamervanbinnenuitziet’,verteltze.‘Dusdeorganen,despierenenhetskeletnatuurlijk’,grijnstAisha.Joostglimlachtinzichzelf.DieAisha,denkthij.Zeisinelkgevalnietmeerbangvoorskeletten!
21
ONTDEKBLAD1OPDRACHT1
Bekijkonderstaandebron.Beantwoorddebijbehorendevragen.
Overwelketijdgeeftdezebroninformatie?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebroninformatieoverdezetijdgeeft?
...................................................................................................................................................
Watziejeopdeafbeelding?
....................................................................................................................................................
22
ONTDEKBLAD1OPDRACHT2
Bekijkonderstaandebron.Beantwoorddebijbehorendevragen.
Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?
...................................................................................................................................................
Waarkanjedezebronvoorgebruiken?
....................................................................................................................................................
23
ONTDEKBLAD1OPDRACHT3
Bekijkonderstaandebron.Beantwoorddebijbehorendevragen.
Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?
...................................................................................................................................................
Waarkanjedezebronvoorgebruiken?
....................................................................................................................................................
24
ONTDEKBLAD1OPDRACHT4
Bekijkonderstaandebron.Beantwoorddebijbehorendevragen.
Overwelketijdgeeftdezebroninformatie?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebroninformatieoverdezetijdgeeft?
...................................................................................................................................................
Watziejeopdeafbeelding?
....................................................................................................................................................
25
ONTDEKBLAD1OPDRACHT5
Bekijkonderstaandebron.Beantwoorddebijbehorendevragen.
Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:
O Vroeger(Middeleeuwen)
O Nu(Heden)
Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?
...................................................................................................................................................
Hoekunjetewetenkomenofdebronookechtuitdezetijdkomt?
...................................................................................................................................................
26
LES2PRAKTISCHEINFORMATIE
THEMA: DEBIKKELVANROTTERDAMGROEP 5–6LESKAART 2DUUR 60minutenTITEL BEZOEKMUSEUMROTTERDAM
INLEIDING DEWAARDEVANARCHELOGISCHEVONDSTEN Indezeleslerendeleerlingenovereenskeletuitde17deeeuwdatin Rotterdamwerdgevonden.Dooronderzoektedoenkomenzeveelteweten overdepersoon‘DeBikkelvanRotterdam’enoverhettijdsbeeldinde17de eeuw.
DOELSTELLING DELEERLING
• Ervaartwateenmuseumis• Maaktkennismetarcheologischevondsten• Weetdeopgravingenzoalseenskeletveelinformatiebevattenover
detijdwaaruiteenopgravingkomt• Maaktkennismeteengeconserveerdskelet• Ontdektwaardebotteninheteigenlichaamzitten
OPBOUW INLEIDING
Deleerlingenwordenvoorafdoordejufofmeesterverdeeldover2groepen:GroepAenGroepB.GroepAengroepBdoendezelfdeactiviteiten,maarineenanderevolgorde.IederegroepkrijgteeneigeneducatiefbegeleidervanuithetMuseumRotterdam.Afhankelijkvanhettijdslotzietdeindelingeralsvolgtuit:
Ronde1.TIJD GROEPA GROEPB
09.30–09.45 BEZOEKBIKKEL BEZOEKOPGRAVINGEN09.45–10.00 BEZOEKOPGRAVINGEN BEZOEKBIKKEL10.00–10.15 QUIZ BOTTENSPEL10.15–10.30 BOTTENSPEL QUIZ
27
Ronde2
TIJD GROEPA GROEPB10.45–11.00 BEZOEKBIKKEL BEZOEKOPGRAVINGEN11.00–11.15 BEZOEKOPGRAVINGEN BEZOEKBIKKEL11.15–11.30 QUIZ BOTTENSPEL11.30–11.45 BOTTENSPEL QUIZ
Ronde3
TIJD GROEPA GROEPB12.30–12.45 BEZOEKBIKKEL BEZOEKOPGRAVINGEN12.45–13.00 BEZOEKOPGRAVINGEN BEZOEKBIKKEL13.00–13.15 QUIZ BOTTENSPEL13.15–13.30 BOTTENSPEL QUIZ
• BEZOEKBIKKELENOPGRAVINGENDeleerlingenbekijkenhetintroductiefilmpjeoverdeopgravingvandeBikkel.DaarnagaanzenaardevitrinewaarhetskeletvandeBikkelligt.DeeducatiefmedewerkervanhetMuseumsteltvragenaandeleerlingen.BijhetonderdeelOpgravingenbekijkendeleerlingendearcheologischevondstenindevitrinesvanhetMuseumRotterdam.Deeducatiefmedewerkervanhetmuseumsteltvragenaandeleerlingenoverdezearcheologischevondsten
• BOTTENSPEL
Deleerlingenkrijgeneenlaboratoriumjasaanenpakkeneenbotvandebottentafel.AandehandvanditbotontdekkendeleerlingenwaarditbotzitbijdeBikkelenwaarditbotbijhenzelfzit.Ooklerenzehoejekanzienofhetbotvaneenkindofeenvolwassenmensisgeweestendatjesomszelfskanonderzoekenofhetbotvaneenmanofeenvrouwisgeweest.BijditonderdeelmakendeleerlingenOntdekblad2.1
• QUIZDeleerlingenkrijgenfoto’stezienvangebouwen.DoormiddelvaneenquizplaatsendeleerlingendezegebouwenindetijdtenopzichtevandeBikkel:IshetgebouwouderdandeBikkel,evenoudofjonger?
