BOspOlder-TUssendijken
neXTplan van aanpak voor Bospolder-Tussendijken als Next Generation Woonwijk en als energiewijk
Over Morgen - Urhahn - Inicio - Personal Architecture
dd. 28 februari 2017
2BoTu Next
VO O R WO O R D
Voor u ligt het plan van aanpak dat is opgesteld door de coalitie BoTu Next
als antwoord op de gecombineerde uitvraag van de Delfshavencoöperatie,
woningcorporatie Havensteder en Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling en
de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR). De coalitie BoTu Next
bestaat uit de elkaar versterkende partijen Over Morgen, Urhahn Stedenbouw en
Strategie, Inicio en Personal Architecture die een gelijkwaardige samenwerking
aangaan.
In dit document tonen we u onze aanpak waarmee we de energietransitie in de
wijk Bospolder-Tussendijken op een sociaal inclusieve manier willen vormgeven.
In vier fases komen we tot een integraal wijkondernemingsplan dat niet alleen
inzicht biedt in de opgave en benodigde middelen, maar ook prioriteit aanbrengt
in het brede spectrum van ambities geformuleerd door de gezamenlijke
opdrachtgevers.
We zien er naar uit om ons plan van aanpak op 6 maart aanstaande aan jullie te
presenteren. In de tussentijd zijn vragen welkom.
coalitie BoTu Next
Over Morgen
Urhahn
Inicio
Personal Architecture
opdrachtgevers
Gemeente Rotterdam
Havensteder
Delfshavencoöperatie
IABR
datum
28 februari 2018
Horváthweg
Schuttevaerweg
Spaa
nsew
eg
T j alklaan
Benjamin Franklinstraat
Marconiplein
Schiedamseweg
K e i l e h a v e n
L e k h a v e n
De l f s h
av
en
sc
he
Sc
hi e
Beukelsbrug
Beukelsweg
Horváthweg
AbrahamVan Stolkweg
Abraham Van Stolkweg
Aelbrechtskade
Aelbrechtskade
Schuttevaerweg
S p a n g e n
Vierhavenss traat
Keileweg
Schiedamseweg
Schiedamseweg
Dirk Danestraat
Mathenesserweg
T u s s e n d i j k e n
I J s s e l h a v e n
Pel grimsstraat
Vierhavensstraat
B o s p o l d e r
S c h i e m o n d
Beukelsdijk
Beukelsweg
Van Cit
tersst
raat
Vierambachtsstraat
E s s e n b u r g b u u r t
H o f s t e d e b u u r t
A d r i e nM i l d e r s b u u r t
G e r r i t v a n d eL i n d e b u u r t
N i e u w eW e s t e n
Aelbrechtskade
Coolhaven
Mathenesserlaan
Schans
Schiedamseweg
P u p i l l e n b u u r t
N o z e m a n b u u r t
S a m u e lM u l l e r b u u r t
C o o l h a v e n
S c h i e h a v e n
West zeedijk
Westzeedijk
Kapiteinsbuurt
Coolhaven
kaart van bospolder-tussendijken
4BoTu Next
I N H O U DS O P G AV E
i . inTrOdUC Tie i . i d e v r a a g
i . i i d e v i s i e va n d e CO a l i T i e
i . i i i d e w e r k w i j z e va n d e CO a l i T i e
i . i v l e e s w i j z e r
i i . v isie Op de Opgave i . i T w e e B U U r T s T r aT e g i e ë n
i . i i s T e d e l i j k e a C U p U n C T U U r i n d e B U U r T s C h a n s /waT e r g e U s
i . i i i g e B U n d e l d e g r O O T s C h a l i g h e i d i n h e T h a r T va n B O T U
i .v i O p s C h a a l B a a r h e i d va n d e T w e e B U U r T s T r aT e g i e ë n
i i i . pl an van a anpak i i i . i r e s U lTaT e n
i i i . i i fa s e r i n g
fa s e i . d i a g n O s e
fa s e i i . O n d e r z O e k
fa s e i i i . p r O d U C T i e
fa s e i v. i m pa C T
iv. invesTering en pl anning
v. een k ansrijk vOOrsTel vi . B I J L AG EN B i j l a g e i : d i a g n O s e va n d e w i j k
B i j l a g e i i : e e r s T e a n a ly s e e n e r g i e T r a n s i T i e B O T U
B i j l a g e i i i : C v s e n B U r e a U O m s C h r i j v i n g e n
5BoTu Next
In deze introductie zetten we de vraag van de opdrachtgevers uiteen en lichten
we de visie en werkwijze van onze multidisciplinaire coalitie toe. Wij zien in de
gecombineerde vraagstukken Bospolder-Tussendijken (vanaf nu aangeduid
als BoTu) als Next Generation Woonwijk en als Energiewijk een uitdaging die
vraagt om een nauwe samenwerking tussen zowel de partijen die onderdeel
uit maken van coalitie als tussen de coalitie en de lokale stakeholders.
I.I DE VR A AG
De twee vraagstukken, gesteld vanuit de lokale coalitie van Delfshavencoöperatie,
Havensteder en Gemeente Rotterdam Stadontwikkeling enerzijds en de
Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) anderzijds, bieden beide
een aanknopingspunt om de leefbaarheid in BoTu te vergroten. Wij zien de twee
opgaven, een business case voor BoTu als Next Generation Woonwijk (NGW) en
een ontwerpend onderzoek naar BoTu als energiewijk, dan ook als twee opgaven
die elkaar kunnen versterken. Dit plan van aanpak is gericht op het vormen van
een integrale visie op deze twee vraagstukken.
De business case voor BoTu als NGW is opgebouwd rondom twee concrete
casussen in de wijk: Hart van BoTu en Schans/Watergeus. Onze inzet is te komen
tot een wijkondernemingsplan met praktische oplossingen, waarbij stakeholders
en initiatieven worden verbonden voor de uitvoering. In het ontwerpend
onderzoek naar BoTu als energiewijk kijken we naar de wijk als geheel in een
scherp toekomstscenario en stellen we de vraag: hoe ziet de wijk eruit als we
deze langs de meetlat van het Parijsakkoord leggen?
I.I I DE VISIE VAN DE COALITIE
De deelnemers aan de coalitie BoTu Next, Over Morgen, Urhahn, Inicio
en Personal Architecture, geloven dat een integrale aanpak van stedelijke
problematiek vanuit diverse domeinen leidt tot de creatie van maatschappelijke
meerwaarde (figuur 1). We combineren onze diverse expertises op het gebied
van architectuur, stedenbouw, energie, sociale en financiële vraagstukken en
maatschappelijke processen. We doen dit niet door het werk per discipline te
verdelen, maar door intensief samen te werken op locatie in een pop-up studio.
Dit leidt tot vernieuwende, integrale oplossingen die de grote uitdagingen van de
BoTu het hoofd bieden.
I . I N T R O D U C T I E
fig. 1. een integrale aanpak van stedelijke problematiek vanuit diverse domeinen leidt tot de creatie van maatschappelijke meerwaarde
maatschappelijkemeerwaarde
armoede
zelf-
redzaamheidgezo
ndhe
id
onderwijs
veiligheid
klimaat-
adaptatie
duur
zam
em
obili
teit openbare
ruimte
duurzaam
vastgoed
6BoTu Next
I.I I I DE WERKWIJZE VAN DE COALITIE
In onze innovatieve werkwijze (figuur 2) verbinden we harde expliciete kennis
(data), zachte kennis van lokale stakeholders (verhalen), uitdagingen in het nu
(analyse) en mogelijkheden voor de toekomst (ontwerp) in praktisch toepasbare
plekspecifieke oplossingen en een opschaalbare aanpak.
Waar traditioneel grote uitdagingen in een stad met een top-down aanpak te lijf
werden gegaan, geloven wij in een nauwe samenwerking met de bewoners en
andere lokale partijen. Het werken vanuit een pop-up studio verkleint de afstand
tussen de coalitieleden onderling en tussen de coalitie en de lokale stakeholders.
We vertalen onze uitkomsten in een reeks van aansprekende producten, van
routekaart tot maquette, om zowel kennis te delen van het onderzoekend
ontwerp op een aansprekende en laagdrempelige wijze dat het debat over de
energiewijk aanjaagt tijdens de IABR als een concreet handelingsperspectief voor
BoTu te bieden waar beleidsmakers, bewoners en andere partijen mee aan de
slag kunnen en die een positief effect hebben op het gedrag van de bewoners.
