ZYGMUNTBAUMAN

SosyolojikDüşünmek

Çeviri:AbdullahYılmaz

AyrıntıYayınları/İnceleme-AraştırmaDizisi

ZYGMUNTBAUMAN

SosyolojikDüşünmek

Orjinalisim:ThinkingSociologically

Çeviri:AbdullahYılmaz

İstanbul,1999

ISBN:9789755391960

ePubdüzenleme:Meritokrasi

İkinciSürüm:Eylül2014

TE EKK R

Tim Goodfello , Simon rosser,Tracy Traynor, Kate hapman veHelen effrey, her biri kitabın ortayaçıkması için heyecan verici fikirler,nazik uyanlar, yetkin öneriler yoluyla,yazıma ve düzeltmelere katkıdabulunarakvebuprojeyegönülvererekellerinden geldiğince katkıdabulundular. Bu saydığım isimlerolmasaydı kitabın yazılması hakkıylagerçekleşmeyecekti.

Bu kitabı düşünülebilir, yazılabilirve basılabilir kılan bütün insanlarınismini tek tek saymam imkânsız. Bukitap her şeyden öncemeslektaşlarımve öğrencilerimle yaptığımkonuşmalardan ve dinlemelerdenortaya çıktı. Düşünme ve yazma, özelolduğukadarsosyalbirfaaliyettir.

İçindekilerİçindekilerGiriş:

Sosyoloji,amaneiçin?Özgürlükvebağımlılık

BizveonlarYabancılar

BirlikteveayrıArmağanvemübadele

GüçveseçimKendinikorumaveahlâkigörev

DoğavekültürDevletvemilletDüzenvekaos

HayatuğraşınadalmakSosyolojidetarzlarvearaçlar

DahafazlasıiçinekokumaönerileriDizin

Giriş:Sosyoloji,amaneiçin?

Sosyoloji, farklı biçimlerde düşünülebilir.En basit yolu, tepeleme kitap dolu, sırasıradizilmiş uzun kütüphane raflarınıdüşünmektir. Bütün kitapların başlıklarında,altbaşlıklarında ya da içindekiler listesinde"sosyoloji" sözcüğü yer alır (zatenbu yüzdenkütüphane görevlisi onları bu raflaradizmiştir). Kitapların üzerinde kendilerinesosyolog diyen (yani, öğretmenlik ya daaraştırma görevi yaparken resmi unvanlarısosyolog olan) yazarların isimleri vardır. Bukitapları ve yazarlarını düşünmek demek,sosyolojinin uygulandığı ve öğretildiği uzunyıllar boyunca birikmiş bir bilgi yığınınıdüşünmektir. Ve böylelikle sosyolojiyi bir türkitap ciltleme geleneği olarak; bu alana yeniayakbasanların, isteruygulamacısosyologlarolmayı isterse de yalnızca sosyolojininsunduğuneyseonueldeetmeyiamaçlasınlar,ilkbaştaalmaları, tüketmelerivesindirmelerigerekli ciltler dolusu bilgi olarak

düşünebilirsiniz.Ya da daha iyisi sosyolojiyidurmakbilmeksizinyenibirileriningirdiğibiralan olarak düşünün (nihayetinde, kitapraflarına her zaman yeni kitaplar eklenir);sosyolojiyi, canlı bir ilgi, yeni deneyimlerkarşısında kabul edilmiş anlatılarındurmaksızın sınanması, biriktirilmiş bilgiyedurmaksızın ekler yapılması ve bu süreçiçinde bilginin değiştirilmesi olarak, kısacabitmek bilmez bir faaliyet olarakdüşünebilirsiniz.

Sosyolojiyi bu şekilde düşünmek gayetdoğalgörünüyor.Bu,nihayetinde "Xnedir?"türü bir soruya yanıt verirken izlediğimizyoldur. Örneğin, "Aslan nedir?" sorusuylakarşılaştığımızda parmağımızla hayvanatbahçesinde bir kafese konmuş belli birhayvanı ya da bir kitaptaki resmi gösteririz.İngilizce bilmeyen birinin "Kurşunkalemnedir?"sorusukarşısındacebimizdenbellibirnesneyi çıkarıpgösteririz. İkiörnektedebellibir sözcükle belli bir nesne arasında birbağlantıarayıpbuluruz.Sözcükleri,nesnelere

gönderme yaparı, nesneleri temsil edenşeyler olarak alırız; her sözcük bizi ister birhayvan ister yazma aracı olsun özgün birnesneye gönderir. Söz konusu sözcüğüngönderme yaptığı böyle bir nesne bulmak(yani sözcüğüngöndergesini bulmak)başlangıç sorusunun doğru ve faydalı biryanıtıdır. Bir kere böyle bir yanıtbulduğumda, daha sonra karşılaşacağımbilmediğim bir sözcüğün, neye, hangibağlantıyla ve hangi koşullarda göndermeyaptığına bakarak nasıl kullanılacağınıbilirim.Bahsettiğimizyanıttürübanatamdabunu, verili bir sözcüğü nasıl kullanacağımıöğretir.

Bu yanıt bana nesnenin kendisi,sorduğum sözcüğün göndergesi olarakgösterilmiş şey hakkında bilgi vermez. Benyalnızcanesneninneyebenzediğinibilirimveböylelikle gelecekte de onu sözcüğün temsilettiği şey olarak tanıyacağım demektir.Bundan dolayı parmakla göstermeyönteminin bana öğreteceği şeyin sınırları,

hem de çok dar sınırları vardır. Sözcüğüngönderme yaptığı nesnenin ne olduğunubulur bulmaz, muhtemelen hemen yenisorulara geçerim: "Bu nesnenin özgünlüğünereden geliyor? Başka nesnelerden farkınereden geliyor ki onu ayrı bir isimleçağırıyoruz?"Bubir

aslandır. Ama kaplan değildir. Bu birkurşunkalemdir.Ama tükenmez kalemdeğildir.Eğerbuhayvanaaslandememdoğru,kaplan demem yanlışsa, onda aslanda olanama kaplanda olmayan bir şeyin (aslanıkaplan değil aslan yapan bir şeyin) olmasıgerekir.Aslanları kaplanlardanayıranbelli birfarklılık olmalıdır. Ancak bu farklılığıkeşfedersek, "aslan" sözcüğünün temsil ettiğinesneyi bilmekten ayrı olarakaslanlarıgerçekten aslan yapan şeyin ne olduğunubilebiliriz.

Dolayısıyla sosyoloji hakkındaki soruyaverilen ilk yanıt bizi tam olarak tatminetmekten uzaktır. Daha başka şeyleridüşünmemizgerekiyor."Sosyoloji"sözcüğünün

belli bir bilgi yığınını ve aynı anda onaeklemeler yaparak bu bilgiyi kullanan bellipratikleri temsil ettiğine ikna olduktan sonra,artıkobilgi vepratiklerhakkındayeni sorularsormanın zamanı gelmiştir. Bir şeyidiğerlerinden farklı olarak "sosyolojik" yapannedir?Birşeyiötekibilgiyığınlarındanveötekibilgi kullanma/üretme pratiklerinden farklıkılannedir?

Aslında, sosyoloji kitaplarıyla dolu kitapraflarına baktığımızda gözümüze çarpan ilkşey başka raflar olacaktır. Çoğu üniversitekütüphanesinde, muhtemelen hepsi de"sosyoloji"den başka isimler taşıyan, sözgelimietiketlerinde"tarih","siyasalbilimler","hukuk","sosyalpolitika","ekonomi"yazankitaplarınenyakın raflara yerleştirilmiş olduğunugöreceksiniz. Bu gibi rafları birbirine yakınolacakşekildedüzenleyenkütüphanecilerbelkiokuyucularınrahatıveistediklerikitabıkolaycabulmalarını düşünmüştür. Sosyoloji raflarınagöz gezdiren okuyucuların zamanzamanörneğin tarih ya da siyasal bilimler raflarına

konmuş bir kitabı arayacaklarını ve bukitapları, örneğin fizik ya da makinemühendisliğiraflarındakikitaplardandahasıkarayacaklarını varsaymışlardır (ya da biz öyleolduğunu tahmin edebiliriz).Başka birifadeyle, kütüphaneciler sosyolojininkonusununbir bakıma "siyasal bilimler" yada"ekonomi" adı altındaki bilgi yığınınınkonusuna daha yakın olduğunu, belki ayrıcasosyoloji kitaplarıyla hemen yakınına dizilmişkitaplar arasındaki farklılığın sosyolojiyle,örneğin kimya ya da tıp bilimleri arasındakifarklılığakıyasladahaazdillendirilmekte,bellibe l i r s iz ,biraz da tartışmalı olduğunuvarsaymışlardır.

Akıllarından bu düşünceler geçmiş olsunya da olmasın, kütüphaneciler doğru olanıyapmıştır.Yanyanadizilmişbilgikümelerininortak çok şeyleri vardır. Hepsi deinsanürünü dünyayla, dünyanın insanetkinliklerinin izlerini taşıyan, insanlarıneylemleri olmaksızın var olmasıdüşünülemeyen parçası ya da boyutlarıyla

ilgilidir. Tarih, hukuk, ekonomi, siyasalbilimler, sosyoloji, hepsi de insan eylemlerinive bunların sonuçlarını tartışır. Bu dapaylaştıklarıçokşeyolduğuanlamınagelirvedolayısıyla gerçekten aynı gruba girerler.Gelgelelim,eğerbütünbubilgikümeleriaynıalanı araştırıyorlarsa, onları birbirindenayıran şey, varsa, nedir? "Farklılık yaratanfarklılık", bölünmeyi ve ayrı isimlerihaklılaştıranşeynedir?Bütünbenzerliklerineve ortak ilgileri ve alanlarına rağmen, hangigerekçeyle tarihin sosyoloji olmadığında veikisinin birden siyaset bilimi olmadığındaısraredebiliriz?

Bu sorulara hemen hiç düşünmedenyanıtı yapıştırırız: Bilgi kümeleri arasındakibölünme, inceledikleri dünyadakibölünmüşlüğü yansıtmalıdır. Onlarıbirbirinden farklılaştıran insan eylemleri yada insan eylemlerinin özellikleridir ve bilgikümeleri arasındaki bölünme bu olgununbilincinevarılmasındanbaşkabirşeydeğildir.Bundan dolayı deriz ki, sosyolojihalihazırda

süregelen ya da zamanla değişmeyen genelnitelikli eylemler üzerinde yoğunlaşırken,tarih, geçmişte gerçekleşmiş ve bugün artıkolmayan eylemlerle ilgilidir; sosyolojidikkatini bizim toplumumuzda (ne anlamageliyorsa) gerçekleşen eylemlere ya da birtoplumdan ötekine değişmeyen eylemtürlerine verirken, antropoloji, bizimkindenuzakvefarklıtoplumlardakiinsaneylemlerinianlatır.Sosyolojinin öteki yakın akrabalarınagelince "kesin" yanıt vermek biraz zorolacaktır ancak yine de şunları söyleyebiliriz:Siyasal bilimler, ağırlıklı olarak iktidar veyönetimle ilgili eylemleri tartışır; ekonomi,mal ve hizmetlerin üretilmesi ve dağıtılmasıkadar kaynakların kullanılması ile ilgilieylemleri ele alır; hukuk, insan davranışınıdüzenleyen normlar ve bunormların/kuralların nasıl ifade edildiği,yükümlülükler getirdiği ve uygulandığı ileilgilidir...Şimdiyekadaranlatılanlar ışığında,aynı yoldan ilerleyerek sosyolojinin ötekidisiplinlerin dikkatinden kaçmış şeylerden

beslenen bir tür artıkçı disiplin olduğunugörebiliriz. Öteki disiplinler kendimikroskopları altına ne kadar çok şeyalırlarsa sosyolojiye o kadar az şey kalır;sanki, "orada", insan dünyasında, özgünaraştırmadallarıtarafındaniçkinniteliklerinebağlı olarak ayrıştırılmayı ve seçilip alınmayıbekleyensınırlısayıdaolguvardır.

Sorumuzaverilenböyle"kesin"biryanıtıniçerdiğisorunşudur:Buyanıtancakbizeaşikârvetartışmasızdoğrugelenbaşkaçoğuinançgibi,kişininsözünüetmedenkabuledergöründüğübütünvarsayımlaradahayakındanbakmadığımızsürecekesinliğinikorur.