28
KERNWOORDEN Bot
Hardbeenweefseldatzorgtvoorstevigheidinhetlichaamvaneenmensofeendier.Bottenbestaanuitkalkenlijmstof.Kalkishard,enlijmstofzorgtdatbottenwat'soepeler'kunnenworden.
Museum
Eeninstelling,die,zonderwinstoogmerk,dingententoonstelt dievoormensenbelangrijkzijn.Vaakgaathetomdingenenspullenvan vroeger.Eenmuseumverzameltdie,onderzoektzeengeefterinformatie over.Mensengaannaareenmuseumvoorhunstudie,omervantelerenof voorhunplezier.Hetmeervoudvanmuseumismusea.
Skelet
Eensterkenflexibelgeraamte,waardoorwerechtopstaanenonskunnenbewegen.Eenvolwassenskeletbestaatuit206botten.Eenbabyheeftmeerbotten,omdatnietallebottenvolledigvolgroeidzijn.Bottenwordenookwelbeenderengenoemd.Daaromnoemenweonsskeletookwelhetbeenderstelsel.Mensenendierenhebbeneeninwendigskelet.Ditbetekentdathetbinnenonslichaamzit.Onsbeenderstelselbestaatuitverschillendesoortenbeenderen(botten).Elkbotheeftzijneigentaakenwerktsamenmetanderebottenenspieren.Aanveelbottenzittenuitsteeksels.Dezezijngeschiktomspierenaanvasttezetten.
Tentoonstelling
Eenexpositievanhetwerkvaneenofmeer kunstenaarsofrondomeenbepaaldonderwerp.
MATERIAAL •Leerkrachtenhandleiding •WerkbladbijBottenSpel,Ontdekblad2.1 •WerkbladbijQuiz,Ontdekblad2.2
VOORBEREIDING Verdeeldegroepin2subgroepen
29
LESBESCHRIJVINGLES2
Delesvindtoplocatieplaats,inMuseumRotterdam.Deleerlingenwerkendaarondermeermetonderstaandeontdekbladen.Dezeontdekbladenliggenklaarinhetmuseumenhoevendusnietvoorafvermenigvuldigdteworden.
Hierondervindtudeontdekbladenendecorrectiebladenvooruweigenvoorbereiding.
30
ONTDEKBLAD2.1-BOTTENSPEL
FOTOAFOTOBFOTOC
1. Hierbovenzieje3foto’svanbottenuithetmenselijklichaam.• Opwelkefotoziejeeenschedelenwaaromdenkjedat?• Opwelkefotoziejeeenonderkaakenwaarziejedataan?• Opwelkefotoziejeeenbotuithetdijbeen?
2. Pakhetbotuithetdijbeenenganaarhetskelet.Waarzithetdijbeenbijhetskelet?Houhetbotuithetdijbeenopdeplekwaarbijjoudatbotzit.Maakeenfotovanjoumethetbotopdejuisteplaatsenstuurdezeopnaarinfo@ikin010.nl
3. Bepaalofditeenbotuithetdijbeenvaneenkindofeenvolwasseneis.Hoekanjezienofditbotvaneenvolwassenmanofvaneenkindis?
4. Leghetbotuithetdijbeenterugenpakdeschedel.Waaraankanjeziendatditdeschedelisvaneenman?
5. Legdeschedelwegenpaknudekaak.Ditisdekaakvaneenmens.Hoekanjeziendatditeenkaakisvaneenalleseter(eenmensofdierdatzowelgroentealsfruiteet).
