Academiejaar 2008-09
DE IDENTITEIT VAN PARTIJEN BIJ DE NOTARIËLE
AKTE. DE AANSPRAKELIJKHEID VAN DE
NOTARIS.
(Luik 8 maart 2007)
Masterproef van de opleiding ‘Master in het notariaat’
Ingediend door
Brecht Verkempinck (studentennr. 00705600)
Promotor: Prof. Dr. Engels Commissaris: Jan Bael
Commissaris: Stan Devos
I
Inhoudstafel
HOOFDSTUK 1. INLEIDENDE BESCHOUWINGEN............................................................................ 2
AFDELING I. AFBAKENING VAN DE MATERIE .............................................................................................. 2
AFDELING II. DE IDENTIFICATIE................................................................................................................... 3
HOOFDSTUK 2. HISTORISCH KADER.................................................................................................. 5
AFDELING I. DE WET VAN 4 MEI 1999......................................................................................................... 5
AFDELING II. DE WET VAN 1 MAART 2007 ................................................................................................... 5
§ 1. Situering en finaliteit van de wetswijziging..................................................................................... 5
§ 2. Wijzigingen aan de Hypotheekwet .................................................................................................. 6
§ 3. Wijzigingen aan de Ventôsewet ....................................................................................................... 7 A Wijziging van artikel 11 van de Organieke Wet Notariaat............................................................................... 7 B Wijziging van artikel 12 van de Organieke Wet Notariaat............................................................................... 9
HOOFDSTUK 3. KENNIS VAN DE IDENTITEIT VAN DE PARTIJEN ........................................... 10
AFDELING I. SEDES MATERIAE.................................................................................................................. 10
AFDELING II. JURIDISCHE AARD VAN ARTIKEL 11 VENTÔSEWET ............................................................... 11
AFDELING III. TITULARIS VAN DE KENNIS VAN DE IDENTITEIT .................................................................... 11
§ 1. De instrumenterende notaris(sen) ................................................................................................. 11
§ 2. Persoonlijke kennis in hoofde van de instrumenterende notaris ................................................... 12
AFDELING IV. DE KENNIS IS VEREIST VOOR ALLE AKTEN ............................................................................ 13
AFDELING V. KENNIS VAN DE PARTIJEN..................................................................................................... 13
§ 1. De ‘ondertekenende’ partijen........................................................................................................ 13
§ 2. De partijen die fysiek aanwezig zijn bij het verlijden van de akte................................................. 14
§ 3. De eventuele getuigen ................................................................................................................... 15
AFDELING VI. VOORWERP VAN DE KENNIS.................................................................................................. 16
§ 1. Harmonisering van art. 11 en art. 12 Notariswet in 1999 ............................................................ 16
§ 2. De familienaam ............................................................................................................................. 16
§ 3. Voornamen .................................................................................................................................... 16
§ 4. Geboorteplaats en -datum............................................................................................................. 17
§ 5. Woonplaats.................................................................................................................................... 18
HOOFDSTUK 4. BEVESTIGING VAN IDENTITEIT DOOR DE NOTARIS.................................... 20
AFDELING I. DE BEVESTIGING: DRIE HYPOTHESEN.................................................................................... 20
AFDELING II. DE NOTARIS KENT DE PARTIJEN PERSOONLIJK ...................................................................... 20
AFDELING III. DE NOTARIS KENT DE PARTIJEN NIET PERSOONLIJK .............................................................. 22
§ 1. Situatie vóór de wet van 4 mei 1999.............................................................................................. 22
§ 2. Situatie na de wet van 4 mei 1999................................................................................................. 24 A Twee alternatieve mogelijkheden................................................................................................................... 24 B Mogelijkheid 1: beroep op bewijskrachtige identiteitsbewijzen .................................................................... 25 C Mogelijkheid 2: beroep op attesterende getuigen........................................................................................... 28
II
1 Voorwaarden ............................................................................................................................................ 28 2 De identificatie van de attesterende getuigen: vermeldingen.................................................................... 29 3 Gevolgen van de tussenkomst van de attesterende getuigen..................................................................... 30
AFDELING IV. BEVESTIGING DIE MOET GEBEUREN IN DE AKTE ZELF ........................................................... 31
HOOFDSTUK 5. AANSPRAKELIJKHEID VAN DE NOTARIS ......................................................... 32
AFDELING I. INLEIDING............................................................................................................................. 32
AFDELING II. NOTARIS BEWEERT DE PARTIJEN TE KENNEN ........................................................................ 32
AFDELING III. NOTARIS KENDE DE PARTIJEN NIET....................................................................................... 33
§ 1. En er was geen persoonsverwisseling ........................................................................................... 33
§ 2. En er was wel een persoonsverwisseling....................................................................................... 34 A Bij een beroep op attesterende getuigen......................................................................................................... 34 B Bij een beroep op bewijskrachtige identiteitsbewijzen .................................................................................. 35
1 De drie voorwaarden van artikel 1382 BW............................................................................................... 36 a Fout ..................................................................................................................................................... 36 b Schade ................................................................................................................................................. 40 c Oorzakelijk verband ............................................................................................................................ 41
HOOFDSTUK 6. INCIDENTIE VAN ARTIKEL 139 HYPOTHEEKWET......................................... 42
AFDELING I. VERHOUDING MET ARTIKEL 11 ORGANIEKE WET ................................................................ 42
AFDELING II. HET BEOOGDE DOEL ............................................................................................................. 42
AFDELING III. TOEPASSINGSGEBIED ............................................................................................................ 42
AFDELING IV. DE GEHARMONISEERDE VERMELDINGEN .............................................................................. 43
AFDELING V. DE IDENTIFICATIE EN DE PERSONELE PUBLICITEIT ................................................................ 43
HOOFDSTUK 7. DE IDENTIFICATIE VAN DE PARTIJEN IN DE AKTE ...................................... 47
AFDELING I. VEREISTE VERMELDINGEN.................................................................................................... 47
AFDELING II. IDENTIFICATIESTUKKEN BIJ NATUURLIJKE PERSONEN .......................................................... 47
§ 1. Inleiding ........................................................................................................................................ 47
§ 2. Bespreking van de informatie of documenten................................................................................ 48 A Het rijksregister van de natuurlijke personen................................................................................................. 48 B De identiteitskaart .......................................................................................................................................... 49 C Het trouwboekje............................................................................................................................................. 50 D De registers van de burgerlijke stand ............................................................................................................. 50 E De bevolkingsregisters ................................................................................................................................... 51 F Het paspoort................................................................................................................................................... 51
§ 3. Ontstentenis aan documenten........................................................................................................ 51
AFDELING III. DE IDENTIFICATIE VAN RECHTSPERSONEN............................................................................ 52
AFDELING IV. SANCTIES ............................................................................................................................. 52
HOOFDSTUK 8. ARREST VAN LUIK 8 MAART 2007........................................................................ 53
AFDELING I. SITUERING ............................................................................................................................ 53
AFDELING II. RELAAS VAN DE FEITEN ........................................................................................................ 53
III
AFDELING III. JURIDISCHE BEHANDELING ................................................................................................... 54
AFDELING IV. CONCLUSIE MET BETREKKING TOT HET ARREST ................................................................... 56
§ 1. Artikel 11 Ventôsewet: wolfijzers en schietgeweren...................................................................... 56
§ 2. Een blindelings beroep op de identiteitskaart is uit den boze ....................................................... 57 A Wat vroeger reeds gold… .............................................................................................................................. 57 B … geldt nu nog meer “in het licht van de technologische ontwikkelingen”................................................... 58
§ 3. Digitalisering van de registers van de burgerlijke stand als panacee? ........................................ 59
§ 4. De wederzijdse identiteitsbevestiging als lapmiddel? ................................................................... 61
HOOFDSTUK 9. EINDBESLUIT ............................................................................................................. 63
HOOFDSTUK 10. BIBLIOGRAFIE........................................................................................................... 64
AFDELING I. WETGEVING ......................................................................................................................... 64
§ 1. België ............................................................................................................................................ 64
§ 2. Internationaal................................................................................................................................ 66
AFDELING II. RECHTSPRAAK...................................................................................................................... 67
§ 1. België ............................................................................................................................................ 67
§ 2. Frankrijk ....................................................................................................................................... 68
RECHTSLEER ..................................................................................................................................................... 69
§ 3. Boeken........................................................................................................................................... 69
§ 4. Bijdragen in tijdschriften en verzamelwerken ............................................................................... 71
1
Voorwoord
1. Met dit beknopte exposé wordt betracht na te gaan in welke mate de notaris zijn
aansprakelijkheid kan oplopen of ontlopen bij het bevestigen en vermelden van de identiteit
van de partijen bij het verlijden van een akte. Dit biedt tevens de opportuniteit bij uitstek het
recente arrest van het hof van beroep van Luik van 7 maart 2008 weerklank te doen vinden.
2. “Lorsque le client pénètre dans son étude, la première tâche du notaire est de l’identifier1.
De notie ‘identifier’ werd in 1771 in de Dictionnaire de Trévoux nog als volgt gedefinieerd:
« Se peut dire des personnes, quand on prend l’une pour l’autre, qu’on ne les distingue pas.
Avant le P. Sirmond & M. de Launoy, on identifioit assez communément S. Denys
l’Aréopagite2, & S. Denys, premier Evêque de Paris. »3.
3. Geheel anders dan die intussen verdwenen notionele draagwijdte van identifier, moet de
notaris vandaag alles in het werk stellen om te vermijden dat er een persoon met een andere
wordt verward. Identificeren impliceert heden ten dage dus dat de notaris de identiteit van de
partijen met zekerheid vaststelt en er geen verwarring met andere personen kan optreden. De
authentieke vaststelling van de identiteit van de ondertekenende partijen is om die reden één
van de heiligste missies van de notaris. De authentieke kracht van de notariële akte berust
immers deels op het vaststaan van de identiteit van de ondertekenende partijen.
4. Een toename van de jurisprudentie rond de privaatrechtelijke verantwoordelijkheid van
notarissen bij de bevestiging van de identiteit van de partijen ligt echter ongetwijfeld in het
verschiet en dit in het licht van de toenemende mobiliteit van de personen met in haar kielzog
de mobiliteit van de criminaliteit (bijv. oplichting). Deze heraut van de identiteit moet dan
ook alles in het werk stellen om de identiteit met zekerheid te bevestigen om zo aan mogelijke
aansprakelijkheidsvorderingen te ontkomen. Dat de notaris, in het licht van die gewijzigde
context, niet op eigen houtje aan de risico’s van persoonsverwisseling kan ontkomen, moge
duidelijk zijn. Hieronder zal worden uiteengezet wat de huidige regeling inhoudt en wat kan
worden ondernomen om de notaris te helpen zigzaggen tussen de wolfijzers en schietgeweren
van de aansprakelijkheid bij de bevestiging van de identiteit van partijen.
1 P. WATELET, La rédaction des actes notariés, Brussel, Larcier, 1980, 1. 2 ∆ιονύσιος ο Αρεοπαγίτης was een figuur uit het Nieuwe Testament, gezien als de eerste bisschop van Athene. 3 X, Dictionnaire universel françois et latin, vulgairement appelé dictionnaire de Trévoux, Compagnie des librairies associés, Parijs, zesde editie, 1771, deel 5, 29.
2
Hoofdstuk 1. Inleidende beschouwingen
Afdeling I. Afbakening van de materie
5. Een beknopte historisch-juridische contextualisering dringt zich in dit eerste hoofdstuk op
om de wettelijke verplichtingen van de notaris naar soortgelijk gewicht te schatten. De
uiteenzetting zal zich echter beperken tot het meest recente wetgevend optreden, met name de
wet van 4 mei 1999 en de wet van 1 maart 2007 houdende diverse bepalingen (III).
6. In het corpus van deze studie zelf zal echter niet worden nagelaten om aan teleportering te
doen teneinde zijsprongetjes te maken naar andere spatio-temporele oorden. Ruimtelijk zal
aldus regelmatig in voetnoten worden gerefereerd aan Franse cassatierechtspraak en ook, in
subsidiaire orde, naar wat van toepassing is naar Nederlands recht. De temporele
zijsprongetjes bestaan erin dat er zal worden stilgestaan bij ietwat oudere arresten, die
evenwel helderheid kunnen scheppen in wat nu als vigerend recht beschouwd wordt.
7. In een volgend hoofdstuk wordt er dieper ingegaan op de verplichtingen die artikel 11
Org.W. aan de instrumenterende notaris oplegt in verband met de bevestiging van de identiteit
van de partijen. Naast de juridische en praktische draagwijdte van die bepaling, wordt er
tevens ingegaan op de aansprakelijkheid die de notaris in dat raamwerk kan oplopen.
8. Na de bespreking van de bevestiging van de identiteit van de partijen, wordt er kort
ingegaan op de vermelding van de identiteit, die vereist is krachtens artikel 12 van de
Ventôsewet. Daarbij wordt kort gepauzeerd bij de gebeurlijke incidentie van artikel 139 van
de Hypotheekwet bij sommige akten. Ten slotte volgt een feitelijke en juridische bespreking
van het arrest van Luik van 8 maart 2007, vergezeld van de nodige gevolgtrekkingen en
conclusies.
9. Teneinde de reglementaire richtlijnen te dezen te eerbiedigen, is ervoor geopteerd de
identificatie van de rechtspersonen slechts in beperkte mate ter berde te brengen. De controle
van de bekwaamheid van de partijen wordt evenmin besproken, te meer daar dit bestudeerd
zal worden door een medestudent. Wat de sancties betreft, wordt er niet echt ingegaan op de
disciplinaire sancties en worden de mogelijke nietigheden slechts zijdelings aangeraakt.
3
Afdeling II. De identificatie
10. Het is een primordiale opdracht van de notaris erover te waken dat de akten door de juiste
personen worden ondertekend4, om ervoor te zorgen dat ze doeltreffende gevolgen kunnen
sorteren5. De authentieke vaststelling van hun identiteit constitueert dan ook de nucleus van
het takencomplex van de notaris6.7
11. Opdat een notariële akte aldus een volledig bewijs in rechte kan opleveren (art. 19
Org.W.8 en art. 1319 BW) van het negotium dat het insluit, is er vereist dat de notaris de
identiteit van de ondertekenende partijen met zekerheid heeft vastgesteld. Zonder accurate
zekerheid hieromtrent, zou de geloofwaardigheid van de akte9 en de daarin opgenomen
verklaringen10 enkel los zand zijn en zouden de rechten en plichten die erin vervat liggen geen
enkel nuttig effect kunnen sorteren. Een Spartaanse attitude met betrekking tot deze notariële
verplichting dient dan ook te worden bijgevallen. De identificatie, als ruggengraat voor de
authenticiteit11 en doeltreffendheid12 van de akte, heeft dan ook de notaris als ‘borg’.
4 VOOR BELGIË : M. DE CLERCQ, “‛Voor mij is verschenen’. Wie is bevoegd en bekwaam om aankoop-, verkoop- en kredietakten te tekenen?” in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Leuvense Notariële Geschriften. Notariële actualiteit 2007-2008, (135) 135; VOOR NEDERLAND: J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, Kluwer, Deventer, 2003, 121 (hierna verkort J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet). 5 Cass.fr. 20 januari 1998, nr. 96-12.431, Juris-Data nr. 1998-000141, Bull.Cass. 1998, I, nr. 21, 14, La Semaine Juridique JCP G 1998, 461. 6 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, Rép.not. d. XI, b. VI/1, Brussel, Larcier, 1983, nr. 32 (hierna verkort: M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”). 7 VOOR BELGIË: M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 32; VOOR NEDERLAND: J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 121. 8 Zie hierover G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, Notariële Actualiteit IV, Notarieel en gerechtelijk recht, Brugge, die Keure, 1992, (5) 22-23 (hierna verkort G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”). 9 Zie J. DEMBLON, J., herwerking door P. HARMEL, M. RENARD-DECLAIRFAYT, en J.-F. TAYMANS, “De notariële akte”, Rép. not. d. XI, b. VII, Brussel, Larcier, 2002, nr. 191. (hierna verkort: J. DEMBLON, “De notariële akte”). 10 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 191; G. GALOPIN, Cours de droit civil. État et capacité des personnes, Luik, H. Vaillant-Carmanne, 1904, nr. 139 (hierna verkort : G. GALOPIN, Cours de droit civil); M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 32; G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige: een museumstuk – Bedenkingen bij artikel 11 Organieke Wet Notariaat en de notariële praktijk” in Actuele problemen uit het notariële recht. Opstellen aangeboden aan Prof. A. De Boungne, Antwerpen, Kluwer, 1985, 207-221 (hierna verkort G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”). 11 Zie M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 35; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen door de notaris” in P. VAN DEN EYNDE e.a., De vernieuwde notariswet: Deel 2. Handboek Organisatie van het Notariaat, Brussel, Larcier, 2005, (189) 191, nr. 36 (hierna verkort M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”). 12 J.-L. AUBERT, La responsabilité civile des notaires, Parijs, Defrénois, 2002, 94, nr. 74 (hierna verkort J.-L. AUBERT, La responsabilité).
4
12. Onder de identiteit wordt hier niet de burgerlijke staat of de bekwaamheid, maar wel de
individualité verstaan13. De identificatie van de partijen door de notaris impliceert in het licht
van de Organieke Wet Notariaat een tweevoudige taak. Enerzijds dient de notaris, indien hij
de verschijnende partijen niet kent, hun identiteit te laten vaststellen door bevestigende
getuigen of dient hij die zelf te bevestigen op grond van bewijskrachtige identiteitsbewijzen
(art. 11 Org.W.). De notariële akten dienen anderzijds de naam, voornamen, plaats en datum
van geboorte en woonplaats te vermelden (art. 12 Org.W.). Een volkomen overeenstemming is
vereist tussen de persoon die de akte ondertekend heeft en de persoon van wie de notaris
bovenvermelde gegevens opgenomen heeft. De notaris miskent derhalve op fundamentele
wijze zijn elementaire taak van het behartigen van de rechtszekerheid ingeval hij overgaat tot
het akteren van obscure en onvolledige vermeldingen, die vermogen afbreuk te doen aan de
rechtsgeldigheid van de akte an sich14.
13. Wat de sedes materiae betreft, is er dankzij de wetswijziging van 4 mei 199915 een
inhoudelijke compatibiliteit tussen de artikelen 11 en 12 van de Organieke Wet Notariaat.
Deze bepalingen geven een opsomming van de gegevens waarvan de notaris kennis moet
dragen (art. 11 Org.W.) en welke hij moet vermelden in de authentieke akte (art. 12 Org.W.).
De notaris mag bij het vermelden van de identiteitsgegevens in de akte de bijzondere
voorschriften, zoals die van art. 139 Hyp.W. en van art. 1183, 1° Ger.W. (vermeldingen bij de
boedelbeschrijving), wel niet over het hoofd zien. Daarbij geldt als stelregel de primauteit van
de strengste aanduiding16. Zo vereist art. 1183, 1° Ger.W. een strengere aanduiding dan die
van de artikelen 11 en 12 Org.W., daar ze ook de vermelding van het beroep vereist.
13 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 32. In Nederland vereist art. 40, tweede lid van de Notariswet wél de vermelding van de burgerlijke staat. Zie J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 124. 14 Rb. Dendermonde 31 mei 1996, RNB 1996, 441, noot J. DEMBLON. 15 Wet van 4 mei 1999 tot wijziging van de wet van 25 ventôse jaar XI op het notarisambt, BS 1 oktober 1999, 37132. 16 C. ENGELS, “Wijzigingen aan de Hypotheekwet en aan de Organieke Wet Notariaat ingevolge de wet van 1 maart 2007” in X, Rechtskroniek voor het Notariaat, deel 12, Brugge, die Keure, 2008, (227) 235, nr. 19 (hierna verkort C. ENGELS, “Wijzigingen”).
5
Hoofdstuk 2. Historisch kader
Afdeling I. De wet van 4 mei 1999
14. De artikelen 11 en 12 van de Organieke Wet Notariaat werden, met ingang van 1 januari
2000, vervangen bij de wet van 4 mei 1999 tot wijziging van de wet van 25 ventôse jaar XI op
het notarisambt17. De voornaamste merite schuilt in de harmonisatie van beide bepalingen18.
De gegevens waarvan de notaris kennis moet hebben (art. 11 Org.W.) stroken voortaan
immers met de gegevens die hij moet vermelden in de akte (art. 12 Org.W.).
Afdeling II. De wet van 1 maart 2007
§ 1. Situering en finaliteit van de wetswijziging
15. In een nog recenter verleden heeft de wet van 1 maart 2007 houdende diverse bepalingen
(III), zoals gepubliceerd op 14 maart 200719, gesleuteld aan de Hypotheekwet en de
Ventôsewet. Het ultieme doel was een administratieve vereenvoudiging, middels de
afstemming van de Ventôsewet op de Hypotheekwet op het vlak van de identiteitsgegevens20.
16. Deze uniformisering beoogt het in de toekomst mogelijk te maken dat software niet alleen
zou kunnen worden gebruikt voor de oprichtingsakten, maar bijvoorbeeld ook voor de
hypothecaire akten. Deze mogelijkheid zal toelaten nutteloze investeringen in bijkomende
software te vermijden. De aanpassing is met name zeer belangrijk met het oog op het
elektronisch beheer van akten uit het notariaat, zoals bijvoorbeeld de oprichtingsakten van
nieuwe ondernemingen21. Deze ‘zuiver technische aanpassingen’22 kaderen bijgevolg in de
harmonisering met het oog op de elektronische neerlegging van vennootschapsakten23. De
ontstentenis aan uniformiteit tussen beide bepalingen zou immers leiden tot een divergerende
regeling naargelang er al dan niet een inbreng van onroerende goederen plaatsvindt.
17 Wet van 4 mei 1999 tot wijziging van de wet van 25 ventôse jaar XI op het notarisambt, BS 1 oktober 1999, 37132. 18 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 195. 19 Wet van 1 maart 2007 houdende diverse bepalingen (III), BS 14 maart 2007, 13.594. 20 Voor meer hierover, zie C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 227, nr. 1. 21 Verslag van de Commissie voor Justitie uitgebracht door de Heer W. MULS, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51-2788/014, 3 (hieronder verder vermeld als ‘Verslag MULS’). 22 Verslag MULS, 3. 23 Om die reden werd ook de vierde paragraaf van artikel 139 Hypotheekwet geschrapt. Als alle akten immers uitgaan van dezelfde schrijfwijze voor de namen, is er geen discrepantie meer met de akten die niet ter overschrijving moeten worden aangeboden. Zie Wetsontwerp houdende diverse bepalingen (I). Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr.51-2760/001, 14, art. 2.
6
§ 2. Wijzigingen aan de Hypotheekwet
17. Overeenkomstig artikel 139, § 1, eerste lid van de Hypotheekwet24 moet in iedere akte of
ieder stuk waarvan de openbaarmaking op een hypotheekkantoor vereist is, iedere natuurlijke
persoon op wiens naam de openbaarmaking moet geschieden vermeld worden met zijn naam,
gevolgd door zijn voornamen, plaats en datum van geboorte en woonplaats.
18. Het gewijzigde art. 139 Hyp.W. loopt in grote lijnen parallel met de oude bepaling. Een
markante wijziging betreft de familienaam. Terwijl vroeger de familienaam met drukletters en
voornamen met kleine letters moesten worden aangeduid, kan men voortaan de familienaam
afleiden uit de verplichting die vooraan te vermelden. Dit kan worden gededuceerd uit het
libellé: ‘met zijn naam, gevolgd door zijn voornamen’.
19. De rechtsleer25 stelt dat het soms onduidelijk is waar de familienaam eindigt en waar de
voornamen beginnen. Dergelijke problemen kunnen zich voordoen bij Spaanstalige dubbele
namen. Het plaatsen van een komma tussen familie- en voornaam kan hier een uitweg bieden,
doch dit is geen wettelijke verplichting, maar enkel een aanbeveling van de Nationale Kamer,
de Federatie en de FOD Financiën26. Ook kan men er bijvoorbeeld nog altijd voor opteren de
familienaam in hoofdletters en de voornamen in kleine letters te schrijven27.
20. Een andere innovatie is de toevoeging van de identiteitskaart aan het lijstje van bronnen
waaruit men identiteitsgegevens kan halen. De registers van de burgerlijke stand gelden nog
enkel als subsidiaire bron in geval van betwisting. Indien de waarmerking gebeurt op basis
van de identiteitskaart volstaan de eerste twee voornamen in de plaats van de opname van alle
voornamen. Het beperken tot de eerste twee voornamen kan misschien nuttig zijn als een akte
moet worden verleden in omstandigheden waar de notaris niet beschikt over de elektronische
apparatuur om de gegevens te consulteren die zijn opgeslagen op de elektronische
identiteitskaart of in het rijksregister, zoals kan voorvallen bij een openbare verkoop28.
24 Hypotheekwet van 16 december 1851, BS 22 december 1851. 25 Zie S. DEVOS, “Vernieuwde identificatie in de Ventôsewet en Hypotheekwet”, TVW 2007, (197) 198 (hierna verkort S. DEVOS, “Vernieuwde identificatie”). 26 KFBN, “Aanbevelingen inzake de recente wijzigingen van de ventôsewet en de hypotheekwet”, e-notariaat, 29 maart 2007, nr. 4024, nr. 4 (hierna verkort KFBN, “Aanbevelingen”). 27 S. DEVOS, “Vernieuwde identificatie”, supra noot 25, (197) 198. 28 S. ROELAND, “Ventôsewet en Hypotheekwet. Toelichting bij de aanbevelingen”, e-notariaat, 29 maart 2007, nr. 4024, nr. 1 (hierna verkort S. ROELAND, “Ventôsewet en Hypotheekwet”); S. DEVOS, “Vernieuwde identificatie”, supra noot 25, (197) 198.