I.VI LEESWIJZER
Dit plan van aanpak begint met onze ‘visie op de opgave’. Hierin geven we een
schets van de situatie in BoTu op basis van de informatie die we op dit moment
beschikbaar hebben. Van hieruit lichten we toe welke strategie we hanteren en
hoe we de gewenste opschaalbaarheid bewerkstelligen. Het daarop volgende
hoofdstuk bevat ons ‘plan van aanpak’; hier zetten we de fases die we doorlopen
en de deelresultaten die per fase worden opgeleverd uiteen. Na het ‘plan van
aanpak’ volgt een overzicht van de investeringen die wij doen per op te leveren
resultaat. We eindigen met het samenvattende hoofdstuk ‘een kansrijk voorstel’.
data
data
verhalen
verhalen
ontwerp
ontwerp
resultaten
sam
enw
erke
n in
pop
-ups
tudi
o
analyse
analyse
fig. 2. visualisatie van onze werkwijze
7BoTu Next
In dit hoofdstuk schetsen we de huidige situatie in Bospolder-Tussendijken
op basis van de kennis die onze coalitie reeds in huis heeft. Hieruit leiden we
twee buurtstrategieën af voor de casussen Schans/Watergeus en Hart van
BoTu. We sluiten af met een doorkijk naar de kansen voor opschaling van
deze buurtstrategieën.
II.I TWEE BUURTSTRATEGIEËNDrie van onze coalitie partijen, Inicio, Personal Architecture en Over Morgen, zijn eerder betrokken geweest bij opdrachten in de wijk. Hierdoor hebben we op dit moment al een goed eerste inzicht op het gebied van initiatieven vanuit de wijk en de mogelijkheden op het gebied van de energietransitie. Een uitgebreide toelichting op de initiatieven in de wijk en de kansen voor de energietransitie zijn te vinden in bijlage 1 en 2.
Onze conclusie is dat de twee casussen, de buurten Schans/Watergeus en Hart van BoTu, sterk verschillen. Deze opgave is in onze ogen een perfecte testcase voor twee verschillende buurtstrategieën die wij hebben gedoopt tot stedelijke acupunctuur en gebundelde grootschaligheid (figuur 3).
II.II STEDELIJKE ACUPUNCTUUR IN DE BUURT SCHANS/WATERGEUSDe buurt Schans/Watergeus ligt direct achter historisch Delfshaven. Het contrast is groot als je door de tovertunnel loopt: harde blokken en schrale openbare ruimte aan één kant, historische panden, mooie kades en een bruine vloot aan de andere kant. Dit is bij uitstek een buurt waar transformatie in kleine stappen kan verlopen: de directe context is aantrekkelijk en het (historisch) stratenpatroon vormt een solide basis. De ervaring leert dat geleidelijke verkleuring maakt dat zittende bewoners niet van hun buurt ontvreemden en er daadwerkelijk sociale verbetering en cohesie kan optreden. In het gebied zijn verschillende initiatieven en netwerken aanwezig hetgeen een goede voedingsbodem is voor een kleinschalige aanpak. Ook vanuit de energietransitie schuilt het potentieel in kleinschalige ingrepen. De bouwjaren van de bebouwing in de wijk varieert sterk, met een groot aandeel vooroorlogse bouw. Het gros van de gebouwen heeft geen slecht energielabel, te weten C/D. Deze factor maakt snelle grote verduurzamingsopties minder kansrijk.
fig. 3. visualisitatie van de twee buurtstrategieën.
fig. 4. de historische rand van Schans/Watergeusstaat in schril contrast met het steenachtige binnengebied
stedelijke acupunctuur
gebundeld grootschalig
I I . V IS I E O P D E O P G AV E
Horváthweg
Schuttevaerweg
Spaa
nsew
eg
T j alklaan
Benjamin Franklinstraat
Marconiplein
Schiedamseweg
K e i l e h a v e n
L e k h a v e n
De l f s h
av
en
sc
he
Sc
hi e
Beukelsbrug
Beukelsweg
Horváthweg
AbrahamVan Stolkweg
Abraham Van Stolkweg
Aelbrechtskade
Aelbrechtskade
Schuttevaerweg
S p a n g e n
Vierhavenss traat
Keileweg
Schiedamseweg
Schiedamseweg
Dirk Danestraat
Mathenesserweg
T u s s e n d i j k e n
I J s s e l h a v e n
Pel grimsstraat
Vierhavensstraat
B o s p o l d e r
S c h i e m o n d
Beukelsdijk
Beukelsweg
Van Cit
tersst
raat
Vierambachtsstraat
E s s e n b u r g b u u r t
H o f s t e d e b u u r t
A d r i e nM i l d e r s b u u r t
G e r r i t v a n d eL i n d e b u u r t
N i e u w eW e s t e n
Aelbrechtskade
Coolhaven
Mathenesserlaan
Schans
Schiedamseweg
P u p i l l e n b u u r t
N o z e m a n b u u r t
S a m u e lM u l l e r b u u r t
C o o l h a v e n
S c h i e h a v e n
West zeedijk
Westzeedijk
Kapiteinsbuurt
Coolhaven
stedelijke acupunctuur
gebundeld grootschalig
de twee buurstrategieëN op de kaart van bospolder-tussendijken
9BoTu Next
Met stedelijke acupunctuur, kleinschalige interventies op gebouwniveau en in de openbare ruimte, is veel winst te behalen voor het vergroten van de leefbaarheid. De openbare ruimte verdient daarbij bijzondere aandacht. Het Watergeusplein is opgevrolijkt met muurschilderingen, maar hekken rond de voetbalkooi drukken op de sfeer. Hier kan op alle fronten winst worden behaald: op het gebied van vergroening , waterweerbaarheid, veiligheid, verblijfskwaliteit en betere aansluiting op de randen. Energie- en klimaatmaatregelen in dit gebied zijn maatwerk: op zowel gebouwniveau als in de openbare ruimte door eigen initiatief.
II.III GEBUNDELDE GROOTSCHALIGHEID IN HET HART VAN BOTU
Rond het Visserijplein en Park 1943, bekend als Hart van BoTu, komen een aantal
problemen samen. De ruimte is ontstaan door een vergissingsbombardement in
1943 en dat is nog steeds zichtbaar. Er is te veel openbare ruimte die onpersoonlijk en
onveilig voelt. Aan het plein staan de Gijsingflats met dode plinten en zonder adres
aan de straat. In de flats van woningcorporatie Havensteder heerst armoede en
eenzaamheid, de flats zelf zijn aan renovatie toe en zwerfafval waait rondom de flats.
Het Visserijplein is alleen op marktdagen aantrekkelijk. Woningcorporatie Havensteder
heeft het gebied niet aangewezen als prioriteit wijk; er is geld gereserveerd om de
flats te renoveren maar niet voor een grootschalige aanpak. De opgave is te groot
om met lokale initiatieven op te pakken: hier zijn een overkoepelende visie en meer
financiële middelen nodig om te komen tot oplossingen.
De stakeholders moeten worden verleid om tot actie over te gaan en er moet gezocht
worden naar nieuwe business modellen om de ontwikkeling haalbaar te maken. Een
ontwikkelvisie voor deze locatie vraagt om een gebiedsvisie die op zoek gaat naar
fig. 5. het vergeten bombardement heeft een overschot aan dode openbare ruimte achter gelaten
VOORBEELD VAN ‘STEDELIJKE ACUPUNTUUR’: GRONINGEN HERESTRAAT (URHAHN)De Manifestatie Wonen in Stadshart moet vastgoedeigenaren verleiden en uitdagen om te gaan investeren in hun vastgoed en in de open ruimte, die nu nog vaak onderbenut en geprivatiseerd is. Urhahn’s visie verbeeldt een gedetailleerd palet aan kansen voor de verbetering van de leefbaarheid in de Groningse binnenstad in de context van kleinschalig en versnipperd eigendom. Een reeks maatwerk oplossingen kan huidige en nieuwe eigenaren en de gemeente inspireren en de transformatie op gang brengen naar een meer gedifferentieerde en functiegemengde binnenstadsstraat. Er is ruimte voor nieuwe woontypologieën met goede adressering en ruime buitenruimtes.
10BoTu Next
VOORBEELD VAN ‘GEBUNDELDE GROOTSCHALIGHEID’: KERKPLEIN ARNHEM (URHAHN)De zuidelijke binnenstad van Arnhem is in het oorlogsbombardement grotendeels verwoest. Sindsdien is de verbinding van de historische binnenstad met de Rijn matig, het te grote Kerkplein markeert het einde van de binnenstad. Urhahn maakte een masterplan voor de zuidelijke binnenstad, waarvan uiteindelijk een aantal cruciale elementen zijn gerealiseerd: de nieuwe bibliotheek en het filmhuis. Met het filmhuis op het Kerkplein wordt het plein half zo groot en krijgt het de oorspronkelijke intimiteit terug. Een ingreep die alleen tot stand kon komen door draagvlak bij de stedelingen en stakeholders.
de gezamenlijke winstpunten en die groter durft te denken. Misschien moet een
deel van het park bebouwd worden om tot betere openbare ruimte te komen? Is
er behoefte aan andere functies? Is er een model te ontwikkelen om de Gijsingflats
van Havensteder op energiegebied toekomstbestendig te maken? Zijn sociale
winstpunten, zoals de mogelijkheid van langer thuis wonen door slimme technologie,
te koppelen aan de energietransitie?
Het risico van deze strategie is dat de verandering te groot is en te snel gaat en
daarmee zittende bewoners geen verbetering van hun situatie krijgen of zelfs
weggeduwd kunnen worden. Er is daarom veel aandacht voor verbinding met
de buurt en de lokale initiatiefnemers speciaal op het gebied van scholing en
werkgelegenheid. Een groter plan waarbij de keuzes vanuit een participatieve
benadering worden gemaakt.