Her şeyden önce, insan eylemlerinin bellisayıda ayrı tipe bölündüğü fikri de neredençıktı?Nereden mi, eylemlerin bu şekildesınıflandırılmış olması ve bu sınıflandırmadaherdosyayaayrıbir isimverilmişolmasından(öyle ki ne zaman politikadan, ne zamanekonomiden ve ne zaman hukukimeselelerden bahsedeceğimizi ve nerede neyi

bulacağımızı biliriz); ve başkaları değil debelli tür eylemler üzerinde araştırmayapmaya, etraflı görüşler sunmaya, yolgöstermeyeyadatavsiyelerdebulunmayatekkendilerinin hakkı olduğu iddiasındabulunanbilgilivegüvenilirbirgrupuzmanınolmasından. Ancak biz soruşturmamızı biradım daha ileri götürelim: "Kendi başına"insan dünyasının ne olduğunu nasılbilebiliriz? Yani, ekonomi, politika ya dasosyal politika biçiminde parçalanmadanönce ve böylesi bir parçalanmadan bağımsızolarak insan dünyasını nasıl bilebiliriz? Hiçkuşkusuz,bunukendihayatdeneyimimizdenöğrenmiyoruz. Kimse şimdi politika sonraekonomi dünyasında yaşamaz; kimseİngiltere'den Güney Amerika'ya gitmeklesosyolojidenantropolojiyegeçmişolmazyadabiryıldahayaşlandığındatarihtensosyolojiyegeçmez. Eğer yaşarken böylesi alanlarıayırabiliyorsak, eğer bu eylemin burada veşimdi politikaya ait olduğunu diğerinin deekonomik karakter taşıdığını söyleyebiliyor-

sak, bunun tek nedeni bize her şeyden öncebu tür ayrımlar yapmanın öğretilmişolmasıdır. Dolayısıyla gerçekten dünyanınkendisini değil, dünyayla ilişkimizi biliriz; birbakıma,dünyaimgemizi,dildenveeğitimdenkazandığımızyapıtaşlarındansıkıcaörülmüşbirmodelipratiğegeçiririz.

Demekki,akademikdisiplinlerarasındakifarklılıklardan yansıyan biçimiyle insandünyasındadoğalbirbölünmeninolmadığınısöyleyebiliriz. Tersine, insan dünyasınınzihnimizde taşıdığımız ve sonra yaptığımızişlere uyguladığımız zihinsel haritasındagörünenler, insan eylemleriyle uğraşanakademisyenler arasındaki işbölümününsonucudur; bu, her bir alanın uzmanlarınınayrılmasıyla ve her bir grubun hükmettiklerialana neyin ait olup neyin olmadığına kararverme hakkıyla desteklenip pekiştirilen birişbölümüdür. İçinde yaşadığımız dünyayayapısını kazandıran da bu işbölümüdür.Bundan dolayı, gizimizi çözmek ve "farklılıkyaratan farklılığın" saklandığı yeri bulmak

istiyorsak, başlangıçta dürüst bir biçimdedünyanın doğal yapısını bize gösteriyor gibigörünen, kerametleri kendinden menkuldisiplinlerinpratiklerinebaksakiyiolur.Artıkaradaki farkı doğuran şeyin ilk başta bupratiklerin kendisi olduğunu kestirebiliriz;eğer bir yansıtma varsa, bu bizimsandığımızıntamtersiyöndedir.

Çeşitli çalışma alanlarının pratikleribirbirlerinden nasıl ayrılırlar? İlk bakıştabunlar, çalışma konuları olarak seçtiklerişeylere karşı tutumları bakımından çok azfarklılık gösterir ya da hiç farklılıkgöstermezler. Hepsi kendi konuları ileilgilenirken aynı davranış kurallarına uyar.Hepsi ilgiliolguların tümünü toplamayagayreteder;hepsiolgularıhakkındaherhangibir kuşkuyu ortadan kaldırmaya çalışır;olgulardenetlenirveyenidendenetlenirvebuyüzden olgular hakkındaki ham bilgigüvenilir olur; hepsi olgular hakkındayaptıkları önermeleri açıkça, belirsizliğe yerbırakmaksızın anlaşılabilecek ve önermeyi

türettikleri kanıtla ve yine gelecekte mevcutolabilecek herhangi bir kanıtla sınanabilecekbiçime sokmaya çalışırlar;hepsi yaptıkları yada savundukları önermeler arasındakiçelişkileri ayıklamaya ya da ortadankaldırmaya çalışırlar ki aynı zamanda doğruolabilecekikiönermebirdenortayaatılmamışolsun. Kısacası, hepsi verdikleri sözlere sadıkkalmaya, bulgularınısorumlu bir biçimde(yani,doğruya götüreceğine inanılan birbiçimde) elde etmeye ve sunmaya çalışırlar.Böyle yapmadıkları takdirde eleştirilmeye veiddialarını geri çekmeye hazırdırlar. Demekki, uzmanların görevlerinin ve hikmetlerinin,yani mesleki sorumluluklarının nasılanlaşılacağı ve uygulanacağına ilişkin hiçbirfarklık yoktur. Muhtemelen, akademikpratiklerdeçoğubaşkaözellikleribakımındanda bir farklılık bulamayacağız.Akademikuzmanlık iddiasında olan ve iddiası kabulgören herkes olgularıtoplayıp işlemektebenzeryollarizler:Üzerindeçalıştıklarışeyleriy adoğal ortamlarında (örneğin, evinde,

kamusal ilişkilerinde, iş ve eğlence yerlerinde"normal" günlük hayatlarını yaşayaninsanlar) yadaözelolarak tasarlanıp sıkıbirbiçimde kontrol edilmiş deney koşullarında(örneğin, bilerek tasarlanmış düzenekleriçinde insan tepkileri gözlendiğinde ya dainsanlar olur olmaz karışıklıkları ortadankaldırmak üzere tasarlanmış sorulara yanıtvermeye yönlendirildiklerinde) gözlerler; buda olmazsa, geçmişte yapılmış benzergözlemlerden (örneğin, kilise kayıtları, nüfussayımları, polis arşivleri) elde edilenkanıtlarıkendi olguları olarak kullanırlar. Bütünakademisyenler biriktirdikleri ve tetkikettikleri olgulardan sonuçlar çıkarırken vebunlarıdoğrularyadaçürütürkenaynıgenelmantıkkurallarınıizlerler.

Göründüğü kadarıyla "farklılık yaratanfarklılık" arayışımızda son umudumuz, herinceleme dalı için tipik sorularda, farklıdisiplinlerden düşünürlerin insaneylemlerine bakarken, onları inceler veaçıklarken görüş açılarını{bilişsel

perspektifler)belirleyensorulardavebugibisoruların ürettiği bilgiyi düzene sokup insanhayatının verili bir bölümünün modeline yadaboyutunakatmakiçinkullanılanilkelerdeyatmaktadır.

Çok kaba bir yaklaşımla, örneğinekonomi, birincil olarak insan eylemlerininmaliyetleri ile sonuçları arasındaki ilişkiyebakacaktır. Muhtemelen insan eylemlerine,bu eylemleri gerçekleştirenlerin, yaniaktörlerin ya da faillerin erişmek vekendilerine en yararlı olacak biçimdekullanmak istedikleri kıt kaynakların idaresiaçısından bakacaktır. Dolayısıyla ekonomi,failler arası ilişkileri, arz ve talebindüzenlediğimallarilehizmetlerinyaratılmasıve mübadelesinin unsurları olarakgörecektir.Sonolarakekonomi,kaynaklarınyaratılması, elde edilmesi ve çeşitli taleplerarasında dağıtılması sürecine ilişkin birmodele göre bulgularını düzene sokacaktır.Siyasalbilimlerise,enazındanbaşkafaillerinfiili ya da tahmini tutumlarını değiştiren ya

da onlar tarafından değiştirilen (genelliklegüç ve nüfuz başlığı altında tartışılan biretki) özellikte insan eylemleri ileilgilenecektir. Siyaset, insan eylemleriniböylesi güç ve nüfuzlardaki dengesizlikaçısındanelealacaktır;belli failler, etkileşimsürecinden muhataplarına oranladavranışları daha köklü bir değişikliğeuğramış olarak çıkacaktır. Siyasal bilimlermuhtemelen bulgularını güç, tahakküm,otorite vb. kavramlar etrafındaörgütleyecektir;bukavramlarınhepsiilişkidetaraflarınmücadelesiniverdiklerişeylerieldeetme şanslarındaki farklılaşmaya göndermeyapar.Ekonomininvesiyasalbilimlerinbuilgileri

(beşeri bilimlerin geri kalanları tarafındangözetilen ilgi alanları gibi) hiçbir biçimdesosyolojiye yabancı değildir. Bunu sosyolojiöğrencilerine önerilen herhangi bir okumalistesinigörürgörmezanlayacaksınız;bulisteneredeyse kesin olarak kendilerini tarihçi,siyasal bilimci ya da antropolog olarak

adlandıranvebusınıfasokulandüşünürlerinkalemealdığıbirkaççalışmayı içerecektir.Nevar ki, diğer sosyal araştırma dalları gibisosyolojinin de kendi yorumlama ilkelerikadar kendi bilişsel perspektifi, insaneylemlerini soruşturmak üzere kendi sorukalıplarıvardır.

Geçici bir ilk özet olarak diyebiliriz ki,sosyolojiyi farklı bir yere koyan ve onabelirleyici karakterini veren şey, insaneylemlerinigeniş çaplı oluşumların öğeleriolarakgörmealışkanlığıdır-buoluşumlar isekarşılıklı bir bağımlılık (eyleme girişilmeihtimalinin ve eylemin başarı şansının ötekifaillerin kimler olduğu ya da neyapabileceklerine bağlı olarak değiştiği birdurum anlamında bağımlılık)ağına takılmışfaillerin rastlantısal olmayan birlikteliğibiçiminde düşünülebilir. Sosyologlar buşekilde hep birlikte ağa takılmanın insanfaillerin muhtemel ve fiili davranışlarıaçısından sonuçlarının neler olduğunusoracaktır. Bu gibi ilgiler sosyolojik

araştırmanın nesnesine biçim verir;oluşumlar, yani karşılıklı bağımlılık ağları,eylemin karşılıklı koşullayıcılığı ve faillerinözgürIükleriningenişlemesi_vadadaralmasısosyolojinin en ağırlıklı ola rak üzerindedurduğu meselelerdir. Senin benim gibi tektekfaillersosyolojikçalışmanıngörüşalanınabir karşılıklıbağımlılık ağı içindeki birimler,üyeler ya da ortaklar olmakapasiteleriylegirecektir. Denebilir ki, sosyolojinin merkezisorusu şudur:Ne yaparlarsa yapsınlar yadayapabilir olurlarsa olsunlar, insanlarınbaşkainsanlara bağımlı olmaları ne anlamdaönemlidir; insanlarınher zaman vekaçınılmaz olarak başka insanlarla ortaklık,iletişim,mübadele, rekabet, elbirliği halindeyaşamaları ne anlamda önemlidir?( İştesosyolojik tartışmanın özel alanını oluşturanvesosyolojiyibeşerivesosyalbilimleringöreceözerk bir dalı olarak tanımlayan(ve nearaştırma amacıyla seçilmiş insanlar veolayların ayrı bir koleksiyonu ne de ötekiinceleme alanlarının ihmal ettiği türden belli

bir insan eylemleri dizisi olan) bu sorutürüdür. Sonuçta diyebiliriz ki, sosyoloji enbaşta insan dünyası hakkındabir düşünmebiçimidir, ilke olarak aynı dünya hakkındabaşkayollarladadüşünebilirsiniz.

Sosyolojik düşünce tarzından ayrılan ötekiyollararasındasağduyuözelbiryerişgaleder.Belki diğer akademik dallardan daha çoksosyoloji, kendi yeri ve pratiği için önemitartışılmaz sorunlarla dolu olan sağduyuyla(hayatımızdakigünlükişlerimiziyürütmekiçinfaydalandığımız zengin ancak dağınık,sistematik olmayan, genelde bağlantılarıbelirsizvesözedökülemeyenbilgiile)ilgilidir.