7
§ 3. Wijzigingen aan de Ventôsewet
A Wijziging van artikel 11 van de Organieke Wet Notariaat
21. Met betrekking tot artikel 11 van de Ventôsewet heeft de wet van 1 maart 2007 in
hoofdzaak drie wijzigingen tot stand gebracht.
22. Een eerste wijziging bestaat in de vervanging van het substantief ‘namen’ uit de aanhef
van art. 11 Org.W. door het enkelvoud ‘naam’. Reeds vroeger was deze depluralisering een
verzuchting van menig auteur29, want “elke partij heeft immers slechts één naam waarmee ze
kan worden geïdentificeerd”30. De voorbereidende werkzaamheden van de wet van 1999
gebruikten lange tijd het enkelvoud, maar schakelden op 2 april 1999 plots over op het
meervoud31. Sommige auteurs32 vermoeden dan ook dat de introductie van het meervoud een
loutere spellingsfout33 was. De plaatsing in het enkelvoud wordt dan ook gezien als een
verbetering34. Elke partij heeft immers slechts één naam waarmee ze kan worden
geïdentificeerd. De omstandigheid dat er onomastisch sterk afwijkende regimes bestaan, zoals
die van de Spaanse doble apellido35 doet niet af aan die opmerking, daar het hyperoniem
‘naam’ ook samengestelde namen, zoals de Spaanstalige36, omhelst, die dan ook beiden in de
akte moeten worden vermeld. De identificatie van de partijen ligt immers mee aan de basis
van de geloofwaardigheid van een notariële akte.37
29 Zie onder meer J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nrs. 195 en 206; R. DE VALKENEER, Précis du notariat, Brussel, Bruylant, 2002, 94 (hierna verkort R. DE VALKENEER, Précis); M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 36. 30 Zie bijv. M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 36. 31 Het is pas bij het wetsontwerp dat werd aangenomen door de Senaat en doorgezonden naar de Kamer dat het meervoud verscheen. Zie Wetsontwerp tot wijziging van de wet van 25 ventôse jaar XI op het notarisambt. Ontwerp geamendeerd door de Senaat (1), Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/27, 4, art. 8. 32 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nrs. 195 en 206; R. DE VALKENEER, Précis du notariat, Brussel, Bruylant, 2002, 94 (hierna verkort R. DE VALKENEER, Précis); M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 36. 33 Men spreekt ook van een ‘erreur de prote’, waarbij een prote een voorman is in een drukkerij. 34 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 234, nr. 18. 35 Art. 53 Ley de 8 de junio de 1957 sobre el Registro Civil, BOE 10 de junio 1957 (Spanje) bepaalt dat ‘las personas son designadas por su nombre y apellidos.’ Voor uitwerking zie art. 194 Decreto de 14 de noviembre de 1958 por el que se aprueba el Reglamento de la Ley del Registro Civil, BOE 11 de diciembre 1958. Deze wetgevende akten zijn onder meer te vinden op www.noticias.juridicas.com, (consultatie op 25-XI-2008). 36 Vanuit een umbrella conceptualisering verdient het aanbeveling het adjectief ‘Spaanstalig’ te hanteren i.p.v. ‘Spaans’, daar dit bijvoeglijk naamwoord ook rekening houdt met de doble appellidos van Latijns-Amerika. Zo wordt ook in Argentinië de doble apellido in het vooruitzicht gesteld. Zie M.J.A. OYARZÁBAL, “Doble apellido”, La Nación, 12 mei 2007, www.lanacion.com.ar, (consultatie op 25-XI-2008), (1) 1. “Está en marcha la idea de reformar la ley 18.248, de nombre de las personas, con el propósito de que sea obligatorio para los padres inscribir a sus hijos con doble apellido.” De auteur is professor aan de Universidad Nacional de La Plata in Buenos Aires. De tekst van de wet is te vinden op www.buenosaires.gov.ar. 37 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 35.
8
23. De tweede wijziging heeft een verder strekkende draagwijdte. Terwijl in de oude wet
vermeld stond dat ‘de partijen de notaris bekend moeten zijn’, staat er sinds de
inwerkingtreding van artikel 4 van de Wet van 1 maart 2007 voortaan dat ‘de ondertekenende
partijen de notaris bekend moeten zijn’. Zo is de mist rond de vraag welke partijen art. 11
Org.W. in het vizier heeft enigszins opgetrokken. Het moet gaan om de partijen die de akte
ondertekenen. Volgens de memorie van toelichting38 betreft het de in personam verschijnende
partijen. Dit betreft dus ook de volmachtdragers, de tussenkomende partijen en de eventuele
getuigen. TRIAU39 geeft hierbij als illustratie dat de plaats en datum van geboorte van een
vertegenwoordiger van een bank voortaan ook in de akte dienen te worden vermeld. Wie de
ondertekenende partijen daadwerkelijk zijn, wordt hieronder verder uiteengezet.
24. De derde wijziging betreft de toevoeging van het vereiste de plaats en datum van
geboorte van de ondertekenende partijen te vermelden. Deze wijziging is doorgevoerd
teneinde de violen van de Ventôsewet en de Hypotheekwet beter op elkaar af te stemmen. De
bevestiging van de identiteit door de notaris (art. 11 Ventôsewet) omvat voortaan dezelfde
identiteitsgegevens als welke vereist zijn voor de waarmerking (art. 139 Hypotheekwet).
38 Wetsontwerp houdende diverse bepalingen (I). Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51- 2760/001, 15, art. 4. 39 K. TRIAU, “De vermelding van de partijen in de akte, na de wijziging aan de Notaris- en Hypotheekwet van 1 maart 2007”, Notarius 2008, afl. 4, (31) 31 (hierna verkort K. TRIAU, “De vermelding”).
9
B Wijziging van artikel 12 van de Organieke Wet Notariaat
25. Niet te versmaden in het kader van deze studie is de wijziging die door artikel 5, 1° van de
wet van 1 maart 2007 werd aangebracht aan art. 12, eerste lid Org.W.
26. Artikel 5, 1° van de wet van 1 maart 2007 vervangt het eerste lid van artikel 12 van de
Organieke Wet Notariaat als volgt: “Alle akten vermelden de naam, de gebruikelijke
voornaam en de standplaats van de notaris die ze opmaakt. Een geassocieerde notaris
vermeldt deze hoedanigheid en de zetel van de vennootschap in plaats van zijn standplaats.
De partijen worden in de akte vermeld met hun naam, gevolgd door hun voornamen, plaats en
datum van geboorte en hun woonplaats. Ingeval de waarmerking op basis van de
identiteitskaart gebeurt, volstaan de eerste twee voornamen in de plaats van de opname van
alle voornamen. De voornamen worden vermeld in de volgorde waarin zij voorkomen in het
stuk op grond waarvan de identificatie is gebeurd.”
27. Het zijn enkel de derde en de vierde volzin die werden aangepast. Deze wijziging kadert
in de beoogde harmonisering van de Hypotheekwet en de Ventôsewet met het oog op de
elektronische neerlegging van vennootschapsakten40. Artikel 12 Organieke Wet Notariaat
wordt zo afgestemd op artikel 139, § 1, eerste lid en tweede lid in fine van de Hypotheekwet,
zoals gewijzigd door artikel 2 van de wet van 1 maart 200741.
28. De samenlezing van de wijzigingen van artikel 11 en artikel 12 van de Ventôsewet noopt
tot de slotsom dat er begripsmatig een distinctio kan worden gemaakt tussen de partijen zoals
bedoeld in artikel 11 en de partijen beoogd door artikel 12 van de Ventôsewet. De partijen in
de zin van artikel 12, eerste lid van de Organieke Wet Notariaat zijn de partijen in de
civielrechtelijke betekenis van het woord, met name de partijen voor wie de overeenkomst
(lees: negotium) tot wet strekt ex artikel 1134 BW. De partijen van artikel 11 van de
Organieke Wet zijn de partijen die voor de notaris verschijnen teneinde de akte te
ondertekenen42.
40 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51-2760/001, 15, art. 5. 41 Zie Verslag MULS, 3; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 236, nr. 22. 42 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 235, nr. 19.
10
Hoofdstuk 3. Kennis van de identiteit van de partijen
Afdeling I. Sedes materiae
29. Art. 11 Org.W. regelt de kennis van de notaris van de identiteit van de partijen bij het
verlijden een notariële akte. Indien deze akte ook moet worden in- of overgeschreven, moet
de notaris tevens artikel 139 van de Hypotheekwet naleven. De notariële akte moet dan twee
verschillende clausules bevatten (infra nrs. 128 et seq.).
30. Artikel 11 van de Organieke Wet vereist de kennis en de authentieke vaststelling van de
identiteit van de ondertekenende partijen door de notaris43. De notariële akte ontleent immers
deels zijn authentieke kracht44 door de zekerheid die men heeft met betrekking tot de identiteit
van de personen die zijn verschenen bij het verlijden van de akte en de akte hebben
ondertekend.
31. Door de identiteitsbevestiging laat de notaris uitschijnen dat hij de ondertekenende
partijen persoonlijk kent. De kennis wordt verondersteld zodra hij de akte verlijdt. Artikel 11
van de Organieke Wet Notariaat stelt de notaris twee middelen ter beschikking om de
identiteit van de partijen te ontwaren indien hij de betrokken personen niet persoonlijk kent.
32. De identiteitsgegevens kunnen ‘hem worden aangetoond met in de akte te vermelden
bewijskrachtige identiteitsbewijzen’ of kunnen ‘hem in de akte worden geattesteerd door twee
hem bekende personen’. Deze laatstgenoemden zijn de zogenaamde bevestigende of
attesterende getuigen en dienen overeenkomstig art. 11 in fine Org.W. te voldoen aan de
vereisten om de hoedanigheid van instrumentair getuige te bezitten.
43 Dit mag niet worden verward met het identiteitsattest vereist door art. 139 Hyp.W. Zie M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 189, nr. 33. Voor uitgebreidere informatie zie J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 202. 44 Art. 1319 BW en art. 19 Org.W.
11
Afdeling II. Juridische aard van artikel 11 Ventôsewet
33. De rechtsleer45 laat art. 11 Org.W. steunen op de sokkel van openbare orde. Dit artikel
raakt derhalve de essentiële belangen van de Staat of van de gemeenschap of bepaalt in het
privaatrecht de juridische grondslagen waarop de economische of morele orde van de
maatschappij rust46. Aan deze bepaling kan aldus geen afbreuk worden gedaan (art. 6 BW).
Zonder kennis van de partijen heeft de notaris immers geen zekerheid over de herkomst van
de akte en is er bijgevolg geen authenticiteit47. De notaris kan zich door de partijen dus niet
laten ontslaan van deze wettelijke verplichting48.
34. Het wetsartikel duldt bijgevolg geen afwijkingen en moet dan ook door alle notarissen
voor alle akten (infra nrs. 39-40) in acht worden genomen49. Deze bepaling beoogt dan ook de
valsheid door onderschuiving van personen te voorkomen50.51
Afdeling III. Titularis van de kennis van de identiteit
§ 1. De instrumenterende notaris(sen)
35. De kennis van de individualiteit van de ondertekenende partijen dient aanwezig te zijn in
hoofde van de instrumenterende notaris52. Dit is de notaris die de authentieke akte verlijdt,
ongeacht of hij door de partijen zelf werd gekozen of door een rechter werd aangesteld53.
36. In geval van een pluraliteit aan instrumenterende notarissen, mag men ervan uitgaan dat
voldaan is aan de vereiste van artikel 11 van de notariswet, indien de instrumenterende
45 L. BASTINE, Cours de notariat, comprenant l’explication des lois organiques, Brussel, Bruylant, 1884, XII, 113, nr. 115 (hierna verkort L. BASTINE, Cours de notariat); J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 192; P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources et la nature de la responsabilité des notaires en droit belge de 1830 à 1962, Luik, Faculté de droit de l’Université de Liège, 1964, 156, nr. 102 (hierna verkort P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources); L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire sur la loi du 25 ventôse an XI organique du notariat, Brussel, Larcier, 1884, d. II, nrs. 405 en 409 (hierna verkort L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire). 46 Cass. 9 december 1948, Pas. 1948, I, 699 en RCJB 1954, 251, met noot P. DE HARVEN; Cass. 14 januari 1954, Pas. 1954, I, 402; Cass. 15 maart 1968, RW 1967-68, 2000, Pas. 1968, I, 884. 47 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 192. 48 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102. Zo zou, onder de oude wet (toen de bewijskrachtige identiteitsbewijzen nog niet waren vermeld in de Ventôsewet), de notaris zijn ministerie hebben moeten weigeren indien de betrokken partijen de tussenkomst van attesterende getuigen weigerden. 49 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nr. 405. 50 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 189, nr. 33; G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, supra noot 8, (5) 19. 51 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 192. 52 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 193. 53 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 112, nr. 115; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 193; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nrs. 405-409.
12
notarissen samen alle partijen kennen54. Strikt gezien zou er in hoofde van elke notaris aan art.
11 Org.W. moeten zijn voldaan, doch de finaliteit van de wet is bereikt als ze is vervuld in
hoofde van de instrumenterende notarissen samen. Het is bijgevolg het Gesamtbild dat telt55.
§ 2. Persoonlijke kennis in hoofde van de instrumenterende notaris
37. De kennis van de identiteit van de ondertekenende partijen is persoonlijk vereist in hoofde
van de instrumenterende notaris in diens hoedanigheid van openbaar ambtenaar die belast is
met het opmaken van authentieke akten56. De notaris moet de partijen dus zelf kennen of
legitieme en ernstige redenen hebben om te denken dat hij deze reeds kent57.
38. De vraag kan rijzen of een notaris kan vermijden dat zijn aansprakelijkheid in het gedrang
komt indien hij zich ertoe beperkt heeft de identiteit van een ondertekenende partij door de
andere partijen te laten bevestigen in de akte. Volgens de rechtsleer58 kan de notaris bij het
verlijden van een akte geen kennis verwerven van de identiteit van een ondertekenende partij
die hij niet kent door zich enkel en alleen te baseren op de verklaringen van een verschijnende
partij die hij wel kent. Hij kan volgens dezelfde opvatting dan eventueel wel zijn
aansprakelijkheid ontlopen ten aanzien van de partijen die zelf opzettelijk tot de fout hebben
bijgedragen59.
54 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 193; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 190, nr. 34. 55 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 193. 56 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 190, nr. 34. 57 Brussel 7 april 1998, RNB 1999, 455, noot R.D.V., Chron.dr.not.b., b. XXX, 1999, 39, commentaar I. MOREAU-MARGREVE. Het arrest stelt onder meer dat « cette connaissance dans le chef du notaire exige une certitude appuyée sur des motifs sérieux qui font croire que la personne qui comparaît est vraiment celle dont l’identité est mentionnée »; Zie ook P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102; C. HAUCHAMPS, Droit notarial, Brussel, Bruylant, 1936, 177, nr. 2037 (hierna verkort C. HAUCHAMPS, Droit notarial); A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité du notariat : législation, doctrine, jurisprudence, Brussel, Larcier, 1943, 390, nr. 1237 (hierna verkort A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité); A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire de la pratique notariale, d. I, Leuven, Fonteyn, 1924-1933, 203, nr. 12 (hierna verkort A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire). 58
VOOR BELGIË : L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 122; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; J. DEMBLON, Connaissance approfondie du droit civil et du droit fiscal en rapport avec le notariat et rédaction d’actes (personnes et biens). Livre I - l’acte notarié : formes, forces, formalités. Notes de cours, Louvain-la-Neuve, Cabay, 1981, 100 (hierna verkort J. DEMBLON, Connaissance approfondie); G. GALOPIN, Cours de droit notarial, Luik, Vaillant-Carmanne, 1905, nr. 140 (hierna verkort G. GALOPIN, Cours); P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 157, nr. 102; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nrs. 261 et seq.; M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire de la jurisprudence du notariat, Parijs, 1842, Tw. Individualité, 296, nr. 23 (hierna verkort M. ROLLAND DE
VILLARGUES, Répertoire); L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 630-631, nrs. 408-409; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 206, 9; VOOR FRANKRIJK : J. DE
POULPIQUET, Responsabilité des notaires : civile, disciplinaire, pénale, Parijs, Dalloz, 2003, 110, nr. 41.162 (hierna verkort J. DE POULPIQUET, Responsabilité). 59 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 110, nr. 41.162.
13
Afdeling IV. De kennis is vereist voor alle akten
39. De kennis van de ondertekenende partijen in de zin van artikel 11 van de Organieke Wet
Notariaat is vereist voor alle akten. Deze vereiste bestaat ten aanzien van elke akte die wordt
ontvangen door een notaris: “elle s’applique aux actes synallagmatiques comme aux actes
unilatéraux”60, “à l’acte sur commission de justice comme l’acte amiable”61.62
40. Ook bij de openbare verkoop zal de notaris bijgevolg kennis moeten hebben van de
identiteit van de toewijzeling63. Er zijn au fond geen uitzonderingen op deze vereiste64. Zo
kan de notaris bij een uitvoerend beslag op een onroerend goed het bod ex artikel 1589
Ger.W. weigeren van personen die hem onbekend zijn of van wie de identiteit of de
gegoedheid hem niet bewezen schijnen.
Afdeling V. Kennis van de partijen
§ 1. De ‘ondertekenende’ partijen
41. Het woord ‘partijen’ is in het burgerlijke en notariële recht geen eenduidig begrip. Wat
artikel 11 van de Organieke Wet Notariaat betreft, is het sinds de wijziging door artikel 4 van
de Wet van 1 maart 2007 houdende diverse bepalingen (III) wel duidelijk dat het de
ondertekenende partijen zijn die de notaris bekend moeten zijn.
42. Dankzij de nieuwe bewoordingen van de wet is het voortaan kristalhelder dat het dient te
gaan om de partijen die de akte ondertekenen. Volgens de memorie van toelichting65 betreft
het niet enkel de persoonlijk verschijnende partijen of volmachtdragers66, maar ook de
tussenkomende partijen en eventuele getuigen.
60 M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 293, nr. 5. 61 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 190, nr. 34; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nr. 405. 62 In haar arrest van 20 januari 1852 verwierp het Franse Hof van Cassatie de voorziening in cassatie tegen een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Vienne van 3 april 1851, waarin een notaris buitencontractueel aansprakelijk werd gesteld voor het niet voorafgaandelijk verifiëren van de identiteit van de onbekende partijen bij de redactie van een onderhandse akte. Zie Cass.fr. 20 januari 1852, Pas. 1852, I, 38. Hierop kwam kritiek uit de rechtsleer, zie L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 643, nr. 418. 63 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 112; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197; P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 379, nr. 1153; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nr. 405; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 204. 64 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197. 65 Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51-2760/001, 15, art. 4. 66 TRIAU geeft als voorbeeld dat de plaats en datum van geboorte van een vertegenwoordiger van een bank dus ook in de akte dienen te worden vermeld. Zie K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31.
14
43. De volgens de memorie van toelichting67 ‘heersende interpretatie van de rechtsleer’ met
betrekking tot de ‘partijen’ was de stelling die werd ingenomen door DE WULF68. Aangezien
de notaris slechts de identiteit kan controleren van degenen die persoonlijk voor hem
verschijnen (aan de hand van de foto van de betrokkene op het bewijskrachtige
identiteitsbewijs69), moest aan het begrip ‘partij’ uit artikel 11 Ventôsewet dezelfde betekenis
worden toegeschreven als de betekenis die eraan gegeven wordt door de artikelen 12 en 14
van de Ventôsewet. De partijen zijn bijgevolg degenen die effectief optreden bij het verlijden
van de akte en aldus aanwezig zijn bij de voorlezing en de ondertekening ervan.
§ 2. De partijen die fysiek aanwezig zijn bij het verlijden van de akte
44. De partijen zijn deze die in de akte verschijnen, dus deze die fysiek bij de notaris
aanwezig zijn op het ogenblik van de formaliteiten van de authentieke akte en de akte zullen
ondertekenen, of het nu de contracterende of de tussenkomende partijen zijn70.
45. Zijn bijgevolg eveneens ondertekenende partijen: de lasthebber, maar niet de lastgever71
(tenzij bij het verlijden van de akte van volmacht zelf); de curator van een faillissement; de
vertegenwoordiger die optreedt namens een vennootschap (bijv. de bank72) bij het verlijden
van de akte73; de sterkmaker, maar niet de persoon voor wie hij zich sterk maakt; de ouder of
de voogd die in naam van een minderjarige optreedt, maar niet de minderjarige zelf; de
voorlopig bewindvoerder, maar niet de persoon die onder voorlopig bewind geplaatst is, etc.74
46. De notaris kan de identiteit van de niet verschijnende personen zelfs niet bevestigen. Zo
kan de instrumenterende notaris de identiteit van de lastgever die een authentieke volmacht
67 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51- 2760/001, 15, art. 4. 68 Zie C. DE WULF, “Het opstellen en het verlijden van notariële akten onder de vernieuwde Organieke Wet Notariaat” in Notariële Actualiteit. De nieuwe notariswet, deel 11, Brugge, die Keure, 2000, 34-35; Contra R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 93. DE VALKENEER verstaat onder partijen in de zin van artikel 11 Ventôsewet ook de personen die niet verschijnen bij de akte, maar die handelen door middel van een lasthebber. Deze laatste visie werd niet weerhouden door de wetgever in 2007. 69 VOOR BELGIË: Volgens TRIAU kan de bevestiging enkel gebeuren als er één of meer bewijskrachtige identiteitsbewijzen een foto bevatten, zie K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31; VOOR
FRANKRIJK: “Les documents justificatifs sont généralement des documents comportant une photographie”. Zie J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 73, nr. 32.42. 70 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 194; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 192, nr. 39. 71 Zie reeds C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 90, nr. 875; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 205, nr. 12.8. 72 C. DE WULF en C. ENGELS, “De nieuwe notariswet: de notariële akte”, Notarius 2000/2, (117) 123. 73 Zie reeds C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 90, nr. 876. 74 Ibid.
15
heeft gegeven aan een bij de akte verschijnende lasthebber niet attesteren. Die notaris zal er
evenwel moeten op toezien deze voldoende precies aan te duiden in de akte om elke twijfel
over diens identiteit te vermijden75. Het is enkel de notaris voor wie de lastgevingsakte zelf
wordt verleden die de lastgever moet kennen en diens identiteit moet bevestigen76.
47. DEMBLON77 wijst er daarenboven op dat het vereisen van kennis van bijvoorbeeld niet-
aanwezige lastgevers, het verlijden onmogelijk zou maken van akten voor personen die op
een grote afstand wonen. De omgekeerde visie78 is in het licht van het recent gewijzigde art.
11 Org.W. niet meer hanteerbaar. Betreft daarentegen een onderhandse volmacht, dan moet
de notaris zich hoe dan ook vergewissen van de regelmatigheid van deze volmacht door zich
vergelijkingselementen te laten meedelen79. De notaris dient aldus na te gaan of de lasthebber
die voor hem verschijnt wel degelijk de persoon is die in de akte wordt vermeld80.
§ 3. De eventuele getuigen
48. De ‘eventuele getuigen’ die de memorie van toelichting81 onderbrengt onder de
ondertekenende partijen in de zin van art. 11 Org.W. zijn de bevestigende of attesterende
getuigen. Dat deze bewijsgetuigen als partijen kunnen worden aanzien, werd reeds lange tijd
aanvaard door sommige rechtsleer82.
49. Gezien de strengste aanduiding steeds dient te prevaleren en artikel 11 qua vermeldingen
strengere eisen oplegt dan artikel 12, tweede lid van de Organieke Wet Notariaat, moeten
volgens ENGELS83 de bevestigende getuigen ook met naam, alle voornamen, plaats en datum
van geboorte en woonplaats worden vermeld. TRIAU84 ziet dit anders en stelt dat het voor de
‘getuigen’ – hij maakt dus het onderscheid niet tussen de attesterende en de instrumentaire –
volstaat om hun namen, de gebruikelijke voornamen en hun woonplaats te vermelden in de
akte. Hij baseert zich hiervoor op artikel 12, tweede lid Ventôsewet. 75 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 204. 76
J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 194; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 139; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 192, nr. 39. 77 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 194. 78 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 636, nr. 411. 79 Cass.fr. 20 januari 1998, nr. 96-12.431, Juris-Data nr. 1998-000141, Bull.Cass. 1998, I, nr. 21, 14, La Semaine Juridique JCP G 1998, 461. 80 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 192, nr. 39. 81 Wetsontwerp houdende diverse bepalingen (I). Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51-2760/001, 15, art. 4. 82 Zie L. BASTINÉ, Cours de notariat, supra noot 46, 116, nr. 119, voetnoot 2. 83 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 235, nr. 20. 84 K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31.