31
ONTDEKBLAD2.2-QUIZWATISOUDERDANDEBIKKEL,EVENOUDOFJONGER?
1.
0Ouder0Evenoud0Jonger
2.
0Ouder0Evenoud0Jonger
3.
0Ouder0Evenoud0Jonger
4.
0Ouder0Evenoud0Jonger
32
5.
0Ouder0Evenoud0Jonger
6.
0Ouder0Evenoud0Jonger
7.
0Ouder0Evenoud0Jonger
8.
0Ouder0Evenoud0Jonger
9.
0Ouder0Evenoud0Jonger
10.
0Ouder0Evenoud0Jonger
33
CORRECTIEBLADONTDEKBLAD2.1-BOTTENSPEL
FOTOAFOTOBFOTOC
1. Hierbovenzieje3foto’svanbottenuithetmenselijklichaam.• Opwelkefotoziejeeenschedelenwaaromdenkjedat?
FotoB,omdatjeookdeoogholtes,neusenmondholtemettandenziet• Opwelkefotoziejeeenonderkaakenwaarziejedataan?
FotoC,omdatjedetandenindekaakziet• Opwelkefotoziejeeenbotuithetdijbeen?
FotoA,dungenoegomtepassen,recht
2. Pakhetbotuithetdijbeenenganaarhetskelet.Waarzithetdijbeenbijhetskelet?Houhetbotuithetdijbeenopdeplekwaarbijjoudatbotzit.Maakeenfotovanjoumethetbotopdejuisteplaatsenstuurdezeopnaarinfo@ikin010.nl
3. Bepaalofditeenbotuithetdijbeenvaneenkindofeenvolwasseneis.Hoekanjezienofditbotvaneenvolwassenmanofvaneenkindis?Aandelengtevanhetbot
4. Leghetbotuithetdijbeenterugenpakdeschedel.Waaraankanjeziendatditdeschedelisvaneenman?Aandeknobbelonderhetoor
5. Legdeschedelwegenpaknudekaak.Ditisdekaakvaneenmens.Hoekanjeziendatditeenkaakisvaneenalleseter(eenmensofdierdatzowelgroentealsfruiteet).Dekaakisvaneenalleseteromdaterscherpetanden,snijtanden,indekaakzittenmaarookkiezenometentevermalen
34
CORRECTIEBLADONTDEKBLAD2.2-QUIZWATISOUDERDANDEBIKKEL,EVENOUDOFJONGER?
1.
0Ouder0Evenoud0Jonger
2.
0Ouder0Evenoud0Jonger
3.
0Ouder0Evenoud0Jonger
4.
0Ouder0Evenoud0Jonger
35
5.
0Ouder0Evenoud0Jonger
6.
0Ouder0Evenoud0Jonger
7.
0Ouder0Evenoud0Jonger
8.
0Ouder0Evenoud0Jonger
9.
0Ouder0Evenoud0Jonger
10.
0Ouder0Evenoud0Jonger
36
LES3PRAKTISCHEINFORMATIE
THEMA: DEBIKKELVANROTTERDAMGROEP 5–6LESKAART 3DUUR 2x50minuten
TITEL VOORALTIJDONDERDEGROND
INLEIDING DEWAARDEVANARCHEOLOGISCHEVONDSTEN Deleerlingenonderzoekenechtearcheologischevondstenvande ArcheologischeDienstvandeGemeenteRotterdam.Deleerlingen ontdekkenenonderzoekenwatvoorwerpenuithetverledenhunkunnen vertellen.
DOELSTELLING DELEERLING •Weetwateenarcheoloogdoet •Weetwatdaterenis •Weetwateenbodemvondstis •Isinstaatomvoorwerpenterangschikkenvanoudnaarjong •Isinstaatomeenpersoonlijkvoorwerpofeenvoorwerpuitdezetijd duurzaamgereedtemakenalsarcheologischevondstvoorin2080
OPBOUW •INLEIDING Aandehandvaneenklokhuisfilmpje(www.hetklokhuis.nl/tv- uitzending/3395/Dateren)overdateren,makendeleerlingenkennismethet werkvaneenarcheoloogenmethetdaterenvanbijvoorbeeldvondstenin debodem.