Aslında çok az bilim dalı sağduyuylailişkisiniaçıktandilegetirir;çoğu,sağduyununbırakın bir soran oluşturduğuna, mevcutolduğuna bile değinmez. Çoğu bilim dalıkendilerigibisaygınvesistematikbiraraştırmaçizgisi izleyen diğer bilim dallarıyla onubirleştiren köprülere ya da onlardan ayıransınırlara göre kendini tanımlama peşindedir.Sağduyuyla, çizilen sınırları ya da yapı

taşlarını yerinden oynatacak ölçüde ortak birzemini paylaştığını düşünmez. Kabul etmekgerekir ki, onların bu ilgisizlikleri yersizdeğildir. Sağduyunun örneğin fiziğin,kimyanın, astronominin ya da jeolojininilgilendiğikonularhakkındasöyleyecekhemenhemen hiçbir şeyi yoktur (ve sağduyunun bugibi konularda söyleyebildikleri de, onlarkarmaşık bulgularını sıradan insanlarınkavrayabileceği ve anlayabileceği halegetirmeyi başardıkları oranda bu bilimlerinkendileri sayesinde olur). Fiziğin ya daastronominin ilgilendiği konular sıradaninsanların görüş ufkuna, yani senin benimgünlük deneyimimiz çerçevesine pek girmez.Ve bu yüzden biz, uzman olmayan sıradaninsanlar, bu gibi konular hakkında biliminsanlarının yardımı, hatta verdikleri eğitimolmaksızınbirkanıyavaramayız.Buvebenzeribilimlerin araştırdığı konular yalnızca sıradaninsanların akıl sır erdiremediği çok özelkoşullarda, örneğin milyonlarca dolarlık birhızlandırıcının ekranında, dev bir teleskopun

merceğinde ya da binfeet derinliğinde birkuyunun dibinde ortaya çıkarlar. Ancakbilimciler onları görebilir ve onlar üzerindedeney yapabilir; bu konular ve olaylar verilibilim dalının, hatta onun seçilmişuygulayımcılarının tekelindeki bir mülktür;hem de meslekten olmayan kimsenin ortakolamadığı bir mülk. Çalışmalarınınhammaddesini sağlayan deneyimin biriciksahibi olan bilimcilerin o materyalin işlenme,çözümlenme ve yorumlanma biçimleriüzerinde tam bir denetimleri vardır. Busüreçtençıkanürünlerbaşkabilimcilerin,amasadece onların, kılı kırk yarandeğerlendirmelerine dayanmak zorundadır.Onlar kamuoyuyla, sağduyuyla ya da(uzmanolmayan görüşlerin herhangi bir başkabiçimiyleyarışmakzorundakalmazlar;bununteknedeni,üzerindeçalıştıklarıve1afettiklerikonulardakamuoyuyadasağduyuyaözgübirgörüşbulunmamasıdır.

Sosyolojiye gelince işler çok farklıdır.Sosyolojinin çalışma alanında dev

hızlandırıcılara ya daradyoteleskoplarabenzer bir şey yoktur. Sosyolojik bulgu içinhammadde sağlayan bütün deneyimler,sosyolojik bilgiyi oluşturan hemen her şeysıradan insanların normal günlükhayatlarında yaşadıkları şeylerdir; deneyim,bazen pratikte mümkün olmasa da, ilkeolarak herkese açıktır; vedeneyim birsosyologun büyüteci altına girmeden öncezâten herkes tarafından, sosyolog olmayan,sosyolojikdilikullanmaveolayları|sosyolojikgörüş açısından görme eğitimi almamış birkişi tarafındanyaşarızvebirbirimizietkileriz.Hepimiz elde ettiklerimizin başka insanlarınyaptıklarına bağlı olduğunu çok iyi biliriz.Hepimiz birçok kere arkadaşlarla ya dayabancılarla iletişim kopukluğunun acısınıçekmişizdir. Sosyolojinin bahsettiği her şeyzatenhayatımızdaolmuşşeylerdir.Zatenöyleolması da gerekir, aksi halde hayatımızıyürütemezdik. Başkalarıyla birlikte yaşamakiçin bir sürü bilgiye ihtiyaç duyarız vesağduyububilgininadıdır.

Günlük rutinlerin içine iyice daldığımızda,olup bitenlerinanlamı üzerinde pek durupdüşünmeyiz; hatta özel deneyimimizibaşkalarının başına gelenlerle karşılaştırmaya,bireysel olandaki sosyal olanı,tikel olandakigenel olanı görmeye fırsatımız hiç olmaz;sosyologların bizim yerimize yaptıkları tam dabudur. Biz onlardankişiselhayat hikâyemizinbaşka insanlarla paylaştığımıztarih ilenasılörüldüğünü bize göstermelerini bekleriz. Nevar ki, sosyologlar bu kadar derine insinler yada inmesinler, yola çıkmak için seninle vebenimle paylaştıkları gündelik hayatdeneyiminden, her birimizin günlük hayatınagirmiş ham bilgiden başka bir hareketnoktaları yoktur.Yalnızcabunedendendolayısosyologlar,fizikçilerinvebiyologlarınörneğinine kadar sıkı biçimde izlerlerse izlesinler veçalışmalarının konusuna ne kadar uzakdururlarsa dursunlar (yani senin ve benimhayatdeneyimlerimetarafsızveuzaktanbakanbir gözlemcinin yaptığı gibi "orada dışarıda"birşeyolarakbaksınlar)kavramayaçalıştıkları

deneyimin iç bilgisinden tamamenkopamazlar. Ne kadar çabalarlarsaçabalasınlar, sosyologlar yorumlamayaçalıştıkları deneyimin iki yanında da, aynızamanda hem iç hem de dış yüzünde dekalmaya mecburdurlar.(Sosyologlarınbulgularınıkaydederkenvegenelönermelerinikaleme alırken "biz" zamirini ne kadar sıkkullandıklarınadikkat edin. "Biz"hemçalışanhem deçalışılanı içine alan bir "nesne"yibelirtir. Bir fizikçinin kendileri ile moleküllerarasındakiilişkidenbahsederken"biz"zamirinikullandığını tahayyül edebilir misiniz? Ya dakendileri ve yıldızlar hakkında bir genellemeyaparken"biz"diyenastronomları?)

Sosyoloji ile sağduyu arasındaki özel ilişkihakkındasöyleyecekdahabaşkaşeylerdevar.Modern fizikçilerin ya da astronomlarıngözlemleyip üzerine teori ürettiğifenomenlermasum ve bozulmamış bir biçimde,işlenmemiş, etiketlerden, hazır tanımlardan veön yorumlardan özgür (yani, yorumlarınortaya çıkmasını sağlayacak deneyleri kuran

fizikçilerin önceden yaptığı türden yorumlardışında) ortaya çıkar. Onlar kendilerine isimversin diye, kendilerini ötekifenomenlerinarasınakatsınvekendilerindendoğrudüzgün

bir bütün oluştursun diye, kısacakendilerineanlamversindiyefizikçileriyadaastronomları beklerler. Ancak önceden hiçanlamverilmemişböyletemizveeldeğmemişfenomenlerin sosyolojikkarşılıkları , eğervarsa, birkaç tane vardır. Sosyologlarınaraştırdığı türden insan eylemleri veetkileşimleri,nekadardağılmış,bölükpörçükolursa olsun, hepsi faillerin kendileritarafından isimlendirilmiş veteorizeedilmiştir. Sosyolog onları irdelemeyebaşlamadanönce,sağduyusalbilgininnesnesiolmuşlardır. Aileler, örgütler, akrabalıkilişkileri,komşuluk ilişkileri,şehirlerveköylermilletler ve kilise cemaatleri ve düzenli insanetkileşimiyle bir arada tutulan başkagruplaşmalarzatenfaillerceanlamlandırılmışve önemleri belirlenmiştir, öyle ki faillereylemleri sırasında bu anlamların taşıyıcıları

olduklarını bilirler ve ona göre davranırlar.Sıradan failler ve meslekten sosyologlaronlardan bahsederken aynı isimleri, aynı dilikullanmak zorunda kalacaklardır.Sosyologların kullanabilecekleri her terimsenin benim gibi "sıradan" insanlarınsağduyusal bilgisi tarafından verilmişanlamlarilesondereceyüklenmişolacaktır.

Yukarıda açıklanan nedenden dolayısosyoloji,sağduyuyla,kimyayada jeolojigibibilimlerin gösterdiği mağrur sükûnetigösteremeyecek kadar yakından ilgilidir. Senve ben insanın karşılıklı bağımlılığından veinsan etkileşiminden bahsedebiliriz, hem debunu yetkinlikle yaparız. Hepimiz onlarıuygulamaz ve yaşamaz mıyız? Sosyolojiksöylemherkese açıktır; herkesekatılması içinyapılmış daimi bir davet değildir ama açıkçabelirlenmiş ya da aşılmaz sınırlar dakoymamıştır. Güvenliği önceden garantiyealınmamış belli belirsiz sınırlarıyla (sıradandeneyimle erişilemeyecek konuları araştıranbilimlerin tersine), sosyolojinin sosyal bilgi

üzerindeki egemenliği, konusu üzerindeyetkin hükümler verme hakkı her zamanitiraza açıktır. İşte bu yüzden, uygunsosyolojik bilgiyle her zaman sosyolojikfikirlerle dolu olan sağduyu arasına sınırçekmek, tutarlı bir bilgi kümesi olaraksosyolojinin kimliği açısından çok önemli birkonudur; ve sosyologların bu konuya diğerbilimcilerden daha fazla dikkat etmesininnedenidebudur.

Sosyolojinin ve sağduyunun -senin vebenim hayat hakkındaki "ham" bilgimizin-paylaştıkları konuyu, yani insan deneyiminielealış biçimleri arasında en azından dörttemelfarklılıksayabiliriz.

Öncelikle, sağduyudan farklı olarak(başka, daha çok gevşekve daha az ihtiyatlıbirbiçimdeözdenetimliolduğusöylenenbilgibiçimlerinden ayrı olan) sosyoloji, bilimin birvasfı olduğu kabul edilensorumlukonuşmanın katı kurallarına kendiniuydurmaya gayret eder. Buna göre,sosyologlardan beklenen, mevcutkanıtlarla

desteklenmiş önermeler ile ancak geçici,sınanmamış bir tahmin statüsüne hakkazanabilecek önermeler arasında herkesingörebileceği ve anlayabileceği ayrımlaryapmaya büyük özen göstermeleridir.Sosyologlar, en çok gönül verdikleri veşiddetle savundukları inançlar bile olsa,yalnızca kendi inançlarından kaynaklananfikirleri, bilimin genelde saygın otoritesinitaşıyan sınanmış bulgular olarakgöstermekten sakınacaklardır. Sorumlukonuşma kuralları kişiden "işyerinin" -nihaisonuca götüren ve güvenilirliğinin garantisiolma iddiasındaki bütün sürecin- kapılarınısınırsız bir kamusal irdeleme için ardınakadar açmasını talep eder; bu kalıcı davetyeniden sınayacak ve diyelim ki bulgularınyanlış olduğunu kanıtlayacak herkese açıkolmalıdır. Sorumlu konuşma, konusunailişkin yapılmış öteki önermelerle deilişkilendirilmelidir; ne kadar karşıt ve buyüzden de yersiz olurlarsa olsunlar, ötekigörüşleri görmezlikten gelemez ya da

sessizliklegeçiştiremez.Sorumlukonuşmanınkuralları bir kere dürüst biçimde ve titizliklegözetilirse, ortaya çıkan önermeleringüvenilirlikleri, inanılırlıkları ve hatta pratikyararlılıklarının büyük oranda artacağı,garanti olmasa bile umulur. Bilimin tasdikettiği inançların güvenilir olduğuna ilişkinortak düşüncemiz, ağırlıkla bilimcileringerçekten sorumlu konuşmanın kurallarınıizleyecekleri ve bir bütün olarak bilimmesleğinin, her üyesinin her defasında bunauyup uymadığını denetleyeceği umudunadayanır. Bilimcilerin kendilerine sorarsanız,onlar da sundukları bilginin üstünlüğündenyana birargüman olarak sorumlukonuşmanınerdemlerineişaretederler.

İkinci farklılık yargı oluşturmak içinmateryalin çıkarıldığıalanın büyüklüğü ileilişkilidir. Meslekten olmayan çoğumuzaçısından, böyle bir alan bizim kendi yaşamdünyamızla, yaptığımızşeyler, karşılaştığımızinsanlar, izleyeceğimiz amaçlar ve başkainsanların kendileri içinkoyduklarını,tahmin

ettiğimiz amaçları ile sınırlıdır. Bu,çoğumuzun pek yetemediği ya da böyle birçaba sarf etmekten hoşlanmadığı ölçüdekaynak ve zaman gerektireceğinden, yapsakbile nadiren, kendimizi günlük kaygılarımızdüzeyinden kurtarıp daha geniş bir deneyimufkundanbakmaküzereyukarıyaçekeriz.Nevar ki, hayat şartlarının muazzam çeşitliliğiveri alındığında, yalnızca kişisel hayatımızındünyasına dayanan her deneyim zorunluolarak kısmi ve çok büyük bir ihtimalle tekyanlı olacaktır. Bu gibi sorunlar ancakkişilerin hayatlarını yaşadıkları dünyalarçokluğundan çıkarılan bütün başkadeneyimlerbirarayagetirilirvekarşılaştırılmagiderilebilir. Karıştığı girift bağımlılıklar vebağlantısallıklar ağı -tek bir kişinin hayathikâyesinden bakılarak gözlenemeyecekkadar geniş bir alana uzanan bir ağ- gibikişisel deneyimin eksikliği de ancako zamanortaya çıkacaktır. Ufukların böylesinegenişlemesinintoplamsonucu,.bireyselhayathikâyesi ile engin sosyal süreçler deryası

arasındaki sıkı bağın, bireyin belki farkındaolmadığı ve kesinlikle denetleyemeyeceği obağınkeşfiolacaktır.İştebunedendendolayı,sosyologların bireysel hayat dünyasınınsunduğundan daha geniş bir bakış açısıarayışları büyük bir farklılık yaratır; yalnızcanicelbirfarklılık(dahaçokveri,tektekörnekolaylaryerinedahaçokolguveistatistikyeri)değilnitelikvebilgininkullanımıbakımındandabir farklılıkyaratır.Hayattakendineözgüamaçlar güden ve başına gelecekleri dahafazla denetlemek için mücadele eden seninbenim gibi insanlar için, sosyolojik bilgisağduyununveremediğibirşeylersunar.