16
Afdeling VI. Voorwerp van de kennis
§ 1. Harmonisering van art. 11 en art. 12 Notariswet in 1999
50. Zoals reeds vermeld (supra nr. 14), werden de artikelen 11 en 12 van de Organieke Wet
Notariaat door de wet van 4 mei 1999 vervangen. Door deze wijziging werd de discrepantie
tussen de gegevens die de notaris moesten bekend zijn ex artikel 11 van de notariswet en de
gegevens die hij in de akte moest vermelden ex artikel 12 van de notariswet weggewerkt.
Deze gegevens, het voorwerp van de kennis, worden hier één voor één toegelicht. Het valt op
te merken dat bij de wet van 4 mei 1999 het beroep of de maatschappelijke betrekking uit het
lijstje van verplicht te vermelden identiteitsgegevens werd geschrapt85. De nationaliteit wordt
evenmin vermeld in de akte, maar het kan geen kwaad deze toch nog te vermelden indien het
gaat om personen uit een ander land86.
§ 2. De familienaam
51. De notaris moet vooreerst kennis dragen (art. 11 Org.W.) en melding maken (art. 12
Org.W.) van de naam van de ondertekenende partijen. Het is de familienaam die resulteert uit
de afstamming die vermeld moet worden, met name de naam die voorkomt op de
geboorteakte en die generatie op generatie onveranderd blijft87. De spelling van die akte van
de burgerlijke stand moet daarbij worden nageleefd, maar indien de gebruikelijke schrijfwijze
daarvan verschilt, kan het opportuun zijn die ook te vermelden88. Indien het gaat om een akte
of stuk waarvan de publicatie in de registers van de hypotheekbewaarder is vereist, dient de
notaris eveneens de bepalingen van de Hypotheekwet na te leven.
§ 3. Voornamen
52. Naast de naam, moet de notaris eveneens kennis dragen en vermelding maken in de akte
van de voornamen (in het meervoud) van de ondertekenende partijen. De voornamen zijn
deze die voorkomen in de geboorteakte. De voornamen worden gespeld zoals in de registers
van de burgerlijke stand en mogen niet vertaald worden89.
85 Zie ook J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 214-217. 86 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 222. 87 R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 93. 88 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 206. 89 VOOR BELGIË : R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 95; E. en A. GENIN en R. PONCELET, Traité des hypothèques et de la transcription, Brussel, Bruylant, 1980, 124, nr. 30 (hierna verkort E. en A. GENIN en R. PONCELET, Traité); C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 196, nr. 2243; VOOR FRANKRIJK : in Frankrijk mogen de namen en voornamen van de personen die de Franse nationaliteit hebben verkregen wel vertaald worden ex de Wet van 3 juli 1965 : Loi n°65-526 du 3 juillet 1965 relative à la francisation des noms et
17
53. De voornamen werden toegevoegd aan de tekst van artikel 11 Organieke Wet Notariaat op
advies van de Raad van State om artikel 11 te harmoniseren met de vermeldingen vereist door
artikel 12 van de Organieke Wet90. De voornamen van een persoon laten toe deze persoon te
onderscheiden van andere familieleden met dezelfde naam die op dezelfde plaats wonen91.
Het is dan ook essentieel dat de notaris ook hiervan kennis heeft en daarvan melding maakt in
de akte92.
54. Het kan nuttig zijn de gebruikelijke voornaam93 eraan toe te voegen94 en te onderstrepen95.
Net zoals dat het geval is krachtens het gewijzigde artikel 139 van de Hypotheekwet, kan de
notaris – ingeval de vermelding ex (het nieuwe) artikel 12 van de Organieke Wet op basis van
de identiteitskaart gebeurt – volstaan met de vermelding van de eerste twee voornamen in de
plaats van de opname van alle voornamen (voor kritiek hierop: infra nrs. 128 et seq.). Dit kan
bijvoorbeeld nuttig zijn bij de opmaak in extremis van een testament op het sterfbed. Volgens
de Nationale Kamer, de Federatie en de FOD Financiën96 verdient het aanbeveling om het
rijksregisternummer te vermelden, mits akkoord (infra nr. 151), indien slechts twee
voornamen worden vermeld.
§ 4. Geboorteplaats en -datum
55. Door artikel 4 van de wet van 1 maart 2007 houdende diverse bepalingen (III) werd de
plaats en datum van de geboorte van de ondertekenende partijen toegevoegd aan het lijstje
van identiteitsgegevens die de notaris verplicht dient te kennen (art. 11 Org.W.) en te
vermelden (art. 12 Org. W.) in de authentieke akten (supra nr. 24).
prénoms qui acquièrent ou se font reconnaître la nationalité française, JO 4 juli 1965, 5654, te vinden op www.legifrance.gouv.fr. (consultatie 10-IV-2009). 90 Zie Memorie van Toelichting, Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/1 en 1433/1, 28; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 37. 91 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 195; G. GALOPIN, Cours de droit civil, supra noot 10, 88, nr. 217; C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 89, nr. 875; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 37. 92 Dit was al zo begin de 20e eeuw, zie L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 632, nr. 410. 93 Men denke bijvoorbeeld aan Marie-Rose als gebruikelijke voornaam voor Maria-Rosalie. 94 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 212. 95 Men mag evenwel de vereisten inzake de vermeldingen voor de partijen niet gelijkstellen met deze voor de instrumentaire getuigen. Voor de partijen maakt de wet immers geen melding van de ‘gebruikelijke’ voornamen, maar van de voornamen zonder meer. Zie C. DE WULF, “Identiteitsgegevens van de getuigen - artikel 12 Organieke Wet Notariaat”, T.Not. 2001, 12. Vroeger stelde HAUCHAMPS daarentegen dat de notaris zich ertoe kon beperken de gebruikelijke voornaam te vermelden. Deze vlieger gaat niet meer op. Zie C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 90, nr. 875. 96 KFBN, “Aanbevelingen”, supra noot 27, nr. 3.
18
§ 5. Woonplaats
56. De wet van 4 mei 199997 vereist dat de notaris de woonplaats (domicile) kent en niet
langer de verblijfplaats (demeure)98, waarvan sprake was in het oude art. 11 Org.W.99. Er
heerste immers een grote doctrinale controverse over deze notie100. De meeste auteurs101
stelden dat demeure niet het wettelijke domicilie was, maar eerder de echte woning, die
weliswaar doorgaans samenviel met de wettelijke woonplaats102. Een kortstondige
verblijfplaats van de partijen (in de zin van simple résidence of résidence passagère), zoals
het verblijf in een vakantieverblijf of studentenhome, werd evenwel niet gezien als demeure.
57. De gewijzigde wetsbepaling en de voorbereidende werkzaamheden103 scheppen voortaan
meer duidelijkheid door te vereisen dat de officiële woonplaats en niet de feitelijke
verblijfplaats in de akte vermeld dient te worden. Dit zou er vermoedelijk op wijzen dat de
wetgever heeft willen refereren aan de officiële vermeldingen op de identiteitskaart104. De
woonplaats stemt overeen met de plaats waar de persoon is ingeschreven in de
bevolkingsregisters als zijnde zijn hoofdverblijfplaats (art. 36 Ger.W.)105.
58. De notaris heeft de wettelijke verplichting de juistheid van de woonplaats van de partijen
te onderzoeken106. Om die reden kan het nog nuttig zijn de daadwerkelijke verblijfplaats te
vermelden indien die niet samenvalt met de woonplaats107. De notaris die geen onderzoek
instelt om officiële inlichtingen te actualiseren schendt art. 11 Org.W. Zo werd een inbreuk
vastgesteld in hoofde van de notaris die ervan afzag de bewering van de koper met betrekking
tot een recente verhuizing van beide verkopers te controleren108. De notaris mag zich in de
97 Parl.St. Kamer 1997-98, nrs. 1432/1, 28 en 1432/19, 141, art. 4. 98 Er was in de rechtsleer heel wat onduidelijkheid over wat de betekenis van ‘verblijfplaats’. 99 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 191, nr. 38. 100 Voor de instrumentaire getuigen, zie J. DEMBLON, “La demeure des témoins instrumentaires” (noot onder Rb. Dendermonde 31 mei 1996), RNB 1996, 444 (hierna verkort J. DEMBLON, “La demeure”). 101 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 114, nr. 116; R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 96; C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 90, nr. 875; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 392, nr. 1249; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 635, nr. 411, c). 102 GALOPIN stelt hieromtrent: “La résidence et l’habitation sont de purs faits que la loi ne prend pas d’ordinaire en considération. La résidence d’une personne est le lieu de sa demeure habituelle, qu’il soit ou non le centre de ses affaires. L’habitation est une demeure accidentelle et passagère.” Zie G. GALOPIN, Cours de droit civil, supra noot 10, 91, nr. 223. 103 Parl.St. Kamer 1997-98, nrs. 1432/1, 1433/1, 28 en 1432/19, 141. 104 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 220/221; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 212, nr. 65. 105 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 212, nr. 65. 106 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 228, nr. 3. 107 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 220/221. 108 Rb. Brussel 20 juni 2002, JT 2003, 69, RNB 2004, 516, noot, Chron.not.Liège, b. XXXIX, 1 april 2004, 380.
19
verkoopakte niet beperken tot het vermelden van een woonplaats waarvan hij behoort te
weten dat ze niet langer actueel is op de dag van het verlijden van de akte, maar moet
desgevallend de partijen erop attent maken dat ze een zeker risico lopen109.
59. De notaris zou zich er volgens sommigen110 mogen toe beperken enkel de gemeente te
vermelden, indien die vermelding volstaat om het doel van de wet, met name het identificeren
zonder mogelijke persoonsverwisseling, te bereiken. Zo trad het hof van beroep van Mons in
haar arrest van 16 februari 1998 de visie van de rechtbank van eerste aanleg van Mons111 bij,
door te oordelen dat de loutere vermelding van de gemeente voldoende kan zijn om de
identiteit van de partijen behoorlijk te bevestigen. Het hof motiveerde deze zienswijze vanuit
de omstandigheid dat Rœulx een landelijke gemeente is waar iedereen iedereen kent en vanuit
het feit dat de instrumentaire getuigen de gebruikelijke getuigen waren van het notariskantoor.
60. Aangezien de identiteit van de partijen met voldoende zekerheid moet worden vastgesteld,
verdient het aanbeveling dat een rigoureuze toepassing van deze nogal extensieve visie niet
wordt gehanteerd. In het licht van het vonnis van 31 mei 1996 van de rechtbank van eerste
aanleg van Dendermonde112, dat weliswaar eveneens ging over de identiteit van de
instrumentaire getuigen, mag de notaris zich geenszins beperken tot het kennen (art. 11) en
vermelden in de akte (art. 12) van de gemeente alleen. Ook de straatnaam en het huisnummer
dienen aldus te worden vermeld. Deze preciseringen reveleren zich als een prealabele vereiste
voor een volledige en rechtszekere identificatie van de partijen. Ook het postnummer kan in
voorkomend geval worden vermeld, alhoewel dat in geen geval ressorteert onder het begrip
‘woonplaats’113. Het is bijgevolg zo dat de vereiste vermelding van de woonplaats op een
evolutieve wijze dient te worden opgevat, om elke twijfel over de identiteit van de
opgeroepen getuigen uit te wissen114. In die dynamische visie zal in het huidige tijdsbestek de
loutere vermelding van de gemeente geenszins nog volstaan.
109 Cass.fr. 4 februari 2003, nr. 01-14.889, Juris-Data nr. 2003-01758, JCP La Semaine Juridique Notariale et Immobilière 2003/46, nr. 1572, 1625, noot G. RIVIERE; Vgl. Luik 8 maart 2007, JT 2007, 356, RNB 2007, 328. 110 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 220/221; J. DEMBLON, “La demeure”, supra noot 101, 444; R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 97. 111 Dit betrof het vonnis van 5 september 1994, dat weliswaar betrekking had op de woonplaats van de instrumentaire getuigen. 112 Rb. Dendermonde 31 mei 1996, RNB 1996, 441, noot J. DEMBLON: “L’identité des témoins instrumentaires doit pouvoir être déterminée avec certitude. La mention de la seule commune où ils demeurent apparaît de nos jours insuffisante à cet effet.” 113 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 220/221; G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, supra noot 8, (5) 21. 114 In die zin: J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 233-1.
20
Hoofdstuk 4. Bevestiging van identiteit door de notaris
Afdeling I. De bevestiging: drie hypothesen
61. Sinds de wijziging van art. 11 Org.W. door de wet van 4 mei 1999, beschikt de
instrumenterende notaris over drie mogelijkheden om de identiteit van de (ondertekenende)
partijen te bevestigen. Indien hij de partijen persoonlijk kent, kan hij de identiteit persoonlijk
bevestigen. Is dit niet het geval, dan dienen zich twee hypothesen aan. Hij kan zich ofwel
baseren op in de akte te vermelden bewijskrachtige identiteitsbewijzen ofwel kan hij een
beroep doen op twee hem bekende attesterende getuigen.
62. ‘Bekend aan de notaris’ betekent bijgevolg niet dat de notaris de partijen altijd persoonlijk
moet kennen, maar wel dat hij de zekerheid moet hebben omtrent de identiteit van de
partijen115. Om die zekerheid te bereiken, zijn drie alternatieve hypothesen mogelijk, die
hierna achtereenvolgens nader zullen worden toegelicht.
Afdeling II. De notaris kent de partijen persoonlijk
63. De notaris kan vooreerst de ondertekenende partijen kennen of legitieme en ernstige
redenen hebben om te oordelen dat hij de partijen reeds kent116. Iemands identiteit kennen
impliceert het vermogen te bevestigen dat de persoon in kwestie de genoemde persoon en
niemand anders is117.
64. Volgens een exegetische lezing vereist art. 11 Org.W. echter niet expliciet dat de notaris
de partijen kent, maar dat de notaris hun naam, voornamen, hun plaats en datum van geboorte
en woonplaats kent. Dergelijke kennis in zijn hoofde kan worden gelijkgesteld met
persoonlijke kennis van de verschijnende en ondertekenende partijen118. Deze stelling
115 Zie Gent 9 september 1997, T.Not. 2000, 205, Chron.not.Liège 2001, b. XXXIV, 331. 116 Brussel 7 april 1998, RNB 1999, 455, noot R.D.V., Chron.dr.not.b., b. XXX, 1999, 39, commentaar I. MOREAU-MARGREVE. In het arrest wordt het volgende vermeld: “Que cette connaissance dans le chef du notaire exige une certitude appuyée sur des motifs sérieux qui font croire que la personne qui comparaît est vraiment celle dont l’identité est mentionnée.”; Zie ook P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102; C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 177, nr. 2037; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 390, nr. 1237; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 203, nr. 12. 117 Zie J. BAEL, “De nieuwe notariswet” in Gandaius Actueel VI, Antwerpen, Kluwer, 2001, (31) 77, voetnoot 316 (hierna verkort J. BAEL, “De nieuwe notariswet”); J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 140. 118 VOOR BELGIË : J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 191; VOOR NEDERLAND: J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 122, laatste paragraaf medio.
21
vertoont geen commutatief karakter. Voormelde assimilatie kent immers geen diametrale
evenknie. Het feit dat de notaris de partijen persoonlijk kent, betekent immers nog niet dat hij
de naam, alle voornamen, de plaats en datum van geboorte en woonplaats kent119.
BAEL120
vat deze bepaling minder streng op en poneert dat het volstaat dat de notaris weet wie
die persoon is (wie hij beweert te zijn) zonder dat hij daarvoor de identiteitskaart moet
bekijken. Sommige auteurs hanteren een nog minder tekstgewijze zienswijze en
interpreteerden iemand kennen in de ruime zin van ‘avoir des notions sur une personne’121.
65. Indien de notaris de ondertekenende partijen persoonlijk kent, dan kan de akte zonder
verdere formaliteiten worden verleden, daar hij in staat is te bevestigen dat de partijen van de
akte wel degelijk degenen zijn die vermeld worden in de akte overeenkomstig artikel 12 van
de Notariswet122. De vermelding dat hij de partijen kent is hierbij immers nutteloos, daar die
kennis reeds wordt vermoed123. Hierbij valt evenwel op te merken dat het meestal niet meer
mogelijk is voor de notarissen de partijen te kennen, wat wel voor ogen gehouden werd ten
tijde van de redactie van de Ventôsewet124.
66. Met de persoonlijke kennis valt te denken aan de gevallen waarin hij de cliënten al lange
tijd kent door persoonlijke betrekkingen. Het kan zijn dat hij de kennis heeft verworven door
eerdere professionele betrekkingen, omdat de notaris reeds veelvuldig contact heeft gehad met
de partijen vóór het verlijden van de akte en omdat hij ten gevolge van deze contacten langs
verscheidene wegen de nodige kennis heeft opgedaan met betrekking tot hun identiteit125. In
Frankrijk zou de notaris niettemin een vigilantere houding aan de dag dienen te leggen, daar
de Franse rechtspraak te dezen een veel formalistischere benadering lijkt te huldigen. In haar
arrest van 22 oktober 1920 achtte het hof van beroep van Parijs, zoals bevestigd door het
119 J. BAEL, “De nieuwe notariswet”, supra noot 118, (31) 77, nr. 133; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 631, nr. 410: “Si un notaire devait connaître les prénoms de tous ceux qui comparaissent devant lui, il devrait employer des témoins certificateurs pour la plupart de ses actes, puisque très souvent il connaît le nom de famille des personnes sans connaître tous leurs prénoms.”. 120 J. BAEL, “De nieuwe notariswet”, supra noot 118, (31) 77, nr. 133, voetnoot 316. 121 A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 379, nr. 1152; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 203, nr. 12.1; G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 212, nr. 9 (kritisch). 122 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 192, nr. 40. 123 A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 204, nr. 12.3. 124 Zie opmerking in Rb. Brussel 15 oktober 1990, TBBR 1991, 406, Chron.not.Liège, b. XIX, 24 maart 1994, 32, nr. 10: “(…) et compte tenu de ce qu’il n’est généralement plus possible aux notaires de connaître presonnellement les parties, comme la loi du 25 Ventôse au XI l’envisageait à l’époque.” 125 P. WATELET, La rédaction des actes notariés, Brussel, Larcier, 1980, 38, I.
22
Franse Hof van Cassatie op 2 mei 1922126, een notaris aansprakelijk voor de verkeerde
vaststelling van de identiteit daar hij de identiteit niet had laten vaststellen door twee
attesterende getuigen. De notaris had echter reeds eerder professionele betrekkingen
onderhouden met die partijen en had hun identiteit reeds afdoende laten vaststellen door
bewijsgetuigen een paar dagen voordien. Het Hof besliste dat die omstandigheid niet
voldoende was voor de notaris om te oordelen dat hij de verschijnende partij reeds kende127.
67. De vraag kan rijzen of een instrumenterende notaris aan een aansprakelijkheidsvordering
kan ontkomen indien hij zich ertoe beperkt heeft de identiteit van een ondertekenende partij
door andere verschijnende partijen te laten bevestigen in de akte. Deze problematiek wordt
hieronder verder uitgediept (infra nrs. 120-121).
Afdeling III. De notaris kent de partijen niet persoonlijk
§ 1. Situatie vóór de wet van 4 mei 1999
68. Vóór de wet van 4 mei 1999, stond er slechts één mogelijkheid128 open voor de notaris die
de partijen niet kende. De notaris kon, overeenkomstig (oud) art. 11 Org.W. enkel een beroep
doen op twee bevestigende getuigen. Die attesterende getuigen dienden in de akte de kennis te
bevestigen van de partijen in de plaats van de notaris.
69. Art. 11 Org.W. werd ingevoerd op een moment waarop de samenleving nog niet zo
mobiel was als tegenwoordig. In 1803 zag de maatschappij er veel statischer uit en verscheen
meestal enkel de bezittende klasse voor de notaris. Het ging dan ook vooral om mensen die de
notaris zelf kende onder meer doordat ze tot dezelfde maatschappelijke klasse behoorden.
Slechts uitzonderlijk gebeurde het dat de notaris een partij niet kende129. De
levensomstandigheden hebben echter intussen ingrijpende wijzigingen ondergaan130.
70. Op het vlak van de kennis van de partijen verzeilde de notaris steeds vaker in grote
moeilijkheden. In zijn hoedanigheid van openbaar ambtenaar was hij ertoe gehouden zijn
126 Cass.fr. 2 mei 1922, Ann.not. 1924, 262, aangehaald in A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 390, nr. 1236. 127 A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 390, nr. 1236. 128 Het was eerder een verplichting. Zie J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 193, nr. 41. 129 Zie G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, supra noot 8, (5) 21. 130 H. DELEECK en B. CANTILLON, De architectuur van de welvaartsstraat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 299 et seq.; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 193, nr. 41.
23
ambt te verlenen131, maar kwam hij in problemen te verkeren als de partijen hem niet bekend
waren en hij geen attesterende getuigen vond die de partijen zelf kenden. De notaris nam dan
ook alle mogelijke voorzorgsmaatregelen, maar ging toch over tot het verlijden van de akte132.
De doctrine133 stelde vroeger immers bikkelhard dat de notaris zijn ambt moest weigeren als
hij één van de partijen niet kende of hij zich in de onmogelijkheid bevond getuigen te doen
verschijnen die voldeden aan art. 11 Org.W. De notaris schond toen die bepaling indien hij
zich tevreden stelde met de voorlegging van een identiteitskaart of een paspoort134.
71. Deze beperktheid in de middelen om de identiteit van de verschijnende partijen bevestigd
te zien, vertaalde zich dan ook in een groeiend aantal gevallen van oplichting met behulp van
valse identiteitskaarten. Deze wanpraktijken richtten dan ook ware ravages aan in bepaalde
notariskantoren135. Zo oordeelde het hof van beroep van Brussel op 14 januari 1998136 dat de
aansprakelijkheid van de notaris in het gedrang kwam daar de notaris zich ertoe had beperkt
een beroep te doen op de gegevens die vermeld stonden op de identiteitskaart om de juistheid
van de identiteit van de partijen te bevestigen. De rechtbank van eerste aanleg van Brussel had
in haar vonnis van 15 december 1990 er een voor de notaris mildere zienswijze op
nagehouden. “(Attendu) qu’une carte d’identité ne peut être suspectée d’être fausse et le
notaire ne peut être tenu de pousser ses investigations au delà de sa production que dans des
circonstances susceptibles d’éveiller sa suspicion, non présentes en l’espèce.” 137.
72. Hetzelfde hof van beroep van Brussel oordeelde in een arrest van 7 april 1998138 dat,
indien de notaris geen twee attesterende getuigen vond, hij enkel mocht overgaan tot het
verlijden van de akte als hij voldoende bewijzen had om zekerheid te krijgen over de identiteit
van de verschijnende partij. De rechtbank van eerste aanleg van Brussel gaf in haar vonnis
131 Cf. art. 3 Org.W. : “Zij zijn verplicht hun dienst te verlenen wanneer zij daartoe worden verzocht.” 132 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 193, nr. 41. 133 G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, 113, nr. 140; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 35 (met kritiek op het stelsel); A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 206, nr. 12.9. 134 G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, 113, nr. 140; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 391, nr. 1240; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 641, nr. 416; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 206, nr. 12.9. 135 Zie bijv. J.-F. LEDOUX en D. STERCKX, “La réforme du notariat et des actes notariés”, JT 2000, (209) 221 (hierna verkort J.-F. LEDOUX en D. STERCKX, “La réforme”); J.-F. LEDOUX, “La réforme du notariat”, RRD 2000, (287) 308. 136 Brussel 14 januari 1998, RNB 1999, 463, JLMB 1999, 620 en 1054, Chron.not.Liège XXX, 1999, 36, commentaar I. MOREAU-MARGREVE. 137 Rb. Brussel 15 oktober 1990, TBBR 1991, 406, Chron.not.Liège, b. XIX, 24 maart 1994, 32, nr. 10. 138 Brussel 7 april 1998, RNB 1999, 455, noot R.D.V., Chron.dr.not.b., b. XXX, 1999, 39, commentaar I. MOREAU-MARGREVE.
24
van 20 juni 2002139 toe dat een strikte toepassing van artikel 11 van de Notariswet onmogelijk
was, zeker wanneer de partijen afkomstig zijn uit het buitenland.
73. Reeds vóór de wet van 4 mei 1999 werd ingezien dat de rigoureuze toepassing van het
toenmalige art. 11 Org.W. onmogelijk was en dat de notaris zich van andere middelen mocht
bedienen om de identiteit van partijen vast te stellen, als zij maar dezelfde waarborgen boden
als die welke emaneerden uit de bevestiging door de attesterende getuigen140. VAN
OOSTERWIJCK141 bestempelde het toenmalige art. 11 Org.W. dan ook als absurd en hopeloos
verouderd en zag het systeem als een museumstuk.
74. De Franse wetgever had deze problematiek al eerder ingezien en had de notarissen bij
decreet nr. 71-941 van 26 november 1971142 al andere mogelijkheden aangereikt om de
identiteit van de partijen te kennen. Artikel 5 van dit decreet bepaalt dat als de identiteit, de
staat en de woonplaats van de partijen niet bekend zijn aan de notaris, ze kunnen worden
vastgesteld door de voorlegging van bewijsstukken (documents justificatifs). Het tweede lid
van die bepaling stipuleert dat de bevestiging door twee attesterende getuigen slechts in
uitzonderlijke omstandigheden kan worden toegepast. Het Franse Hof van Cassatie heeft
evenwel een strenge positie ingenomen ten aanzien van de voorzorgsmaatregelen die de
notaris moet nemen143. De notaris moet alle mogelijke voorzorgsmaatregelen treffen144.