37
• AANDESLAGDeleerkrachtheefteenzakmetbodemvondstenontvangentijdensdedocentenmiddagvan27september2017,methetvolgendemateriaal:• Aardewerk *Tegels• Bot *Pijpenkop • Schoenzool *Vuursteen
Deleerlingenwordtgevraagdomdezevondstentedateren.Zijnze1200jaar,400jaar,of100jaaroudenwaaromdenkendeleerlingendat?
• WATHEBIKONTDEKT?Deleerlingenhebbenontdektdatjevoorwerpenkanopgravenenkandateren.Iedereleerlinggaatopzoeknaareenpersoonlijkvoorwerpwelkeover75jaarwordtopgegraven.
• PRESENTATIEDeleerlingenpresenterenhetvoorwerpwatzijwillenbegravenendeoplossingomhetvoorwerpduurzaamtebegraven.
KERNWOORDEN Archeoloog
Eenwetenschapperdiezichbezighoudtmetarcheologie.Archeoloogisduseenberoep.Omarcheoloogtewordenmoetjeeenstudiearcheologievolgen.Archeologenhoudenzichonderanderebezigmetopgravingen.Zezijnvaakheellangbezigmethetvoorzichtiguitgravenvankleinevoorwerpen,restenvangebouwenenz.Omdatdierestenvaakalheeloudzijn,enbreekbaar,moethetuitgravenheelvoorzichtiggebeuren.
Dateren
Vaststellenuitwelketijdietsafkomstigis.
Vondst
Ietsdatgevondenis.
38
MATERIAAL
• Leerkrachtenhandleiding• Ontdekblad3.1en3.2• Digibord• DevondstenvandeArcheologischeDienst(ontvangenop27september)• Knutselmateriaal
VOORBEREIDING •Leesdezelesindehandleidinggoeddoor •BekijkdeKlokhuisvideo •Verzamelhetknutselmateriaal
39
LESBESCHRIJVINGBLOK1VANLES3
INTRODUCTIE 25minuten–Klassikaal
• Vraagaandeleerlingen:o Ofzijweleensindegrondhebbengegraven?o Watzevonden?o Wasdevondstnetbegravenindegrondoflagheterallanger?o Waaromdenkenzedatietskortoflangindegrondheeftgelegen?
• Bekijkdaarnasamendeklokhuisfilmoverdearcheoloogenoverdaterenwww.hetklokhuis.nl/tv-uitzending/3395/Dateren
• Schrijfdaarnaophetdigibordhetwoordvondstenenmaakmetdeleerlingeneenwoordweb.
AANDESLAG15minuten–klassikaal15minuten–intweetallen(inbijvoorbeelddeweektaak)
KLASSIKAAL
• ArcheologischevondstenLaatdevondstenziendiejeontvangenhebttijdensdeleerkrachtenmiddag27september2017vandeArcheologischeDienstvandeGemeenteRotterdam.o Vraagbijelkvoorwerpaandeleerlingenwatvoorvoorwerphetvolgenshenisgeweesto Vraagaandeleerlingenwaaromzedatdenkeno Vraagaandeleerlingenofdevoorwerpenvolgenshen1200,400of100jaaroudzijn
ANTWOORD:400JAARo Vraagaandeleerlingeneentoelichting
INTWEETALLLEN
• Na15minuten:o Laatdeleerlingenontdekblad3makeno Laatdeleerlingendeopdrachtmethetcorrectieblad3.1zelfnakijken
• Aanheteindevanditblokgeefjedeleerlingendeopdrachtomvolgendekeereenpersoonlijk
voorwerpmeetenemennaarschool.Devondstgaatoverjoualspersoon.Devondstwordt(fictief)verstoptindegrondenmagpasna75jaarwordenopgegraven.
40
LESBESCHRIJVINGBLOK2VANLES3
WATHEBIKONTDEKTENWILIKBEWAREN40minuten–Individueel
• Deleerlingenhebbeneenvoorwerpmeegenomendatinformatiegeeftoverhenzelfen/ofhettijdperkwaarzenuinleven.
• Ditvoorwerpwordt(fictief)begravenenna75jaarweeropgegraven.• Voordathetvoorwerpbegravenwordt,zal1voorwerpperdeelnemendeklastentoongesteld
wordenopdewebsitevan“Ikin010”• Deleerlingenmakeneeneigenontwerpomhetvoorwerpduurzaamtebegraven.Daarnaast
makenzeeenbeschrijvingvanhetvoorwerpendeverpakking.Deleerlingenmoetenlettenopdevolgendedeelvragen:o Watisjouwvoorwerp?o Hoeoudisjouwvoorwerp?o Waaromhebjijvoorditvoorwerpgekozen?o Waaromwiljedatditvoorwerpover75jaarwordtopgegraven?o Hoezoujijditvoorwerp‘verpakken’,zodathetover75jaarnognietvergaanis?
