Vo´one +ta jverbo +complemento
Vo´ote +ta xa/cha verbo+ complemento
Le’e +ta s verbo+ complemento
Le´e +ta verbo s+ complemento
Vo´otike+ ta j verbotik+ complemento
Vo´onkotike +ta j verbo kotik+ complemento
Vo´oxuke +ta xa verbo ik+ complemento
Yantike/Le´etike/Le´ike +ta verbo sverboik +
complemento
Tamel (Agarrar.)
Vo´one ta jtamli manzanae
Yo agarro manzanas.
Vo´ote ta xatamli manzanae
Tú agarras manzana.
Le´e ta stamli manzanae.
Él/Ella agarran manzanas.
Vo´otike ta jtamtikli manzanae.
Nosotros agarramos manzanas. (Inc.)
Vo´onkotike ta jtam´kotikli manzanae
Nosotros agarramos manzanas. (Excl.)
Vo´oxuke ta xatam´ikli manzanae
Ustedes agarran manzanas.
Le´etike ta stam´ikli manzanae
Ellos agarran manzanas.
Chi´pel (Entretener)
Vo´one ta jchi´p li keremetike
Yo entretengo a los niños.
Vo´ote ta xachi´p li keremetike
Tú entretienes a los niños.
Le´e ta schi´p li keremetike .
Él/Ella entretiene a los niños.
Vo´otike ta jchi´ptik li keremetike
Nosotros entretenemos a los niños. (Inc.)
Vo´onkotike ta jchi´p´kotik li keremetike
Nosotros entretenemos a los niños. (Excl.)
Vo´oxuke ta xachai´p´ik
Ustedes entretienen a los niños.
Le´etike ta schi´p´ikli keremetike
Ellos entretienen a los niños.
Buts’el (Besar)
Vo’one ta jBut’s kishlel:
Yo beso a mi hermanita
Vo’ote ta xabut’s ame’:
Tú besas a tu mama.
Le’e ta sBut’s Yajnil:
El besa a su esposa.
Vo’otike ta jbut’stik nichim:
Nosotros besamos una flor.(incl.)
Vo’onkotike ta JBut’skotik nichimetik:
Nosotros besamos flores.(excl.)
Vo’oxuke ta xa But’sik yishlelik:
Ustedes besan a sus hermanitas.
Le´etike ta But’s ´ikli yishlelik.
Ellos besan a sus hermanitas.
Tsakel, ich’el (Aceptar/ Recibir)
Vo’one ta jtsak matanal
Yo acepto (recibo) un regalo.
Vo´ote ta xatsak matanal
Tú aceptas (recibes) un regalo.
Le’e ta stsak matanal
El acepta recibe (recibe) un regalo.
Vo´otike ta jtsaktik matanal
Nosotros aceptamos (recibimos) un regalo.
Vo’ onkotike ta jtsakotik matanal
Nosotros aceptamos (recibimos) un regalo.
Vo’ oxuke ta xatsakik matanal
Ustedes aceptan (reciben) un regalo.
Le’ike ta stsakik matanal
Ellos aceptan (reciben) un regalo.
Ve´el (Comer)
Vo´one ta jve´ vaj.
Yo como tortilla.
Vo´ote ta xave´ vaj.
Tú comes tortilla.
Le´e ta sve´ vaj.
Ella come tortilla.
Vo´otike ta jve´tik vaj.
Nosotros comemos tortilla. (Inc.)
Vo´onkotike ta jve´kotik vaj.
Nosotros comemos tortilla. (Excl.)
Vo´oxuke ta xave´ik vaj.
Ustedes comen tortilla.
Le´etike ta sve´ik vaj.
Ellos comen tortilla
Pasel (Comer)
Vo´one ta jpas ta na.
Yo actuó en la casa.
Vo´ote ta xapas ta na.
Tú actúas en la casa.
Le´e ta spas ta na.
Él/Ella actua en la casa.
Vo´otike ta jpastik ta na.
Nosotros actuamos en la casa. (Inc.)
Vo´onkotike ta jpaskotik ta na.
Nosotros actuamos en la casa. (Excl.)
Vo´oxuke ta xapasik ta na.
Ustedes actúan en la casa.
Le´etike ta spasik ta na.
Ellos actúan en la casa.
Choel (Pelar)
Vo´on ta jcho isak
Yo pelo papas
Vo´ot xacho isak
Tú pelas papas
Le´e ta scho isak
Él pela papas
Vo´otike ta jchotik isak
Nosotros pelamos papas (Incl.)
Vo´onkotike ta jchokotik isak
Nosotros pelamos papas (Excl.)