§ 2. Situatie na de wet van 4 mei 1999
A Twee alternatieve mogelijkheden
75. Als het regent in Parijs, dan druppelt het in Brussel… In navolging van de Franse
wetgever, heeft de Belgische wetgever de verificatiemogelijkheden voor de notaris
versoepeld. Sinds de wet van 4 mei 1999 staan er dan ook twee mogelijkheden open voor de
notaris die een partij niet kent (art. 11 Org.W.). De notaris kan zich hetzij baseren op
bewijskrachtige identiteitsbewijzen die hij in de akte vermeldt hetzij doet hij – zoals reeds
vóór de wetswijziging mogelijk was – een beroep op attesterende getuigen.
139 Rb. Brussel 20 juni 2002, JT 2003, 69, RNB 2004, 516, noot, Chron.not.Liège, b. XXXIX, 1 april 2004, 380. 140 Zie G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, supra noot 8, (5) 21. 141 G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 215 et seq., nrs. 13 et seq. 142 Décret n°71-941 du 26 novembre 1971 relatif aux actes établis par les notaires, JO 3 décembre 1971, 11795. 143 Cass.fr. 6 februari 1979, Juris-Data nr. 1979-000045, Bull.Cass. 1979, 39, nr. 45, Rép.not.Defrénois 1980, 386, commentaar J.-L. AUBERT, aangehaald in M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 194, nr. 42 en in J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197. 144 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 194, nr. 42.
25
76. Deze twee mogelijkheden staan volgens sommige rechtsleer145 niet in een hiërarchische
verhouding. De notaris kan derhalve kiezen voor de bewijskrachtige identiteitsbewijzen, zelfs
al zou een beroep op bevestigende getuigen tot de daadwerkelijke mogelijkheden behoren,
maar ook omgekeerd. Sommige rechtspraak146 en rechtsleer147 lijken evenwel terecht de
voorkeur te geven aan een beroep op bewijskrachtige identiteitsbewijzen.
77. RENARD-DECLAIRFAYT148
prijst dan ook de démarche van de Franse wetgever van 1971.
Met het decreet nr. 71-941 van 26 november 1971 ging de Franse wetgever immers over tot
de marginalisering van het beroep op bewijsgetuigen. RENARD-DECLAIRFAYT149
stelt dan ook:
“Cette solution a le mérite de supprimer le recours aux témoins certificateurs, exigence légale
devenue désuète, voire inefficace dans la majorité des cas actuellement. Elle opte résolument
pour une solution réaliste basée sur le ministère d’un notariat responsable (…).” In het licht
van deze nuchtere opinie kan een zekere (hiërarchische) voorkeur voor de optie van de
bewijskrachtige identiteitsbewijzen sterk worden aanbevolen.
B Mogelijkheid 1: beroep op bewijskrachtige identiteitsbewijzen
78. De instrumenterende notaris die een voor hem verschijnende ondertekenende partij niet
persoonlijk kent, kan zich ex art. 11 Org.W. bewijskrachtige identiteitsbewijzen doen
voorleggen teneinde in staat te zijn diens identiteit met voldoende zekerheid vast te stellen.
79. Het moet vooreerst gaan om bewijsstukken. Met de parlementaire voorbereidingen150 mag
worden aangenomen dat identiteitskaarten, reispassen (volgens Europees model of niet) en
eventueel andere door officiële instanties uitgereikte stukken die de identiteit van de
145 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 43. 146 Men zou evenwel een zekere hiërarchische visie kunnen lezen in het arrest van het hof van beroep van Gent van 9 september 1997, dat stelt dat de zekerheid omtrent de identiteit in de eerste plaats verschaft wordt door de officiële, door de wet vereiste stukken, zoals de uittreksels uit de registers van de burgerlijke stand, het trouwboekje en de identiteitskaart. Zie Gent 9 september 1997, T.Not. 2000, 206, nr. 5 al. 4. 147 J. BAEL, “De nieuwe notariswet”, supra noot 118, (31) 76, nr. 132. BAEL geeft duidelijk de voorkeur aan het beroep op de bewijskrachtige identiteitsbewijzen, daar hij zelfs de mogelijkheid tot een beroep op attesterende getuigen niet meer vermeld. Deze visie stemt overeen met wat geldt naar vigerend Frans recht. Zie R. DE
VALKENEER, Précis, supra noot 30, 95: “Cependant à défaut de présentation de l’une ou l’autre de ces pièces, (…) devra (…) être attesté dans l’acte par deux personnes connues de lui.”; Zie ook J.-L. RENS en L. RENS, “Notarissen en notariële akten sedert 1 januari 2000”, T.Not. 2000, (59) 67 : “Aldus komt het beroep op bewijsgetuigen op de tweede plaats” (hierna verkort J.-L. en L. RENS, “Notarissen”); K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31. 148 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 35, in fine. 149 Ibid. 150 Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/1, 27-28, art. 4; Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/19, 141, art. 4.
26
betrokkene bewijzen, als bewijsstukken kunnen gelden. Onder de noemer van ‘andere door
officiële instanties uitgereikte stukken die de identiteit van de betrokkene bewijzen’ kunnen
onder meer rijbewijzen, eigendomstitels, verwittigingen, aanslagbiljetten, documenten van de
sociale zekerheid, trouwboekjes en het rijksregister voor natuurlijke personen ressorteren151.
80. Die bewijsstukken dienen echter wel bewijskrachtig te zijn. De zekerheid omtrent de
identiteit van de ondertekenende partijen kan in het licht van het arrest van 9 september 1997
van het hof van beroep van Gent152 slechts worden verkregen door nazicht van de registers
van de burgerlijke stand, het huwelijksboekje en de identiteitskaart. Een fotokopie van het
trouwboekje of van een eigendomstitel alleen zal dus niet volstaan153.
81. Teneinde te vermijden dat zijn aansprakelijkheid later in het gedrang zou kunnen komen,
doet de instrumenterende notaris er goed aan zijn identiteitsoordeel niet enkel te stoelen op
één bewijsstuk. Een archetypisch actief-voorzichtige en vooruitziende154 bon notaire zal zich
dan ook baseren op verschillende overeenstemmende vermoedens bij het leveren van het
bewijs van de kennis van de identiteit van de partijen155. Dergelijke faisceau de présomptions
concordantes156 kan de notaris immers afdoende accurate informatie bieden om de identiteit
van de ondertekenende partijen te kunnen bevestigen.
82. LEDOUX en STERCKX157 wijzen er hieromtrent op dat de Belgische wetgever zich
misschien heeft laten inspireren door de Franse wetgever bij het verlaten van de exclusiviteit
van het middel van de bevestigende getuigen. De notaris zou zijn onderzoek diepgaander
moeten voeren en zich niet enkel mogen beperken tot het zich (blindelings) baseren op
identiteitsstukken. Het Franse Hof van Cassatie158 oordeelde dan ook reeds dat één enkel
identiteitsdocument niet volstaat om de kennis in de zin van artikel 11 van de Notariswet te
151 Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/1, 27-28, art. 4; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 44. 152 Gent 9 september 1997, T.Not. 2000, 205, Chron.not.Liège 2001, b. XXXIV, 331. 153 Gent 9 september 1997, T.Not. 2000, 205, Chron.not.Liège, 2001, b. XXXIV, 331, zoals aangehaald in M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 44. 154 Vooruitziend in de zin van anticiperen op mogelijke tegen hem gerichte aansprakelijkheidsvorderingen. 155 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197; J.-F. LEDOUX en D. STERCKX, “La réforme”, supra noot 136, (209) 221; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 44. 156 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197. 157 J.-F. LEDOUX en D. STERCKX, “La réforme”, supra noot 136, (209) 221. 158 Cass.fr. 6 februari 1979, Juris-Data nr. 1979-000045, Bull.Cass. 1979, 39, nr. 45, Rép.not.Defrénois 1980, 386, commentaar J.-L. AUBERT, aangehaald in M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 194, nr. 42 en in J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197.
27
bewijzen. RENARD-DECLAIRFAYT159
sluit zich hierbij aan en noemt dit een kwestie van
gezond verstand.
83. De notaris oordeelt in elk concreet geval zelf hoe hij best te werk gaat. Het zullen de
rechtbanken zijn die in geval van schade zullen nagaan of de werkwijze oordeelkundig was160.
Zeker vanuit de optiek van gebeurlijke latere schadeclaims, lijkt het aan te raden dat de
notaris ervoor zorgt dat minstens één van de documenten waarop hij zich baseert een foto
bevat waaraan hij de ondertekenende partij kan herkennen161. Een document waarmee hij de
handtekening van de houder kan vergelijken kan tevens nuttig zijn. De notaris moet ook een
kopie van alle documenten in het dossier van de klant bewaren162.
84. De bewijskrachtige identiteitsbewijzen moeten ten slotte ook in de akte vermeld worden
(art. 11 Org.W.). Het is aangewezen om het nummer, de plaats en de datum van afgifte van
het document te noteren163. In de praktijk heeft deze bepaling ertoe geleid dat in de notariële
akten het nummer van de identiteitskaart wordt vermeld, als bewijs dat de notaris
daadwerkelijk de identiteit heeft nagegaan aan de hand van die identiteitskaart164. De notaris
die vermeldt welk bewijskrachtig identiteitsbewijs hij gebruikt heeft om de identiteit van de
partijen te controleren, pleegt valsheid in geschrifte indien hij de identiteit niet effectief aan de
hand van dat identiteitsbewijs heeft nagegaan165. Een clausule die in algemene bewoordingen
stelt dat de controle van de identiteit van de partijen werd gedaan ‘aan de hand van
bewijskrachtige identiteitsbewijzen’, zonder vermelding welke die documenten effectief zijn
zijn, lijkt me niet te volstaan.
159 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 44. 160 Zie bijv. J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197. 161 In Frankrijk houdt de rechtsleer er een strengere visie op na : « Le notaire doit éviter de se reporter à des documents dépourvus de photographie (tels le livret de famille), afin de prévenir d’éventuelles substitutions de personnes ». Zie J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 73, nr. 32.42. Volgens TRIAU kan ook in België de bevestiging enkel gebeuren als er één of meer bewijskrachtige identiteitsbewijzen een foto bevatten, zie K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31. 162 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 196, nr. 44; 163 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 196, nr. 44. 164 J. BAEL, “De nieuwe notariswet”, supra noot 118, (31) 76, nr. 132. 165 Ibid.
28
C Mogelijkheid 2: beroep op attesterende getuigen
1 Voorwaarden
85. Een tweede mogelijke uitweg voor de instrumenterende notaris die de voor hem
verschijnende ondertekenende partijen niet persoonlijk kent, is de toevlucht tot de
bevestigende of attesterende getuigen. Deze zijn ‘twee hem bekende personen, die de vereiste
hoedanigheid bezitten om instrumentair getuige te zijn’ (art. 11 Org.W.).
86. De mogelijkheid om een beroep te doen op deze bewijsgetuigen166 bestond reeds vóór de
Ventôsewet. Dit was reeds mogelijk ex de ordonnanties van maart 1498 (art. 65), oktober
1535 (art. 7) en ex de wet van 6 oktober 1791 (sectie II, titel I, artikel 5)167. De rechtsleer ziet
grosso modo vijf voorwaarden waaraan de getuigen, die de partijen zelf kennen168, moeten
voldoen om de identiteit van de ondertekenende partijen rechtsgeldig te kunnen bevestigen.
87. De attesterende getuigen moeten vooreerst de notaris bekend zijn. Anders zou men geen
waarde kunnen hechten aan hun tussenkomst169. Alleen dan is de cirkel rond170. Er moeten
verder minstens twee getuigen zijn. Het mogen er dus meer, maar niet minder zijn171. Quod
abundat non vitiat.
88. Luidens artikel 11 van de Notariswet, moeten de getuigen verder de vereiste hoedanigheid
bezitten om instrumentaire getuige te zijn172. Ze moeten derhalve de leeftijd van achttien jaar
hebben bereikt173, kunnen ondertekenen en niet het voorwerp zijn van een wettelijke
voorziene reden van incompatibiliteit.
166 Term te vinden bij J.-L. en L. RENS, “Notarissen”, supra noot 148, (59) 67; G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 19. 167 Zie L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 113; M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 292, nr. 2. 168 Er kan worden betreurd dat de wet niet meer vereist dat de getuigen de partijen zelf kennen. Zie R. DE
VALKENEER, Précis, supra noot 30, 95. 169 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 33-2; G. VAN
OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 211, nr. 4. 170 G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 211, nr. 4 en 214, nr. 12. 171 A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 391, nr. 1243; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 207, nr. 12.12. 172 Voor meer, zie M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 205, nr. 61. 173 Luidens art. 10, derde lid Org.W. moeten de getuigen ‘de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt en kunnen ondertekenen’. Oud art. 9, derde lid Org.W. (versie vóór de wet van 4 mei 1999) bepaalde dat de getuigen meerderjarig moesten zijn. Indien de grens van de minderjarigheid – ex artikel 388 BW vastgepind op achttien jaar – wordt verminderd tot bijvoorbeeld zestien, zal dat niet meer van incidentie zijn op de leeftijdsvereiste die
29
89. De attesterende getuigen mogen daarnaast in dezelfde akte niet als instrumentaire
getuigen174 optreden, daar die twee hoedanigheden met elkaar onverenigbaar zijn175. De
instrumentaire getuigen zouden immers toezicht moeten houden op zichzelf in hun andere
hoedanigheid van attesterende getuigen176. Tenslotte moet de verklaring van de
bewijsgetuigen in de akte zelf zijn opgenomen en er dus integraal deel van uitmaken177.
90. Het is de notaris die de attesterende getuigen zelf kiest of toelaat, indien ze worden
voorgedragen door de verschijnende partijen. Het is immers de aansprakelijkheid van de
notaris zelf die kan worden ingedekt door dit procédé178. Het is in de akte zelf en in de
tegenwoordigheid van de ondertekenende partijen dat die getuigen hun kennis van de partijen
moeten bevestigen. Als de bevestiging door de getuigen vroeger of later dan het verlijden van
de akte geschiedt, dan is de notaris geenszins ontlast van zijn aansprakelijkheid179.
2 De identificatie van de attesterende getuigen: vermeldingen
91. De bevestigende of attesterende getuigen ressorteren onder de notie ‘ondertekenende
partijen’ van art. 11 Org.W. De voorbereidende werkzaamheden180 rangschikken de
‘eventuele getuigen’ immers onder de noemer van ondertekenende partijen.
92. Hoewel het verslag Landuyt-Barzin bij de wet van 4 mei 1999181 en sommige rechtsleer182
bepalen dat de te vermelden gegevens voor alle attesterende of instrumenterende getuigen
aan de (instrumentaire en attesterende) getuigen wordt gesteld ex de Organieke Wet. Stel dat de meerderjarigheidsgrens gewijzigd worden naar zestien jaar, dan zou in die hypothese een meerderjarige van zestien jaar geen attesterende getuige kunnen zijn in de zin van (nieuw) art. 11 Org.W. Dat zou wel het geval zijn geweest onder het oude artikel 9, derde lid Org.W. 174 Instrumentaire getuigen, ook wel vorm- of notariële getuigen genoemd, moeten voldoen aan de positieve en negatieve vereisten van de artikelen 9 en 10 Org.W. Oorspronkelijk dienden ze op te treden in alle notariële akten, tenzij die door twee notarissen verleden werden. Zie G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 209, nr. 2. 175 Zie bijv. L. BASTINÉ, Cours de notariat, supra noot 46, 116, nr. 119; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 390, nr. 1242; Contra M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 296, nr. 23; Rouen 13 februari 1823, Pas. 1825, II, 388 : « Attendu que la loi du 25 ventôse an XI ne met aucun obstacle à ce que les témoins, appelés pour attester l’individualité, servent simultanément de témoins instrumentaires. », aangehaald in L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nr. 414; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 207, nr. 12.10. 176 A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 207, nr. 12.10. 177 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 196, nr. 45; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 207, nr. 12.11. 178 A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 205, nr. 5. 179 L. BASTINÉ, Cours de notariat, supra noot 46, 116, nr. 120; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 628, nr. 406; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 207, nr. 11. 180 Zie Wetsontwerp houdende diverse bepalingen (I). Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, DOC 51 2760/001, 15, art. 4.
30
beperkt zijn tot de namen, de gebruikelijke voornamen en de woonplaats, is het aangeraden
om in navolging van de visie van ENGELS183 de strengste aanduiding te laten primeren en art.
11 te laten spelen, daar het striktere vereisten stelt dan art. 12, tweede lid van de Notariswet.
93. De bevestigende getuigen184 kunnen bijgevolg, net zoals dat geldt voor partijen, beter
worden vermeld met naam, alle voornamen, plaats en datum van geboorte en woonplaats. Het
is wel zo dat ex art. 114 Org.W. enkel de vermeldingen van artikel 12, tweede lid van de
Organieke Wet Notariaat, met name de namen, de gebruikelijke voornamen en de woonplaats,
op straffe van nietigheid zijn. De akte is derhalve niet behept met een nietigheid als de notaris
nalaat de plaats en datum van geboorte van de attesterende getuigen te vermelden in de akte.
94. De ratio legis van de vermelding van de woonplaats van de attesterende getuigen is dat
men aan de hand van hun precieze identiteit de attesterende getuigen kan terugvinden om hun
bekwaamheid na te gaan of om hun getuigenis te verkrijgen185.186 De vermelding van de
woonplaats moet bijgevolg voldoende precies zijn. Het is aldus wenselijk de naam van de
gemeente of stad te vermelden, gevolgd door de naam van de straat en het huisnummer187. De
loutere vermelding van de gemeente waar ze verblijven wordt al eens188 onvoldoende geacht
om de identiteit van de getuigen met zekerheid vast te stellen.
3 Gevolgen van de tussenkomst van de attesterende getuigen
95. Door zich bij het bevestigen van de identiteit van de ondertekenende partijen te beroepen
op attesterende getuigen die voldoen aan de wettelijke vereisten, ontloopt de instrumenterende
notaris zijn aansprakelijkheid in geval van onderschuiving van personen189.
181 Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/19, 141, art. 5. Artikel 5 vermeldt er ook bij dat wat de attesterende getuigen betreft, ook alle voornamen en het beroep opgegeven moeten worden. 182 C. DE WULF, “Identiteitsgegevens van de getuigen - artikel 12 Organieke Wet Notariaat”, T.Not. 2001, (11) 13; A. MICHIELSENS, De nieuwe notariswet, Antwerpen, Kluwer, 1999, 132-133; K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31. 183 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 235, nr. 20. 184 Voor de instrumentaire getuigen mag men zich echter wel beperken tot de vermeldingen die zijn opgelegd door art. 12, tweede lid Org.W., met name de naam, alle voornamen en de woonplaats. 185 Zie Mons 16 februari 1998, RTDF 1998, 296. 186 Zie ook J. DEMBLON, “La demeure”, supra noot 101, 443; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 233-1; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 212, nr. 65; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 640 en 645. 187 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 213, nr. 66. 188 Met betrekking tot de instrumentaire getuigen, zie Rb. Dendermonde 31 mei 1996, RNB 1996, 441, noot J. DEMBLON. 189 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 199; R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 101; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 392, nr. 1253; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 643, nr. 419; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 12.14.
31
96. Een gelijkaardige redenering gaat echter niet op voor de attesterende getuigen zelf. De
aansprakelijkheid van deze laatsten kan te dezen immers wel in het gedrang komen. De
bevestigende getuigen staan immers in voor hun bevestiging binnen de perken van de
artikelen 1382 en 1383 BW190.191 Als er dus een persoonsverwisseling is gebeurd, dan kan de
benadeelde partij zich niet keren tegen de notaris, maar enkel tegen de getuigen192.
97. Het beroep op de bevestigende getuigen stelt tot aan de betichting van valsheid de
identiteit vast van de ondertekenende partijen, hoewel de bevestiging uitgaat van de getuigen
en niet van de notaris. Mocht de tussenkomst van de getuigen dit effect niet sorteren, zou hun
tussenkomst immers tevergeefs zijn193. Het is trouwens de notaris die kennis krijgt van de
identiteitsgegevens van de partijen door de bevestiging die werd gedaan door de getuigen194.
Afdeling IV. Bevestiging die moet gebeuren in de akte zelf
98. Indien de notaris de partijen zelf kent, kan de akte worden verleden zonder verdere
formaliteiten en moet hij in de akte geen bijzondere bevestiging doen van de persoonlijke
kennis die hij heeft van de partijen. De notaris wordt immers geacht de akten in ontvangst te
nemen in overeenstemming met de wet. Toch lijkt het niet overbodig nog eens te bevestigen
dat de identiteit van de partijen de notaris wel bekend is195.
99. Indien de notaris de partij niet zelf kent en een beroep doet op bewijskrachtige
identiteitsbewijzen, dan moet hij de documenten waarop hij zich gebaseerd heeft, vermelden
in de akte196.197 Die vermelding komt normaal voor na de vermelding van de identificatie van
de partijen, maar kan ook aan het slot van de akte worden ingevoegd.198
100. Ingeval hij de partij niet zelf kent en een beroep doet op bevestigende getuigen, dan
moet de identiteit van deze laatsten ook worden vermeld. 190 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 118, nr. 123. 191 Zie ook R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 101; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 143; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 392, nr. 1253; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nr. 419; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 12.14. 192 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 199. 193 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 33. 194 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 190, nr. 199; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 143. 195 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 191, nr. 200; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 197, nr. 46. 196 Voor modeltekst, zie J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 191, nr. 200. 197 DEMBLON spreekt van de ‘comparanten’ (verschijnende partijen), maar in het licht van de recente wetswijziging zou men ook van de ‘ondertekenende partijen’ mogen spreken. 198 Voor alternatieve modelteksten, zie J.-L. en L. RENS, “Notarissen”, supra noot 148, (59) 67.
32
Hoofdstuk 5. Aansprakelijkheid van de notaris
Afdeling I. Inleiding
101. Met AUBERT199 kan worden gesteld dat de notaris aansprakelijk kan worden gesteld als
blijkt dat de akte niet de gevolgen sorteert waarvoor ze is opgesteld, zoals200 bij een foutieve
vaststelling van de identiteit van de partijen waardoor de akte van rechtsgeldigheid is ontdaan.
De notaris is immers, in het licht van de rechtszekerheid201, ertoe gehouden de
doeltreffendheid van de door hem opgestelde akte te verzekeren202.
102. De niet-naleving van de pleegvormen van art. 11 Org.W. kan zo verschillende gevolgen
meebrengen, net zoals ze ook onbestraft kan blijven in sommige gevallen203. De bepaling
bevat immers geen specifieke sancties. De akte die is opgemaakt in strijd met art. 11 Org.W.
is geldig naar de vorm en heeft alle doeltreffendheid qua inhoud zolang er geen persoonsver-
wisseling heeft plaatsgevonden204, want dan is de finaliteit van de wet immers bereikt205. Er is
aldus geen probleem indien de partijen die verschenen zijn voor de notaris ook daadwerkelijk
degenen zijn die in de akte vermeld staan.
Afdeling II. Notaris beweert de partijen te kennen
103. Als de notaris beweert de partijen te kennen en aldus de akte verlijdt zonder gebruik te
maken van de middelen van art. 11 Org.W., dan wordt de notaris geacht de partijen
persoonlijk te kennen. De akte wordt alsdan geacht rechtsgeldig te zijn verleden, tot het
tegenbewijs wordt geleverd via een procedure van valsheid in geschrifte206.
104. Een belangrijk criterium ter beoordeling of de aansprakelijkheid van de notaris in het
gedrang kan komen is het al dan niet voorhanden zijn van een onderschuiving van personen.
199 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 97, nr. 75. 200 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 96, nr. 75. 201 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 105, nr. 81. 202 Cass.fr. 20 januari 1998, nr. 96-12.431, Juris-Data nr. 1998-000141, Bull.Cass. 1998, I, nr. 21, 14, La Semaine Juridique JCP G 1998, 461. 203 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 121. 204 A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 12.15. 205 Ibid. 206 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 121; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 191, nr. 201; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 144; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 197, nr. 46; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 34; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 636, nr. 412; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 15.
33
In zoverre er geen persoonsverwisseling is gebeurd, is de akte geldig en zijn de partijen door
het erin vervatte negotium verbonden. De notaris riskeert niettemin volgens sommige
auteurs207 een tuchtstraf indien een fout in zijn hoofde is aangetoond. Indien er wel een
persoonsverwisseling heeft plaatsgehad, dan heeft de notaris ipso facto een fout begaan208,
want hij had zich moeten beroepen op de middelen van artikel 11 van de Ventôsewet209.
Afdeling III. Notaris kende de partijen niet
§ 1. En er was geen persoonsverwisseling
105. Had de notaris echter geen persoonlijke kennis van de partijen en heeft hij verzuimt
zich te beroepen op bewijskrachtige identiteitsbewijzen of op bewijsgetuigen, maar is er géén
persoonsverwisseling gebeurd, dan is de akte geldig210 en is de notaris niet aansprakelijk211.