Sosyoloji ile sağduyu arasındaki üçüncüfarklılık tektekherkişinin insangerçekliğineanlam verme biçimleriyle; kişilerinmeraklarınıgidermekiçin,nedenbudeğildeşununolduğunuyadadurumunnedenböyleolduğunu nasıl açıklamaya kalkıştıkları ileilişkilidir. Benim gibi senin de, kendideneylerinden kalkarak eylemlerinin"yaratıcısı"olduğunubildiğinidüşünüyorum;

biliyorsunki (zorunluolarak senin eylemininsonuçları olmasa da) yaptığın şey seninmaksadının, umudunun ya da niyetininürünüdür. Sen normal olarak yaptığını, isterbir nesneye sahip olmayı arzu etmişol, isteröğretmeninden bir "aferin" almayı, istersearkadaşlarınıniğnelemelerinebirsonvermeyiamaçlamış ol, arzu ettiğin birdurumuyaratmak için yaparsın. Gayet doğal olarakeyleminidüşünme biçimin sana bütün ötekieylemleri anlamlı kılman için birmodelhizmeti görür. Bu gibi eylemleri, niyetlerinikendi deneyimlerinden bildiğin başkalarınaatıfta bulunarak açıklarsın. Bu, elbette,açıklama araçlarımızı yalnızca emsaloluşturan kendi dünyamızdan elde ettiğimizmüddetçe, çevremizdeki insan dünyasınıanlamlandırabildiğimiz tek yoldur. Geneldedünyada olan biten her şeyi birilerinin kastieylemlerinin sonucu olarak algılama eğilimitaşırız. Olanlardan sorumlu kişiler ararız vebulduğumuzda da araştırmamızıntamamlandığına inanırız. Hoşumuza giden

her olayın arkasında birilerinin iyi niyetinin,hoşlanmadığımız her olayın arkasında dabirilerinin kötü niyetinin yattığını varsayarız.Birdurumun,kimliğibelli"birilerinin"bilinçlieyleminin sonucu olmadığını kabul etmekbizim için zordur ve herhangi bir can sıkıcıdurumun,birilerininbiryerlerdedoğruolanıyapar yapmaz düzelebileceğine ilişkininancımızdan öyle kolay vazgeçmeyiz.Politikacılar, gazeteciler ya da ekonomidanışmanları gibi, bizim için herhangi biriolmaktan öte olan kişiler dünyayı bizimadımıza yorumlarlar, üstelik yorumları bizimeğilimimizle uyum içindedir ve onlar, sankidevlet ya da ekonomi bizim gibi tektekbireyler için düzenlenmiş de İhtiyaçları iletalepleri olabilirmiş gibi "devletinihtiyaçlarından" ve "ekonominintaleplerinden" bahsederler. Diğer yandanonlar milletlerin, devletlerin ve (bu türdenoluşumların yapılarında derinlere işlemiş)ekonomik sistemlerin karmaşık sorunlarınısanki birinin isimlendirebileceği, kamera

karşısına koyabileceği ve görüşmeyapabileceği birkaç bireyin düşünceleriylefaaliyetlerinin sonuçlarıymışçasınaresmederler. Sosyoloji bu kişiselleştirilmişdünya görüşüne karşı çıkar. Sosyolojigözlemlerine bireysel failler ve tekil eylemleryerine oluşumlardan (bağımlılık ağlarından)yola çıkarken, tamamen kişiselve özel olankendi düşüncelerimiz veişlerimiz de dahil,insan dünyasınıanlamanın anahtarı olarakbildiğimiz o güdülenmiş birey metaforununyerinde olmadığını gösterir.,Kişi sosyolojikolarak düşünürken insanlık halini, hemgüdülerimizi hem de eylemliliğimizinsonuçlarını açıklayan en acımasızgerçeklikleri, yani insanların karşılıklıbağımlılığınınçokkatlıağlarınıçözümleyerekanlamlandırmayaçalışır.

Son olarak dünyayı ve kendimizianlamamızda sağduyunun gücünün(sağduyunun sorgulanamazlığı, kişininkendini olumlamasını sağlama kapasitesi),hükümleriningörünüşteki tartışmagötürmez

karakterine bağlı olduğunu hatırlayalım. Bu,sağduyumuzu biçimlendiren ama aynızamanda onun tarafından biçimlendirilengünlük hayatın rutin, tekdüze doğasınadayanan döngüdür. Günübirlik işlerimizinçoğunu oluşturan alışılagelmiş ve tekdüzehareketlerimizi sürdürdükçe çok fazlakendimizi irdeleme ve çözümleme gereğiduymayız,yeterikadarsıklıklayinelendiğindeşeylerbildik hale gelirler ve bildik şevlerkendi, kendilerini açıklarlar: soru ve kuşkudoğurmazlar. Bir bakıma görünmezdirler.İnsanlar "her şey her zamanki gibi", "herkesher zamanki gibi" dedikleri sürece sorulacaksoruveneredeyseyapılacakhiçbirşeyyoktur.Aşinalıkyalnızcasorgulayıcılığınveeleştirinindeğil, aynı zamanda yenilik arayışının vedeğiştirme cesaretinin de en amansızdüşmanıdır. Alışkanlıkların ve karşılıklıolarak birbirlerini pekiştiren inançlarınhükmü altındaki bu bildik dünya ilekarşılaştığında, sosyoloji herkesin işineburnunu sokan ve sıklıkla sinir bozucu bir

yabancı gibi davranır.Sosyoloji "sakinler"arasında kimsenin bırakın yanıtlamayı,sorulduğunu bile hatırlamadığı sorular,sorarakrahatvesessizhayattarzınıbozar.Bugibi sorular belli olan şeyleri bulmacalaradönüştürür; bildik.olanı bilmedikleştirir.Ansızınhayatıngünlükakışımasayayatırılır.Artık o yalnızca olası tarzlardan biri, tek veeşsiz olmayan, "doğal" olmayan bir hayattarzıolarakgörünür.

Rutini sorgulamak ve bozmak herkesinhoşuna gitmeyebilir; o güne kadar "kendibildiğince süregelmiş" şeylerin rasyonelçözümlemesini istediğinden, birçok kişibilmedikleştirmeninmeydan okuyuşuna öfked u ya r .(Kipling'in öyküsündeki kırkayağıdüşünün...Kırkayağınınkırkınıdarahatlıklakullanarak güzelgüzel yürürken karşısınaçıkan bir dalkavuk, onun eşsiz hafızasınaövgülerdüzmeyebaşlarvehiçbirzamanyirmibirinci ayağından önce on ikinci ya da otuzbeşinciden önce yirmi dokuzuncuyua tmad ığ ın ısöyler. Acımasızca özbilinç

kazandırılan zavallı kırkayak artık bir adimbile atamaz olur.) Bazıları kendileriniaşağılanmış hissedebilirler; o zamana kadarbildikleri ve bundan gurur duydukları şeylerşimdideğerden düşmüş, belki de değersiz vekomikolduklarıgösterilmiştir;butürbirşokauğrayankimsehoşnutkalmaz.Nevarki,öfkeanlaşılır bile olsabilmedikleştirmeninyararları da vardır. En önemlisi, o kişininhayatımdahabilinçli,dahakavrayışlıvebelkide daha özgür ve denetimli yaşamasının,daha önce düşünülmemiş imkânların önünüaçabilir.

Hayatı bilinçli bir biçimde yaşamanıngösterilen çabaya değdiğini düşünen herkesiçin sosyoloji hararetle sıkılan bir yardım eliolacaktır. Sosyoloji sağduyuyla sürekli veyakın bir diyalogu korumakla birlikte, onunsınırlılığım aşmayı amaçlar; sağduyunundoğal olarak önünü tıkama eğilimi duyduğuimkânların önünü açmaya çalışır. Ortaksağduyusal bilgimize hitap ederken vemeydan okurken, sosyoloji bizi

deneyimlerimizi yeniden değerlendirmeye,muhtemel yorumlarının daha birçoğunukeşfetmeye ve sonuçta şeylerin bugünoldukları gibi ya da bizim olduklarınainandığımız (daha doğrusu hiçbir zamanolmamış olabileceklerini düşünmediğimiz)gibiolduklarıkonusundadahaeleştirel,dahaaz uzlaşmacı olmaya sevk edebilir,yüreklendirebilir.

Sosyolojikdüşünme sanatının sağlayacağıtemelhizmetinherbirimizi vehepimizidahaduyarlı kılmak olduğunu söyleyebiliriz;duygularımızı keskinleştirebilir, gözlerimizidaha fazla açabilir, öyle ki şimdiye kadarmevcut ancak görünmez olan insanlıkdurumlarını keşfedebiliriz. Hayatlarımızınbariz olarak doğal, kaçınılmaz, değiştirilmezve ebedi özelliklerinin, insan gücünün veinsan •kaynaklarının kullanılmasıyla ortayaçıkmış olduklarını bir kere anladıktan sonra,artık onların kendi eylemimiz dedahil insaneyleminden bağışık olduğunu ve insaneylemine geçit vermediklerini kabul etmemiz

zor olacaktır. Sosyolojik düşünmek, denebilirki,kendibaşınabir

güç,sabitlemekarşıtıbirgüçtür.Besbellisabitlenmişhaliyle

ogünekadarbaskıcıolandünyayıyenidenesnekleştirir;bizedünyanınşimdiolduğundanfarklıbirdünyaolabileceğinigösterir.Sosyolojikdüşünmesanatının,seninvebenimözgürlüğümüzünalanını,cüretinivepratiktekietkililiğiniartırmayayatkınolduğusöylenebilir.Busanatıöğrenipondaustalaşanbireykuşkusuzdahaazmanipüleedilebilir,dışarıdangelenbaskıvedayatmalarkarşısındayıkılmazhalegelebilirvemuhtemelendirenilmezolduğuiddiaedilengüçlertarafındansabitlenmeyekarşıdirenebilir.

Sosyolojikdüşünmekçevremizdekiinsanları,onlarınhasletlerinivedüşlerini,kaygılarınıveacılarınıbirazdahaiyianlamamızıamaçlar.Ozamanbelkibizonlardakiinsanbireyidahaiyigörürvekendimizinyaptığıveyapmaktanhoşnut

olduğuşeyleriyapmahaklarına,yanitercihettiklerihayattarzınıseçmeveuygulama,kendihayatprojelerinibelirleme,kendilerinitanımlamavehepsindenönemlisionurlarınıkıskançlıklakoramahaklarınadahafazlasaygıgösteririz.Bütünbunlarıyaparkenötekiinsanlarınbizimleaynıtürdenengellerlekarşılaştıklarınıvehayalkırıklığınınburukluğunuonlarındabizimkadaryaşadıklarınıfarkedebiliriz.Nihayet,sosyolojikdüşünmearamızdakidayanışmayı,karşılıklıanlayışvesaygıyadayananbirdayanışmayı,acılarabirliktegöğüsgermeveacılarınnedenolduğukötülüğüortaklaşaaltetmekonusundakidayanışmayıgüçlendirebilir.Eğerbusonucaulaşılmışsa,özgürlükdavasıortakbirdavakatınayükseltilerekgüçlendirilmişolacaktır.

Sosyolojik düşünmek ayrıca doğrudandeneyimimizle erişemediğimiz ve hepsi desağduyusal bilgiye yalnızca basmakalıpşeyler -bizden farklı insanların (uzakinsanların ya da hoşlanmadığımız ya da

kuşku duyduğumuz için uzak tuttuğumuzinsanların) hayatlarını yaşama biçimlerinintek yanlı, taraflı karikatürleri- olarak girenbaşka hayat tarzlarını anlamamıza dayardımcı olabilir. Bizimkinden farklı hayattarzlarının iç mantığına ve anlamına inenbirkavrayışpekâlâbizimleötekiler, "biz"ve"onlar" arasına çekilmiş sınırların sözdeaşılmazlığı üzerine yeniden düşünmemizeneden olabilir. Her şeyden önce sınırındoğal, kaderimiz olarak önceden çizilmişniteliğinden kuşku duymamızı sağlayabilir.Buyenianlayışbelki "öteki" ile iletişimimiziöncekinden daha kolay hale getirecek veçokbüyükbir ihtimallekarşılıklıanlaşmayayol açacaktır. Bu anlayış korku vezıtlaşmanın yerine hoşgörüyükoyabilecektir. Yine bu anlayışözgürlüğümüze de katkıda bulunacaktırçünkübenim

özgürlüğümün başka herkesinözgürlüğünden daha güçlüolduğunungarantisi yoktur ve bu da o insanların

özgürlüklerini benimkinden farklı birhayatyaşamakta kullanmayı tercih etmişolabilecekleri anlamına gelir. Seçmeözgürlüğümüz ancak bu koşullarda hayatageçirilebilir.