II.IV OPSCHAALBAARHEID VAN DE TWEE BUURTSTRATEGIEËN
De buurtstrategieën zijn breder toepasbaar dan alleen voor deze specifieke buurten.
Juist het verschil in aanpak zorgt ervoor dat het goede casussen zijn voor ontwerpend
onderzoek. De twee strategieën resulteren in een andere output, een andere rol
voor stakeholders en een ander investeringsniveau. We analyseren wat de factoren
zijn die de keuze voor een strategie bepalen en komen zo tot een gefundeerd verhaal
welke strategie passend is voor welke opgave. Dat werkt zowel voor BoTu als geheel
als voor buurten in algemene zin. Zo wordt de link gelegd tussen Parijs en de lokale
kansen. Deze reflectie en generalisatie kan ook weer van invloed zijn op de casus en
vragen om een extra ontwerpslag (double loop werken).
URHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK
stedelijke acupunctuur
REFLECTIE
opschaalbaarheid
wijkondernemingsplan
gebundeld grootschalig
RESULTATEN
fig. 6. de concrete resultaten uit de twee buurten voeden het wijkondernemingsplan (zie plan van aanpak). Door ruimte te nemen om te reflecteren op de strategieën maken we deze opschaalbaar.
11BoTu Next
In dit hoofdstuk vertalen we onze visie op de opgave in een plan van aanpak.
Onze samenwerking als coalitie en de verbinding met de stakeholders uit
de wijk staat hierbij centraal.
Het vergroten van de leefbaarheid van de wijk is geen som van wijk gerelateerde
thema’s. Omdat we de vraagstukken integraal aanpakken, onderlinge
afhankelijkheden onderzoeken, inzichtelijk maken en vertalen naar praktisch
toepasbaar resultaat, is intensief samenwerken essentieel. We organisieren
daarom pop-up studio’s in de wijk. Werksessies met het hele team vinden
plaats in de ‘pop up studio’. Hier worden gezamenlijk analyses gedaan, inzichten
gedeeld, ontwerpen gemaakt en conclusies getrokken. We kunnen zo eenvoudig
samen werken, even de wijk in of stakeholders uit de wijk uitnodigen. Bovendien
organiseren we op locatie twee werkateliers met de lokale stakeholders.
I I I . PL AN VAN A AN PAK
fig.8. een foto van een van de vele werksessies die Inicio eerder in de wijk heeft georganiseerd
fig.7. een pop-up werkplek in de wijk dient als uitvalsbasis voor de coalitie. Op de foto een voorbeeld van een pop-upwerkplek in de Delftse Poort, Rotterdam.
fig.9. in 2009 had Amsterdam een eigen bijdrage aan de IABR met Vrijstaat Amsterdam, waarbij Urhahn een maquette heeft gemaakt met de kansen en ambitie voor de buurt Noordoostelijke IJoevers
I I I.I RESULTATEN VAN HET ONDERZOEK
Het resultaat van ons werk wordt gebundeld in een wijkondernemingsplan:
de weg naar een nieuwe toekomstbestendige wijk. Dit plan bestaat uit:
• een compacte diagnose van de twee buurten;
• een visie en routekaart voor beide casussen;
• een financiële uitwerking van de fysieke en sociale wijkthema’s;
• een actie-programma met concrete stappen en fasering.
Voor de IABR worden drie aanvullende producten geleverd:
• het wijkondernemingsplan wordt digitaal toegankelijk gemaakt.
Hierdoor wordt het ondernemingsplan makkelijk leesbaar en
aantrekkelijk, zo zitten er filmpjes in die het proces laten zien en korte
audio’s met verhalen van de bewoners;
• de aanpak voor beide wijken wordt gevisualiseerd in twee maquettes,
voor iedere buurt één, waarin de verschillende buurtstrategieën
zichtbaar worden. We denken hierbij aan een maquette met bijzondere
materialen, zodat de initiatieven goed uit de verf komen;
• een mini-seminar gedurende de IABR zorgt voor een beter inzicht in het
werkproces en draagt bij aan de volgende stap in de wijkontwikkeling.
12BoTu Next
fig.10. in bovenstaand schema zijn de fasering en de activiteiten schematisch weergeven.
I I I.I I FASERING
We werken toe naar deze resultaten in de vier fases die zijn weergegeven in het
schema op deze bladzijde (figuur 10). Deze fases zijn achtereenvolgens diagnose,
onderzoek, productie en impact. In de volgende paragrafen worden deze fases
verder toegelicht inclusief de activiteiten die we organiseren en resultaten die
we opleveren.
FASE I. DIAGNOSE MAART 2018
We starten de eerste fase met een (1) kick-off met de opdrachtgevers. Van
daaruit gaan we verder met de inventarisatie (2) van bestaande informatie over
de geschiedenis, ontwikkelingen en kenmerken van de buurten. Dit doen we aan
de hand van (2a) stakeholder gesprekken en (2b) een integrale wijkscan. Ook
starten we met een schets van BoTu als energiewijk (2c) en indentificeren we de
hefbomen van de energietransitie (2d). In de eerste pop-up studio (3) werken
we de gesprekken en wijkscan uit tot complete een diagnose van de wijk en
ronden we de verkenning BoTu als energiewijk af. Op de volgende pagina een
uitgebreide beschrijving van de activiteiten in deze fase.
aanloop realisatie
lokale partijen
publiek IABR & experts
bewoners & initiatieven
bewoners & initiatievenlokale partijen
kickoff
wrapup studio
I. DIAGNOSE IV. IMPACT III. PRODUCTIE II. ONDERZOEK
inventarisatie
- stakeholder gesprekken
- integrale wijkscan
- identificatie hefbomen
- schets
wijk
ondernemings-
plan
maquette
maquette
financiële verkenning
ontwerpend onderzoek
ontwerpend onderzoek
pop-up studio 4
wijkvisie
routekaart
business case
wijkvisie
routekaart
pop-up studio 1
pop-up studio 2
pop-up studio 3
werkatelier
SCHANS WATERGEUS
werkatelier
VISSERIJPLEIN
mini seminar
IABR
......
......
......
13BoTu Next
1. Kick-off
Tijdens het kick-off gesprek nemen we de opdrachtgevers in detail mee in de
aanpak. We stemmen af wanneer de terugkoppelmomenten zijn en wat wordt
verwacht van de deelresultaten. We leggen de lijst met gesprekspartners voor
eventuele aanpassingen of aanvullingen. Op basis van dit gesprek wordt de
aanpak aangescherpt en kunnen we starten.
2a. Stakeholder gesprekken
We voeren gesprekken met de belangrijkste gebiedswerkers, zoals de wijkmanager,
stadsmarinier, vertegenwoordiging van Havensteder, Delfshaven Coöperatie en
de gebiedsmanager. Ook voeren we gesprekken over actuele ontwikkelingen
met lokale organisaties zoals West Practice en Studio Delfshaven. Verder staan
technische thema’s zoals energie en de wateropgave op de agenda. In het overleg
met de opdrachtgevers kunnen relevante partijen in deze fase geraadpleegd
worden. We gaan uit van 12 gesprekken/interviews. In de gesprekken wordt
steeds naar beide buurten gevraagd om de opgave scherp te krijgen.
Naast gesprekken met stakeholders nemen we contact op met betrokkenen bij
andere Next Generation Woonwijken om ‘best practises’ naar boven te halen en
in deze opgave te kunnen toepassen.
VOORBEELDEN VAN WIJKSCANS (OVER MORGEN)
Op basis van open data en beschikbare lokale data wordt de situatie van de wijk in beeld gebracht. Verschillende data-modellen maken het mogelijk om op diverse thema’s wijkscans te maken, zoals: energietransitie, vastgoed, openbare ruimte, mobiliteit en sociale demografie. Door dit op een kaart te visualiseren wordt de data aan de locatie verbonden. De verhouding tot de thema’s in een specifieke wijk wordt op een overzichtelijke wijze zichtbaar. Hierdoor kunnen kansen en knelpunten geïdentificeerd worden.
verhalen
14BoTu Next
resulaten van fase I
De resultaten van deze fase zijn:
• schets BoTu als energiewijk;
• hefbomen van de energietransitie in BoTu;
• diagnose BoTu.
2b. Integrale wijkscan Bospolder Tussendijken
We doen de wijkscan via een digitale kaart (GIS) waardoor een goed beeld
gegeven kan worden van wat, waar en wanneer kan gebeuren. De basis is
de kaart die Over Morgen eerder in opdracht van de Gemeente Rotterdam
maakte. Op basis van vastgoed en energiedata is zichtbaar gemaakt op welke
plekken er kansen zijn voor het aardgasvrij maken van woningen, wat de
kosten zijn voor isolatie en andere no-regret maatregelen. We integreren de
bewonerskenmerken in de kaart, de wijkmobiliteit en maken daarnaast kansen
op het gebied van ruimtelijke inrichting, water en groen inzichtelijk.