Vo´oxuke ta xachoik isak
Ustedes pelan papas
Le´etike ta schoik isak
Ellos pelan papas
Ts´ak´u´mtas el (Arreglar)
Vo´one ta jts´ak´u´mtas jna.
Yo limpio la casa.
Vo´ote ta xats´ak´u´mtas ja na.
Tú limpias la casa.
Le´e ta sts´ak´u´mtas sna.
Él/ Ella limpia la casa.
Vo´otike tajts´ak´u´mtastik jnatik.
Nosotros limpiamos la casa. (Incl)
Vo´onkotike ta jts´ak´u´mtaskotik jnakotik.
Nosotros limpiamos la casa. (Excl)
Vo´oxuke ta xats´ak´u´mtatik xanaik.
Ustedes limpian la casa.
Yantike ta sts´ak´u´mta snaik.
Ellos limpian la casa.
Sil´el (Apartar)
Vo’one tajsil alaxa
Yo aparto naranjas.
Vo’ote chasil alaxa
Tú apartas naranjas.
Le ‘e tasil alaxa
El aparta naranjas.
Vo’otike tajsiltik alaxa.
Nosotros apartamos naranjas.
Le’ike tasilik alaxa.
Ustedes apartan naranjas.
Vo’oxuke chasilik alaxa
Ellos/as apartan naranjas
Tok´el (Absorber) Vo’one ta jtok’ vo´
Yo absorbo agua.
Vo´ote ta xatok vo´
Tú absorbes agua.
Le’e ta stok´ vo´
Él absorbe agua.
Vo´otike ta jtok´tik vo´
Nosotros absorbemos agua. (Incl)
Vo’ onkotike ta jtok’ kutik vo´
Nosotros absorbemos agua. (Excl)
Vo’ oxuke ta xatok´ ik vo´
Ustedes absorben agua.
Le’ike ta stok´ ik vo´
Ellos absorben agua.
Si’mtas el Asustar
vo’one ta jsi’mtas krixchano
Yo asusto a la gente
voòte ta xasi’mtas krixchano
Tú asustas a la gente
le’e ta si’mtas krixchano
Él/ Ella asusta la gente
voòtike ta jsi`mtas krixchano
Nosotros asustamos a la gente (Incl.)
vo’onkotike ta jsi`mtaskotik krixchano
Nosotros Asustamos gente (excl.)
vo’oxuke ta xasi`mtasik krixchano
Ustedes asustan gente.
yantike ta si`mtasik krixchano
Ellos asustan a la gente.
Yales´ik (Bajar)
Vo´one ta jyales mantzana.
Yo bajo una manzana.
Vo´ote ta xayales mantzana.
Tú bajas una manzana.
Le´e ta syales mantzana.
Él/Ella baja una manzana.
Vo´otike ta jyalestik mantzana.
Nosotros (incluyente) bajamos una manzana.
Vo´onkotike ta jyaleskotik mantzana.
Nosotros (Excluyente) bajamos una manzana.
Vo´oxuke ta xayalesik mantzana.
Ustedes bajan una manzana
Yantike ta syalesik mantzana.
Ellos/Ellas bajan una manzana.
Muyes ´ik Vo´one ta jmuyes xila.
Yo subo una silla
Vo´ote ta xamuyes xila.
Tú subes una silla.
Le´e ta smuyes xila.
Él/Ella sube una silla
Vo´otike ta jmuyestik xila.
Nosotros (incluyente) subimos una silla.
Vo´onkotike ta jmuyeskotik xila.
Nosotros (Excluyente) subimos una silla
Vo´oxuke ta xamuyesik xila.
Ustedes suben una silla.
Yantike ta smuyesik xila.
Ellos/Ellas suben una silla.
Pak’tael (Acusar)
Vo’one ta jpak’ta vix
Yo acuso a mi hermana.
Vo’ote ta xapak’ta vix
Tú acusas a tu hermana.
Le’e ta spak’ta vix
Él/ Ella acusa a su hermana.
Vo’otike ta jpak’tatik vixtik
Nosotros acusamos a nuestra hermana (Incl).
Vo’onkotike ta jpak’takotik vixkotik.
Nosotros acusamos a nuestra hermana (Excl).
Vo’oxuke ta xapak’taik ja vixik
Ustedes acusan a su hermana
Yantike ta spak’taik vixik
Ellos acusan a su hermana
Komtsael (Dejar)
Vo’one ta jkomtsan chi’il
Yo dejo a mi pareja
Vo’ote ta xakomtsan chi’il
Tú dejas a tu pareja
Le’e ta skomtsan chi’il
Él / Ella deja a su pareja
Vo’otike ta jkomtsantik
Nosotros dejamos a nuestra pareja. (excl)
Vo’onkotike ta jkomtsankotik chi’il
Nosotros dejamos a nuestra pareja. (incl)
Vo’oxuke ta xakomtsanik chi’il
Ustedes dejan a su pareja.