106. Als er geen persoonsverwisseling is gebeurd, dan is er ook geen schade en is aldus aan
één van de drie voorwaarden van artikel 1382 BW niet tegemoet gekomen 212. Het doel van de
wet is immers te voorkomen dat personen worden verward213. Die finaliteit is bereikt als de
ondertekenende partijen die personen zijn die in de akte worden geïdentificeerd214. « Aussi,
l’on aurait beau alléguer que le notaire ne connaissait pas les parties, la preuve ne serait pas
admise. La loi ne commine aucune peine. »215
207 G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 144; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 393, nr. 1264. 208 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 192, nr. 202; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 197, nr. 46. 209 Ibid. 210 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 221, nr. 275; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 99; P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 159, nr. 105. 211 Deze visie werd reeds twee eeuwen geleden gehuldigd. Op 6 april 1809 diende het toenmalige Hof van Cassatie uitspraak te doen in de volgende zaak. In het achterhoofd dient men te houden dat toen voor de notaris die de partijen niet kende, enkel de mogelijkheid tot een beroep op bewijsgetuigen openstond. Een zekere heer Van der Bussche, eigenaar van een woning te Brugge, liet zijn testament voor een notaris in Aix-la-Chapelle verlijden. Na zijn overlijden werd de nietigheid van het testament gevorderd onder het voorwendsel dat niets de identiteit (in de zin van ‘gelijkheid/overeenstemming’) van de testator met de overledene aantoonde. In eerste aanleg kreeg de verzoeker gelijk. Het hof van beroep en het hoogste rechtscollege besloten echter de aansprakelijkheid van de notaris af te wijzen, onder meer daar er geen persoonsverwisseling had plaatsgevonden. De notaris had zich beroepen op een paspoort, maar niet op attesterende getuigen, waardoor hij de toendertijd geldende wetgeving had geschonden. Bij gebreke aan persoonsverwisseling, liep hij echter geen privaatrechtelijke aansprakelijkheid op. Zie M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 299, nr. 31; Contra L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 641 (andere uitleg van dit arrest). 212 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 159, nr. 105; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 642, nr. 417; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 209, nr. 12.17. 213 A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 203, nr. 12. 214 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 121; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 192, nr. 202. 215 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 121.
34
107. Volgens sommige auteurs216 kan de notaris evenwel tuchtrechtelijk worden vervolgd
zodra er is vastgesteld dat de notaris art. 11 Org.W. niet heeft nageleefd, zelfs al is er geen
persoonsverwisseling gebeurd. Deze auteurs nuanceren dan wel dat het feit dat de akte geen
valse gegevens bevat in rekening kan worden gebracht bij de straftoemeting, doch niet van
dien aard kan zijn om een straf geheel uit te sluiten217. Andere auteurs218 en de praktijk nemen
een minder vigoureuze positie in en stellen dat, indien de akte geen valse gegevens bevat, men
kan aannemen dat de notaris legitieme redenen had om te geloven dat hij de verschijnende
(ondertekenende) partijen kende en hij aldus niet tuchtrechtelijk kan worden vervolgd.
§ 2. En er was wel een persoonsverwisseling
A Bij een beroep op attesterende getuigen
108. Door zich te beroepen op bevestigende getuigen die voldoen aan de wettelijke vereisten,
ontloopt de instrumenterende notaris zijn aansprakelijkheid in geval van onderschuiving van
personen, vermits de getuigen zelf aansprakelijk zijn in geval van valse bevestiging219. Wat
betreft de aansprakelijkheid van de getuigen, volstaat een verwijzing naar hierboven (supra
nrs. 96-97).
109. De notaris zou wel kunnen worden aansprakelijk gesteld voor het beroep op attesterende
getuigen die niet voldoen aan de wettelijke voorwaarden220. Zo werd in een arrest van het hof
van beroep van Parijs van 29 januari 1847 de notaris aansprakelijk gesteld omdat hij had
nagelaten de verblijfplaats (demeure) van één van de getuigen te vermelden in de akte221.
110. Hoewel er wettelijk geen hiërarchische verhouding bestaat tussen de twee alternatieven
om de identiteit van de partijen vast te stellen (supra nr. 76), dient onder meer met RENARD-
216 G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 144; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 393, nr. 1264; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 12.15. 217 Zie bijv. A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 12.15. 218 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 221, nr. 275; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 99; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 630, nr. 409, voetnoot 1, met verwijzing naar Brugge 12 mei 1874 en Gent 25 juni 1874, B.J. 1874, 696 en 958. 219 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 199; R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 101; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 392, nr. 1253; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 643, nr. 419. De partijen doen er dus goed de keuze van de attesterende getuigen door de notaris na te gaan en onder meer te kijken of ze voldoende kredietwaardig zijn. Zie L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 645, nr. 419; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 208, nr. 12.14; G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, supra noot 8, (5) 19. 220 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 644, nr. 419. 221 Parijs 29 januari 1847, JNN 12951, aangehaald in L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 644, nr. 419.
35
DECLAIRFAYT222
te worden aangenomen dat de Franse visie voor de notaris de veiligste is. Het
minst aansprakelijkheidssensitieve pad is dan ook die van de identiteitsbewijzen. Anders dan
naar Frans recht, is naar Belgisch recht het beroep op attesterende getuigen niet van een
uitzonderlijk karakter voorzien. Het verdient echter aanbeveling in de praktijk wel de
voorkeur te geven aan de bewijskrachtige identiteitsbewijzen223 Het heeft dan wel geregend in
Parijs, maar blijkbaar nog niet genoeg gedruppeld in Brussel… (supra nr. 75).
111. De toevlucht tot attesterende getuigen zal evenwel schaarser worden door de invoering in
de wet sinds 1999 van de mogelijkheid om een beroep te doen op bewijskrachtige
identiteitsbewijzen. Het beroep op bewijsgetuigen is daarenboven in de notariële praktijk in
zeer vele gevallen moeilijk en zelfs onmogelijk224. Reeds vóór de wet van 4 mei 1999 werd er
immers op gewezen dat de notariële praktijk het moeilijk had met de bevestigende getuigen
en dat het toenmalige artikel 11 niet meer in de moderne, mobiele maatschappij paste225.
B Bij een beroep op bewijskrachtige identiteitsbewijzen
112. Heeft de notaris zich gebaseerd op identiteitsbewijzen die onvoldoende bewijskrachtig
waren en is er een persoonsverwisseling gebeurd, dan kan de notaris burgerlijk en
tuchtrechtelijk aansprakelijk worden gesteld226. Is er dus een verwisseling van personen
gebeurd, dan dient de rechtbank te oordelen of de notaris al dan niet een fout heeft begaan227.
Het ligt immers voor de hand dat de aquiliaanse aansprakelijkheid van de notaris in het
gedrang kan komen indien de akte die door hem werd verleden geen enkel effect kan sorteren
door een formele onregelmatigheid die de rechtsgeldigheid van de akte aantast228. Indien de
fout, de schade en het oorzakelijk verband tussen beide vaststaat, dan zal de notaris ertoe
gehouden zijn de benadeelde partijen schadeloos te stellen (artt. 1382 en 1383 BW)229.
222 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 35, in fine. 223 Zie J. BAEL, “De nieuwe notariswet”, supra noot 118, (31) 76, nr. 132. BAEL geeft duidelijk de voorkeur aan het beroep op de bewijskrachtige identiteitsbewijzen, daar hij zelfs de mogelijkheid tot een beroep op attesterende getuigen niet meer vermeld. Deze visie stemt overeen met wat geldt naar vigerend Frans recht; R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 95; J.-L. en L. RENS, “Notarissen”, supra noot 148, (59) 67; K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 31. 224 G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 214, nr. 11. 225 Zie G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 215, nr. 13. 226 L. BASTINÉ, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 121; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 192, nr. 202; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 99; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 197, nr. 46; J.-L. en L. RENS, “Notarissen”, supra noot 148, (59) 67. 227 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 160, nr. 105. 228 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 96; L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 296. 229 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 159, nr. 105; Voor discussies aan het begin van de twintigste eeuw, zie L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 1704 et seq., nrs.1312 et seq.
36
1 De drie voorwaarden van artikel 1382 BW
a Fout
113. De notaris begaat een fout indien hij een beroepsplicht niet is nagekomen, zoals bij de
schending van een wettelijke verplichting230. Dit kan het geval zijn als hij een beroep heeft
gedaan op bevestigende getuigen die de voorwaarden van art. 11 Org.W. niet vervulden231.
114. Op het vlak van de notariële aansprakelijkheid wordt er weinig rekening gehouden met
de graad van de (niet-opzettelijke) fout. Het is dus van weinig belang of de fout uit nalatigheid
of onvoorzichtigheid een lichte of een zware fout is, daar om het even welke fout, zelfs een
lichte, volstaat om de aansprakelijkheid van een openbaar ambtenaar in het gedrang te
brengen232. Voor de notaris maakt het miskennen van de verplichtingen van zijn ambt volgens
DE POULPIQUET233
trouwens altijd een zware fout uit.
115. Net zoals dat in de ons omringende landen234 blijkbaar het geval is, is er bij ons235 een
tendens dat de notaris meer aansprakelijkheidsvorderingen aan zijn been krijgt. Wat de
bewijslast betreft geldt met artikel 870 Ger.W. als uitgangspunt de stelregel ‘actori imcumbit
probatio’236. De traditionele regel dat iedere partij het bewijs moet leveren van de feiten die
zij aanvoert, wordt steeds vaker miskend op het vlak van de notariële aansprakelijkheid237.
HAUCHAMPS238 ziet hierin de genese van een vermoeden van aansprakelijkheid. Die tendens
zet notarissen ertoe aan op deze onus probandi te anticiperen door op voorhand het bewijs te
vormen van de naleving van de wettelijke verplichtingen. De notaris moet dus niet alleen zijn
230 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 95, nr. 41.11. 231 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 160, nr. 105. 232 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 97, nr. 41.31. 233 Ibid. 234 VOOR FRANKRIJK: J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 99, nr. 41.50; VOOR NEDERLAND : J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 382. 235 C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 170, nr. 1945. 236 In Nederland geeft art. 150 Rv. zelf al meer mogelijkheden om de vuistregel ‘wie stelt moet bewijzen’ te nuanceren en eventueel af te wijzen, wat de positie van de benadeelde gevoelig verbetert, dit ten nadele van de notaris die dan de bewijslast komt te dragen. Art. 150 Rv luidt: “De partij die zich beroept op rechtsgevolgen van door haar gestelde feiten of rechten, draagt de bewijslast van die feiten of rechten, tenzij uit enige bijzondere regel of uit de eisen van redelijkheid en billijkheid een andere verdeling van de bewijslast voortvloeit.”. 237 VOOR BELGIË: C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 170, nr. 1945; VOOR FRANKRIJK: J. DE
POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 99, nr. 41.50. 238 In de jaren dertig van de twintigste eeuw was stelden de meesten nog dat het de benadeelde partij was die de fout van de notaris moest aantonen. Zie C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 170, nr. 1945.
37
wettelijk verplichtingen vervullen als dusdanig, maar hij moet die vervulling van de wettelijke
plichten ook aantoonbaar239 doen, zodat hij achteraf ingedekt is tegen eventuele claims.
116. Er kan worden aangenomen dat de zogenaamde ‘doeltreffendheidsplicht’ niet neerkomt
op een resultaatsverbintenis240.241 De notaris moet de nodige middelen hanteren om de
identiteit van de partijen na te gaan. Het is dan aan de rechtbanken om te oordelen of die
middelen al dan niet foutief waren242. De aansprakelijkheid van de notaris wordt in abstracto
beoordeeld, waarbij de bon notaire niet zomaar een normaal voorzichtig en redelijk persoon
is, maar een bekwaam en redelijk handelend vakgenoot243 of een openbaar ambtenaar die blijk
moet geven van een actieve244 of alerte245 voorzichtigheid, hetgeen men zonder twijfel ook als
argwaan246 zou kunnen bestempelen. “La simple présentation par des personnes dignes de foi
ne peut, néanmoins, être considérée comme suffisante”247. Om het met de woorden van een
Nederlands auteur248 te stellen: “de notaris moet elke kennismaking kritisch bezien en mag
niet te gauw geneigd zijn de verklaringen wel te geloven”.
117. De ondoeltreffendheid van de akte brengt de aansprakelijkheid van de notaris echter
slechts in het gedrang indien dat een gevolg is van een gebrekkig onderzoek249 van de
identiteit van de partijen. Elke openbare ambtenaar die een functie uitoefent zo belangrijk als
die van een notaris dient immers noodzakelijkerwijze de fundamentele regels en principes te
kennen. De wet wil hierbij een waarborg tegen elke mogelijke nalatigheid en
lichtzinnigheid250. De notaris kan dan ook enkel aansprakelijk worden gesteld als mag worden
239 In die zin (Nederland): J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 383, met een verwijzing naar HR 10 januari 1997, NJ 1999, 286. 240 VOOR BELGIË: P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 158-159, nr. 104; VOOR
FRANKRIJK: J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 98-99, nr. 77. 241 De plicht tot het verlenen van authentieke kracht aan een akte is wel een resultaatsverbintenis. Zie J. DE
POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 100, nr. 41.61. 242 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 159, nr. 104. 243 Formulering uit Nederland. Zie J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 375. 244 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 96, nr. 41.23. 245 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102. 246 VOOR BELGIË : R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 263. Deze auteur stelt: “Morale à tirer: le notaire se doit de ne faire confiance à personne! ”; VOOR FRANKRIJK: J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 96, nr. 41.23. Er wordt gesproken van de officier public « type » of “bon notaire”; VOOR NEDERLAND: J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 375. 247 P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102. 248 W. DE VRIES, “Kennen wij elkaar?”, WPNR, 1985, (578) 580, nr. 10 in fine. 249 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 98-99, nr. 77. 250 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 291, nr. 328.
38
verondersteld dat hij de gelegenheid heeft gehad de fout, die de akte van zijn normale effecten
heeft ontdaan, niet te begaan251. À l’impossible, nul n’est tenu, dus ook de notaris niet.
118. Zo kan de aansprakelijkheid van de notaris niet worden weerhouden indien blijkt dat hij
niet bij machte kon zijn de door de partijen georganiseerde fraude met behulp van vervalste
identiteitskaarten bloot te leggen. Als hij dus kan aantonen dat hij is overgaan tot alle
noodzakelijke controles en hij het risico op ondoeltreffendheid van de akte niet kon voorzien,
kan hij dus volgens AUBERT252
aan aansprakelijkheidsclaims ontkomen. De notaris kan
volgens BASTINÉ253
ontkomen aan zijn aansprakelijkheid in geval van een onregelmatigheid254
die de akte van elk gevolg ontdoet, indien hij aantoont dat er geen nalatigheid was.
119. De vraag kan rijzen of een instrumenterend notaris kan vermijden dat zijn
aansprakelijkheid in het gedrang komt ingeval hij zich ertoe beperkt heeft de identiteit van
een ondertekenende partij door de andere verschijnende partijen te laten bevestigen in de akte.
Volgens de rechtsleer255 kan de notaris bij het verlijden van een akte geen kennis verwerven
van de identiteit van een ondertekenende partij die hij niet kent door zich enkel en alleen te
baseren op de verklaringen van een verschijnende partij die hij wel kent. Als de notaris een
akte in ontvangst neemt voor één van zijn cliënten en een medecontractant die hij niet
persoonlijk kent en waarbij de twee contracterende partijen elkaar wel kennen, dan volstaat
die kennis in hoofde van zijn cliënt niet om tegemoet te komen aan de vereiste van kennis in
hoofde van de notaris in de zin van artikel 11 Notariswet256 (infra nrs. 195-199).
251 VOOR BELGIË: R. DE VALKENEER, Précis, supra noot 30, 261; VOOR FRANKRIJK: J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 105, nr. 81. 252 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 105-106, nr. 81. 253 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 296, nr. 336. 254 BASTINÉ geeft als voorbeeld van een dergelijke onregelmatigheid de notaris die nalaat de identiteit van de partijen te laten bevestigen. De notaris is dan aansprakelijk in geval van een persoonsverwisseling. Zie L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 297, nr. 336. 255
L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 122; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 100; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 140; P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 157, nr. 102; C. HAUCHAMPS, Droit notarial, supra noot 58, 177, nr. 2037; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nrs. 261 et seq.; M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 296 en 298, nrs. 23 en 28; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 630-631, nrs. 408-409; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 206, nr. 12. 9. 256 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; In een arrest van het hof van beroep van Brussel van 9 april 1825 werd zo een notaris geschorst omdat hij de identiteit van de kredietnemer had laten bevestigen door de kredietgever in plaats van een beroep te doen op attesterende getuigen. Zie Brussel 9 april 1825, Rec. art. 164, aangehaald in L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 644, nr. 419.
39
120. Hij kan volgens die rechtsleer257 en rechtspraak258 dan eventueel wel zijn
aansprakelijkheid ontlopen ten aanzien van de partijen die zelf opzettelijk tot de fout hebben
bijgedragen. « Le juge peut alors décider d’écarter tout recours en garantie ou en
responsabilité contre le notaire, en dépit de la faute professionnelle commisse par celui-ci, de
la part du coresponsable qui s’est rendu coupable d’un dol et cela, même en présence de
fautes lourdes commises par le notaire lui-même. »259.
121. In de opvatting van DEMBLON260
is er met RUTGEERTS en AMIAUD261
een
minderheidsstrekking die hier anders over oordeelt. Deze laatste auteurs262 zouden volgens
DEMBLON stellen dat, indien de partijen elkaars identiteit wederzijds bevestigen, de notaris ten
minste (au moins263) niet aansprakelijk is t.o.v. de partijen, daar een verkeerde bevestiging van
de identiteit enkel en alleen aan henzelf te wijten zou zijn. DEMBLON gaat er dus vanuit dat de
auteurs met de term ‘au moins’ bedoelden dat de notaris eventueel ook zijn aansprakelijkheid
t.o.v. derden zou kunnen ontlopen. In voetnoot 4 bij randnummer 196-1 zet DEMBLON deze
auteurs immers antipodaal ten aanzien van de andere rechtsleer (cf. gebruik van term ‘contra’
in aanhef verwijzing). Mijns inziens264 is er helemaal geen minderheidsstrekking en dienen de
termen ‘au moins’ te worden opgevat in de zin van ‘tout au moins’265, wat kan worden
257 VOOR BELGIË : L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 122; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 100; P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 157, nr. 102; G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, nr. 140; A. RAUCQ en P. CAMBIER, Traité, supra noot 58, 393, nrs. 1262-1263; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nrs. 261 et seq.; M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 296, nr. 23; L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 630-631, nrs. 408-409; A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 206; VOOR FRANKRIJK : J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 110, nr. 41.162; M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 300, nr. 39. 258 Rb. Mons 26 maart 1874, Pas. 1875, III, 262, linkerkolom, vierde paragraaf : « Attendu, toutefois, que la partie lésée ne serait pas en droit de réclamer des dommages-intérêts de ce chef, si, par son fait, elle avait elle-même été la cause première de l’infraction à la loi, induisant le notaire en erreur (…) ; que, s’il en était ainsi, le demandeur devrait s’imputer à lui-même la négligence commise par le défendeur qui serait sublevé par cela même de la responsabilité qui lui incombe de ce chef. » (eigen onderstreping). 259 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 110, nr. 41.162. 260 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 196-1, voetnoot 4. In deze voetnoot geeft hij te kennen dat hij er een minoritaire visie in ziet, door L. RUTGEERTS en A. AMIAUD te citeren a.h.v. een contra-stelling. 261 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 630-631, nrs. 408-409. 262 In Nederland wordt deze visie bijvoorbeeld door MELIS gehuldigd: “Ik denk aan de situatie dat hem door verklaringen van anderen of uit eigen wetenschap duidelijk is dat het gaat om een bepaalde persoon.” (eigen cursivering). Zie J. MELIS en B. WAAIJER, De Notariswet, supra noot 4, 122. 263 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 630-631, nrs. 408-409: « Il est évident qu’il ne serait pas responsable, au moins à l’égard des parties, si elles s’etaient réciproquement certifié leur individualité. ». 264 Ook HARMEL en BOURSEAU zien kennelijk geen afwijkende minderheidsstrekking in hoofde van RUTGEERTS
en AMIAUD, zie P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 157, voetnoot 4 en 161, voetnoot 2. 265 Verklaring in Le Petit Robert : « appliqué à une condition qui atténuerait ou corrigerait le caractère d'un événement, d'une situation que l'on déplore. ». Zie ook D. BLAMPAIN, Hanse. Nouveau dictionnaire des
40
vertaald met ‘althans’ en dus niet met ‘minstens’. De notaris is aldus ook volgens RUTGEERTS
en AMIAUD eventueel enkel niet aansprakelijk t.o.v. de partijen, maar eventueel wel ten
aanzien van derden.
122. De aansprakelijkheid van de notaris is in die optiek gedekt ten aanzien van de partij die
de identiteit van de andere partij heeft bevestigd, maar niet ten opzichte van een derde aan wie
die partij zijn rechten heeft overgedragen. Het hof van beroep van Brussel gaf in een arrest
van 7 april 1998 te kennen dat de notaris zich eventueel zou kunnen beroepen op de bewijzen
verkregen van andere partijen om zekerheid te krijgen over de identiteit van de andere
comparanten266. In de mate dat het hof van beroep onder die ‘preuves suffisantes’
verklaringen hunnentwege omtrent de identiteit van de andere partijen verstond, is het beter
dat die passus op de scalae gemoniae wordt gegooid. De notaris die zich immers zou verlaten
op de wederzijdse verklaringen van de partijen omtrent hun identiteit zou immers vanuit
bewijsoptiek geenszins blijk geven van een preconstitutief voorzichtig gedrag267.
b Schade
123. De schade is een tweede voorwaarde om de aansprakelijkheid van de notaris in het
gedrang te brengen. Zonder schade is er geen recht op schadeloosstelling268.
124. Zo oordeelde de rechtbank van eerste aanleg van Brussel in haar vonnis van 20 juni
2002269 dat de fout van beide notarissen, die bestond in een inbreuk op de geest van het
toenmalige art. 11 Org.W., de oorzaak was van de schade van de eigenlijke, echte eigenaars.
De notarissen hadden een beroepsfout begaan bij de vaststelling van de identiteit van de
partijen en werden beiden aansprakelijk bevonden voor de substitutie van de eigenaar, zelfs al
was deze verwisseling te wijten aan de oplichting vanwege de koper.
difficultés du français moderne, Louvain-la-Neuve, De Boeck-Duculot, 2000, 560 : « Cette référence à un minimum est encore sensible dans bien des cas, lorsque au moins ou tout au moins semblent se confondre. » 266 Brussel 7 april 1998, RNB 1999, 455, noot R.D.V., Chron.dr.not.b., b. XXX, 1999, 39, commentaar I. MOREAU-MARGREVE: “Que, lorsque le notaire ne trouve pas deux témoins qui puissent lui confirmer l’identité du comparant, il peut seulement procéder à la passation de l’acte, s’il reçoit des preuves suffisantes aux fins d’acquérir une sécurité requise sur l’identité du comparant, soit par suite de recherches personnelles, soit de la part du comparant lui-même ou même des autres parties.”. Deze passage wordt ook aangehaald in R. DE
VALKENEER, Précis, supra noot 30, 102. 267 Voor een gelijkaardige redenering P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 157, nr. 102. 268 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 105, nr. 41.111. 269 Rb. Brussel 20 juni 2002, JT 2003, 69, RNB 2004, 516, noot, Chron.not.Liège, b. XXXIX, 1 april 2004, 380.
41
125. De schade bestond erin dat de echte eigenaars vorderingen dienden in te stellen tot
vernietiging van de aankoopaktes, tot doorhaling van de hypothecaire inschrijvingen en tot
overschrijving van de gerechtelijke beslissingen terzake. Ze leidden eveneens een procedure
in om ten titel van schadeloosstelling de terugbetaling te bekomen van de erelonen die zij aan
hun advocaat hadden moeten betalen270.
c Oorzakelijk verband
126. De fout van de instrumenterende notaris moet verder ook in oorzakelijk verband staan
met de door de benadeelde partij geleden schade. De afwezigheid van elk causale band tussen
de fout en het nadeel stelt de notaris dan ook vrij van zijn aansprakelijkheid271.
127. Op het vlak van de aansprakelijkheid van de notaris wordt de causaliteitsband vaak door
notarissen ingeroepen als verweermiddel of als middel om de aansprakelijkheid te doen
delen272. Zo stelde de notaris in het hieronder besproken arrest van het hof van beroep van
Luik van 8 maart 2007273 dat hijzelf geen enkele fout had begaan, maar dat de NV Dexia
verschillende fouten had begaan die volgens hem aan de oorsprong van de schade lagen (infra
nr. 171).
270 Zie DE BUSSCHERE, C., “De burgerrechtelijke beroepsaansprakelijkheid van de notaris en de omvang van de schadeloosstelling. Problematiek van de vergoeding door de aansprakelijke notaris, van de erelonen van de advocaat die het slachtoffer van de beroepsfout van de notaris in rechte bijstond. Impact van het principecassatiearrest van 2 september 2004” (noot onder Cass. 2 september 2004), T.Not. 2004, 715. 271 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 108, nr. 41.142. 272 J. DE POULPIQUET, Responsabilité, supra noot 59, 109, nr. 41.142. 273 Luik (20e k.) 8 maart 2007, JT 2007, 356, RNB 2007, 328.