2c Inventarisatie hefbomen energietransitie
We maken een eerste inventarisatie van de hefbomen van de energiestransitie:
insteken en oplossingen die het mogelijk maken om stappen te zetten naar een
duurzame energiewijk.
2d. Schets botu als energiewijk
Op basis van de wijkscan en de gesprekken maken we een eerste visuele schets
van BoTu als energiewijk.
3. Pop-up studio 1
Tijdens deze intensieve werksessie in de pop-up studio ronden we diagnose
van BoTu af. We voegen de lessen uit de gesprekken met stakeholders en de
integrale wijkscan samen. Daarnaast ronden we in deze sessie de schets BoTu als
energiewijk en de inventarisatie van de hefbomen gezamenlijk af.
data
analyse
ontwerp
data
verhalen
ontwerp
analyse
15BoTu Next
FASE II. ONDERZOEK
APRIL - MEI 2018
In deze fase wordt toegewerkt naar een wijkvisie en routekaart voor beide
casussen. Dit doen we via (1) ontwerpend onderzoek en een (2a & b) werkatelier
per buurt. Hier komt de procesbegeleidings kwaliteit van Over Morgen en Inicio
en de ontwerp kwaliteit van Urhahn en Personal Architecture samen. Daarnaast
wordt in deze fase een financiële verkenning (3) gedaan die leidt tot een business
case. In de pop-up studio’s (4) in deze fase worden de vindingen uit de activiteiten
weer omgezet naar een gezamenlijk resultaat.
VOORBEELD ONTWERPEND ONDERZOEK: GEBOUWD WATER RUBROEK
(PERSONAL ARCHITECUTRE IN SAMENWERKING MET DJGA EN BRINK ARCHITECTUUR & STEDENBOUW)
De Rotterdamse wijk Rubroek heeft een lage leefkwaliteit. In het ontwerpend onderzoek ‘Gebouwd Water’ nam Personal Architecture de wateropgave van de wijk als aanknopingspunt om de leefbaarheid te vergroten. Personal Architecture ontwikkelde samen met DJGA en Brink Architectuur & Stedenbouw een reeks ruimtelijke strategieën voor het ontlasten van het rioolsysteem en het vasthouden van water in de wijk. Personal Architecture toonden hiermee aan dat klimaatadaptieve maatregelen een positieve impact kunnen hebben voor de bewoners van de wijk.
1. Ontwerpend onderzoek
In deze activiteit ontwerpen we al onderzoekend de mogelijkheden van de buurt: Wat
is de toekomstvisie voor de buurten? Waar liggen verbeterkansen in de openbare
ruimte en in de bebouwing? Waar liggen cross overs met energietransitie? En waar
valt maatschappelijke meerwaarde te behalen? De initiatieven uit de buurt spelen
hierin een belangrijke rol. Het gaat om de kansen voor de buurt die door de buurt zelf
gedragen kunnen worden.
ontwerp
16BoTu Next
2. Werkateliers verhalen ontwerp
Zoals in de visie op de opgave is omschreven hanteren we voor beide buurten een
andere aanpak. Voor de werkateliers worden de belangrijkste stakeholders, lokaal
actieve organisaties en trekkers van initiatieven uitgenodigd om gezamenlijk aan
concrete oplossingen te werken. Denk bijvoorbeeld aan de Parkraad, het Dakpark,
Blijstroom, de Bouwkeet, Maakplaats, Poeples Power en trekkers van initiatieven o.a.
op het Visserijplein en in de 1e en 2e Schansstraat.
2a. Hart van BoTu – gebundelnde grootschaligheid
Het werkatelier voor deze buurt is een open huis. Een kijkje in de keuken met
een duidelijke disclaimer: “dit zijn geen plannen, maar ideeën om het denken
over de buurt op een hoger plan te krijgen.” Voor het Hart van BoTu gaan we
op zoek naar gecombineerde oplossingen. Kan energieoverschot uit de haven
worden gebruikt in de Gijsing flats? Kunnen we de openbare ruimte verkleinen
en verbeteren? Dit vraagt om een bredere blik en onverwachte input. Dit
werkatelier vindt plaats in mei.
2b. Schans/Watergeus – stedelijke acupunctuur
Voor Schans/Watergeus gaat het om het vergroten van de activiteiten en
investeringen. Hierbij gaan we al vroeg in gesprek met de stakeholders om alle
initiatieven scherp te hebben en kansen in de buurt te kunnen waarnemen. Het
onderzoek begint met het werkatelier. Vanuit die input werken we door om de
mogelijkheden van acupunctuur te onderzoeken en te verbeelden. Verleiding
speelt en belangrijke rol: hoe krijgen we initiatiefnemers mee?
3. Financiële verkenning analyse
Op basis van de resultaten uit de werkateliers en het ontwerpend onderzoek wordt
een financiële verkenning gedaan. Deze bestaat uit: financiële haalbaarheid van
fysieke opgaven en waardering van maatschappelijke waarden. Om de financiële
haalbaarheid van fysieke opgaven in beeld te brengen wordt per onderdeel de
investeringen en opbrengsten van de investering en exploitatie in beeld gebracht:
energietransitie, vastgoed, openbare ruimte, mobiliteit. De maatschappelijke
waarden zullen we kwalitatief benoemen en daar waar mogelijk kwantificeren op de
onderdelen veiligheid, werkgelegenheid, gezondheid, waardecreatie, etc.
Dit leidt tot een businesscase voor de wijken, gebaseerd op investering- en
opbrengstanalyses (zoals grondexploitaties, vastgoedexploitaties en energie-
exploitatie etc.). De businesscase toetst de haalbaarheid van een initatief of project
en toont het realisme en rechtvaardiging van het project aan. Maatschappelijke
verhalen
ontwerp
data
analyse
17BoTu Next
FASE III. PRODUCTIE
MEI - JUNI 2018
In deze fase vatten we alles samen in een wijkondernemingsplan en werken we de
bijdrage aan het IABR verder uit. Dit doen we in (1) een pop-up studio werksessie
met alle leden van de coalitie.
1. Pop-up studio 4
Dit is de laatste integrale werksessie, pop-up studio 4. In deze sessie
voegen we alle resultaten uit de voorgaande sessie samen tot een digitaal
wijkondernemingsplan. Het plan fungeert ook als expositiemateriaal voor de
IABR. Ook de andere componenten van onze IABR bijdrage werken we tijdens
deze werksessie uit. Daarnaast willen we van dit moment gebruik maken om de
betrokkenen bij andere Next Generation Woonwijken, waar we in de diagnose
fase mee hebben gesproken, uit te nodigen om ervaringen en leermomenten te
delen. Deze leermomenten worden meegenomen in de bijdrage voor het mini-
seminar op het IABR.
Hieronder volgt een verdere toelichting op de resultaten ‘wijkondernemingsplan’
en ‘bijdrage IABR’.
waarden kunnen daarmee beter worden getoetst en gelegitimeerd, gericht op
duurzame exploitatie (going concern). Exploitatie en risico’s staan centraal, investeren
is een middel.
4. Pop-up studio 2 & 3
Tijdens de werksessies in pop-up studio 2 en 3 worden de uitkomsten van de
werkateliers en het ontwerpend onderzoek omgezet in twee wijkvisies. Bij elke
wijkvisies wordt een routekaart gemaakt om bij de stip op de horizon van de
wijkvisies te komen. De routekaart geef een beeld van de weg naar een nieuwe
wijk: een toekomstbestendig, leefbaar en vitaal Bospolder-Tussendijken.
resulaten van fase II
De resultaten van deze fase zijn:
• twee beeldende wijkvisies;
• routekaart voor de twee wijkvisies
• business case.
data
verhalen
ontwerp
analyse
resultaat
18BoTu Next
wijkondernemingsplan
Het wijkondernemingsplan is het eindresultaat waarin de deelresultaten uit de
voorgaande fases zijn samengevoegd en een actieprogramma is toegevoegd om
tot realisatie te komen. Het bestaat dus uit:
a. wijkvisie
Diagnose: sociaal- maatschappelijk opgave + kansen
Schets BoTu als energiewijk met bijhorende hefbomen
Verbeelding van de wijkvisie
b. wijkbusiness case
€ Vertaald in maatschappelijke waarde
€ Vertaald in wijkexploitatie
c. routekaart
d. actieprogramma
VOORBEELDEN DIGITAAL WIJKONDERNEMINGSPLAN (OVER MORGEN)
In een wijkondernemingsplan wordt toegewerkt naar het verbeteren van de wijk naar een duurzame, gezonde, levensloopbestendige en betaalbaar woon- en leefgebied. Het geeft een samenhangend beeld van de kansen en opgaven in de wijk op deze domeinen, en de te ondernemen acties met wie op welke moment. Het wijkondernemingsplan wordt digitaal vormgegeven als een ‘storymap’. Op verhalende wijze, met interactieve kaarten, en audiovisueel materiaal wordt de inhoud uiteen gezet.