Yantike ta skomtsanik chi’il
Ellos dejan a su pareja.
Mak´linel (Alimentar)
Vo´one ta jmak´lin jts´i.
Yo alimento mi perro.
Vo´ote ta xamak´lin jats´i.
Tú alimentas el perro.
Le´e ta smak´lin sts´i.
Él/Ella alimental su perro.
Vo´otike ta jmak´lintik ts´ietik.
Nosotros alimentamos los perros. (Inc.)
Vo´onkotike ta jmak´linkotik ts´ietik.
Nosotros alimentamos los perros. (Excl.)
Vo´oxuke ta xamak´linik sts´ik.
Ustedes alimentan sus perros.
Le´etike ta smak´linik sts´ik.
Ellos alimentan sus perros.
Chanel (Aprender)
Vo’one ta jchan tsotsil
yo aprendo tsotsil
Vo’te ta xchan tsotsil
Tu apendres tsotsil
Le’e ta schan tsotsil
Él/ella aprende tsotsil
Vo’otike ta jchantik tsotsil
Nosotros inc. Aprendemos tsotsil
Vo’onkotike ta jchankotik tsotsil
Nosotros exc. Aprendemos tsotsil
Vo’oxuke ta xchannik tsostil
Ustedes aprenden tsotsil
Yantike ta schanik tsotsil
Ellos/ellas aprenden tsotsil
Primera forma
Vo´one+ ta xk verbo+complemento
Vo´ote + ta xav verbo+complemento
Le’e + ta x verbo+complemento
Le´e + ta x verbo+complemento
Vo´otike +ta xkverbotik+complemento
Vo´onkotike+ taverboxk_kotik+complemento
Vo´oxuke +ta xavverboik+complemento
Yantike/Le´etike/Le´ike +ta xverboik+complemento
Segunda forma
Vo´one +chkverbo+complemento
Vo´ote +chavverbo+complemento
Le’e +chverbo+complemento
Le´e +chverbo+complemento
Vo´otike +chkverbotik+complemento
Vo´onkotike +chkverbokotik+complemento
Vo´oxuke+ chavverboik+complemento
Yantike/Le´etike/Le´ike +chverboik+complemento
Ixtalanel.(Juguetear).
Vo´one ta xkixtalan jte´lapiz
Yo jugueteo el lápiz.
Vo´ote ta xaixtalan ja te´lapiz.
Tú jugueteas el lápiz.
Le´e ta xixtalan sve´l.
Él/Ella juguetea el lápiz.
Vo´otike ta xkixtalantik jve´eltik.
Nosotros jugueteamos nuestra comida. (Inc.)
Vo´onkotike ta xkixtalankotik ve´eltik.
Nosotros jugueteamos nuestra comida. (Excl.)
Vo´oxuke ta xaixtalanik ja ve´elik.
Ustedes juguetean su comida.
Le´etike ta xixtalanik sve´elik.
Ellos juguetean su comida.
Ach’umtas (Renovar)
vo’one ta xkach’umtas na
Yo renuevo casas
voòte ta xavach’umtas na
Tú renuevas casas
le’e ta xach’umtas na
Él / Ella renueva casas
voòtike ta xkach’umtastik na
Nosotros renovamos casas. (incl)
vo’onkotike ta xkach’umtaskotik
Nosotros (excl.) renovamos casas
vo’oxuke ta xavach’umtasik na
Ustedes renuevan casas
yantike ta xach’umtasik na
Ellos renuevan casas
A’iel (Sentir)
Vo’one ta xkai sik
Yo siento frio
Vo’ote ta xavai k’ok
Tú sientes calor
Le’e ta xai sik
Él / Ella siente frio.
Vo’otike ta xkaitik sik
Nosotros sentimos frio.(inc)
Vo’onkotike ta xkaikotik sik
Nosotros sentimos frio.(exc)
Vo’oxuke ta xavaik sik:
Ustedes sienten frio.
Le’etike ta xaik sik
Ellos sienten frio
Alel (Decir)
Vo´one ta chal moo.
Yo digo no.
Vo´ote ta chalva moo.
Tú dices no.
Le´e ta chal moo.
Él/Ella dice no.
Vo´otike ta chalitik moo.
Nosotros decimos no. (Inc.)
Vo´onkotike calkotik moo.
Nosotros decimos no. (Excl.)
Vo´oxuke ta chalik moo .
Ustedes dicen no.
Le´etike ta chalik moo.