42
Hoofdstuk 6. Incidentie van artikel 139 Hypotheekwet
Afdeling I. Verhouding met artikel 11 Organieke Wet
128. De wetgever heeft zich met betrekking tot de akten die aanleiding geven tot een
hypothecaire formaliteit, strenger opgesteld voor de identificatie van de partijen. Naast de
bevestiging van de identiteit die vereist is door art. 11 Org.W., moet er nog een waarmerking
gebeuren. De wet spreekt van ‘waarmerking’, maar dat is volgens ROELAND274
te wijten aan
een foutieve vertaling van de Franse term ‘certifier’. Dit laatste kan volgens de aanbevelingen
van de Nationale Kamer van de Federatie en van de FOD Financiën275 dan ook in de zin van
‘bevestiging’ van de identiteit door de notaris worden opgevat.
129. Artikel 139 Hypotheekwet schrijft voor dat indien de akte authentiek is of in geval van
inschrijving van een wettelijke hypotheek, de instrumenterende ambtenaar of de persoon die
de inschrijving kan vorderen de bovenvermelde identiteitsgegevens hetzij in de tekst, hetzij
onderaan de akte of het stuk waarmerkt. Met de bovenvermelde identiteitsgegevens worden
bedoeld de naam van de natuurlijke persoon op wiens naam de openbaarmaking moet
geschieden, gevolgd door zijn voornamen, plaats en datum van geboorte en woonplaats.
Afdeling II. Het beoogde doel
130. Terwijl art. 11 Org.W. bedrog door persoonsverwisseling wil voorkomen, beoogt art.
139 Hyp.W. de letterlijke en exacte weergave van de identiteit van de natuurlijke personen op
wiens naam de openbaarmaking moet geschieden op het hypotheekkantoor. Dit strekt ertoe de
persoon te kunnen terugvinden en de akte te vermelden op de juiste plaats in de hypothecaire
registers, die geaxeerd zijn op een personele publiciteit.
Afdeling III. Toepassingsgebied
131. Terwijl art. 11 Org.W. alle notariële akten viseert, zonder uitzonderingen276, heeft art.
139 Hyp.W. enkel oog voor de notariële akten die moeten worden openbaargemaakt op het
hypotheekkantoor, zoals akten onder de levenden, om niet of om baat, tot overdracht of
aanwijzing van onroerende zakelijke rechten, andere dan voorrechten en hypotheken, met
inbegrip van de authentieke akten bedoeld in de artikelen 577-4, § 1 en 577-13, § 4 BW. 274 S. ROELAND, “Ventôsewet en Hypotheekwet”, supra noot 29, nr. 4. 275 KFBN, “Aanbevelingen”, supra noot 27, nr. 1. 276 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197.
43
132. Wat het toepassingsgebied ratione personae betreft, beoogt art. 11 Org.W. enkel de
(verschijnende) ondertekenende partijen (supra nrs. 41-49). De partijen die door art. 139
Hyp.W. worden geviseerd zijn daarentegen enkel de natuurlijke personen op wiens naam de
openbaarmaking dient te geschieden. Die partijen zijn niet noodzakelijk de verschijnende
partijen277. Het gaat bijvoorbeeld om de identiteit van de koper, verkoper, schenker, mede-
eigenaar of hypotheeksteller, maar niet om die van een vertegenwoordiger van een partij278.
Afdeling IV. De geharmoniseerde vermeldingen
133. De wet van 1 maart 2007 heeft onder meer de vermelding van de plaats en datum van de
geboorte van de ondertekenende partijen toegevoegd aan het lijstje van verplichte
vermeldingen in art. 11 Org.W. (supra nr. 24). Dankzij deze toevoeging is die wetsbepaling
perfect afgestemd op artikel 139 van de Hypotheekwet279. De bevestiging van de identiteit
door de notaris (art. 11 Org.W.) omvat voortaan dezelfde identiteitsgegevens als degene die
vereist zijn voor de waarmerking (art. 139 Hyp.W.).
Afdeling V. De identificatie en de personele publiciteit
134. Een kritische nébuleuse omgeeft de eerder uiteengezette administratieve
vereenvoudigingen (supra nrs. 15 et seq.). De hamvraag blijft immers of de rechtszekerheid
op lange termijn niet in het gedrang komt en niet beter af was met een doordachter systeem.
Het Belgische publiciteitssysteem in verband met de onroerende goederen berust immers op
de identiteit van de personen280. Het is net het wezen van dit personeel publiciteitssysteem
dat in het gedrang dreigt te komen door te ver gedreven administratieve vereenvoudigingen.
135. Er kan niet lichtzinnig worden omgesprongen met de ‘wezenlijke organen’ van de
maatschappij. “Rien n’importe plus à l’intérêt de l’Etat que la publicité des mutations
immobilières.”281. Zoals Portalis282 immers ooit stelde met betrekking tot het eigendomsrecht :
“Le droit de propriété est aussi précieux que la vie même, puisqu’il lui assure les moyens de
277 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 192, nr. 202. 278 Zie K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 32; P. VAN DEN EYNDE, “La première étape d’une réforme de la loi hypothécaire”, Rec.gén.enr.not. 2001, (45) 49 (hierna verkort P. VAN DEN EYNDE, “La première étape”). 279 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, 192, nr. 202. 280 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 227 en 237, nrs. 1 en 25. 281 J.J.F. PARENT, Nouvelle loi sur le régime hypothécaire, accompagnée de tous les documents officiels relatifs à la loi, Brussel, chez l’éditeur, 1851, 8 (hierna verkort J.J.F. PARENT, Nouvelle loi). 282 PORTALIS, “Présentation au Corps législatif” in P. Antoine Fenet, Recueil complet des travaux préparatoires du Code civil, deel 11, 1836, 132, aangehaald in F. DROSSO, “Le viager ou les ambiguïtés du droit de propriété dans les travaux préparatoires du Code civil”, Droit & Société 2001, 901, voetnoot 35.
44
la conserver.” De organisatie van de publiciteit van het onroerend goed bekleedt dan ook een
primordiale rol op het vlak van de ordening van de samenleving, daar ons ganse grondkrediet
erop gestoeld is. Daarom is het onroerend publiciteitssysteem dan ook van openbare orde283.
136. De rechtszekerheid in verband met vastgoedinformatie is verder gebaseerd op in- en
overschrijvingen op het hypotheekkantoor waarbij titularissen van zakelijke of persoonlijke
rechten worden gekoppeld aan onroerende goederen. De spil van de mededelingen is immers
de natuurlijke persoon of de rechtspersoon284. Daar de koppeling tussen de titularissen van de
zakelijke of persoonlijke rechten aan de onroerende goederen een cruciaal belang vertoont,
moet de waarmerking in de zin van artikel 139 van de Hypotheekwet gebeuren op basis van
een toereikende combinatie van identiteitsgegevens285.
137. Vanuit die optiek kan de beperking van de waarmerking tot de vermelding van de eerste
twee voornamen ingeval die waarmerking gebeurt op basis van een identiteitskaart (art. 139
Hypotheekwet), sterk gehekeld worden286. De rechtszekerheid is immers een wezenskenmerk
van het hypotheekwezen, in het bijzonder voor het verstrekken van derdenwerking en
tegenwerpelijkheid aan zakelijke rechten. Men loopt immers een gelijkaardig risico aan dat
van vóór de inwerkingtreding van de wet van 10 oktober 1913, toen de alfabetisch geordende
hypotheekregisters verzadigd zaten met naamgenoten, waardoor een correcte
individualisering niet meer mogelijk was en het publiciteitssysteem werd
gecompromitteerd287.
138. Door ingrijpende en ondoordachte vereenvoudigingen door te voeren met betrekking tot
de structuur van de identiteitsgegevens – zowel in de Hypotheekwet als in de Ventôsewet -
loopt men immers het risico een degelijke organisatie van het Belgische hypothecair systeem -
283 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 237, nr. 25; C. ENGELS, Zekerheidsrecht. Syllabus, Brugge, die Keure, 2006, 17; J.J.F. PARENT, Nouvelle loi, supra noot 281, 8; 284 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 230, nr. 9. 285 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 51-2760/001, 13, art. 2. 286 Zie C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 500, nr. 23. 287 Zie opmerking in het arrest van het hof van beroep van Brussel van 14 januari 1998. Brussel 14 januari 1998, RNB 1999, 466, JLMB 1999, 620 en 1054, Chron.not.Liège XXX, 1999, 36, commentaar I. MOREAU-MARGREVE. “Qu’avant 1913, la table était encombrée d’homonymes ne permettant plus une individualisation correcte et, partant, mettait en péril le système de publicité, miné par les confusions.”; Zie ook E. en A. GENIN en R. PONCELET, Traité, supra noot 90, 120, nr. 19 : « Bref, il se créait une confusion qui menaçait tout le régime et rendait la recherche hypothécaire périlleuse. »
45
dat uitgaat van een personeel negatief stelsel met publiciteit op basis van de identificatie van
de titularissen van zakelijke rechten288 - op lange termijn289 te saperen.
139. Een drastischer, maar beter alternatief voor de mogelijke problemen verbonden aan
dergelijke identificatie, zou er in bestaan over te stappen naar het grondboeksysteem, zoals dat
wordt toegepast in Duitsland. Een passief en persoonsgebonden publiciteitssysteem zoals in
België houdt in dat de publiciteit gebeurt op grond van de identificatie van de titularissen van
zakelijke rechten. Het systeem is omslachtig daar pas men door een grote omweg via het
kadaster, het registratiekantoor en het kantoor van de hypotheekbewaarder (redelijke)
zekerheid kan verkrijgen over de gewenste informatie.
140. ENGELS290
pleit dan ook voor een overstap naar een reëel positief stelsel. In dergelijk
systeem worden de gegevens per onroerend goed geboekt en verwerkt. Het onmiskenbare
voordeel hiervan is dat alle rechtsfeiten in één enkel register opgenomen worden, daar waar
de gegevens nu verspreid liggen over het kadaster, de registratie- en hypotheekkantoren.
Nederland hanteert een gemengd systeem. Het lijkt echter een schreeuw in de woestijn. Reeds
bij de invoering van de huidige Hypotheekwet, in 1851, stelde de toenmalige minister van
justitie DE HAUSSY het volgende:
“La question la plus grave que le projet ait eue à résoudre ici est celle de savoir s’il ne serait pas possible de réunir l’administration du cadastre avec la conservation des hypothèques, car c’est surtout dans ce qui se rapporte à la constatation des privilèges et hypothèques que cette fusion est important. La commission, sans se dissimuler les avantages que présenterait ce système, s’est arrêtée devant les difficultés d’exécution (…). L’expérience des pays, tels que plusieurs Etats de l’Allemagne et la Hollande, où ce système a été introduit et fonctionne régulièrement et sans embarras, a déterminé le gouvernement à vous en proposer l’adoption. C’est l’indication par les plans cadastraux, qui réalise dans toute la force du terme le système de publicité et de spécialité absolue ; seul, il rattache l’hypothèque directement à l’immeuble, sans aucun intermédiaire ; il suffit de connaître l’indication cadastrale et d’ouvrir le registre, qui fournit immédiatement le bilan de la propriété que le débiteur offre en gage, sans que l’on soit exposé à des erreurs résultant d’une situation mal indiquée, de la conformité de nom ou de prénoms291, ou enfin de ce qu’un individu aurait d’autres propriétés de même nature situées dans le même endroit.»292. (eigen onderstreping)
288 Zie C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 500 et seq., nrs. 23-24 en 71; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227), 230 et seq., nrs. 9 et seq. 289 Nu wordt nog het volgende gesteld: “(…) les répertoires hypothécaires, reposent actuellement, sur des éléments remarquables de précision et de clarté.” Zie E. en A. GENIN en R. PONCELET, Traité, supra noot 90, 125, nr. 34. 290 C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 500 et seq., nrs. 23-24 en 71; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 230 et seq., nrs. 9 et seq. 291 Eigen cursivering – de nadruk werd reeds in 1851 gelegd op de mogelijke problemen van het personeel publiciteitsstelsel. 292 J.J.F. PARENT, Nouvelle loi, supra noot 281, 4.
46
141. Het probleem van de conformité de nom ou de prénoms zou zich op dit vlak veel minder
voordoen in een systeem waar de gegevens per onroerend goed worden geboekt en verwerkt.
In een personeel systeem is het veel belangrijker dan in positief reëel systeem om elke twijfel
over de identiteit van de partijen weg te nemen bij de vervulling van de hypothecaire
formaliteit293. ENGELS zag de wetswijziging van 9 februari 1995 dan ook deels als een gemiste
kans, daar de wetgever ervoor teruggedeinsd heeft het grondboekssysteem in te voeren294.
142. Als men daarenboven de waarmerking van de natuurlijke personen (partijen) exclusief
kan baseren op een administratief stuk als de identiteitskaart en de registers van de burgerlijke
stand – die een authentiek karakter hebben – slechts als subsidiaire bron in geval van
betwisting verplicht, dan dynamiteert men volledig de funderingen waarop het personeel
stelsel berust295. De notaris heeft immers als missie de rechtszekerheid te verzekeren en hij
miskent die plicht op fundamentele wijze ‘en procédant à des mentions obscures ou
incomplètes, qui affectent la validité juridique de l’acte lui-même’296.
143. De rechtszekerheid – een cruciaal gegeven in het hypotheekwezen – gaat gebaat bij meer
rechtszekere identiteitsbronnen en bij minder beperkte opname van de gegevens. Gaat men de
andere kant op, dan dreigt men het publiciteitssysteem op zijn grondvesten te doen daveren.
De accurate vermelding en controle van de identiteitsgegevens van de partijen blijft dan ook
één van de belangrijkste taken van de notaris297. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een (vulgariserend)
artikel van Le Soir van 22 april 2009298, waar het volgende werd gesteld:
« Pourquoi n’avons nous pas vécu une grande crise des crédits hypothécaires en Belgique, à l’instar de celle qui a dévasté les Etats-Unis? Grâce à la sécurité juridique apportée par les notaires (…) Exemple de fraude : un emprunteur qui n’est pas vraiment propriétaire d’un bien, et qui empoche le crédit et s’en va. Un scénario impossible chez nous puisque la tâche du notaire est précisément de vérifier tous ces paramètres : qui sont exactement le vendeur et l’acquéreur (…). » (eigen cursivering)
Dat het notariaat de Amerikaanse kredietcrisis zou hebben voorkomen, lijkt overdreven.
Niettemin klopt het dat hun bevestiging van de identiteit van de koper en de verkoper de
rechtszekerheid ten goede komen. Dat het ‘scénario impossible’ echter wel degelijk mogelijk
is, zal blijken uit de feiten die aanleiding gaven tot het arrest van Luik (infra nrs. 169-170).
293 Zie bijv. P. WATELET, La rédaction des actes notariés, Brussel, Larcier, 1980, 50, XII. 294 C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 516, nr. 71. 295 Zie bijv. S. DEVOS, “Vernieuwde identificatie”, supra noot 25, (197) 198. 296 Zie Rb. Dendermonde 31 mei 1996, RNB 1996, 441, noot J. DEMBLON. 297 Zie onder meer K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 32. 298 G.L., “En tout sécurité juridique”, Le Soir, 22 april 2009, 19.
47
Hoofdstuk 7. De identificatie van de partijen in de akte
Afdeling I. Vereiste vermeldingen
144. Wat de vermeldingen betreft die verplicht moeten worden opgenomen in elke notariële
akte, is er sinds de wetswijziging van 4 mei 1999299 dus een inhoudelijke uniformiteit tussen
de artikelen 11 en 12 van de Organieke Wet. Ook de vermeldingen van artikel 139 van de
Hypotheekwet zijn erop afgestemd. Een verwijzing naar het reeds uiteengezette i.v.m. artikel
11 Org.W. kan te dezen dan ook volstaan (supra hoofdstuk 3).
Afdeling II. Identificatiestukken bij natuurlijke personen
§ 1. Inleiding
145. Daar waar art. 11 Org.W. niet specifieert welke bewijskrachtige identiteitsbewijzen de
identiteit van de partijen kunnen aantonen, tenzij de verduidelijking door de parlementaire
voorbereidingen300 (supra nr. 79), daar is art. 139 Hyp.W. veel explicieter.
146. Art. 139, §1, tweede lid Hyp.W. vermeldt immers een aantal documenten op grond
waarvan de waarmerking kan geschieden. Deze geschiedt op grond van de gegevens vervat in
het rijksregister van de natuurlijke personen, de identiteitskaart, het trouwboekje of, bij
betwisting, de registers van de burgerlijke stand. De inhoud en bewijskracht van deze
documenten worden hieronder nader toegelicht (infra nrs. 148 et seq.). Het gebruik van het
voegwoord ‘of’ wijst er volgens ENGELS301
op dat de informatie of documenten waarop men
zich voor de bevestiging moet steunen, gelijkwaardig zijn.
147. Hierna volgt een bespreking van de documenten waarop de notaris zich kan steunen om
de identiteitsgegevens te bevestigen (art. 11 Org.W.), te vermelden (art. 12 Org.W.) en te
waarmerken (art. 139 Hyp.W.). De eerste vier besproken documenten zijn deze waarop de
notaris zich kan steunen ex artikel 139, § 1, tweede lid van de Hypotheekwet om de identiteit
van de partijen te waarmerken ingeval dit wettelijk vereist is voor die bepaalde akte.
299 Wet van 4 mei 1999 tot wijziging van de wet van 25 ventôse jaar XI op het notarisambt, BS 1 oktober 1999, 37132. 300 Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/1, 27-28, art. 4; Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/19, 141, art. 4. 301 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 229, nr. 5; Contra K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 32.
48
§ 2. Bespreking van de informatie of documenten
A Het rijksregister van de natuurlijke personen
148. Het rijksregister komt als eerste voor in het lijstje van art. 139 Hyp.W. Dit zou er kunnen
op wijzen dat de wetgever dit als de voornaamste bron voor de identiteitsgegevens ziet302. Art.
1, § 1 van de wet tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijk personen303 beschouwt
het als een systeem van informatieverwerking dat instaat voor de opneming en de mededeling
van informatie betreffende de identificatie van natuurlijke personen.
149. Het betreft een identificatie in de ruime zin304. Het rijksregister bewaart voor iedere
persoon onder meer de naam en voornamen, de plaats en datum van geboorte en de
hoofdverblijfplaats305. Het KB van 11 september 1986306 verleent de notarissen voor het
vervullen van de taken die tot hun bevoegdheid behoren, toegang tot de informatie zoals
bedoeld in artikel 3, eerste lid, 1° tot 9°, en tweede lid van de wet van 8 augustus 1983.
150. De wet houdt het stilzwijgen over de bewijskracht van die informatie. Volgens
ENGELS307
gaat het om administratieve gegevens, waartegen altijd het bewijs van het
tegendeel kan worden ingeroepen. Het gaat dus niet om authentieke akten.
151. Met ROELAND308
en ENGELS309
mag worden aangenomen dat, ondanks het feit dat deze
vereiste door de wet van 1 maart 2007 werd geschrapt, de toestemming van de partijen nog
steeds vereist is wanneer in een authentieke akte het rijksregisternummer wordt vermeld en dit
op grond van art. 5, a) van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke
levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens310.
302 S. ROELAND, “Ventôsewet en Hypotheekwet”, supra noot 29, nr. 1; K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 32. TRIAU ziet het rijksregister en de registers van de burgerlijke stand in die zin. 303 Wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijk personen, BS 21 april 1984, 5247. 304 C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995 tot wijziging van de Hypotheekwet van 16 december 1851: een gemiste kans of een nieuwe aanloop?”, T.Not. 1995, (493) 503, nr. 29 (hierna verkort C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”). 305 Art. 3, 1°-2° en 5° Wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijk personen. 306 Art. 1 KB 11 september 1986 waarbij aan notarissen toegang wordt verleend tot het Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 2 oktober 1986. 307 C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 503; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 230. 308 S. ROELAND, “Ventôsewet en Hypotheekwet”, supra noot 29, nr. 4. 309 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 229, nr. 7. 310 BS 18 maart 1993, 5801.
49
B De identiteitskaart
152. Zowel voor de bevestiging (art. 11 Org.W.) als voor de waarmerking ex artikel 139 van
de Hypotheekwet, kan de notaris een beroep doen op de identiteitskaart van de partijen. De
identiteitskaart werd in België ingevoerd bij Koninklijk Besluit van 6 februari 1919311.
153. Voor het notariaat mag het slechts een indicatief document zijn, daar ze, net zoals het
rijksregister (supra nr. 150), louter administratieve en geen authentieke gegevens in de zin
van artikel 1317 BW bevat312. De identiteitskaart bewijst immers enkel de inschrijving in de
bevolkingsregisters313. Het bewijs van het tegendeel is dus mogelijk.
154. Zoals reeds uiteengezet, kan dan ook met ENGELS314
worden gehoopt dat de
identiteitskaart door de openbare en ministeriële ambtenaren niet zal worden gehanteerd als
verificatiemiddel. Het notariaat zou zich immers zelf voor later de zekerheid ontnemen met
betrekking tot de identiteit van de natuurlijke personen voor wie het een notariële authentieke
akte moet verlijden met betrekking tot zakelijke rechten (supra nrs. 134-142).
155. Er kan evenwel worden gesteld dat de identiteitskaart nog altijd nuttig kan zijn, minstens
als feitelijk element315, door vergelijking met andere documenten, zoals de registers van de
burgerlijke stand316. In twijfelgevallen en bij gebreke aan andere documenten, zal een actief
waakzaam notaris zich de identiteitskaart laten voorleggen, er een fotokopie van nemen en de
gemeente, datum en het nummer vermelden in de akte317. Het vermelden van het nummer van
de identiteitskaart is echter geenszins vereist door de wet318.
311 Zie G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 217, nr. 17. 312 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 230, nr. 7; P. WATELET, La rédaction des actes notariés, Brussel, Larcier, 1980, 38. Deze auteur maakt de vergelijking met landen als Italië en Spanje, waar er een absolute bewijswaarde wordt gehecht aan de uittreksels uit de registers uit de burgerlijke stand. Men kan er zelfs geen valsheid in geschrifte tegen inroepen; Contra G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 218-219, nrs. 17-18. 313 Artikel 6, § 1, eerste lid in fine Wet 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, de vreemdelingenkaarten en de verblijfsdocumenten en tot wijziging van de wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 3 september 1991. 314 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 232, nr. 9. 315 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 229; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 79. 316 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 229; J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 79; G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 218, nr. 18. 317 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 229. 318 P. VAN DEN EYNDE, “La première étape”, supra noot 278, (45) 53.
50
C Het trouwboekje
156. Het trouwboekje vermeldt de naam, de voornamen, de plaats en datum van geboorte van
de echtgenoten319, maar is geen wondermiddel320. Enkel het aangaan van het huwelijk wordt
door de ambtenaar van de burgerlijke stand bevestigd en als dusdanig ondertekend321. Die
gegevens kunnen dan ook als een uittreksel uit een authentieke akte worden gezien322. Met
betrekking tot de afstammelingen, verklaart en ondertekent deze ambtenaar niets. De
voornamen, de plaats en datum van geboorte van de kinderen zijn dan ook niet authentiek,
maar louter administratief323.
D De registers van de burgerlijke stand
157. De registers van de burgerlijke stand zijn ook een middel waarop de notaris zich kan
baseren om de identiteit te waarmerken ex art. 139 Hyp.W. Daaronder vallen de geboorteakte,
de adoptieakte, de huwelijksakte, de echtscheidingsakte en de overlijdensakte324.
158. Alhoewel de wetgever325 lijkt te benadrukken dat het rijksregister als de voornaamste
bron voor de identiteitsgegevens moet worden beschouwd326, zou het de rechtszekerheid ten
goede komen de openbare en ministeriële ambtenaren te verplichten te werken met de
documenten uit de registers van de burgerlijke stand327. De wet maakt trouwens geen
onderscheid tussen de Belgische en de buitenlandse registers van de burgerlijke stand328. De
in de registers ingeschreven akten en hun afschriften hebben immers krachtens artikel 45, § 1
in fine BW bewijskracht zolang zij niet van valsheid zijn beticht. Niettemin valt het aan te
raden dat de notaris zich zoveel als mogelijk beroept op de documenten van de registers van
de burgerlijke stand329.
319 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 226. 320 P. WATELET, La rédaction des actes notariés, Brussel, Larcier, 1980, 39. 321 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 226; C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 502-503, nr. 28; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 232, nr. 10. 322 Contra J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 79. 323 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 226; C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 502-503, nr. 28. 324 C. ENGELS, “De wet van 9 februari 1995”, supra noot 305, (493) 502, nr. 28; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 232, nr. 11. 325 Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr.51-2760/001, 14. 326 S. ROELAND, “Ventôsewet en Hypotheekwet”, supra noot 29, nr. 1. 327 Zie C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233, nr. 11. 328 Zie P. VAN DEN EYNDE, “La première étape”, supra noot 278, (45) 53. 329 J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 79; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233.
51
159. Als oplossing voor mogelijke problemen – een verplichting tot het opvragen van
uittreksels uit de registers van de burgerlijke stand voor elke akte is duur en het zou
neerkomen op ei zo na één miljoen aanvragen per jaar330 – stelt ENGELS331 voor dat de
registers van de burgerlijke stand zouden worden gedigitaliseerd. Voorondersteld wordt
natuurlijk dat de notaris dan toegang kan krijgen tot die digitale databank.