19BoTu Next
IABR bijdrage
Bij het IABR staat de uitwisseling van kennis, ideeën en visies centraal. Het publieke
gesprek wordt niet alleen gevoerd in ateliers maar ook visueel weergegeven in
de expositie. Tijdens het IABR organiseren wij een mini-seminar waarin de twee
verschillende aanpakken voor de wijken naast elkaar gezet worden. Wat de
leerpunten en resultaten zijn van zowel de aanpak als het gevolgde proces komen
hierin aan bod. De input vanuit de deelnemers aan het IABR wordt verwerkt in de
resultaten in de vierde fase, impact.
Naast de mini-seminar wordt het digitale wijkondernemingsplan getoond. Het
storymap format maakt het aantrekkelijk en beeldend. Zo kan de bezoeker in de
plannen geluidsfragmenten en korte filmpjes bekijken bekijken van het proces en
verhalen van de bewoners in de wijk. Daarnaast denken we dat een maquette
een goed middel is om de kansen in de buurt te verbeelden op een pakkende en
begrijpelijke manier voor iedereen.
Verder geloven we dat het onderzoeken van de twee strategieën waarop we de
energietransitie op een sociaal inclusieve manier kunnen vormgeven podium
potentie heeft. Niet alleen via het IABR maar ook via een publicatie in een vakblad
waar de coalitie graag op in wil zetten.
resultaat van fase III
De resultaten van deze fase zijn:
• een digitaal wijkondernemingsplan;
• mini-seminar tijdens de IABR;
• maquettes;
• publicatie in een vakblad.
FASE IV. IMPACT
JUNI - DECEMBER 2018
Om de opgave verder te brengen dan een enkel plan is meer nodig. Zo wordt
de vraag door de opdrachtgevers gesteld hoe hier vervolg aan te geven via
opschaling en daadwerkelijke realisatie. Hoe de aanpak op te schalen en toe
te passen op andere wijken wordt uitgewerkt in de (1) wrap-up studio op het
IABR. Het daadwerkelijk tot realisatie brengen zien wij in de vorm van een (2)
wijkonderneming.
20BoTu Next
1. Wrap-up studio
Tijdens de IABR organiseren we een wrap-up studio waarbij we de reacties op de
tot dan toe gepresenteerde resultaten verwerken. Daarnaast werken we aan een
beknopt advies met lessons learned uit deze opgave, en hoe de aanpak toegepast
kan worden in andere wijken. Zodat de opgave uit de experimenteerruimte wordt
gelicht naar de realisatie.
2. Wijkonderneming
Het wijkondernemingsplan laat zien met welke verbeterslagen maatschappelijk
rendement behaald kan worden. Met alleen een plan breng je nog geen
verandering teweeg in de wijken. Wij geloven dat de benodigde stappen gezet
moeten worden door personen uit de wijk. Diegenen die dat kunnen qua capaciteit
en expertise, en daar zelf ook verantwoordelijk voor zijn en eigenaarschap in
tonen. Een wijkonderneming is hier een goed vehikel voor.
Hiervoor moeten partijen worden samengebracht die de middelen hebben en het
werk kunnen doen om daadwerkelijk de plannen tot uitvoering te brengen. In deze
fase wordt onderzocht welke partijen er zijn om inzet en middelen te leveren met
als doel een wijkonderneming te starten. De wijkonderneming is verantwoordelijk
voor de uitvoering van het actieprogramma in het wijkondernemingsplan. Op die
manier komt de energietransitie daadwerkelijk op een sociaal inclusieve manier
van de grond.
resultaat van fase iv
De resultaten van deze fase zijn:
• definitieve versie van het wijkondernemingsplan;
• advies met lessons learned en aanpak voor opschaling;
• een voorstel van de wijkonderneming voor Bospolder-Tussendijken met
partijen en rollen;
• een roadmap hoe deze op te zetten en welke besluiten wanneer genomen
moeten worden.
reflectie
aan de slag!
21BoTu Next
I V. I N V E S T ER I N G
De uitvraag van de Delfshavencoöperatie, woningcorporatie Havensteder en Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling en de IABR is ambitieus. Onze coalitie is in staat om de gestelde ambities waar te maken. In dit hoofdstuk lichten wij onze begroting toe.
De onderstaande geraamde investering hebben wij als coalitie opgesteld. Deze
begroting is verdeeld in de vier verschillende te doorlopen fases. Aan deze
fases zijn de benodigde activiteiten en producten gekoppeld. Aan elk van deze
activiteiten en producten is een budget gekoppeld. Zoals te zien is, overschrijden
de totale kosten het beschikbare budget met 20.000 euro.
Wij zien deze opdracht als een mooie kans om onze expertises samen te voegen
en te komen tot nieuwe inzichten en kennis die leiden tot een daadwerkelijk
toepasbaar resultaat in BoTu. Deze nieuwe inzichten en kennis zullen toegevoegde
waarde hebben voor een breed publiek en kunnen ook buiten BoTu ingezet
worden. Als coalitie dragen wij graag bij aan de ontwikkeling van integrale
gebiedsontwikkeling. Wij zijn daarom bereid om het verschil op ons te nemen en
een eigen bijdrage te leveren.
Zoals al eerder benoemd willen wij een maquette bouwen en een pop-up atelier
opzetten. Binnen het beschikbare budget is hiervoor op dit moment geen ruimte.
Nu hebben wij de investering hiervoor op nul gezet. Aan de opdrachtgevers de
vraag om hier extra budget voor beschikbaar te stellen.
Onderdeel Resultaten Planning Investering (incl. BTW)
Fase 1 Diagnose BoTu, schets BoTu als energiewijk met hefbomen
maart € 15.000,--
Fase 2 Beeldende wijkvisies
april/mei € 30.000,--
Routekaarten april/mei € 2.000,--
Wijkbusiness case mei € 12.000,--
Fase 3 Digitale wijkondernemingsplannen
mei € 15.000,--
Mini seminar IABR juni € 1.000,--
Fase 4 Wijkonderneming mei/juni € 5.000,--
SUBTOTAAL € 80.000,--
Middelen Maquette
€ 0,--
Pop up atelier en catering In natura
TOTAle INVESTERING
€ 80.000,--
Budget opdrachtgevers € 60.000,--
Eigen bijdrage € 20.000,--
22BoTu Next
V. K ANSR I J K
De hoge ambities van de diverse opdrachtgevers resulteren in verschillende
uitdagingen. Met onze intensieve en gelijkwaardige samenwerking en opgestelde
aanpak zorgen we ervoor dat we oplossingen vinden en antwoorden geven op de
geformuleerde uitdagingen.
We verengingen de ontwerpkwaliteiten van Personal Architecture op
gebouwniveau en Urhahn’s ervaring met het transformeren van bestaande
steden in combinatie met de uitgebreide kennis van Inicio over de wijk BoTu en
hun ervaringen met participatieve processen en de ervaring van Over Morgen
met procesbegeleiding en het formuleren van praktisch toepasbare adviezen
om duurzame leefomgevingen te creëren. Hiermee hebben we alle benodigde
expertse in huis om tot een concreet toepasbaar resultaat te komen.
Onze coalitie ziet het als grote kans om gebruik te maken van de
experimenteerruimte van de IABR en tegelijkertijd met de voeten in de klei
concreet aan de slag te zijn in de wijk. Deze kans willen we graag met beide
handen aangrijpen.
We kijken uit naar een constructieve en plezierige samenwerking.
Coalitie BoTu NEXT
Kirsten van de Meeberg
Over Morgen
Tess Broekmans
Urhahn
Sophie Pauwels
Inicio
Sander van Schaik
Personal Architecture
23BoTu Next
V I . B I J L AG EN
BIJLAGE 1 : DIAGNOSE VAN DE WIJK
Er zijn al heel wat ideeën en initiatieven in de twee focusgebieden ‘Hart van BoTu’ en
‘Schans-Watergeus’. Zo is voor Hart van BoTu een samenwerking opgestart om het
hart van de wijk te verbeteren, zodat het weer een aantrekkelijke, functionerende
ontmoetingsplek wordt. De verzamelde resultaten van de Charrette van juni
2017 zijn startpunt voor een veerkrachtig BoTu, met mogelijke bouwstenen en
maatregelen, zoals het opzetten van leerwerk- en scholingstrajecten, het creëren
van ontmoetingsplekken en ideeën voor het gebruik van daken. De opgave is
complex en door individuele partijen niet oplosbaar. Samenwerken en opschalen
is essentieel.
Ook in het gebied Schans/Watergeus zijn diverse (ontwerp)studies gedaan
naar ruimtelijke kansen en mogelijkheden voor onder meer Watergeusplein,
Wijdesteeg, en de Molenstomp en omgeving, maar het aantal initiatieven en
initiatiefnemers is lager. In ruimtelijke zin biedt de buurt een goed raamwerk,
waardoor het eenvoudiger is kleinschalige initiatieven de accomoderen. We
sluiten maximaal aan bij de lopende initiatieven.
Het onderzoek van Geldstromen door de Wijk® geeft een beeld van in- en
uitgaande geldstromen. De conclusie is dat de focus zou moeten liggen op
de versterking van sociaal-economische weerbaarheid van de bewoners.