Tam da sözü edilen nedenlerden dolayı,kolektif özgürlüğünsağlam zeminineoturtarakbireyselözgürlüğüngüçlendirilmesinormalde savunucuları tarafındantek sosyaldüzen diye sunulan mevcut güç ilişkileriüzerindeyıkıcı bir etkide bulunabilir. İşte bunedenden dolayı, sosyal düzeni kontrol edenhükümetler ve ötekigüç sahipleri (özellikleyurttaşlarınınözgürlüğünüsınırlamavehalka"zorunlu","kaçınılmaz"yada"aklauyguntekyol" olarak sunulan, boyun eğilmesi gerekenkurallara karşı direnişlerini zayıflatmaeğilimindeki hükümetler) sıksık sosyolojiyi"politik ihanet"le suçlarlar. Sosyolojinin"bozguncu etkisine" karşı yeni birkampanyaya tanıkolduğunuzdahiçkuşkuyakapılmadan yurttaşların hayatlarının baskıcıdüzenlenişine direnme kapasitesine karşı

başka bir saldırının tezgâhta olduğunuvarsayabilirsiniz. Çoğu kez bu kampanyalar,kolektif hakların mevcut özyönetim veözsavunma biçimlerini, başka bir ifadeyle,bireysel özgürlüğün kolektif dayanaklarınıhedefalansertönlemleredenkdüşer.

Sosyolojinin, güçsüzün gücü olduğusöylenir. Ne var ki bu her zaman doğrudeğildir. Sosyolojik anlayışı benimsemiş birkişinin, hayatın "acıgerçekleri"nin karşısınaçıkardığı engelleri kaldırabileceğinin veaşabileceğinin garantisi yoktur; anlayışıngücü uysal ve teslimiyetçi sağduyu ile ittifakyapmışbaskıgüçleriileboyölçüşemez.Nevarki bu anlayışyoksa,kişininhayatınıbaşarıylayönlendirme ve ortak hayat koşullarınıkolektif biçimde yönetme şansı çokzayıflayacaktır.

Bu kitap tek bir amaçla, senin benimgibisıradan insanların deneyimlerimizederinlemesine bakmasına yardım etmek veonlara hayatımızın görünüşte bildikyanlarınınnasılbaşkabirgözlegörülüpbaşka

biçimde yorumlanabileceğini göstermekamacıyla kaleme alınmıştır. Her bölümgünlük hayatımızın, şaşmaz bir biçimdekarşımıza çıkan ama derinlemesinedüşünmek için zaman ve fırsatbulamadığımız bir özelliği üzerinde duruyor.Herbölümböyle bir düşünceyi teşvik etmeyi;bilgilerinizi "düzeltmeyi" değil genişletmeyi;bir yanlışın yerine sorgulanamazbirdoğruyukoymayı değil, bugüne kadar tartışmasızkabul edilen inançların eleştirel bir gözlemasaya yatırılmasını desteklemeyi; kesinlikiddiasındaki görüşleri çözümleme vesorgulama yönünde bir alışkanlık yaratmayıamaçlıyor.

Bu kitap, demek oluyor ki, kişiselkullanımayöneliktir;insanlarolarakgündelikhayatlarımızda karşımıza dikilen sorunlarınanlaşılmasına yardımcı olmayı amaçlıyor.Bubakımdan elinizdeki kitap sosyolojihakkındaki başka birçok kitaptan farklıdır;gündelik hayatın mantığı üzerinde çalışanakademik disiplin mantığına göre değil,

gündelik hayat mantığına göredüzenlenmiştir. Kendi "hayat biçimlerinde",yani meslekten sosyologların hayatlarındakarşılarına çıkan sorunlar olmaları nedeniylemeslekten sosyologları meşgul eden çok azsayıdakonuyaşöylebirdeğindimyadaonlarıtümüyle dışarıda bıraktım. Öte yandan,genelde sosyolojik aklın ana eksenininkıyısında yer alan şeylere sıradan insanlarınhayatındaki önemleri oranında ağırlıkverilmiştir. Bu yüzden burada karşınızaakademik kurumlarda uygulandığı veöğretildiği biçimiyle kapsamlı bir sosyolojitablosu çıkmayacak. Böyle detaylı bir tablogörmekiçinokurunbaşkametinlereulaşmasıgerekecektir; buna yönelik olarak kitabınsonundabazıönerileryapılmıştır.

Gündelik deneyimimizi yorumlamayıamaçlayan bir kitap, deneyimin kendisindendaha sistematik olamaz. Bundan dolayıanlatı, doğrusal bir çizgi boyunca gelişmekyerine döngüsel ilerliyor. Bazı konular o antartışmakta olduğumuz şey ışığında bir kere

daha görülmek üzere tekrar ele alınıyorlar.Bütün kavrama çabaları da böyle yürürzaten. Kavrayıştaki her adım bir öncekiaşamaya yeniden dönmeyi zorunlu kılar.Tamamen anladığımızı düşündüğümüz şeydaha Önce dikkatimizden kaçan yeni soruişaretleri demektir. Bu süreç hiçbir zamansona ermez ama süreç içinde çok şeykazanabiliriz.

Özgürlükvebağımlılık

Aynı zamanda hem özgür olmak hem deözgürolmamakdeneyimlerimizinbelkideenortak,muhtemelen en şaşırtıcı özelliğidir.Buhiç kuşkusuz sosyolojinin çözmeye çalıştığıinsanlık durumunun en karmaşıkmuammalarından biridir. Gerçekten de,sosyoloji tarihindeki çok şey bu muammayıçözmek için girişilmiş sonu gelmez bir çabaolarakaçıklanabilir.

Ben özgürüm, yani ben seçebilir ve kenditercihlerimi yapabilirim. Bu kitabı okumayısürdürebilir ya da okumayı bırakıp kendimebir fincan kahve yapabilirim. Ya da hepsiniunutup bir yürüyüşe çıkabilirim. Dahası,bütün o sosyoloji çalışması ve akademikkariyer elde etme projelerini bir kenarabırakıp kendime bir iş aramaya girişebilirim.Çünkü ben bütün bunları yapabilirim; bukitabı okumayı sürdürmek ve başlangıçtakisosyoloji çalışması yapma ve eğitimini görmeniyetimde ısrar etmek kuşkusuz benim

seçimlerimin sonuçlarıdır. Onlar mevcutalternatifler içinden benim seçtiğim eylembiçimleridir. Kararlar verebilmeközgürlüğümün kanıtıdır. Aslında özgürlük,kararvermeveseçmeyetişidir.

Ben seçimlerim hakkında düşünmeyefazla zaman harcamasam ve kararlarımıalternatif eylem biçimlerini yeterinceincelemeden versem bile, zamanzamanbaşkalarıbanaözgürlüğümühatırlatır.Denirki, "Bu senin kararındır, sonuçlarından dabaşkası değil sen sorumlusun" ya da "Kimseseni bunu yapmaya zorlamadı, suçlanacakbirivarsaodasensin".Eğerbaşkainsanlarınizin vermediği ya da normal olarakyapmaktankaçındığıbir şeyyaparsam(eğer,tabiri caizse, bir kuralı çiğnersem),cezalandırılabilirim. Ceza, yaptıklarımdansorumlu olduğumun doğrulanmasıdır; cezaeğer istersem kuralı çiğnemeyebileceğimigösterir. Örneğin, geçerli bir nedenolmaksızın devamsızlık yapmaktansa bir anevvel sınıfa koşabilirim. Bazen bana kabul

etmeyi önceki örnektekiler kadar kolaybulmayabileceğimbirbiçimdeözgürolduğumve dolayısıyla sorumlu olduğum söylenir.Örneğin,denirkiişsizkalmantamamenseninhatan; hayatını kazanabilirsin, yeter ki sıkıçalış. Ya da denir ki, bütünüyle farklı birinsan olabilirsin, yeter ki dişini biraz sık vekendinidahahevesleişinever.

Eğer bu son örnekler, gerçekten özgürolupolmadığımızıvehayatımızındenetimininelimizde olup olmadığını durupdüşünmemize yetmemişse (gerçekten bir işaramış olabilirim ama ortalıkta işolmadığından bulamayabilirim ya da farklıbirmesleğegeçmekiçinçokçalışmışımdır,nevar ki arzu ettiğim yere girmem engellenmişolabilir), kesinlikle aslında özgürlüğümüzünsınırlı olduğunu apaçık biçimde gösterenbaşka birçok durum da sayabilirim. Budurumlar bana kendi başıma izleyeceğimhedefe karar vermemin ve onu bütünkalbimle izlemeye niyetli olmamın başka,kendi sözlerime uygun davranabilmemin ve

gözettiğimamacaerişmemintamamenbaşkaolduğunuöğretmiştir.

Her şeyden önce, ben başka insanlarınbenim gibi aynı amaçlar için mücadeleettiklerini ancak hepsinin amaçlarınaerişemediklerini, çünkü mevcut ödülmiktarının sınırlı olduğunu, yani ödülsayısının, peşindeki insanların sayısından azolduğunu Öğrendim.Eğer durum buysa,kendimi sonucu bütünüyle tek başına benimçabalarıma bağlı olmayan bir yarışmanıniçindebulacağım.Örneğin,üniversiteyegirmeyarışına katılabilirim ve fark edebilirim kimevcuther boş yer için yirmi aday vardır;adayların çoğu gerekli bütün nitelikleresahiptir ve özgürlüklerini gayet iyikullanmakta, öğrencilerden istenen vebeklenen her şeyi tamı tamına yerinegetirmektedirler. Bundan başka benim veonların eylemlerimizin sonuçlarınınbaşkabirilerine, kaç yer açılacağına karar veren veadayların becerileriyle gayretlerinideğerlendirecek insanlara bağlı olduğunu

göreceğim. Bu insanlar oyunun kurallarınıkoyarlar, aynı zamanda hakemdirler;kazananın seçiminde son sözü söylerler.Onların takdirhakkı vardır; onların kendiseçme ve karar verme özgürlüğü bu defabenimverakipleriminkaderinibelirleyecektir.Ben onların kendi eylemleri hakkında kararverme biçimlerine bağlıyım çünkü onlarınseçme özgürlüğü benim durumumda birbelirsizlik öğesi olarak durmaktadır. Bu,üzerinde hiçbir denetimim olmamasınarağmençabalarımınsonucunubüyükorandaetkileyecek bir unsurdur. Ben onlarabağımlıyım çünkü bu belirsizlik onlarındenetimindedir.Gününsonundaçabalarımınyeterikadar iyiolupolmadığına,üniversiteyegirmemi sağlayıp sağlamadığına ilişkinhükümverecekolanonlardır.

İkinci olarak eğer kararlarımı hayatageçireceğim araçlardan yoksunsam ve onlarınerede bulacağımı bilmiyorsam,kararlılığımın ve iyi niyetimin yeterliolmadığını öğrenirim. Örneğin, iş peşinde

koşabilirimveişinbololduğukuzeybölgesinetaşınmaya karar verebilirim ancak sonrakuzeyde ev fiyatlarının ve kiralarının aşırıyüksek olup benim ödeme gücümü aştığınıfark edebilirim. Ya da şehir merkezindekikonutların pisliğinden kaçıp banliyöde dahasağlıklı ve yeşil bir bölgeye taşınmakisteyebilirim ama taşınamayacağımı farkederim yine, çünküiyi .ye daha bakımlıyerleşim alanlarındaki evler benim ödemegücümü aşmaktadır. Yine, çocuklarımınokuldaaldıklarıeğitimiyetersizbulabilirimveonların şimdikinden daha iyi bir eğitimalmalarını isteyebilirim.Ne var ki, yaşadığımbölgede başka okul yoktur ve bana eğerçocuklarımıniyi bir eğitim görmesini garantialtına almak istiyorsam, çoğu kez toplamyıllık gelirimden daha yüksek olan okulparasını verip onları daha zengin, daha iyidonanımlı bir özel okula göndermemgerektiği söylenir. Bütün bu örneklerin (sizinde sıralayabileceğinizdaha başkaları gibi)gösterdiği şudur: Seçme özgürlüğü kendi

başına kişinin seçimlerini hayata geçirmeözgürlüğünügaranti etmez,heleniyet edilensonuçlara erişme özgürlüğünü hiç teminetmez. Özgür davranabilmem için, özgüriradeden başka kaynaklara daihtiyacımvardır.