Ellos dicen no.
A´iel (Escuchar.)
Vo´one ta chka´i k´ejimol.
Yo escucho música.
Vo´ote ta chava´i k´ejimol.
Tú escuchas música.
Le´e ta cha´i k´ejimol.
Él/Ella escucha música.
Vo´otike ta chka´itik k´ejimol.
Nosotros escuchamos música. (Inc.)
Vo´onkotike chka´ikotik k´ejimol.
Nosotros escuchamos música. (Excl.)
Vo´oxuke ta chava´ik. k´ejimol.
Ustedes escuchan música.
Le´etike ta cha´ik k´ejimol.
Ellos escuchan música
Ich´el (Recibir)
Vo´one ta jkich´ tak´in.
Yo recibo dinero
Vo´ote ta xavich´ tak´in.
Tú recibes dinero
Le´e ta xich´ tak´in.
Él/ ella recibe dinero
Vo´otike ta jxkich´tik tak´in.
Nosotros recibimos dinero (inc)
Vo´onkotike ta xkich´kotik tak´in.
Nosotros recibimos dinero (exc)
Vo´oxuke ta xavich´ik tak´in.
Ustedes reciben dinero
Yantike ta xich´ik tak´in.
Ellos reciben dinero
JIK´AVEL (Ahogarse)
Vo´one chi jik´av
Yo me ahogo
Vo´ote cha jik´av
Tú te ahogas
Le´e ch-jik´av
Él/ Ella se ahoga
Vo´otike chi-jik´avotik
Nosotros nos ahogamos (incl)
Vo´onkotike chi-jik´avkotik
Nosotros nos ahogamos (excl)
Vo´oxuke cha-jik´avik
Ustedes se ahogan
Le´etike ch-jik´avik
Ellos se ahogan
Uts’iel (oler)
Vo’one ta chkuts’i nichim
Yo huelo las flores
Vo’te ta chavust’i nichim
Tú hueles las flores
Le’e ta chuts’i nichim
Él/ella huele las flores
Vo’otike ta chkuts’itik nichim
Nosotros (inc.)Olemos las flores
Vo’onkotike ta chkuts’ikotik nichim
Nosotros (excl.) Olemos las flores
Vo’oxuke ta chavuts’ik nidhim
Ustedes huelen las flores
Yantike ta chuts’ik nichim
Ellos/ellas huelen las flores
Primera forma
Vo’one ta xi+verbo+ complemento
Vo’ote ta xa+verbo+ complemento
Le’e ta x+verbo+complemento
Le’e ta x+verbo+ complemento
Vo’otike ta xi+verbootik+ complemento
Vo’onkotike ta xi+verbokotik+ complemento
Vo’oxuke ta xa+verboik+ complemento
Yantike ta x+verboik+ complemento
Segunda forma
Vo’one chi+verbo+ complemento
Vo’ote cha+verbo+ complemento
Le’e ch+verbo+ complemento
Vo’otike chi+verbootik+ complemento
Vo’onkotike chi+verbokotik+complemento
Vo’oxuke cha+verboik+ complemento
Yantike/ Le´etike/Le´ike+verbo complemento
Anilajel (Correr)
Vo’one chi anilaj ta Sedem.
Yo voy a correr al Sedem.
Vo’ote cha anilaj ta Sedem.
Tú vas a correr al Sedem.
Le’e ch anilaj ta Sedem.
Él/Ella va a correr al Sedem..
Vo’otike chi anilaj otik ta Sedem.
Nosotros vamos a correr al Sedem.(Inc.)
Vo’onkotike chi anilaj kotik ta Sedem.
Nosotros vamos a correr al Sedem.(Exc.)
Vo’oxuke cha anilaj ik ta Sedem.
Ustede van a correr al Sedem.
Yantike/ Le´etike/Le´ike ch anilaj ta Sedem.
Ellos/ Ellas van a correr al Sedem.
kil bajin (Maltratar)
Vo’one laj kil bajin jkot ts’i ‘
yo maltrate un perro.
Vo’ote ch’abil bajin jkot ts’i ‘
Tú maltrataste un perro.
Le’e ch’lbajin jkot ts’i’
El maltrato un perro.
Vo’otike laj kilbajintik jkot ts’i’
Nosotros maltratamos un perro.
Vo’oxuke laj ha vilvajenik jkot ts’i’
Ustedes maltrataron un perro.
Le’etike chilbajinik jkot ts’i’
Ellos/as maltrataron un perro.
DIRECCIÓN
CALZADA TLAXCALA Km 1
BARRIO DE TLAXCALA
San Cristóbal de las Casas,
Chiapas, México, C.P. 29210.