AArmoede, schuld, werk, gezondheid en opleiding zijn centrale thema’s die
invloed hebben op de dynamiek en leefbaarheid van de wijk. Dit onderzoek stelt
dat energiebesparing een belangrijk thema is voor de samenleving, maar niet
specifiek voor Bospolder-Tussendijken. Het energieverbruik is relatief laag en
inwoners kunnen de investeringen niet betalen, waarbij het ook twijfelachtig is
of zij er op de lange termijn op vooruit gaan.
samengevat:
• Opbloeiende samenwerking tussen een veelheid aan partijen
• Beweging door enkele renovaties van Havensteder.
• (Bewoners)initiatieven die groeien in samenwerking met professionals,
zoals bijvoorbeeld de Parkraad van Park1943 en West Practice.
• Delfshaven Coöperatie werkt als lijm tussen de voegen mee aan
projecten of initiatieven.
• Er wordt gebouwd aan nieuwe gezinswoningen op enkele locaties.
• En stakeholders hebben zich geconformeerd aan een aantal acties
en initiatieven uit het uitvoeringsplan waar gestaag aan gewerkt wordt.
24BoTu Next
Hefbomen in de wijk
De stakeholers in het gebied, Stadsmarinier, gebied Delfshaven,
woningbouwcorporatie Havensteder en Delfshaven Coöperatie werken aan vier
thema’s:
De fysieke ruimte is ondersteunend om de sociale doelen te behalen in de wijk. De
stakeholders, Stadsmarinier, gebied Delfshaven, woningcorporatie Havensteder
in het gebied en Delfshaven Coöperatie, aan vier thema’s:
• Aanpak sociaal-economische complexe problematiek: Langdurige afhankelijkheid van
uitkeringen, zorg om gezondheid, financiële problematiek, eenzaamheid bij ouderen
en stevige straatcultuur bij jongeren. De ambitie is om te werken aan veerkrachtige
bewoners die met elkaar de wijk maken.
• Ondernemerschap versterken: De lokale werkgelegenheid is beperkt. Er wordt
gezocht naar manieren om creatieve en sociale ondernemers te betrekken die zorgen
voor nieuwe dynamiek. Hoe zorgen we ervoor dat geldstromen in de wijk blijven en
hoe vinden mensen de weg van wijk naar werk?
• Verbeteren buitenruimte: Park1943 is de groene long, de Parkraad organiseert
activiteiten in het park en zorgt dat het park weer meer van de bewoners wordt. Er
wordt gezocht naar een verbinding tussen plein en park. De kale steenvlakte van het
Visserijplein, als er geen markt is, willen de stakeholders veranderen.
• Diversiteit in woningaanbod: Er zijn weinig mogelijkheden voor verschillende
doelgroepen om een geschikte woning te vinden of wooncarrière te maken. De
stakeholders wensen een diverse woningvoorraad met een betere balans tussen
(kans)arm en (kans)rijk waardoor de sociale en economische weerbaarheid van de wijk
toeneemt.
overzicht van de lokale initiatieven in BoTu
25BoTu Next
BIJLAGE 2: EERSTE ANALYSE ENERGIETRANSITIE BOTU
Rotterdam kenmerkt zich door de grote en vele industrie in het havengebied.
Dit biedt mogelijkheden voor het benutten van restwarmte voor het verwarmen
van gebouwen in Rotterdamse wijken. Hiervoor moet het bestaande warmtenet
in Rotterdam wel verder worden uitgebreid. Op termijn kan het warmtenet
volledig CO2 neutrale warmte gaan leveren aan de aangesloten gebouwen door
diepe geothermieputten te boren. In de regio Rotterdam is daarvoor heel veel
potentie (bron TNO). Hierdoor lijkt het aansluiten van de wijken Bospolder en
Tussendijken op het bestaande warmtenet een logische stap. Mede ingegeven
omdat de wijk in zeer hoge dichtheid gebouwd is met gestapelde woningbouw,
waardoor het aanleggen van een warmtenet tegen relatief lage kosten kan
worden gerealiseerd.
De wijkanalyses laten verder zien dat er een grote diversiteit aan bouwjaren is in
de wijk met veel labels C en D. Het elektriciteits- en gasgebruik wijkt niet heel veel
af van vergelijkbare woningen in Nederland. Dit maakt dat er niet eenvoudig een
grote slag te slaan is met isoleren. Vanwege deze wijkkenmerken is het daarom
de vraag of voor woningcorporatie Havensteder de prioriteit ligt om de komende
jaren te investeren in deze wijken.
beeld uit de warmtetransitieatlas van Rotterdam door Over Morgen
26BoTu Next
Voor de korte termijn liggen er een concrete kansen voor de Havesteder om een
aantal blokken in Bospolder aan te sluiten op het warmtenet. Een goed punt
om mee te starten gezien hier collectieve gasketels hangen. Vanwege de reeds
collectieve verwarming is de overstap naar aardgasvrije collectieve verwarming
relatief klein.
De wijk Tussendijken is vol in ontwikkeling met nieuwbouw en verkoop van
corporatiewoningen. Hierdoor stijgt het aandeel particuliere woningen. Voor
de nieuwbouw is het van belang dat deze direct aardgasvrij ontwikkeld worden.
Door versnippering van het corporatiebezit zal het steeds lastiger worden om de
woningen aan te sluiten op een warmtenet. Verkoop aan particulieren kan ook
een kans zijn. Dit is een moment waarop eigenaren vaak gaan verbouwen. Dit
moment kan worden benut om over te stappen op inductie koken en de woning
te isoleren.
Rotterdam Aardgasvrij
POB Centrum en Delfshaven21 NOVEMBER 2017
de presentatie Rotterdam Aardgasvrij door Over Morgen
27BoTu Next
BIJLAGE 3: BUREAUOMSCHRIVINGEN EN CV’S COALITIE
inhoudsopgave
Over MorgenUrhahnInicioPersonal Architecture
28BoTu Next
Visie en strategie
Proces- en project- management
Inzicht en analyse
Financiële sturing
Cocreatie en participatie
29BoTu Next
•
•
•
•
• •
•
• • • • •
• •
30BoTu Next
31BoTu Next
32BoTu Next
•
•
•
•
•
•
• •
33BoTu NextURHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK
URHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE
Urhahn is een toonaangevend stedenbouwkundig bureau met 27 jaar staat van dienst. Met veel passie werken wij aan de transformatie van stad en landschap.
Stedenbouw beschouwen wij als méér dan het maken van een goed doordacht ontwerp alleen. Het bieden van mogelijkheden voor bewoners, ondernemers en bezoekers: dát is voor ons de essentie. Voor ons als stedenbouwkundig bureau zijn plan en strategie onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Wij luisteren, inspireren, verbeelden én verbinden. Dit beschouwen wij als de kerncompetenties van de stedenbouwer. Samenwerken zit in onze genen. Met andere professionals op het gebied van financiële haalbaarheid, juridische kennis of andere expertises. Participatie met bewoners en ondernemers is voor ons geen lastige hobbel in een planproces, maar levert juist een enorme rijkdom aan lokale kennis op. Daar worden plannen alleen maar beter van.
Urhahn pleit voor de spontane stad. Dit concept gaat uit van de gedachte dat de stad gemaakt wordt met en door haar bewoners. Een stad moet ruimte bieden aan onverwachte (organische) ontwikkelingen, kansen die zich voordoen, gebruikers die zich aandienen en een breed scala aan initiatieven.
Ruimte voor verandering is de basis van een duurzame, aantrekkelijke stad. Dit geldt zowel tijdens het planproces als wanneer een project gerealiseerd is. In onze plannen zoeken we altijd de balans tussen wat je moet vastleggen en waar je ruimte kunt laten voor gebruikers. Dit doen we bij voorkeur met de (toekomstige) gebruikers. Dat is de spontane stad!
We zien dat overal nieuwe vormen van gebiedsontwikkeling gloren. Steeds meer bewoners, ondernemers en collectieven zetten zich in voor de verbetering van de leefomgeving. Ook gemeenten en ontwikkelaars herpakken zich in rap tempo en geven vorm aan hun nieuwe rol. Nieuwe perspectieven samengebracht vormen de ‘spontane stad’. Een stad gebouwd op initiatief, Hollandse ondernemersgeest en publieke ambities.
34BoTu NextURHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK
CV TESS BROEKMANSstedenbouwkundige, projectleider en partner Urhahn | stedenbouw & strategie
Tess Broekmans (Amsterdam, 1972) studeerde Bouwkunde in Delft, specialisatie stedenbouw. Direct na haar studie werkte ze vanaf 1996 bij de gemeente Amsterdam bij de dienst Ruimtelijke Ordening aan de eerste plannen voor de Zuidas en aan het structuurplan van Amsterdam. In 2000 ging ze aan de slag bij Urhahn Urban Design, eerst als projectleider en later als eigenaar/ directeur. In 2007 nam ze samen met Sjoerd Feenstra het bureau over van de oprichter Gert Urhahn. Tess werkt aan een veelheid van projecten. De buurt is daarbij het centrale schaalniveau, het werkveld van concept tot inrichting openbare ruimte. De focus ligt op het maken van gemengde buurten met toekomstwaarde. Goed voorbeeld is de ontwikkeling van Oostenburg in opdracht van woningcorporatie Stadgenoot. Tess is hierbij vanaf 2011 betrokken, maakte het stedenbouwkundig plan, openbare ruimteplan, beeldkwaliteitplan en kavelpaspoorten voor de ontwikkeling. Ze is lid van de CAWA, commissie ateliers en woonwerkpanden Amsterdam, die advies geeft over broedplaatsen en culturele werkplaatsen in de stad. Tess is gastdocent aan de LTH, master sustainable urban design in Lund (Zweden) en aan de academie van bouwkunst in Amsterdam.