Bu kaynaklardan en çok bilineni paradır.Ancak para hareket özgürlüğümüzün bağlıolduğu tek kaynak değildir. İstediğimgibidavranma özgürlüğümün neyaptığıma yadaneyesahipolduğumadeğilkimolduğumabağlı olduğunu fark edebilirim. Belli birkulübeyadabellibirofisteişegirmemırkım,cinsiyetim, yaşım, etnik grubum ya damilliyetim gibi niteliklerim yüzündenengellenebilir. Bu sıfatların hiçbiri benimirademe ya da eylemime bağlıdeğildir ve nekadar özgür olursam olayım bunlarıdeğiştirmeye gücüm yetmeyecektir. Bunakarşılık, benim o kulübe, işe ya da okulagirmem, edinilmiş beceriler, diploma, dahaönceki hizmet sürem, tecrübe birikimiminniteliği ya da çocukluğumda öğrendiğim ve

daha sonra | düzeltmek için kılımı bilekıpırdatmadığım yerel bir lehçe gibi, geçmişbaşarılarıma ya da başarısızlıklarıma bağlıolabilir. Bugibi durumlarda, beceri ya daseçkin bir hizmet sicili yokluğu geçmiştekiseçimlerimin nihai sonucu olduğundan,aranan niteliklerin benim özgür iradem veeylemlerimden sorumlu olduğum şeklindekiilkelere uygun düşmediği sonucunavarabilirim.Nevarki artıkbunudeğiştirmekiçin yapabileceğim bir şey yoktur. Benimbugünkü özgürlüğüm dünkü özgürlüğümtarafından sınırlanmıştır; ben geçmiştekieylemlerim tarafından"belirlenmiş", yanişimdiki özgürlüğüm açısından kısıtlanmışolurum.

Üçüncü olarak diyelim ki Britanya'dadoğmuşolduğumunveİngilizceninanadilimolduğu ve kendimi Britanya'da ve İngilizcekonuşaninsanlararasındaçokrahat,evimdegibi hissettiğiminayırdına varabilirim(kesinlikle er ya da geç varacağım). Başkayerde, eylemimin sonuçlarının neler

olabileceğinden emindeğilim, ne yapacağımıkestiremem ve bu yüzden özgürlüğümelimden alınmışhissine kapılırım. Kolaycailetişim kuramam, başka insanlarınyaptıkları şeylerin anlamını çözemem,dolayısıyla niyetlerimi ifade etmek ve ardınadüştüğüm sonuçları elde etmek için neyapmam gerektiğindenemin olamam. Benzerbir altüst edici duyguyu yalnızcabaşka birülkeyi ziyaret ettiğimde değil başka birçokdurumdadayaşarım.Birişçisınıfıailesindengeldiğimden, zengin, orta sınıftankomşulararasında kendimi rahatsız hissedebilirim. Yada bir Katolik olarak, boşanmayı ve kürtajıhayatın sıradan olayları olarak kabul edençok özgürlükçü ve gevşek âdetlere göreyaşayamayacağımın farkına varabilirim. Butür deneyimler hakkında düşünmeyezamanım olsaydı, muhtemelen kendimi ençok evimde hissettiğim grubun daözgürlüğümü sınırladığı, özgürlüğümükendisine bağımlıkıldığı sonucuna varırdım.Özgürlüğümü tam olarak yaşayabildiğimyer

bu grubun içidir (demek ki, ben ancak bugrup içinde durumudoğru değerlendiripbaşkalarının onayladığı ve duruma uygundüşen eylembiçimini seçiyorum).Gelgelelim,benim ait olduğumgrubun içindeki eylemkoşullarına böylesine uydurulmuş olmam, ogrubun dar sınırlarını aşan engin ve çok azıkeşfedilmiş, genelde yılgınlık ve korku saçanaçıkdenizlerdekieylemözgürlüğümükısıtlar.Kendi tarzıyla ve araçlarıyla beni eğitengrubum özgürlüğümü hayata geçirmemisağladığı gibi, bu pratiği kendi topraklarıylasınırlar.

Bu yüzden, içinde yer aldığım grup,özgür olduğum müddetçe hayatımdamüphem bir rol oynar. Bir yandan özgüro l m a m ısağlarken öte yandanözgürlüğümün sınırlarını çizerek benikısırlar. Hem kabul edilebilir hem de"gerçekçi" türden istekleri bildirerek, banahugibi isteklerinpeşindengiderkenuygundavranış biçimlerini seçmeyi öğreterek vebana durumu doğru okuma yetisi

kazandırarak, dolayısıyla beni tam dagayretlerimin sonuçlarını etkileyenbaşkalarının eylemleri ve niyetleridoğrultusunda yönlendirerek özgürolmamı sağlar. Aynı zamanda bu grup,özgürlüğümün uygun hiçimde hayatageçirileceği alanı tespit eder. Bütünartılarımıgrubaborçluolduğumdan,kendigrubumun sınırları dışına adımımıataratmaz ve kendimi farklı isteklerin ilerisürüldüğü, farklı taktiklerin uygungörüldüğü ve başka insanlarındavranışlarıyla niyetleri arasındakibağlantıların benim beklentilerime tersdüştüğü bir çevrede bulduğumda,grubumdan edindiğim bütün o eşsizbecerileravantajolmaktançıkıpbirerayakbağınadönüşürler.

Gelgelelim, deneyimimi derinlemesinedüşünebilirsem ve buna istekliysem,çıkaracağım tek sonuç bu olmayacaktır.Genellikle özgürlüğüm üzerinde böylesinemüphem ama aynı zamanda hayati bir rol

oynayan bu grubun, özgürce seçtiğim birgrup olmadığı gibi daha şaşırtıcı bir şeyi dekeşfedeceğim.Benböylebir grubunüyesiyimçünkü onun içinde doğmuşum. Bizatihiözgürlüğümün alanı bir özgür seçim konusudeğildir. Beni özgür bir insan yapan veözgürlüğümünalanınıkorumayısürdürenbugrup, ister istemez benim hayatıma(isteklerime, amaçlarıma, yapacağım veyapmayacağımeylemlerimevb.)hükmeder.Ogrubunbirüyesiolmakbenimözgürseçimimdeğildi. Tam tersine,bağımlılığımıntezahürüydü. Ben hiçbir zaman Fransız,siyah ya da orta sınıftan olmaya kararvermedim.Kaderimi sükûnetle ve tevekküllekabul edebilirim ya da onu kısmetim olarakgörebilirim; ondan zevk alırım, tutkuylakucaklarım onu ve onun için ne gerekirseyaparım-heryerdeFransızlığımın reklamınıyaparım, siyah olmanın güzelliğinden gururduyarımyadahayatımıaklıbaşındabirortasınıf üyesinden bekleneceği gibi dikkatli vetemkinlibirbiçimdeyaşarım.Gelgelelim,eğer

grubunbana reva gördüğünüdeğiştirmekvebaşkabiriolmakistersem,elimdengeleninenfazlasını yapmam gerekecektir. Değiştirmek,normaldeiçindedoğduğumuzgrubunverdiğieğitimeuygunolarakhalimselimveuysalbirbiçimde yaşamak için gerekli olandan çokdaha fazla çaba, fedakârlık, kararlılık vedayanıklılık gerektirir. O zaman kendigrubumu, zaferi kazanmak için alt etmemgerekenenacımasızdüşmanolarakkarşımdabulacağım. Akıntıyla yüzmenin kolaylığı iletaraf değiştirmenin zorluğu arasındaki farkdoğal grubumun omuzlarımda hissettiğimağırlığının,grubumabağımlılığımınsırrıdır.

İyisiyle kötüsüyle, ait olduğum grubaborçlu olduğum bütün her şeye dahayakından bakıp bir dökümünü yapacakolursam, karşımauzun bir liste çıkacaktır.Özetolsundiyelistedekibütünkalemleridörtana kategoriye ayırabilirim. Birincisi, peşinedüşmeyedeğer amaçlar ile uğruna sıkıntıyagirmeye değmeyenler arasında yaptırımayrımdır.Orta sınıftan bir ailenin çocuğu

olarak dünyaya gelmişsem, muhtemelenyükseköğrenim görmek bana uygun, başarılıve doyurucu bir hayatın vazgeçilmez koşulugibi gelecektir; ne varki eğer şansıma işçisınıfındanbiraileninçocuğuolmakdüşseydi,muhtemelen zorunlu olarak uzun bir eğitimgerektirmeyen, ancakhayatımı kazanmamavesonrabelkideailemingeçiminisağlamamaizin veren bir mesleği hedefleyerek okuluerken yaşlarda terkötmeyi düşünecektim.Demek ki, "özgür seçim" kapasitemiuygulayacağım maksadı grubumdanediniyorum. İkincisi, grubumun banaizlemeyi öğrettiği amaç ne ise onu izlerkenkullandığımaraçlardır. Bu araçlar da gruptarafından sunulur ve bir kere sunulduktansonra uğraşlarımda faydalanabildiğim "özelsermayem"i-niyetlerimi başkalarına iletmemisağlayan konuşma ve "beden dili",kendimibaşkalarınınkinden farklı amaçlara vermemisağlayan yoğunlaşma ve genelde eldeki işeuygun olduğu düşünülen davranış biçimleri-oluştururlar. Üçüncüsü,ilgi kurma kıstası,

tamamlamaya uğraştığım proje için ilgili veilgisiz kişiler ile şeyler arasındaayrım yapmasanatıdır. Grubum bana yandaşlarımı, nedüşmannederakipolanlarkadar,defterdensilebileceğim, saygı göstermeye-bileceğim veküçümseyebileceğim düşmanlarım ya darakiplerimdenayırmayıöğretir.Sonuncuamaaynı oranda önemli bir nokta da "dünyanınharitası"dır; bu haritada başka insanlarınharitalarında görünebilir olan, ancak benimharitamda yalnızca boş alanlar olarak temsiledilebilecek şeyler vardır. Böyle bir harita,hayatımda oynayacağı öteki roller yanında,"benim gibiinsanlar"a göre izlenecek bir diziakla yatkın yollar -bir dizi gerçekçihayatprojesi- gösterir. Bütün bunları hesabakatarak söyleyecek olursam, ben grubumaçok şey borçluyum; gün boyu bana yardımedenveonlardanmahrumkalırsamgündelikişlerimi yürütmekte tam bir acze düşeceğimbütünobilgileribanagrubumsağlar.

Aslına bakarsak, çoğu durumda benbütünobilgileresahipolduğumunayırdında

olmam.Örneğin, bana başka insanlarlailetişim kurduğum ve onların bana yönelikeylemlerinin anlamını çözdüğüm şifreninhangisiolduğusorulsa,her ihtimaldeşaşırıpkalırım muhtemelen benden ne istendiğinihiç anlayamam, soruyu kavradığımda ise oşifreyiaçıklayamam(tıpkıkonuştuğumuzdiliyetkinlikle, akıcılıkla ve hiçbir güçlüklekarşılaşmadan kullanmakla birlikte, en basitbir gramer kuralını açıklayamadığımız gibi).Ne olursa olsun, günlük görevlerin vekarşımaçıkansorunlarınüstesindengelmemiçin gerekli bilgi içimde bir yerlerdedir. Bubilgi, ezberden sayabileceğimkurallarbiçiminde olmasa da, bir biçimdeemrimeamadedirvedolayısıylabirdizipratikbeceriolarak onları hayatım; boyunca gün be günrahatlıklakullanırım.

Kendimigüvendehissetmem,veneredeneyapmam gerektiğini bulmak için uzaklarabakma ihtiyacı duymamam bu bilgisayesindedir. Eğer bütün bu bilgilere aslındaayrımında bile olmadan sahipsem, bunlarla

ilgili çoğu temel kuralı, pek hatırlamadığımçok erken yaşlarda edinmiş olmamsayesindedir. Bundan dolayı, kendideneyimlerime ya da anılarıma dalarak bubilgiyi nasıl edindiğime, ilişkinsöyleyebileceğimçokazşeyvardır.Bubilgininböylesine kök salması, beni böylesine güçlübir biçimde kavraması, onu "doğal" bir şeyolarak elde bir kabul etmem ve nadirensorgulama gereği duymam, hep bubaşlangıçları unutmamsayesindedir.Günlükhayat bilgisinin aslında nasıl üretildiğini vesonranasılgrubun"elineverildiğini"bulmakiçin,meslektenpsikologların ve sosyologlarınyürüttüğü araştırmaların sonuçlarınabakmamgerekiyor.Sonuçlarabaktığımda isesıklıkla rahatsız ediciolduklarını görüyorum.Açık seçik ve doğal görünen ne varsa şimdi,dayanağı birçok grup arasından tek birgrubun otoritesinden başka bir şey olmayanbir inançlar koleksiyonu olarak karşımaçıkıyor.