E De bevolkingsregisters
160. In elke gemeente wordt er een bevolkingsregister bijgehouden door de ambtenaar van de
burgerlijke stand.332 De bevolkingsregisters werden oorspronkelijk ingesteld door de wet van
2 juni 1856333. Deze registers vermelden onder meer de naam en voornamen, de plaats en
datum van geboorte en de hoofdverblijfplaats van de betrokkene, met in voorkomend geval
het adres waar de betrokkene tijdelijk verblijft buiten de gemeente waar hij zijn
hoofdverblijfplaats heeft334. De identiteitskaart is een uittreksel van de bevolkingsregisters en
geldt als bewijs van inschrijving in de bevolkingsregisters335.
F Het paspoort
161. Volgens DEMBLON336
is het gebruik van het paspoort slechts toelaatbaar voor personen
die geboren zijn buiten België en in zoverre er ginder geen uittreksels uit de registers van de
burgerlijke stand kunnen worden verkregen. Dit is zeker zo, nu de identiteitskaart elektronisch
geworden is en het paspoort nog niet, wat de vervalsing van dat eerste document bemoeilijkt.
§ 3. Ontstentenis aan documenten
162. Indien er geen enkel document bestaat, kan de notaris zijn toevlucht nemen tot de akte
van bekendheid, met name door twee bevestigende getuigen te laten tussenkomen337. De
tussenkomst van getuigen wordt immers voorzien door artikel 46 BW, dat bepaalt dat
330 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 225. 331 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233, nr. 11. 332 Artikel 1, § 1 Wet 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, de vreemdelingenkaarten en de verblijfsdocumenten en tot wijziging van de wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 3 september 1991. 333 Wet betreffende de algemene tellingen en de Bevolkingsregisters 2 juni 1856, BS 7 juni 1856, aangehaald in G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 218, nr. 17. 334 Artikelen 1, 1° en 3°-4° KB 16 juli 1992 tot vaststelling van de informatie die opgenomen wordt in de bevolkingsregisters en in het vreemdelingenregister, BS 15 augustus 1992. 335 Artikel 6, § 1, eerste lid in fine Wet 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, de vreemdelingenkaarten en de verblijfsdocumenten en tot wijziging van de wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 3 september 1991. 336 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 230. 337 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 232; E. en A. GENIN en R. PONCELET, Traité, supra noot 90, 123, nr. 26.
52
wanneer er geen registers hebben bestaan of de registers verloren zijn, het bewijs daarvan
wordt toegelaten zowel door bescheiden als door getuigen. De akte van bekendheid is in deze
zin een soort veiligheidsklep van het systeem338.
Afdeling III. De identificatie van rechtspersonen
163. Met betrekking tot de identificatie van de rechtspersonen, geldt artikel 140 van de
Hypotheekwet voor de akten die moeten worden gepubliceerd op het hypotheekkantoor. Deze
wetsbepaling bepaalt met name dat in desbetreffende akten iedere vennootschap, vereniging
of andere privaatrechtelijke rechtspersoon op wiens naam de openbaarmaking moet
geschieden, vermeld moet worden met de benaming, rechtsvorm, datum van de
oprichtingsakte en de zetel van de vennootschap of de statutaire zetel, alsook met het
ondernemingsnummer indien deze vennootschap, vereniging of rechtspersoon is ingeschreven
in de Kruispuntbank van Ondernemingen. Deze gegevens, noch deze van de
vertegenwoordigers van de rechtspersoon, dienen door de notaris te worden gewaarmerkt339.
Zoals reeds in randnummer 9 werd vermeld, wordt de identificatie van de rechtspersonen niet
besproken, daar dit de naleving van de reglementaire limieten zou obstrueren.
Afdeling IV. Sancties
164. Het niet of niet volledig realiseren van de vermeldingen zoals vereist voor de
identificatie van de partijen krachtens artikel 12 van de Organieke Wet maakt de akte niet
nietig in de zin van artikel 114 van de Organieke Wet Notariaat340. Toch kan de notaris
burgerlijk aansprakelijk worden gesteld en kan hij tuchtrechtelijk worden vervolgd. Een
verwijzing naar de uiteenzetting van hierboven kan hiervoor volstaan (supra hoofdstuk V).
165. Wat de vermeldingen opgelegd door de artikelen 139 en 140 van de Hypotheekwet
betreft, bepaalt art. 143 Hyp.W. dat de hypotheekbewaarder mag weigeren het geheel van de
formaliteit waarvan de openbaarmaking gevraagd is te vervullen of het gevraagde
getuigschrift af te geven indien niet voldaan is aan die vormvereisten341.
338 E. en A. GENIN en R. PONCELET, Traité, supra noot 90, 123, nr. 26. 339 K. TRIAU, “De vermelding”, supra noot 40, (31) 32. 340 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 276. 341 Zie ook P. VAN DEN EYNDE, “La première étape”, supra noot 278, (45) 57.
53
Hoofdstuk 8. Arrest van Luik 8 maart 2007
Afdeling I. Situering
166. Het belang van de problematiek rond de aansprakelijkheid van de notaris bij de
identificatie van de partijen is gebleken uit de voorgaande bespreking van de artikelen 11 en
12 van de Ventôsewet en artikel 139 van de Hypotheekwet. Eén van de essentiële opdrachten
van de notaris bij het verlijden van een akte bestaat er dan ook in zich te vergewissen van de
identiteit van de personen die voor hem verschijnen.
167. Het volstaat immers niet om ogenschijnlijk regelmatige documenten voor te leggen, daar
de houder ervan niet automatisch wordt vermoed titularis te zijn van de identiteit waarvan de
documenten melding maken342. De notaris moet dan ook de identiteit van de partijen nagaan.
Het arrest van het hof van beroep van Luik van 8 maart 2007343 heeft dan ook betrekking op
de investigatieplicht van de notaris bij het zich laten voorleggen van een ogenschijnlijk
regelmatige identiteitskaart.
168. In deze bespreking zal dan ook worden nagegaan of dit arrest al dan niet een mijlpaal
uitmaakt in de keten van uitspraken op het vlak van de aansprakelijkheid van deze
‘aansprakelijkheidsgevoelige’ openbare ambtenaar. Het is nog te vroeg om de exacte
draagwijdte van het arrest te meten, doch er kunnen reeds enkele kanttekeningen bij dit arrest
worden geplaatst. Na een schets van de feitenconstellatie en de juridische behandeling van de
casus, wordt een conclusie omtrent de jurisprudentiële relevantie geformuleerd.
Afdeling II. Relaas van de feiten
169. Op 7 mei 1997 ging notaris G. over tot het verlijden van een authentieke verkoopakte
waarbij een gebouw gelegen te Brussel werd verkocht door Fernand en Jacques André aan
een zekere heer L. met Franse nationaliteit en woonplaats te Parijs. De prijs van het gebouw
(16.400.000 BEF) werd gefinancierd door een hypothecaire lening aangegaan bij de
kredietinstelling Comptoir d’escompte te Luik, heden ten dage beter bekend onder de naam
Dexia. De akte van kredietopening en de hypotheekakte werden door dezelfde notaris
verleden.
342 J. DEMBLON, Connaissance approfondie, supra noot 59, 80. 343 Luik (20e k.) 8 maart 2007, JT 2007, 356, RNB 2007, 328.
54
170. Achteraf bleek dat de verkopers en de koper die zich bij verkoop hadden aangeboden
zich aan oplichting waren te buiten gegaan. De koper had namelijk beweerd dat de twee
verkopers naar Brussel waren verhuisd om te gaan samenwonen, wat niet het geval was en
waardoor de notaris een verkeerde woonplaats van de verkopers geakteerd had. De koper
heeft zich bij het verlijden van de akte in baar geld laten betalen en heeft geen enkele
terugbetaling gedaan aan de kredietinstelling. De kredietinstelling achtte de notaris hiervoor
aansprakelijk en heeft de notaris gedagvaard in schadeloosstelling.
Afdeling III. Juridische behandeling
171. In eerste aanleg werd het verzoek van de kredietinstelling ingewilligd en werd de
betrokken notaris veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van 247.893 euro. De
betrokken notaris tekende tegen dit vonnis hoger beroep aan. De notaris betwistte hierbij dat
hij ook maar enige fout had begaan, maar stelde daarentegen dat de NV Dexia verschillende
fouten had begaan die volgens hem aan de oorsprong van de schade liggen. Wij gaan hierbij
enkel in op de aansprakelijkheid van de appelant, met name die van de notaris zelf.
172. Inleidend wijst de geïntimeerde erop dat de notaris bij omzendbrief van 16 januari 1997
door de Federatie was gewaarschuwd voor het voorvallen van gevallen van oplichting waarbij
een hypothecaire lening werd aangegaan met behulp van valse identiteitskaarten en waarbij
één van de kenmerken de storting van de lening in baar geld was. De appelant kan zich niet
beroepen op het zogenaamde vertrouwelijke karakter van de circulaire, daar zelfs de
geïntimeerde er kennis van had gekregen door de publicatie ervan in een editie van het
Journal des tribunaux van 2003.
173. De betrokken notaris stelt dat het onmogelijk is artikel 11 van de Organieke Wet
Notariaat na te leven. Het hof van beroep van Luik deelt deze mening niet. Het hof van beroep
geeft toe dat een strikte toepassing van die wetsbepaling moeilijk haalbaar is wanneer de
partijen afkomstig zijn uit het buitenland. Niettemin blijft het de taak van de notaris alles in
het werk te stellen zich afdoende te vergewissen van de juiste identiteit van de partijen. Het is
dan aan de rechtbanken om te oordelen of de notaris al dan niet foutief nalatig gehandeld
heeft bij de keuze van de verificatiemiddelen.
55
174. Dankzij de ontwikkeling van de technologie en de informatiebronnen is het voor de
notaris gemakkelijker om zekerheid te krijgen over onder meer de namen en verblijfplaatsen
van de partijen die voor hem verschijnen.
175. In casu maakten de documenten die in het bezit waren van de notaris – met name de
notariële akten, de uittreksels uit het rijksregister en de correspondentie van heer L. – melding
van verschillende woonplaatsen voor Fernand André en zijn zoon Jacques. In tegenstelling tot
wat bleek uit de gegevens van het rijksregister, geraadpleegd kort voor het verlijden van de
akte, beweerde de koper (heer L.) in zijn brief van 2 april dat de twee verkopers sinds 1 april
1997 verhuisd waren om te gaan samenwonen in Brussel.
176. Zowel de rechter in eerste aanleg als het hof van beroep van Luik oordelen terecht dat de
notaris, geconfronteerd met dergelijke tegenspraak en in het licht van zijn wettelijke
verplichting tot het bevestigen van de identiteit met inbegrip van de woonplaats van de
partijen, de juistheid van de bewering van de koper had moeten controleren. De notaris had
immers voldoende tijd om contact op te nemen met de gemeentelijke overheden om de
juistheid te onderzoeken van de nummers van de identiteitskaarten.
177. De notaris heeft bij het nagaan van de identiteit van de verschijnende partijen echter
genoegen genomen met de voorlegging van de identiteitskaarten en met de wederzijdse
bevestiging van de identiteit door de partijen, wat de notaris enkel zou kunnen ontheffen van
diens aansprakelijkheid ten aanzien van deze laatsten, maar zeker niet ten aanzien van derden.
178. In het licht van die globale omstandigheden én van de omzendbrief van 16 januari 1997,
had de notaris een bijzonder waakzame houding moeten etaleren. Hij kende koper noch
verkopers en zowel hun woonplaats als het gebouw zelf bevonden zich in Brussel, terwijl zijn
notariskantoor was gevestigd in Luik. Er was geen onderhands verkoopcontract en zowel de
eigendomstitel als het huwelijkscontract van de verkopers werd door de koper overhandigd in
de vorm van een fotokopie.
179. Gezien die feitenconstellatie achtte het hof van beroep het dan ook ontegensprekelijk
vaststaande dat de notaris een gebrek aan waakzaamheid aan de dag had gelegd en er hem een
foutieve nalatigheid in de zin van de artikelen 1382 en 1383 BW kon worden aangewreven.
56
Afdeling IV. Conclusie met betrekking tot het arrest
§ 1. Artikel 11 Ventôsewet: wolfijzers en schietgeweren
180. Op het gebied van de bevestiging van de identiteit van de partijen (art. 11 Org.W.) komt
de notaris steeds meer in grote moeilijkheden te verkeren. Als openbaar ambtenaar is hij ertoe
gehouden zijn ambt te verlenen (art. 3 Org.W.), maar komt hij in de problemen als de partijen
hem niet bekend zijn, hij geen attesterende getuigen vindt en indien hij de geldigheid van de
zogenaamde bewijskrachtige identiteitsbewijzen zoals de identiteitskaart niet (gemakkelijk)
kan nagaan. De notaris moet dan ook alle voorzorgsmaatregelen nemen.
181. Vóór de wet van 4 mei 1999, zoals in deze casus, was de uitdaging om het hoofd te
bieden aan de ‘wolfijzers en schietgeweren’ bij die bevestiging, nog van grotere omvang. De
notaris die de partijen niet kende, kreeg van de wet slechts de bewijsgetuigen als remedium344.
Een tsunami aan gevallen van oplichting345 overspoelde dan ook bepaalde notariskantoren346.
182. De doctrine347 stelde heel vroeger immers bikkelhard dat de notaris zijn ambt moest
weigeren als hij één van de partijen niet kende of hij zich in de onmogelijkheid bevond
getuigen te doen verschijnen die voldeden aan de criteria van artikel 11. Niettemin werd reeds
vóór de wet van 4 mei 1999 ingezien dat de rigoureuze toepassing van het toenmalige artikel
11 van de Ventôsewet, tot stand gekomen in een tijd van een statische maatschappij,
neerkwam op een absurd-obsolete vereiste en de notaris zich van andere verificatiemiddelen
mocht bedienen om de identiteit van partijen vast te stellen, als zij maar dezelfde waarborgen
boden als die welke emaneerden uit de bevestiging door de attesterende getuigen348.
344 Vroeger werd de notaris aangeraden zijn ministerie te weigeren indien hij de partijen niet kende en hij geen attesterende getuigen kon vinden om de identiteit van de partij te bevestigen. Zie bijvoorbeeld een geval uit begin van de negentiende eeuw dat bij ROLLAND DE VILLARGUES wordt aangehaald: “Par exemple, un soldat marchant isolément arrive dans une ville, ou bien il reste malade dans un hôpital, et il a besoin d’adresser une procuration à sa famille ou de faire un testament ; personne ne le connaît : on demande ce que doit faire le notaire requis de lui prêter son ministère.” Zie M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 297, nr. 25. Zie evenwel toen al de soepelheid om de identiteit te bevestigen op grond van een paspoort of andere documenten : M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 297, nr. 26 : “(…) avait été établie par son passeport et autres renseignements de cette nature. Le testament fut validé (…).” 345 Reeds in de eerste helft van de negentiende eeuw werd door ROLLAND DE VILLARGUES melding gemaakt van een schrikbarende stijging van het aantal gevallen van oplichting. Zie M. ROLLAND DE VILLARGUES, Répertoire, supra noot 59, 293, nr. 4 : « Aussi à une époque où les faux s’étaient multipliés d’une manière effrayante. » 346 Zie bijv. J.-F. LEDOUX en D. STERCKX, “La réforme”, supra noot 136, (209) 221. 347 Zie bijv. G. GALOPIN, Cours, supra noot 59, 113, nr. 140; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “De bewijskracht van de notariële akten”, supra noot 6, nr. 35 (met kritiek op het stelsel); A. SCHICKS, en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire, supra noot 58, 206, nr. 12.9. 348 Zie G. VAN OOSTERWIJCK, “Notariële inrichting en deontologie”, supra noot 8, (5) 21.
57
§ 2. Een blindelings beroep op de identiteitskaart is uit den boze
A Wat vroeger reeds gold…
183. Nog vooraleer de wetgever het beroep op bewijskrachtige identiteitsbewijzen invoerde
als valabel alternatief voor de attesterende getuigen, bleek al uit diverse arresten dat een
verregaande controle van de identiteit een sine qua non was voor de notaris om gebeurlijke
instellers van toekomstige aansprakelijkheidsclaims anticipatief de wind uit de zeilen te
nemen. Reeds aan het begin van de twintigste eeuw stelden RUTGEERTS en AMIAUD349
met
betrekking tot het paspoort het volgende: “Un passe-port pourrait être faux et un individu
pourrait se servir du passe-port d’un autre. La responsabilité du notaire ne serait donc pas à
couvert si la supposition de personnes venait à être prouvée.”350.
184. Dat een blindelings beroep op de gegevens die vermeld stonden op de identiteitskaart om
de identiteit van de partijen te bevestigen hiertoe niet voldoende was, mocht bijvoorbeeld
blijken uit arrest van 14 januari 1998 van het hof van beroep van Brussel351. Daarbij kwam de
civielrechtelijke aansprakelijkheid van de betrokken notaris in het gedrang door een verkeerde
vaststelling van de identiteit van de verschijnende partijen, daar de notaris zich ertoe had
beperkt een blindelings beroep te doen op de gegevens die vermeld stonden op de
identiteitskaart. In eerste aanleg was de rechtbank van eerste aanleg van Brussel in haar
vonnis van 15 december 1990 volgens het hof van beroep blijkbaar te mild geweest voor de
notaris. Het hof had het als volgt gesteld: “(Attendu) qu’une carte d’identité ne peut être
suspectée d’être fausse et le notaire ne peut être tenu de pousser ses investigations au delà de
sa production que dans des circonstances susceptibles d’éveiller sa suspicion, non présentes
en l’espèce.”.
349 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, 641, nr. 416. 350 Men mag natuurlijk de temporele context niet uit het oog te verliezen. De auteurs schreven dit in 1904, toen er op het paspoort nog geen foto’s voorkwamen, wat de controle van de identiteit van de titularis nog moeilijker maakte. Op te merken valt dat het hier gaat over het ‘paspoort’ en nog niet over de ‘identiteitskaart’. De identiteitskaart werd in België pas ingevoerd bij KB van 6 februari 1919, dus na WO I. Meer over dit laatste bij G. VAN OOSTERWIJCK, “De bewijsgetuige”, supra noot 10, (207) 217, nr. 17. 351 Brussel 14 januari 1998, RNB 1999, 463-468, JLMB 1999, 620 en 1054, Chron.not.Liège XXX, 1999, 36, commentaar I. MOREAU-MARGREVE.
58
B … geldt nu nog meer “in het licht van de technologische
ontwikkelingen”
185. De rechtbank van eerste aanleg Brussel gaf in haar vonnis van 20 juni 2002352 toe dat een
strikte toepassing van artikel 11 van de Notariswet onmogelijk is, meer bepaald wanneer de
partijen afkomstig zijn uit het buitenland. Met het arrest van het hof van beroep van Luik van
8 maart 2007 is dit begrip voor de moeilijk realiseerbare rigoureuze toepassing van het
relevante wetsartikel enigszins gemitigeerd in het licht van de ‘développement de la
technologie et des moyens d’information’ en werd wederom in de verf gezet dat de notaris
maar niet genoeg op zijn civielrechtelijke qui-vive kan zijn.
186. In de omstandigheden van de zaak waarover het hof van beroep zich op 8 maart 2007
uitsprak, vertoonde de notaris een alertheidsgebrek en werd er dus een foutieve nalatigheid
vastgesteld in de zin van de artikelen 1382 en 1383 BW. De notaris is er niet in geslaagd zijn
aansprakelijkheid te ontlopen door de causaliteitsband fout-schade te doorbreken, door het
bewijs te leveren van een gekarakteriseerde fout in hoofde van de kredietinstelling. Ook al
zouden de ingeroepen nalatigheden als foutief kunnen worden bestempeld, toch was er hoofde
van die kredietinstelling geen causale band met de schade, aangezien de betwisting geen
betrekking had op de identiteit van de partijen bij de notariële akten, maar wel op de
solvabiliteit van de koper en de waarde van het onroerend goed.
187. Uit het arrest blijkt dat de notaris zich op nauwgezette wijze dient te vergewissen van de
identiteit van de ondertekenende partijen. Indien hij de partijen niet kent, dient hij een beroep
te doen op ‘grootmoeders recepten’353 zoals het trouwboekje, het huwelijkscontract of de
identiteitskaart. Zoals gebleken is uit dit arrest, kan de notaris echter niet altijd vertrouwen op
de juistheid van de gegevens die vermeld staan op de identiteitskaart.
188. Dit kan voor de notaris echter geen verschoningsgrond uitmaken, daar de identificatie
van de partijen diens essentiële missie constitueert. Het hof van beroep gaat er hierbij vanuit
dat de ontwikkeling van de technologie en de informatiemiddelen de zekerheid over onder
meer de namen en verblijfplaatsen van de partijen zal versterken.
352 Rb. Brussel 20 juni 2002, JT 2003, 69, RNB 2004, 516, noot, Chron. not. Liège, b. XXXIX, 1 april 2004, 380. 353 Term gehaald bij C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 237.
59
§ 3. Digitalisering van de registers van de burgerlijke stand als
panacee?
189. Eén van de mogelijke wijzen om de notaris toe te laten de mogelijke aansprakelijkheids-
genererende valkuilen te omzeilen zou net de digitalisering kunnen zijn van de
identiteitsgegevens die vervat liggen in de registers van de burgerlijke stand in de diverse
landen van de Europese Unie354. Deze informatisering blijkt vooralsnog nog niet aan de orde.
190. Het zou de rechtszekerheid zeker ten goede komen indien men deze openbare
ambtenaren zou verplichten te werken met de registers van de burgerlijke stand355. De in de
registers ingeschreven akten, alsmede de eensluidend verklaarde en behoorlijk gezegelde
afschriften daarvan, hebben immers ex artikel 45, § 1 in fine BW authentieke bewijskracht.
191. De wetgever356 ging er vanuit dat het gebruik in de Hypotheekwet van attesten en
uittreksels van de burgerlijke stand een administratieve last uitmaken. Niettemin valt het aan
te raden dat de notaris zich zoveel als mogelijk beroept op de documenten van de registers
van de burgerlijke stand357. Als oplossing stelt ENGELS358 voor dat de registers van de
burgerlijke stand zouden worden gedigitaliseerd. Indien de uitwerking van dit idee beperkt
blijft tot het nationale vlak, biedt het enkel een oplossing voor de gevallen waarin Belgische
partijen voor de notaris verschijnen om een akte te ondertekenen, maar niet voor de partijen
die komen uit een ander land.
192. Een grootschaligere aanpak, op bijvoorbeeld Europees niveau, is dan ook ten zeerste
aanbevolen. Dit vraagt echter tijd en geld en daarmee kunnen de politieke verantwoordelijken
niet onmiddellijk ‘scoren’359. Een toename van de jurisprudentie rond de civielrechtelijke
aansprakelijkheid van notarissen bij de bevestiging van de identiteit van de partijen ligt dus in
het licht van de toenemende mobiliteit van de personen, en in haar kielzog de mobiliteit van
354 In deze zin: F. GARCÍA MÁS, “Hacia el informe notarial electrónico”, El Mundo, 28 april 2002, www.elmundo.es/nuevaeconomia/2002/125/1019900347.html (consultatie 10-IV-2009), nr. 125. « El tema es apasionante y se consideró que la CNUE tenía una oportunidad de oro: el notariado europeo debe intentar demostrar que es capaz de sacar partido del fenómeno de las nuevas tecnologías. Aprovechando, además, los principios y bases del notariado latino, es decir, la inmediatez con el ciudadano cliente, la redacción del documento, el control de legalidad, el juicio de identidad y de capacidad, el asesoramiento, etcétera. » 355 Zie C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233, nr. 11. 356 Wetsontwerp houdende diverse bepalingen (I). Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr.51-2760/001, 14. 357 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 225; C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233. 358 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233, nr. 11. 359 C. ENGELS, “Wijzigingen”, supra noot 16, (227) 233, nr. 11.
60
de criminaliteit, ongetwijfeld in het verschiet. Het is aan de notarissen om zich tot de tanden
te bewapenen om zich tegen aansprakelijkheidsclaims op dit gebied in te dekken. Slaagt de
notaris er niet in alle gebeurlijke twijfelachtigheden met betrekking tot de identiteit van een
ondertekenende partij tot een minimum te reduceren, dan kan hem met BASTINÉ360 worden
aanbevolen de optie van de dienstweigering te lichten.
193. Teneinde te vermijden dat zijn aansprakelijkheidsonbevlektheid wordt gehypothekeerd
door een bezoedeling in bovenvermelde zin, doet de instrumenterende notaris er goed aan zijn
identiteitsoordeel niet enkel te stoelen op één bewijsstuk. Een normaal voorzichtig en
zorgvuldig notaris zal zijn oordeel dan ook gronden op een faisceau de présomptions
concordantes361 bij het leveren van het bewijs van de kennis van de identiteit van de
partijen362. De notaris zou dan ook ten volle dienen gebruik te maken van de hem in het licht
van de huidige technologie ter beschikking staande investigatiemogelijkheden en zich niet
enkel mogen beperken tot het zich (blindelings) stoelen op de hem overgemaakte
identiteitsstukken.
194. Het Franse Hof van Cassatie363 oordeelde dan ook reeds dat één enkel
identiteitsdocument niet volstaat om de kennis in de zin van artikel 11 van de Notariswet te
bewijzen. RENARD-DECLAIRFAYT364
sluit zich hierbij aan en ziet deze zienswijze dan ook als
commonsensical (supra nr. 82).