Werkervaring2007 - heden directeur Urhahn 2000 - heden senior stedenbouwkundige en projectleider Urhahn 2015 – heden Lid CAWA, commissie ateliers en woon-werkpanden Amsterdam
die adviseert over het broedplaatsen- en atelierbeleid en zorgt toewijzing aan kunstenaars en creatieven
2013 - heden gastdocent LTH Insititutionen för Arkitektur och Byggd miljö in Lund, Zweden
2003 - heden gastdocent Academie van Bouwkunst2000 - 2001 gastdocent TU Delft1996 - 2000 stedenbouwkundige bij de dienst Ruimtelijke Ordening
Amsterdam 1994 - 1995 stage H+N+S landschapsarchitecten, Utrecht1993 - 1994 stage Planologische Dienst Suriname Opleiding1990-1996 Technische Universiteit Delft, stedenbouwkunde, diploma
februari 1996, afstudeerproject: Sturen aan het stadslandschap, ontwerp voor de regio Alkmaar.
Nadruk op het ontwerp van strategische interventies die ontwikkelingen kunnen sturen.
Kleine selectie van recente projecten, publicaties & initiatieven • Common City – onderzoek naar de sociale aspecten van wonen in hoge
dichtheden (eigen initiatief in samenwerking met (inter)nationale experts, 2018 – heden)
• Amsterdam Oostenburg - projectleider ontwikkelplan en ontwerp openbare ruimte voor de transformatie van het binnenstedelijke werkeiland naar een gemengde, stedelijke buurt (voor woningcorporatie Stadgenoot, 2010-heden).
Oostenburg in Amsterdam wordt ontwikkeld door woningbouwcorporatie Stadgenoot. Urhahn heeft het ontwikkelplan, stedenbouwkundig plan en openbare ruimte ontwerp gemaakt voor dit gebied. De ambitie is om circulair te ontwikkelen (afbeelding circulair i.s.m. studio Ninedots).
35BoTu NextURHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK
MAARTEN LANKESTERLandschaps- en stedenbouwkundig ontwerperUrhahn | stedenbouw & strategie
Maarten is een ontwerper pur sang. Tekenend en puzzelend komt hij voor iedere opgave tot een specifieke oplossing, van regio tot openbare ruimte. Zijn scherpe kijk op programma en concepten leidt tot innovatieve, integrale strategieën. Dit is bijvoorbeeld te zien in de plannen voor Oostenburg in Amsterdam, waar hij de stedenbouwkundige en de buitenruimteontwerpen voor zijn rekening neemt. Werkgebieden en binnenstedelijke herstructurering hebben zijn speciale belangstelling. Maarten is opgeleid als landschapsontwerper aan de Hogeschool Larenstein en volgde twee jaar een masteropleiding in Denemarken. Sinds 2002 is hij als gastdocent verbonden aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam.
WENDY VAN KESSELStedenbouwkundig ontwerper Urhahn | stedenbouw & strategie
Wendy werkt sinds april 2016 bij Urhahn. Ze studeerde af aan de Technische Universiteit Eindhoven, architectuur en stedenbouw, beide cum laude, met het onderwerp ‘vergrijzing en ouderenhuisvesting in Amsterdam’. In haar afstudeerscriptie laat zij door middel van ontwerpend onderzoek op diverse locaties in Amsterdam zien hoe verschillende stedelijke gebieden kunnen bijdragen aan de leefbaarheid van een stad voor ouderen. Met ruimtelijke interventies op verscheidene schaalniveaus maakt zij inzichtelijk hoe de stedelijke leefomgeving kan bijdragen aan de zelfredzaamheid van ouderen en aan het ouder worden in eigen buurt. Haar afstudeerscriptie is beloond met de eerste prijs bij de prijsvraag ‘Zorg & Vastgoed (Stichting ACVZ)’, de tweede prijs bij de Battle of Concepts en de eerste prijs bij de Netspar Thesis Awards voor beste masterscriptie. Zij heeft gewerkt bij Allies & Morrison in Londen en stage gelopen bij Marx en Steketee in Eindhoven. Bij Urhahn werkt zij onder meer aan de projecten Herestraat Groningen, Het Tropen in Amsterdam en Stedelijke vernieuwing Slotermeer.
36BoTu Next
Início stadsanalisten met opgestroopte mouwen Wij zijn Início, een collectief van optimisten. De verhouding tussen mens en stad is onze basis. Met onze handen uit de mouwen verbinden wij waar nodig, coachen wij wie dat wil en zorgen ervoor dat mensen met hun kwaliteiten hun woning, buurt of stad maken. Onze werkzaamheden omvatten zowel onderzoek en advies, als praktijk en uitvoering. Kenmerkend voor onze aanpak is dat wij partijen bij elkaar weten te brengen, onze opgestroopte mouwen mentaliteit en de waarde die wij hechten aan (bewoners)participatie. Wij ambiëren zelfredzame en duurzame wijken, waar bewoners zelf verantwoordelijkheid dragen. Met bewoners, professionals en gebruikers aan die thema’s in wijken, die bewoners zelfredzaam maken. Het gaat om initiatieven om armoede aan te pakken of financiële constructies om uit de schulden te komen of duurzamer te kunnen wonen. We helpen mensen met het vinden van werk of een dagbesteding. In de wijk is de jeugd een belangrijke doelgroep, die het verschil kan maken in het sociaal functioneren van een wijk. Door met hun samen te werken op hun ontmoetingsplek in de buitenruimte en door ondersteuning te bieden in hun persoonlijke groei in onderwijs of werk. We weten met bewoners te zorgen voor een veilige omgeving. Dit bestaat uit fysieke en praktische preventie, als ook uit sociaal contact ter bevordering van het veiligheidsgevoel. In 26 jaar is Início uitgegroeid tot een veelzijdig advies- en managementbureau voor integrale stedelijke ontwikkeling. In een diversiteit aan projecten voor overheden, woningbouwcorporaties en ontwikkelaars heeft Início bewezen strategische en wetenschappelijke inzichten te kunnen vertalen naar samenhangende en uitvoerbare oplossingen. Dit doen we samen met partners met ons aanvullende disciplines die ook het verschil willen maken. Als bureau gevestigd in de Fabriek van Delfshaven kennen we de wijk goed, hebben we een groot netwerk in de wijk en vinden we het een bijzonder gebied waar we graag een positieve ontwikkeling zien.