Grup standartlarının bu şekilde

içselleştirilmesini anlamamıza belki de hiç kimseAmerikalı sosyal psikolog George Herbert Meadkadar katkıda bulunmamıştır. Sosyal hayatın aslibecerilerini edinme sürecini açıklarken ağırlıklaonun ortaya attığı kavramlar kullanılmaktadır.Bunlararasındaenbilineni,benliğin ikiliyapısına,ikiye parçalanışına işaret edenBen ve Beni/Banakavramlarıdır: Benliğin "Beni/Bana" kısmı, dışsalparçadır (daha doğrusu, kişi tarafındankarşılanması gereken talepler ve uyulması gerekenkalıplar biçiminde dıştan, onu kuşatan toplumdangelenbir şeyolarakgörünenbirparça);ötekiparçada, bu dışsal, sosyal istemlerin ve beklentilerinirdelendiği, değerlendirildiği, kayda geçirildiği venihayet telaffuz edildiği içsel benlik çekirdeğiolan "Ben"dir. Benliğin biçimlenmesindegrubun oynadığı rol "Beni/Bana" parçasıaracılığıyla gerçekleştirilir. Çocuklargözlendiklerini, değerlendirildiklerini,izlendiklerini, belli bir biçimde davranmayasevk edildiklerini ve gereken biçimdensaparlarsayolasokulacaklarınıöğrenirler.Budeneyim ötekilerin ondan beklentilerinin birimgesi olarak çocuğun gelişen benliğinde yereder.Onlar,yaniötekiler,bellikiveuygunsuz

davranışarasındaayrımyapmanınbiryolunubilmektedirler. Uygun davranışı onaylar,hatalı davranışı da normdan sapma olarakcezalandırırlar. Ödüllendirilen vecezalandırılan eylemlere ilişkin anılarzamanla kuralın -neyin beklendiği ve neyinbeklenmediğinin- bilinç dışı kavranışına,ötekilerin kendi hakkındaki imgesi hakkındabenliğin imgesinden başka bir şey olmayan"Beni/Bana"yadönüşür.Dahası,"ötekiler"birbiçimde çevrede olan herhangi bir ötekideğildir. Çocuğun ilişkiye girdiği çok sayıdainsan içinden bazıları benlik tarafındanönemli ötekiler olarak seçilir; onlarınbaşkalarındakilere göre çok ısrarlı ya dagüçlübirbiçimdehissedilenvebuyüzdençoketkili olan değerlendirmeleriyle tepkilerinebüyükönemverilir.

Şimdiye kadar söylediklerimizden öğrenim veeğitimyoluylabenliğingelişmesininedilgenbirsüreçolduğu, bu işi yalnızca ötekilerin yaptığı, çocuğuntalimatlarla doldurulduğu ve sopa ya da havuçyardımıyla ayartıldığı, baskılandığı ve boyunlarınıbüküp onları izlemeleri için işlendiği gibi yanlış bir

sonuççıkarılabilir.Nevarki,işindoğrusubudeğildir.Benlik,çocuklaçevresiarasındakibiretkileşimiçindegelişir. Eylemlilik ve girişkenlik etkileşimin iki tarafıiçindegeçerlidir.Bununbaşka türlüolmasıda zatenpek mümkün değildir. Her çocuğun yapmış olmasıgereken ilk kebirlerden biri "ötekilerin" kendiaralarında farklılaştıklarıdır. Onlar nadiren aynıfikirdeolurlar,birbiriyleçelişenveaynıandayerineyelinlemeyecekolanemirlerverirler.Birçokdurumda,biremri yerine getirmek ötekini duymazdan gelmektenbaşka bir anlama gelemez. Çocuğun öğrenmekzorunda olduğu ilk becerilerden biri, direnme vebaskıya dayanma, bir tutum alma, en azından dışgüçlere karşı harekete geçme yetisi tarafındandesteklenmeksizin neyin elde edilemeyeceğini ayırtetmek ve seçmek olmuştur. Başka bir ifadeyle çocuk,seçmeyi ve kendi eylemlerinin sorumluluğunu almayıöğrenir. Benliğin "Ben" parçası özellikle bu yetileritemsileder."Beni/Bana"nınçelişkilivetutarsıziçeriği(çeşitliönemliötekilerinbeklentilerineilişkinçelişkiliişaretler) yüzünden, "Ben" kenarda kalmalı,"Beni/Bana"daiçselleştirilmiş dışsal baskılaradışarıdanbakargibibellibirmesafededurmalı,onlarıtaramalı, sınıflandırmalı ve değerlendirmelidir.Sonuçta, bu seçimi yapan ve böyleliklesüregideneylemin gerçek, haklı "yaratıcısı" haline gelen"Ben"dir. "Ben" güçlendikçe, çocuğun kişiliği deözerkleşir. "Ben"in gücü, kişinin "Beni/Bana"da

içselleştirilmiş sosyal baskıları sınama, gerçekgüçlerini ve sınırlarını görme, onlarameydan okumave sonuçlarına katlanma yetisinde ve buna hazıroluşundaifadesinibulur.

"Ben"in "Beni/Bana"dan ayrılmasında(yani, ortaya çıkmakta olan benliğin, önemliötekilerin taleplerini gözleme, irdeleme veyönlendirme yetisinde) en hayati işi çocuğunrol oynama etkinliği başarır. Ötekilerin,örneğinanneninyadababanınrollerinioyunolarak üstlenen ve onların, bizatihi çocuğakarşı olanlar da içinde, davranışlarını takliteden çocuk, eyleme üstlenilmiş bir rol,yapılabiliryadayapılmayabilirbir şeyolarakbakma sanatını öğrenir; eylem durumungereğini yapmak anlamına gelir ve durumdeğiştikçeeylemdedeğişir.Bueylemiyapan,gerçek anlamda "Ben" değildir. Çocukbüyüyüp de çeşitli roller hakkında bilgileribiriktikçe, oyun oynarken yaptıklarındanfarklı olarak öteki rol sahipleriyle işbirliği veeşgüdüm unsurlarını içine alanoyunlarıbecerebilir.Buradaçocukgerçektenözerkbirbenlik için en önemli sanatı, yani ötekilerin

eyleminekarşılıkuyguneylemtarzınıseçmeyive ötekileri kendi istediğini yapmayaayartmayıyadazorlamayıdener.Rolyapmave oyunlar yoluyla çocuk, dışarıdaki sosyaldünyadan damıtılmış alışkanlıklar vebeceriler yanındaodünyadaözgür -özerkvesorumlu- bir kişi olarak davranma yetisikazanır. Bu kazanımsürecin» de çocukhepimizin çok iyi bildiği kendine özgü ikianlamlıtavrı geliştirir; (dışarıdan biri gibikendidavranışınabakarak,onuöverekyadayererek, onu denetlemeye, gerekirsedüzeltmeye çabalayarak) bir benliğesahipolmak ve (kendihakkında"Benaslındaneyebenziyorum?" ve "Ben kimim?" sorulansorarak, yeryer başka insanların hayatınadayatmaya çalıştığı bir modele isyan ederekve"sahicihayat"olduğunudüşündüğü,kendigerçek kimliğine uyan hayatı yaratmamücadelesine girerek) bir benlikolmak. Ben,önemli ötekilerin bana yaptıkları ya dayapmaya niyet ettikleri yüzünden, yapmayıistediğim şey ile kendimi yapmakla yükümlü

hissettiğimşeyarasındabir iç çatışmaolaraközgürlükle bağımlılık arasındaki çelişkiyiyaşarım.

Önemli ötekiler, çocuğun benliğini hiçyoktanvaretmezler;onlardahaçokçocuğun"doğal" (sosyalliköncesi yadadahadoğrusueğitim öncesi) eğilimleri üzerine kendiimgelerini kazırlar. Bu doğal eğilimler-içgüdüleryadadürtüler-bütünolarakinsanhayatındı da öteki hayvanların hayatlarınagöre daha az rol oynamakla birlikte, yine deher yeni doğmuş insan varlığının biyolojikdonanımında mevcuttur. Bu içgüdülerinneler olduğu tartışmalı bir konudur.Düşünürlerinbukonudakifikirlerifarklıdırvegörünürde sosyal nedenli olan davranışlarınçoğunu biyolojik belirleyenlerle açıklamaçabasından tutun, insan davranışının sosyalşekillenişinin neredeyse sınırsız potansiyeliolduğu inancına uzanan görüşleri vardır.Yine de, çoğu düşünür bir toplumun kabuledilebilir davranış ölçütlerini belirleme vezorlamahakkıolduğuiddiasınıvebuiddiaya

destek olanargümanı savunacaktır: Sosyalolarak denetlenen bir terbiye kaçınılmazdırçünkü insanların doğal eğilimleri bir aradayaşamalarını imkânsız kılar, hem de kabuledilemeyecekkadarkabavetehlikelidir.Çoğudüşünür bazı doğal dürtülerin baskısınınözelliklegüçlüolduğuvebuyüzdenherinsangrubu tarafından şu ya da bu biçimdedüzenlenmesi gerektiği fikrine katılır.Cinsellik vesaldırganlık dürtüleri, gruplarınancak felaketleri pahasına denetim allınaalmayı düşünmeyebilecekleri dürtüler olarakadlarıensıkanılanlardır.Düşünürler,bugibidürtüler özgür bırakılacak olursa hiçbirgrubundayanamayacağına,dürtülerin,sosyalhayatı bütünüyle' imkânsız kılacak kadarşiddetli çatışmalar doğuracağına işaretederler.

Bize anlatıldığına göre, hayatta kalanbütün gruplar bu gibi dürtülerintezahürlerini evcilleştirmenin, dizginlemenin,bastırmanın ya da olmazsa denetim altınaalmanın etkili yollarını bulmalıdır.

Psikanalizin kurucusuSigmund Freud,benliğingelişimsürecinintamamınınveinsangruplarının sosyal örgütlenmesinin, sosyalolarak tehlikeli içgüdülerin, özelliklesaldırganlık ve cinsellik içgüdülerinindışavurumlarım kontrol altına alma ihtiyacıvebu ihtiyacayönelikpratikçabalar ışığındayorumlanabileceğini ileri sürmüştür. Freudiçgüdülerin asla ortadan kaldırılmadıklarınıileri sürer; içgüdüler yok edilemezler ancak"bastırılabilir" vebilinçaltına sürülebilirler.On l a r ıbu zindanda tutan şey, gruptarafındanuygulananbaskılarınvetalepleriniçselleştirilmiş bilgisi olansüper egodur.Süperego,Freud tarafındanbirbenzetmeile,bastırılan içgüdüleri - bilinçaltını- daimizapturapt altında tutmak için toplumunmuzaffer ordusu tarafından "fethedilmişşehirde bırakılan askeri birlik" olarakanlatılmıştır.Ego bu yüzden iki güç -bilinçaltına itilmiş ancak yine de kudretli veasiduraniçgüdüleriledürtüleribilinçaltındatutmak ve kapatıldıkları yerden kaçmalarını

engellemek için egoyu bastıransüperego(Mead'in "Beni/Bana"sına yakın)- arasındasürekli askıda durur. Freud'un hipotezinikapsamlı tarihselaraştırmalarda izlemişolanAlmanasıllıBritanyalısosyologNorbertElias,yaşadığımız benlik deneyiminin, özelliklehepimizin maruz kaldığı böyle bir ikilibaskıdan doğduğunu öne sürmüştür. Ayrıayrı benliklerimize karşı daha önce sözettiğimizmuğlak tutum, iki baskının zıtdoğrultularda hareket ederek bizibiçimlendirdiği müphem konumunsonucudur. Bir grup içinde yaşarken,ben,kendimi kontrol etmek zorundayım. Benlikkontrol edilecek bir şeydir ve onu kontroledecekolanbenim...

Bütün toplumların üyelerinin doğaleğilimlerini kontrol altına aldığı ve izinverilebilir etkileşimlerin ufkunu belirlemeyegayret ettiği tartışma götürmez. Tartışmalıolan (bu tam da toplum adına konuşangüçlerin iddia ettiği şey olsa bile) doğuştangelen özellik-lerin yalnızca marazi ve anti-

sosyal yanlarının mı süreç içindeba st ı r ı ld ığ ıd ı r .Bildiğimiz kadarıyla,insanların saldırgan oldukları ve buyüzdendizginlenip evcilleştirilmeleri gerektiğineilişkin bağlayıcıkanıtlar yoktur. Doğalsaldırganlığın patlaması olarak yorumlanagelen şeyler, genelde duygusuzluk ya danefretin sonucudurlar; bu ikiside genetikorijinden çok sosyal orijinlidir. Başka birifadeylegrupların üyelerinin davranışınıterbiye ve kontrol ettiği doğru olmaklabirlikte,buradanzorunluolarakgruplarınbudavranışlarıdaha insancıl ve ahlaki halegetirdikleri sonucu çıkmaz. Çıkan tek sonuç,buişleme,gözlemevedüzeltmeninbirsonucuolarak davranışın,verili sosyal gruplaşmatürütarafındantanınanvepekiştirilenkalıbadahauygunhalegelmesidir.