360 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 113, nr. 115: “Il fallait donner au notaire le moyen de conclier ces devoirs de sa profession.”. 361 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197. 362 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197; J.-F. LEDOUX en D. STERCKX, “La réforme”, supra noot 136, (209) 221; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 44. 363 Cass.fr. 6 februari 1979, Juris-Data nr. 1979-000045, Bull.Cass. 1979, 39, nr. 45, Rép.not.Defrénois 1980, 386, commentaar J.-L. AUBERT, aangehaald in M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 194, nr. 42 en in J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 197. 364 M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 195, nr. 44.
61
§ 4. De wederzijdse identiteitsbevestiging als lapmiddel?
195. Uit het arrest van het hof van beroep van Luik blijkt nog maar eens dat de wederzijdse
bevestiging van de identiteit door de partijen voor de notaris geen exoneratiegrond uitmaakt
ten aanzien van derden (supra nr. 177).
196. In de ogen van de rechtsleer365 raakt art. 11 Org.W. de openbare orde. Aan deze bepaling
kan aldus geen afbreuk worden gedaan. Zonder kennis van de partijen heeft de notaris immers
geen zekerheid over de herkomst van de akte en is er geen authenticiteit366. Het wetsartikel
dient dan ook door alle notarissen voor alle akten in acht te worden genomen. De notaris kan
zich dan ook niet baseren op de beweringen van een hem bekende partij om de identiteit van
een andere partij te bevestigen367. Als de notaris de partij immers niet persoonlijk kent, dient
hij zijn toevlucht te nemen tot de wettelijke middelen die art. 11 Org.W. hem verschaft.
197. Zoals reeds hierboven uiteengezet, stelde het hof van beroep van Brussel in een arrest
van 7 april 1998 dat de notaris zich eventueel zou kunnen beroepen op de bewijzen verkregen
van andere partijen om zekerheid te krijgen over de identiteit van de andere comparanten368.
In zoverre dat dit hof, dat echter heeft nagelaten omstandig te becommentariëren wat het
eronder verstond, beschouwt dat die ‘preuves suffisantes’ verklaringen van de andere partijen
omtrent de identiteit van de andere partijen behelst, kan die passage zeker niet worden
bijgetreden en wordt ze resoluut afgekeurd door het arrest van 7 maart 2008 van het hof van
beroep van Luik, dat het volgende stelde: “Il s’est contenté de la présentation des cartes
d’identité et de la certification réciproque d’identité par les parties, ce qui ne pourrait en tout
état de cause exonérer le notaire qu’à l’égard de celles-ci et non pas des tiers.”.
198. Zoals reeds vermeld, kan worden gesteld dat de zogenaamde plicht tot het verzekeren
van de doeltreffendheid van de akte niet neerkomt op een resultaatsverbintenis. De
365 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 112, nr. 115; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 192; P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 156, nr. 102 L. RUTGEERTS en A. AMIAUD, Commentaire, supra noot 46, nrs. 405 en 409. 366 J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nr. 192. 367 L. BASTINÉ, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 122; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nrs. 196 en 196-1; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 190, nr. 34. 368 Brussel 7 april 1998, RNB 1999, 455, noot R.D.V., Chron.dr.not.b., b. XXX, 1999, 39, commentaar I. MOREAU-MARGREVE: “Que, lorsque le notaire ne trouve pas deux témoins qui puissent lui confirmer l’identité du comparant, il peut seulement procéder à la passation de l’acte, s’il reçoit des preuves suffisantes aux fins d’acquérir une sécurité requise sur l’identité du comparant, soit par suite de recherches personnelles, soit de la part du comparant lui-même ou même des autres parties.”
62
ondoeltreffendheid van de akte brengt de aansprakelijkheid van de notaris slechts in het
gedrang indien dat een gevolg is van een gebrekkig onderzoek naar de identiteit van de
partijen369. De notaris kan enkel aansprakelijk worden gesteld als mag worden verondersteld
dat hij de gelegenheid heeft gehad de fout, die de akte van zijn normale effecten heeft
ontdaan, niet te begaan370 (supra nr. 81).
199. De notaris kan zich volgens de Belgische rechtsleer371 dan ook niet baseren op de
beweringen van een andere partij om aan te tonen dat de andere ondertekenende partij hem
bekend is. Een diepgaander onderzoek naar diens identiteit is dan ook vereist. In dat geval kan
de aansprakelijkheid van de notaris niet worden weerhouden indien blijkt dat hij niet bij
machte kon zijn de door één van de partijen georganiseerde fraude met behulp van vervalste
identiteitskaarten bloot te leggen. De notaris die dus kan aantonen dat hij is overgaan tot alle
noodzakelijke controles en die het risico op ondoeltreffendheid van de akte niet kon voorzien,
moet dus volgens AUBERT372
elke aansprakelijkheid ontlopen.
369 VOOR BELGIË: P. HARMEL, en R. BOURSEAU, Les sources, supra noot 46, 158-159, nr. 104; VOOR
FRANKRIJK: J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 98-99, nr. 77. 370 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 105, nr. 81. 371 L. BASTINE, Cours de notariat, supra noot 46, 117, nr. 122; J. DEMBLON, “De notariële akte”, supra noot 9, nrs. 196 en 196-1; M. RENARD-DECLAIRFAYT, “Kennis der partijen”, supra noot 11, (189) 190, nr. 34. 372 J.-L. AUBERT, La responsabilité, supra noot 12, 105-106, nr. 81.
63
Hoofdstuk 9. Eindbesluit
200. De hamvraag is of het Luikse arrest de jurisprudentie op het vlak van de civielrechtelijke
aansprakelijkheid van de notaris bij de identificatie van de partijen een hoge vlucht zal doen
nemen. Onder meer onder invloed van het vrije verkeer van personen in de Europese Unie zal
de notaris het nog moeilijker krijgen om zich te vergewissen van de juistheid van de identiteit
van de ondertekenende partijen. Hij beschikt immers niet altijd over de hulpmiddelen om een
bevestiging uit te voeren zoals de wet het vereist. In die gevallen dient de notaris een beroep
te doen op ‘grootmoeders recepten’ zoals het trouwboekje, het huwelijkscontract of de
identiteitskaart. Zoals blijkt uit dit arrest, kan de notaris niet altijd afgaan op de juistheid van
de gegevens die vermeld staan op dit laatste document.
201. Het hof van beroep stelt hierbij dat het dankzij de ontwikkeling van de technologie en de
informatiemiddelen is dat het voor de notaris mogelijk is om zekerheid te krijgen over onder
meer de namen en verblijfplaatsen van de partijen die voor hem verschijnen (supra nrs. 185-
188). Dit lijkt een redenering ad futurum. Wat de communicatiemiddelen betreft, kan de
notaris zeker en vast sneller bepaalde inlichtingen inwinnen bij bepaalde instanties. Wat de
technologie betreft, kan deze kennelijk gewichtigere beoordeling van de aansprakelijkheid
van de instrumenterende notaris niet geheel worden bijgetreden. In geval van een
(toekomstige) verwezenlijking van een technologische ontwikkeling als de digitalisering van
de registers van de burgerlijke stand zou dergelijke visie evenwel kunnen worden
aangehangen.
202. ENGELS hoopt dan ook dat de identiteitskaart door de openbare en ministeriële
ambtenaren zal worden geweerd als publiciteitsmiddel. Deze auteur stelt hierbij dat het
notariaat de vereenvoudigde identiteitsopgave van de natuurlijke personen wel zou kunnen
hanteren, maar daardoor het risico loopt zichzelf voor later middelen te ontnemen om
voldoende zekerheid te verkrijgen over de identiteit van de natuurlijke personen voor wie een
authentieke akten moet worden verleden met betrekking tot het eigendomsrecht of andere
zakelijke rechten. Uit het één en het ander blijkt dan ook dat de notaris als openbaar
ambtenaar een niet te mis kennen rol toebedeeld krijgt bij het identificeren van natuurlijke
personen. Uit het arrest van het hof van beroep te Luik blijkt weer maar eens dat een tekort
aan diepgaandheid van het onderzoek naar de identiteit van de partijen de notaris de das kan
omdoen. À bon entendeur, salut.
64
Hoofdstuk 10. Bibliografie
Afdeling I. Wetgeving
§ 1. België
Wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS
21 april 1984, 5247.
Wet 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, de
vreemdelingenkaarten en de verblijfsdocumenten en tot wijziging van de wet van 8 augustus
1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 3 september 1991.
Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van
de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5801.
Wet 9 februari 1995, BS 18 maart 1995.
Wet van 4 mei 1999 tot wijziging van de wet van 25 ventôse jaar XI op het notarisambt, BS 1
oktober 1999, 37132.
Wet 12 augustus 2000 tot wijziging van artikel 2, eerste lid, van de wet van 19 juli 1991
betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten en tot wijziging van de wet van
8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 11 oktober
2000.
Wet van 1 maart 2007 houdende diverse bepalingen (III), BS 14 maart 2007, 13.594.
Wetsontwerp houdende diverse bepalingen (I), memorie van toelichting, Parl.St. Kamer,
2006-2007, nr. 51-2760/001.
Verslag van de commissie voor de Justitie uitgebracht door de heer Walter MULS, Parl.St.
Kamer, 2006-2007, nr. 51-2788/014.
Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/1 en 1433/1.
65
Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 2006-2007, nr. 2760/001.
Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1432/19.
KB 11 september 1986 waarbij aan notarissen toegang wordt verleend tot het Rijksregister
van de natuurlijke personen, BS 2 oktober 1986.
KB 16 juli 1992 tot vaststelling van de informatie die opgenomen wordt in de
bevolkingsregisters en in het vreemdelingenregister, BS 15 augustus 1992.
KB 16 juli 1992 betreffende het verkrijgen van informatie uit de bevolkingsregisters en uit het
vreemdelingenregister, BS 15 augustus 1992.
KB 16 juli 1992 tot vaststelling van de informatie die opgenomen wordt in de
bevolkingsregisters en het vreemdelingenregister, BS 15 augustus 1992.
KB 22 maart 1993 betreffende de bewijskracht, ter zake van de sociale zekerheid, van de door
instellingen van sociale zekerheid opgeslagen, bewaarde of weergegeven informatiegegevens,
BS 1 april 1993.
KB 8 januari 1996 tot bepaling van de informatietypes, verbonden met de informatiegegevens
bedoeld in artikel 3, eerste lid, van de wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een
Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 25 januari 2006.
KB 14 april 2002 waarbij de V.Z.W. Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat
gemachtigd wordt om toegang te hebben tot de informatiegegevens van het Rijksregister van
de natuurlijke personen en het identificatienummer ervan te gebruiken, BS 1 juni 2002.
Omzendbrief 7 oktober 1992 betreffende het houden van de bevolkingsregisters en het
vreemdelingenregister, BS 15 oktober 1992.
Omzendbrief 20 september 1996 betreffende de nieuwe bepalingen inzake identiteitskaarten –
Wijzigingen van de Algemene Onderrichtingen van 7 oktober 1992 betreffende het houden
van de bevolkingsregisters en het vreemdelingenregister, BS 28 september 1998.
66
Omzendbrief 3 januari 2001 tot wijziging van de Algemene Onderrichtingen van 7 oktober
1992 betreffende het houden van de bevolkingsregisters en het vreemdelingenregister –
Vermelding van de echtscheiding op de identiteitsdocumenten, BS 14 maart 2001, 8163.
Omzendbrief 21 juni 2007 betreffende de wijzigingen in de reglementering betreffende het
verblijf van vreemdelingen tengevolge van de inwerkingtreding van de wet van 15 september
2006, BS 4 juli 2007 (tweede uitg.), 6466.
§ 2. Internationaal
Ley de 8 de junio de 1957 sobre el Registro Civil, BOE 10 de junio 1957.
Loi n°65-526 du 3 juillet 1965 relative à la francisation des noms et prénoms qui acquièrent
ou se font reconnaître la nationalité française, JO 4 juli 1965, 5654.
Décret n° 71-941 du 26 novembre 1971 relatif aux actes établis par les notaires, JO 3
décembre 1971, 11795.
Décret n° 2005-973 du 10 août 2005 modifiant le décret n° 71-941 du 26 novembre 1971
relatif aux actes établis par les notaires, JO n°186 du 11 août 2005, 13096.
Decreto de 14 de noviembre de 1958 por el que se aprueba el Reglamento de la Ley del
Registro Civil, BOE 11 de diciembre 1958.
67
Afdeling II. Rechtspraak
§ 1. België
Cass. 15 mei 1902, Pas. 1902, I, 247.
Cass. 9 december 1948, Pas. 1948, I, 699 en RCJB 1954, 251, met noot P. DE HARVEN; Cass.
14 januari 1954, Pas. 1954, I, 402; Cass. 15 maart 1968, RW 1967-68, 2000, Pas. 1968, I,
884.
Antwerpen 5 april 1973, RW 1976-77, 2360.
Antwerpen 2 juni 1975, RW 1976-77, 2360.
Brussel 7 januari 1829, Pas. 1829, 9.
Brussel 12 oktober 1993, Not. Fisc. M. 1995, afl. 10, 15, noot M. PEULINCKX-COENE.
Brussel 14 januari 1998, RNB 1999, 463, JLMB 1999, 620 en 1054, Chron.not.Liège XXX,
1999, 36, commentaar I. MOREAU-MARGREVE.
Brussel 7 april 1998, RNB 1999, 455, noot R.D.V., Chron.dr.not.b., b. XXX, 1999, 39,
commentaar I. MOREAU-MARGREVE.
Gent 9 september 1997, T.Not. 2000, 205, Chron.not.Liège 2001, b. XXXIV, 331.
Mons 16 februari 1998, RTDF 1998, 296.
Luik (20e k.) 8 maart 2007, JT 2007, 356, RNB 2007, 328.
Rb. Brussel 15 oktober 1990, TBBR 1991, 406, Chron.not.Liège, b. XIX, 24 maart 1994, 32.
Rb. Brussel 20 juni 2002, JT 2003, 69, RNB 2004, 516, noot, Chron.not.Liège, b. XXXIX, 1
april 2004, 380.
68
Rb. Dendermonde 31 mei 1996, RNB 1996, 441, noot J. DEMBLON.
Rb. Mons 26 maart 1874, Pas. 1875, III, 262.
Rb. Tongeren 22 november 2000, Waarvan Akte 2003/2, 1-9, noot J. DE BRABANDER.
§ 2. Frankrijk
Cass.fr. 20 januari 1852, Pas. 1852, I, 38.
Cass.fr. 24 februari 1902, JNA 1903, 427, noot.
Cass.fr. 22 juli 1924, JNA 1924, 859, noot, D. 1924, 540.
Cass.fr. 28 maart 1973, Juris-Data nr. 1973-099114, Bull.Cass. 1973, III, nr. 243.
Cass.fr. 6 februari 1979, Juris-Data nr. 1979-000045, Bull.Cass. 1979, 39, nr. 45, Rép.not.
Defrénois 1980, 386, commentaar J.-L. AUBERT.
Cass.fr. 25 januari 1989, nr. 87-12.838, Bull.Civ. I, nr. 40, La Semaine Juridique JCP N, 23
maart 1990, 65, noot TH. SANSEAU en 23 februari 1990, 37, noot M. DAGOT, D. 8 juni 1989,
301, noot J.-L. AUBERT.
Cass.fr. 13 november 1990, nr. 89-14.235, JCP 1991 II, 19579, noot M. DAGOT.
Cass.fr. 9 april 1997, Bull.Civ. III, nr. 38.
Cass.fr. 20 januari 1998, nr. 96-12.431, Juris-Data nr. 1998-000141, Bull.Cass. 1998, I, nr.
21, 14, La Semaine Juridique JCP G 1998, 461.
Cass.fr. 15 december 1999, nr. 97-16.041, Juris-Data nr. 1999-004437, Bull.Civ. I, nr. 353,
RTD civ., maart 2001, nr. 1, 175, noot J. PATARIN.
Cass.fr. 4 februari 2003, nr. 01-14.889, Juris-Data nr. 2003-01758, JCP La Semaine
Juridique Notariale et Immobilière 2003/46, nr. 1572, 1625, noot G. RIVIERE.
69
Rechtsleer
§ 3. Boeken
AUBERT, J.-L., La responsabilité civile des notaires, Parijs, Defrénois, 2002, 163 p.
BASTINE, L., Cours de notariat, comprenant l’explication des lois organiques, Brussel,
Bruylant, 1884, XII, 409 p.
BLAMPAIN, D., Hanse. Nouveau dictionnaire des difficultés du français moderne, Louvain-la-
Neuve, De Boeck-Duculot, 2000, 983 p.
DELEECK, H. en CANTILLON, B., De architectuur van de welvaartsstraat opnieuw bekeken,
Leuven, Acco, 2008, 551 p.
DEMBLON, J., Connaissance approfondie du droit civil et du droit fiscal en rapport avec le
notariat et rédaction d’actes (personnes et biens). Livre I - l’acte notarié : formes, forces,
formalités. Notes de cours, Louvain-la-Neuve, Cabay, 1981, 314 p.
DE POULPIQUET, J., La responsabilité civile et disciplinaire des notaires, Parijs, LGDJ, 1974,
472 p.
DE POULPIQUET, J., Responsabilité des notaires : civile, disciplinaire, pénale, Parijs, Dalloz,
2003, 429 p.
DE VALKENEER, R., Précis du notariat, Brussel, Bruylant, 2002, 436 p.
DE WULF, C., m.m.v. BAEL, J., DEVOS, S. en DE DECKER, H., Het opstellen van notariële
akten, Mechelen, Kluwer, 2006, 4 volumes.
ENGELS, C., Zekerheidsrecht. Syllabus, Brugge, die Keure, 2006, 342 p.
GALOPIN, G., Cours de droit civil. État et capacité des personnes, Luik, Vaillant-Carmanne,
1904, 435 p.
70
GALOPIN, G., Cours de droit notarial, Luik, Vaillant-Carmanne, 1905, 363 p.
GENIN, E. en A. en PONCELET, R., Traité des hypothèques et de la transcription, Brussel,
Bruyland, 1980, 566 p.
HARMEL, P. en BOURSEAU, R., Les sources et la nature de la responsabilité des notaires en
droit belge de 1830 à 1962, Luik, Faculté de droit de l’Université de Liège, 1964, 786 p.
HAUCHAMPS, C., Droit notarial, Brussel, Bruylant, 1936, 228 p.
MELIS, J. en bewerkt door WAAIJER, B., De Notariswet, Kluwer, Deventer, 2003, 511 p.
MICHIELSENS, A., De nieuwe notariswet, Antwerpen, Kluwer, 1999, 663 p.
PARENT, J.J.F., Nouvelle loi sur le régime hypothécaire, accompagnée de tous les documents
officiels relatifs à la loi, Brussel, Chez l’éditeur, 1851, 564 p.
RAUCQ, A. en CAMBIER, P., Traité du notariat : législation, doctrine, jurisprudence, Brussel,
Larcier, 1943, 2 v., 855 p.
ROLLAND DE VILLARGUES, M., Répertoire de la jurisprudence du notariat, Parijs, 1842, 9
volumes.
RUTGEERTS, L. en AMIAUD, A., Commentaire sur la loi du 25 ventôse an XI organique du
notariat, Brussel, Larcier, 1884, 3 volumes.
SCHICKS, A. en VANISTERBEEK, A., Traité-formulaire de la pratique notariale, d. I, Leuven,
Fonteyn, 1924-1933, 7 volumes.
VANHALEWYN, C. en JACOBS, H., La responsabilité professionnelle du notaire, Brussel,
Bruylant, 1994, 170 p.
WATELET, P., La rédaction des actes notariés, Brussel, Larcier, 1980, 781 p.
71
§ 4. Bijdragen in tijdschriften en verzamelwerken
BAEL, J., “De nieuwe notariswet” in Gandaius Actueel VI, Antwerpen, Kluwer, 2001, 31-83.
CLOSSET, CH., “Le patronyme des étrangers en Belgique”, JT 1973, 725-727.
DE BUSSCHERE, C., “De burgerrechtelijke beroepsaansprakelijkheid van de notaris en de
omvang van de schadeloosstelling. Problematiek van de vergoeding door de aansprakelijke
notaris, van de erelonen van de advocaat die het slachtoffer van de beroepsfout van de notaris
in rechte bijstond. Impact van het principecassatiearrest van 2 september 2004” (noot onder
Cass. 2 september 2004), T.Not. 2004, 712-718.
DE CLERCQ, M., “‛Voor mij is verschenen’. Wie is bevoegd en bekwaam om aankoop-,
verkoop- en kredietakten te tekenen?” in CASTELEIN, C., VERBEKE, A. en WEYTS, L. (eds.),
Leuvense Notariële Geschriften. Notariële actualiteit 2007-2008, 135-220.
DEMBLON, J., “La demeure des témoins instrumentaires” (noot onder Rb. Dendermonde 31
mei 1996), RNB 1996, 442-444.
DEMBLON, J., herwerking door HARMEL, P., RENARD-DECLAIRFAYT, M. en TAYMANS, J.-F.,
“De notariële akte”, Rép.not. d. XI, b. VII, Brussel, Larcier, 2002, nrs. 191-202 en 335-342.
DEVOS, S., “Vernieuwde identificatie in de Ventôsewet en Hypotheekwet”, TVW 2007, 197-
199.
DE VRIES, W., “Kennen wij elkaar?”, WPNR 1985, 578-580.
DE WULF, C., “Identiteitsgegevens van de getuigen - artikel 12 Organieke Wet Notariaat”,
T.Not. 2001, 11-14.
DE WULF, C. en ENGELS, C., “De nieuwe notariswet: de notariële akte”, Notarius 2000/2, 117-
125.
D’HUART, V., “Le domicile”, Rép.not., d. I, b. VII, Brussel, Larcier, 2001.
72
DROSSO, F. “Le viager ou les ambiguïtés du droit de propriété dans les travaux préparatoires
du Code civil”, Droit & Société 2001, 895-910.
ENGELS, C., “De wet van 9 februari 1995 tot wijziging van de Hypotheekwet van 16
december 1851: een gemiste kans of een nieuwe aanloop?”, T.Not. 1995, 493-516.
ENGELS, C., “Wijzigingen aan de Hypotheekwet en aan de Organieke Wet Notariaat
ingevolge de wet van 1 maart 2007” in X, Rechtskroniek voor het Notariaat, deel 12, Brugge,
die Keure, 2008, 227-237.
GARCIA MAS, F., “Hacia el informe notarial electrónico”, El Mundo, 28 april 2002, nr. 125,
www.elmundo.es/nuevaeconomia/2002/125/1019900347.html (consultatie 10-IV-2009).
HARMEL, P., “Organisation et déontologie du notariat”, Rép.not. d. XI, b. V, Brussel, Larcier,
1977.
KFBN, “Aanbevelingen inzake de recente wijzigingen van de ventôsewet en de
hypotheekwet”, e-notariaat, 29 maart 2007, nr. 4024.
LEDOUX, J.-F. en STERCKX, D., “La réforme du notariat et des actes notariés”, JT 2000, 209-
225.
LEDOUX, J.-F., “La réforme du notariat”, RRD 2000, 287-311.
ONSTEIN, J., “Notariële rituelen in de informatiemaatschappij? Een beschrijving van de
mogelijkheden om de digitale handtekening in te voeren in de notariële praktijk”, Amsterdam,
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Vrije Universiteit te Amsterdam, 2000, 1-33.
OYARZABAL, M.J.A., “Doble apellido”, La Nación, 12 mei 2007, www.lanacion.com.ar,
(consultatie op 25-XI-2008), 1-2.
RENARD-DECLAIRFAYT, M., “De bewijskracht van de notariële akten”, Rép.not. d. XI, b. VI/1,
Brussel, Larcier, 1983.
73
RENARD-DECLAIRFAYT, M., “Kennis der partijen door de notaris” in VAN DEN EYNDE, P.,
HOLLANDERS DE OUDERAEN, C. en BUISSERET, P., De vernieuwde notariswet. Deel 2.
Handboek Organisatie van het Notariaat, Brussel, Larcier, 2005, 189-197.
RENS, J.-L. en RENS, L., “Notarissen en notariële akten sedert 1 januari 2000”, T.Not. 2000,
59-74.
ROELAND, S., “Ventôsewet en Hypotheekwet. Toelichting bij de aanbevelingen”, e-notariaat,
29 maart 2007, nr. 4024, 1-3.
STERCKX, D., “Des frais et honoraires d'avocat et de conseil technique comme élément du
dommage” (noot onder Cass. 2 september 2004), RNB 2004, 472-474.
TRIAU, K., “De vermelding van de partijen in de akte, na de wijziging aan de Notaris- en
Hypotheekwet van 1 maart 2007”, Notarius 2008, afl. 4, 31-32.
VAN DEN EYNDE, P., “La première étape d’une réforme de la loi hypothécaire”,
Rec.gén.enr.not. 2001, 45-60.
VAN OOSTERWIJCK, G., “De bewijsgetuige: een museumstuk – Bedenkingen bij artikel 11
Organieke Wet Notariaat en de notariële praktijk” in Actuele problemen uit het notariële
recht. Opstellen aangeboden aan Prof. A. De Boungne, Antwerpen, Kluwer, 1985, 207-221.
VAN OOSTERWIJCK, G., “Notariële inrichting en deontologie”, Notariële Actualiteit IV,
Notarieel en gerechtelijk recht, Brugge, die Keure, 1992, 5-28.