37BoTu Next
Curriculum Vitae - Sophie Pauwels Naam Sophie Marguerite Paule Pauwels Geboortedatum 21 juli 1974 Geboorteplaats Oostende (België) Adres Bureau Início
Mathenesserdijk 414 b 3026 GV Rotterdam
010 - 221 00 89 [email protected] www.inicio.nl Profiel Als stadsanalist met opgestroopte mouwen werk ik aan duurzame verbetering van steden en wijken. Ik ben gefascineerd door hoe mensen hun leefomgeving beleven en deze vormen. Ik heb veel ervaring met stedelijke vernieuwing en participatie, of het nu gaat om strategie, innovatie, onderzoek en beleid of om praktijk en uitvoering. Ik word vooral gedreven vanuit de inhoud, maar weet dat samenwerken en vertrouwen belangrijk zijn voor een succesvol proces. Door vooraf heldere doelen te stellen, te werken vanuit een duidelijke planning, door gedeelde belangen te verkennen en met de nodige improvisatie weet ik resultaat te bereiken. Ik ben open, flexibel en positief ingesteld. Ik ben altijd bezig met nieuwe kennis en nieuwsgierig naar wat actuele ontwikkelingen zoals verduurzaming, circulaire en deeleconomie, klimaatverandering en technologische ontwikkeling gaan betekenen voor het wonen en leven in de stad en daarbuiten. Opleiding 1992-1998 Technische Universiteit Eindhoven, Technische Innovatiewetenschappen
Ir. Omgevingstechnologie (in dit afstudeergebied staat de studie van menselijke beleving en gedrag in de gebouwde omgeving centraal)
1999 Training persoonlijke presentatie 2004 Advanced Arcview, GIS 2005 Training procesmanagement 2011 Cursus Bijenhouden (NBV imkerdiploma) Werkervaring 1995-1998 Diverse student-assistentschappen bij wetenschappelijk onderzoek 1996 Onderzoek at University of Manchester (UK) en artikel in Journal of Urban Design:
’The Diffusion of Innovations in Urban Design: The case of sustainability in the Hulme Development Guide’
1997-1998 Afstudeeronderzoek en 1e prijs VROM Scriptieprijsvraag 1998: ‘Sociale veiligheid voor Meerhoven’ i.o.v. gemeente Eindhoven
1998-heden Werkzaam bij Início, adviesbureau voor stedelijke vernieuwing en beheer 2007-heden Extern deskundige Hogeschool Rotterdam, examinator en lid werkveldcommissie bij
de opleiding Ruimtelijke Ordening en Planologie 2006-heden Partner bij Início
38BoTu Next
Curriculum Vitae Ina Wernsen Naam Ina Wernsen Geboortedatum 18 – 10 – 1973 Adres Bureau Início
Mathenesserdijk 414 b 3026 GV Rotterdam 010 – 22 100 94 [email protected] www.inicio.nl
Profiel Idealistisch met realiteitszin - Mijn gedrevenheid en realistische idealen binnen het vakgebied staan in mijn werk voorop. Al jaren houd ik me bezig met stedelijke vernieuwing. Daarbij streef ik zelfredzame duurzame steden, dorpen, wijken en buurten na. Daarin moet het voor alle doelgroepen mogelijk zijn te wonen en leven naar eigen smaak en welbevinden. Als stadsanalist met opgestroopte mouwen doe ik wat er voor nodig is om dit mogelijk te maken. Vertrouwen -Verbinden - Strategisch schakelen en weten wat je nodig hebt - Resultaatgericht. Opleiding 1993 Propedeuse beleidswetenschappen, Radboud Universiteit Nijmegen (voorheen KUN) 1998 Drs. in planologie, Radboud Universiteit Nijmegen (voorheen KUN) 1999 Training persoonlijke presentatie 2002 Verkorte cursus Projectmanagement 2003 Training effectief communiceren 2017 Pabo, Thomas More Hogeschool Rotterdam Werkervaring 1999 – heden Werkzaam bij Início 2006 – heden Directeur/ partner bij Início Ik heb mijn werkervaring na mijn studie opgedaan vanuit Início. Ik heb zowel tijdelijk binnen gemeentes als corporaties gewerkt. Tevens heb ik onderzoek en advies uitgevoerd voor verschillende opdrachtgevers. Ik heb een brede werkervaring opgedaan als beleidsadviseur op diverse thema’s binnen de stedelijke vernieuwing. Ook heb ik vanuit de rol van procesmanager, projectleider, opdrachtgever, onderzoeker, adviseur of uitvoerende verschillende projecten uitgevoerd. Onderstaand voorbeelden van detacheringen en andere opdrachten waaraan ik heb gewerkt. Detacheringen Detacheringen bij diverse opdrachtgevers. De ene keer met nadruk op tijdelijke vervanging en uitvoering van reguliere werkzaamheden, de andere keer op proces- of projectmanagement. Enkele voorbeelden zijn: • relatiemanager diverse wijken inclusief vluchtelingenopvang, gemeente Zaanstad ▪ beleidsmedewerker ruimtelijke ordening en volkshuisvesting, deelgemeente Kralingen-Crooswijk ▪ procesbegeleider integrale aanpak Hordijkerveld, corporatie Vestia Rotterdam Zuid ▪ projectleider Projectbureau Veilig, gemeente Rotterdam ▪ procesmanager ‘Thuis in Schollevaar-Oost’, corporatie Com·wonen (nu Havensteder) en
gemeente Capelle aan den IJssel ▪ beleidsadviseur/ projectleider uitbreidingsoperatie kinderopvang, gemeente Leiden
39BoTu Next
PERSONAL ARCHITECTURE PORTFOLIO 1
PERSONAL ARCHITECTURE
Architectuur gaat niet over gebouwen, maar over mensen.
Personal Architecture is een Rotterdams architectenbureau. Onze missie is het ontwerpen en bouwen van vitale gebouwen; gedurfd, oorspronkelijk en effectief, maar altijd vanuit het perspectief van de gebruiker. In nauwe samenwerking met onze opdrachtgevers en partners, werken we met kleine teams aan ambitieuze opgaven voor de stad van morgen.
Naast de architectuurstudio heeft Personal Architecture een onderzoekslab en een ontwikkeltak. In het onderzoekslab zetten we onze ontwerpkracht in als instrument om maatschappelijke problemen op het niveau van stad en wijk bloot te leggen en te lijf te gaan, veelal gebruikmakend van participatieve ontwerp- en onderzoeksmethoden. Onze ontwikkeltak daarentegen voegt daad bij woord: zelfstandig of als collectief realiseren we duurzame en hoogwaardige gebouwen voor onze stad Rotterdam. Gebouwen die onze bureaufilosofie in hun DNA dragen.
Binnen P·A bestaat een voelbaar spanningsveld tussen de idealen en de kennis van het onderzoekslab en de harde realiteit die onlosmakelijk verbonden is met financieel gezonde projectontwikkeling. Het voedt een continue dialoog waarmee we enerzijds onze mensgerichte werkwijze verfijnen en anderzijds tot hoge kwaliteit komen in onze ontwerpen en gebouwen.
Aangemoedigd door ambitieuze opdrachtgevers, werken we iedere dag met plezier en ambitie aan een gezonde en toekomstbestendige leefomgeving.
team P·A met hun elektrische auto in thuisstad Rotterdam
40BoTu Next
PERSONAL ARCHITECTURE PORTFOLIO 2
CV SANDER VAN SCHAIK
architect-directeur Sander is van jongs af aan gefascineerd door de stad en haar gebouwen. Hij verrast opdrachtgevers, projectpartners en gebruikers met een onverwachte en creatieve benadering van de opgave. Zijn scherpe en visionaire blik leidt tot innovatieve ontwerpoplossingen.
Sander is de inspirator van Personal Architecture. In het onderzoekslab, dat op zijn initiatief ontstaan is, botviert hij zijn passie voor de stad. Een stad die hij kenschetst als een organisch en dynamisch samenspel van mensen en ideeën.
Sander inspireert niet alleen het team van P·A, maar draagt zijn kennis met plezier over in zijn functie als architectuur gastdocent aan de Technische Universiteit Delft. Met toewijding daagt hij zijn studenten uit hun creatieve geest te ontwikkelen.
relevante nevenactiviteiten
2016-heden gastdocent, Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft2015-heden gastdocent Spatial Design, Hogeschool voor de Kunsten, Utrecht
opleiding2001-2003 Technische Universiteit Delft, Master Architecture1997-2001 Technische Universiteit Delft, Bachelor Architecture
CV MAARTEN POLKAMP
architect-directeurKort na het behalen van zijn master Architecture en zijn master Real Estate & Housing aan de TU Delft, richtte Maarten Personal Architecture op. Twaalf jaar later is hij een ervaren architect met een liefde voor de bouw en een oog voor kwaliteit. Met name in complexe, binnenstedelijke herontwikkelingsprojecten voelt hij zich als een vis in het water
Maarten is de strateeg van Personal Architecture. In de ontwikkeltak, die op zijn initiatief ontstaan is, komen zijn ‘real estate roots’ goed van pas. Met zijn enthousiasme en overtuiging dat wij zelf in staat zijn de gebouwde omgeving een stukje beter en mooier te maken, krijgt hij ambitieuze woningbouwprojecten van de grond.
Niet alleen binnen P·A, maar ook als bestuurslid van de Branchevereniging van Nederlandse Architecten (BNA), zet Maarten zijn ambitie en expertise in; zijn speerpunten zijn de professionalisering van de architectenbranche en de transitie die het vak van architect de komende decennia zal doormaken.
relevante nevenactiviteiten2015-heden bestuurslid BNA, landelijke bestuur van de BNA2014-2016 bestuurslid BNA kring Rijnmond, regiobestuur van de BNA
opleiding2002-2004 Technische Universiteit Delft, Master Real Estate and Housing2002-2004 Technische Universiteit Delft, Master Architecture1997-2001 Technische Universiteit Delft, Bachelor Architecture
41BoTu Next
PERSONAL ARCHITECTURE PORTFOLIO 3
CV JIP PIJS
architect/onderzoekerJip is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van het onderzoekslab. Hij is een kritisch denker met een passie voor participatieve onderzoeksmethoden. Bij Jip is het glas niet half vol, maar tot aan het randje gevuld; met zijn positieve instelling en ‘onderzoekshart’ krijgt hij, ondanks zijn jonge leeftijd, zaken in beweging. Ondanks zijn voorliefde voor theorie en boeken, haalt hij de meeste energie uit samenwerkingen met andere onderzoekers en ontwerpers.
Naast zijn werkzaamheden bij Personal Architecture heeft Jip het afgelopen jaar gewerkt aan zijn afstudeerproject aan de TU Delft. Met methodes op het snijvlak van architectuur en visuele antropologie maakte hij een intelligent plan voor de herbestemming van de dorpskerk in zijn vroegere thuis in Limburg.
relevante nevenactiviteiten2018-heden vrijwilliger COC Rotterdam
opleiding2015-2018 Technische Universiteit Delft, Master Architecture2011-2015 Technische Universiteit Delft, Bachelor Architecture