• Debeschrijvingvanhetvoorwerpendeverpakkingkanopverschillendemanierenvormworden
gegeven:o Tekeningo Foto’so Vlogo Twitterberichto Beschrijvingo ….
PRESENTATIE 10minuten-Klassikaal
• Deontwerpenzijntentoongesteld,zodatdeleerlingenelkaarsresultatengoedkunnenzien.• Uitdeontwerpenwordendoordeleerlingen3meestcreatieveontwerpengehaald.• Deleerlingenvandegekozenontwerpenhoudeneenkortepresentatie.• Uiteindelijkbeslistdegroepwelkvoorwerp(fictief)naarIkin010gaat.• Deleerkrachtmaakteenfotovanditvoorwerpenstuurtdezeopnaarinfo@ikin010.nl
41
ONTDEKBLAD3PAKDESCHOENZOOLWaarisdeschoenzoolvangemaakt?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromisdeschoenzoolzohard?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………PAKHETBOTVanwelkdierdenkenjulliedatditbotisgeweest?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromdenkenjulliedathetbotvanditdieris?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
PAKDESCHERVEN
Vanwelkmateriaalzijndezeschervengemaakt?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Vanwelkvoorwerpdenkenjulliedatdezeschervenafkomstigzijn?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromdenkenjulliedat?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
42
ONTDEKBLAD3
PAKDETEGELSWaarineenwoningkwamje400jaargeledentegelstegen?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waarkomjenuweltegelstegenineenwoningen400jaargeledenniet?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
PAKDEPIJPENKOP
Waaromkandezepijpenkopniet1000jaaroudzijn?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Welkeverschillenzijnertussendeopgegravenpijpenkopeneenpijpenkopanno2017?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………PAKDEVUURSTEENWaarvoorwerddezesteengebruikt?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Watgebruikenwenuinplaatsvaneenvuursteen?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromgebruikenwedezesteennunietmeer?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
43
CORRECTIEBLADONTDEKBLAD3PAKDESCHOENZOOLWaarisdeschoenzoolvangemaakt?LeerWaaromisdeschoenzoolzohard?Toendeschoenengevondenwerden,warenzenogzachtomdatzeinnattegrondlagen.Nudeschoenennietmeerindenattegrondliggen,kanerluchtbijkomenenwordthetleerhardPAKHETBOTVanwelkdierdenkenjulliedatditbotisgeweest?KoeofpaardWaaromdenkenjulliedathetbotvanditdieris?DuidelijkeredenatiePAKDESCHERVENVanwelkmateriaalzijndezeschervengemaakt?
Vanaardewerk.Deschervenzijngemaaktvanklei.Nahetbakkenvandekleiindeoven,wordthetaardewerkgenoemd.Somsheefthetaardewerkglazuur.Ditwerdgebruiktzodathetaardewerknietmeerwaterdoorlatend/poreuswas
Vanwelkvoorwerpdenkenjulliedatdezeschervenafkomstigzijn?DitzijnschervenvangebrokenpottenenpannenWaaromdenkenjulliedat?DuidelijkeredenatiePAKDETEGELSWaarineenwoningkwamje400jaargeledentegelstegen?BijdeopenhaardWaarkomjenuweltegelstegenineenwoningen400jaargeledenniet?Badkamerentoilet
44
CORRECTIEBLADONTDEKBLAD3
PAKDEPIJPENKOP
Waaromkandezepijpenkopniet1000jaaroudzijn?ToenwasernoggeentabakinEuropa.Columbusheeftongeveer400jaargeledentabakgeïntroduceerdinEuropaWelkeverschillenzijnertussendeopgegravenpijpenkopeneenpijpenkopanno2017NuvanhouttoenvankleiNueenkortepijptoeneenlangepijpPAKDEVUURSTEENWaarvoorwerddezesteengebruikt?Omvuurtemaken,pijlpuntenofgereedschapWatgebruikenwenuinplaatsvaneenvuursteen?LucifersofaanstekersWaaromgebruikenwedezesteennunietmeer?Hetduurtlangvoordatjehetvuurmeteenvuursteenhebtaangemaakt