"Ben" ve "Beni/Bana" oluşumu,içgüdülerin bastırılması vesü- peregonunyaratılması süreçlerine sıklıklasosyalleşmeadı verilir. Ben,sosyal baskıları içselleştirmeyoluyla bir grup içindeya şama yıve

davranmayauygunhalegetirildiğimoranda,toplumun izin verdiği biçimde davranma veböylelikle eylemim için "özgür" ve"sorumluolma becerisi kazandığım orandasosyalleşmiş, yani toplumİçinde yaşamayamuktedir bir varlığa dönüşmüş olurum.Dolayısıyla, sözü edilen becerilerinkazanılmasında böylesine hayati bir roloynayan bu önemli ötekiler, sosyalleştiricifailler olarak görülebilirler. Fakat kimdironlar? Görmüş olduğumuz gibi, benliğingelişmesinde gerçekten etkin olan kuvvet,zorunlu olarak ötekilerinkendi niyetleri vebeklentileri değil, çocuğun öteki insanlarınniyetlerive beklentileri hakkındakiimgesidir,ve çocuk önemli ötekileri seçme işini, görüşalanına giren birçok kişi arasından kendiyapar.Doğru,çocuğunseçmeözgürlüğütamdeğildir; bir kısım "ötekiler" çocuğundünyasınabaşka"ötekilerden"dahaetkilibirbiçimdegirervebuseçimemüdahaleederler.Gelgelelim,çapraşıkmaksatlarladavrananvefarklı hayat tarzları sürdüren insan

gruplarınınoluşturduğubirdünyadabüyüsede, çocuk seçim yapmaktan pek kaçamaz;eğer ötekilerin talepleri çelişkili ve aynızamanda karşılanamaz nitelikte isebunlardanbazılarınaötekileregöredahaçokdikkat edilmeli ve daha çok önemverilmelidir.

Farklılık gözeterek önem (anlam) vermeihtiyacı, çocuğun dünyası ile sınırlı değildir.Senvebenbuihtiyacıhemenhergünyaşarız.Gün be gün ben, hepsi de aynı zamanda birşeyler yapmamı isteyen ailemin,arkadaşlarımın ya da patronlarımın talepleriarasında seçimler yapmak durumundakalırım. Sevdiğim ve saydığım bazıarkadaşları, aynı duygular beslediğim başka,ötekileri hoşnut etmek için kırmak zorundakalırım. Ne zaman politik görüşlerimiaçıklasam,gayetiyibiliyorumki,tanıdığımveözen gösterdiğim, bazı insanlargörüşlerimden hoşlanmayacaklar ve bunlarıifade ettiğim için bana diş bileyeceklerdir.Seçimlerimin bu gibi tatsız sonuçlarını

savuşturmak için yapabileceğim fazla şeyyoktur. Anlam' atfetmek kaçınılmaz olarakanlamsızlık atfetmektir; bir kısım insanıönemli görüp seçmek, zorunlu olarak başkabirilerininönemsiz:yadaenazındandahaazönemli olduklarını ilan etmektir. Bu, çoğuzaman birilerinin nefretini üzerine çekmetehlikesi demektir. Yaşadığım çevreheterojen, yani çatışmalı, ayrı idealleri vehayat tarzları olan gruplara parçalanmışolduğuorandabutehlikebüyür.

Böylebir çevredeönemliötekileri seçmek,birçok grup arasından bir grubu benimreferans grubum, davranışımı kendisinebakarak ölçtüğüm, hayatımın bütünü ya dahayatımınözelbiryönüiçinölçütaldığımbirgrup olarak seçmek anlamına gelir. Seçtiğimreferans grubuhakkında bildiklerimden yolaçıkarakkendidavranışlarımıdeğerlendirecek,davranışlarımın anlamı ve niteliği hakkındasonuçlar çıkaracağım. Bu bilgi sayesinde,yaptığımındoğruolduğuna ilişkinrahatlatıcıbirduyguyayadaeylemimingrubun-kinden

farklı olduğuna ilişkin tatsız birfarkındalığavaracağım. Konuşma biçimimle, kullandığımsözcüklerle, giyinme tarzımla referans grubuörneğini izlemeye çalışacağım. Bu gruptancüretkâr ya da başıma buyruk olupolamayacağımı, olursam hangi koşullardaolacağımı ve ortak kıstaslara ne zamansessizce boyun eğeceğimi öğreneceğim.Referans grubum hakkındaki imgemden,dikkat edilmeye değer ve bana yakışmayanşeylere ilişkin dersler çıkaracağım. Bütün buyapacaklarımı, sanki referans grubumunonayını almaya çalışıyormuşum gibi; sankionun bir üyesi, "onlardan biri" olarak kabulgörmek, onu hayat tarzımdan hoşnutbırakmayı arzularmışım gibi; sanki referansgrubumun beni yola getirmek ya dakuralıçiğnememin bedelini ödetmek içinuygulayabileceğisertönlemlerden sakınmayaçalışıyormuşumgibiyapacağım.

Ne var ki, referans grubunu davranışımışekillendirmedeböylesineyetkinbirfailyapanşey, genel olarakbenim seçimim,

çözümlemelerim, sonuçlarım veeylemlerimdir. Gruplara gelince, onlar çoğukez umursamaz bir biçimde onların hayattarzı olduğunu düşündüğüm şeyi taklitetmekteki ve onların kıstasları olduğunudüşündüğümşeyiuygulamaktakiözeniminvegayretimin ayrımındadeğildir. Elbette,grupların bazılarına haklı olaraknormatifreferans grupları adı verilebilir; çünkü onlar,enazındanzamanzaman,davranışlarımiçingeçerli olacak normları koyarlar, benim neyaptığımı gözlerler ve bundan dolayıeylemlerimi, ödüllendirmek yadacezalandırmak, olumlamak ya da düzeltmeksuretiyle "normatifOlarak etkileyecek" birkonumdadırlar.Bugruplararasındaözellikleağırlıklı olan, vaktimin büyük bir bölümünüaralarında geçirdiğim aile ve arkadaşlar,öğretmenlerim, işyerindeki üstlerim, sıksıkkarşılaşmaktan kaçınamayacağım vekolaylıkla kendilerinden saklanamayacağınıkomşularımdır. Gelgelelim, benimeylemlerimetepki veren bir konumda

bulunmaları, onları otomatik olarak benimreferans grubum yapmaz. Ancak benseçersem, onlara önem vererek ilgilerinekarşılık verdiğimde, onların muhafızlığınakayıtsızkalmadığımdaböyleolurlar.Herşeyerağmen, kendi felaketim pahasına da olsa,onların baskılarına itibar etmeyebilir vemahkûm etlikleri kıstaslara göre davranmayıseçebilirim. Örneğin, komşularımınönbahçelerin düzenlenmesine ya da eve ne türinsanların alınabileceği ve günün hangisaatlerinde alınabileceğine ilişkin fikirlerinebilerek kulaklarımı tıkayabilirim. Yine, aşırıtitiz çalışmama arkadaşlarımın duyduğutepkiyeveonlarınişgörevegeldimiboşvermeyönündeki tercihlerine meydan okuyabilirim.Grup tarafındım derin bir bağlılık ve tutkuistendiğinde "duymamazlıktan gelebilirim".Normatif etki gösterebilmeleri için, normatifreferans grupları da olsalar, onlara benimreferans gruplarım olarak bakmaya ve şu yada bu nedenle baskılarına direnmekten geridurmaya, taleplerine boyun eğmeye razı

olmamgerekir.Kararınbanakaldığı karşılaştırmalı

referans grupları –sanki menzilleridışında kaldığım için üyesi olmadığımgruplar- örneğinde apaçık ortadadır. Benkarşılaştırmalı grupları onlar tarafındangörülmeksizin görürüm. Verilen anlam buörnekte tekyanlıdır;onlarbenimvaroluşumahiç dikkat etmezken, ben onların eylemlerinive kıstaslarını önemli bulurum. Aramızdakiuzaklıktan dolayı onlar genellikle benimeylemlerimi izleme ve değerlendirmeyetisinden fiziksel olarak yoksundurlar; bunedenle sapma gösterdiğimde benicezalandıramayacakları gibi uyumgösterdiğimdedeödüllendiremezler.Özelliklekitle iletişim araçları ve televizyon sayesindehepimiz farklı hayat biçimleri hakkındagiderek daha fazla bilgi akışına maruzkaldığımızdan, her şey çağdaş benliklerinbiçimlenmesinde karşılaştırmalı referansgruplarının artan rolüne işaret etmektedir.Kitlesel medya günün hâkimmodasını ve en

son üslupları muazzam bir hızla bize vedünyanın en ücra köşelerine ulaştırır. Aynışekilde, bu medya görsel olarak erişilebilirkıldığı kalıplar üzerinde otoritesini de kurar;kuşkusuz medyada gösterilmeye değerbulunan ve dünyanın her tarafındamilyonlarca insan tarafından seyredilecekolan hayat tarzları, dikkate alınmaya ve eğermümkünsetaklitedilmeyedeğertarzlardır...

Şimdiye kadar yürüttüğüm tartışmanın,sosyalleşme sürecinin çocukluk deneyimiylesınırlı olmadığına ilişkin doğru bir izlenimverdiğine inanıyorum.Aslında bu sürecin birsonu yoktur; her zaman özgürlüklebağımlılığıbirbirleriylekarmaşıkbiretkileşimesokan bu sosyalleşme hayat boyu sürer.Sosyologlar çocuklukta asli sosyal becerileriniçselleştirilmesinden hayatın daha sonrakibölümünde meydana gelen sürekli benlikdönüşümlerini ayırmak için bazen ikincilsosyalleşme terimini kullanırlar.Dikkatlerini ilk, yanibirincil sosyalleşmeninyetersizliği ya da eksikliğinin çarpıcı bir

biçimde acze dönüşerek açığa çıktığıdurumlardayoğunlaştırırlar:Örneğinbirkişiyabancıâdetlerivebilmediğidilleriolanuzakbir ülkeye göçer ve bu yüzden yalnızca yenibeceriler edinmesi değil artık bir engeloluşturan eskilerini unutması da gerekir; yada ücra bir taşra kasabasında yetişmiş biribüyükbirşehre taşınırveyoğun trafik,çılgınkalabalık içinde, gelip geçenlerin vekomşularınumursamazlığıkarşısındakendinikaybolmuşveçaresizhisseder.Butürradikaldeğişikliklerin muhtemelen yoğun birendişeye, aslında sinirsel çöküntüye ve hattaakıl hastalığına neden olacağı önesürülmektedir. Yine aynı çarpıcı sonuçlarıolan bir ikincil sosyalleşme durumunun,bireyin taşınması yerine dış sosyal koşullarındeğişmesiyle de ortaya çıkabileceğine işaretedilir.Anibirekonomikçöküntü,kitleseliştençıkarmaların başlaması, savaş patlaması,şaha kalkmış bir enflasyon karşısında bütünbirikimlerin eriyip yok olması, bir yardımhakkının geri alınması yoluyla güvenliğin

kaybolması ya da tersine iyileşme yönündebolluğunvefırsatlarınanidenartması,yeniveşimdiye kadar düşünülmemiş fırsatkapılarının açılması; tüm bunlar böylesidurumlara örnek teşkil ederler. Bunlarınhepsi önceki sosyalleşmenin kazanımlarını"geçersizleştirir" vekişinindavranışındaartıkyeni beceriler ile yeni bilgiler isteyen radikalbiryenidenyapılanmayıgereklikılar.

Verdiğimiz örneklerin ikisi de, ikincilsosyalleşmeningetirdiğisorunlarıgözümüzünönündecanlandırmamızayardımederçünkübunlar kendi türlerinin en çarpıcı ve enkuvvetli örnekleridir.Daha az çarpıcıbiçimlerdeolsada,herbirimizneredeysehergün ikincil sosyalleşme sorunlarıylakarşılaşırız; en bariz olarak bunu okuldeğiştirdiğimizde,üniversiteyegittiğimizdeyada üniversiteden ayrıldığımızda, yeni bir işegirdiğimizde, bekârlıktan evliliğe adımattığımızda, kendimize yeni bir ev satınaldığımızda, taşındığımızda, ana babaolduğumuzda, yaşlı bir emekliye

dönüştüğümüzde vb. yaşarız. Belki en iyisisosyalleşmeyi iki ayrı sürece ayırmak yerinebitimsiz bir süreç olarak düşünmektir.Özgürlük ilebağımlılığındiyalektiğidoğumlabaşlarveancakölümlesonaerer.

Gelgelelim, bu sonu gelmez diyalektikilişkide ikipartner arasındaki denge değişir.Çocukluğun erken döneminde, kişininbağımlı olduğugrubu seçmeözgürlüğü, eğervarsabile,çokazdır.Bellibiraile,çevre,yöre,sınıf ya da ülke içinde doğarız. Sorgusuzsualsiz belli bir ulusun ya da sosyal olarakkabul edilmiş iki cinsiyetten birinin üyeliğiniüstleniriz. Yaş ilerledikçe, yani artan eylembecerileri ve kaynakları toplamına sahipoldukça, tercih şansı genişler; bazıbağımlılıklara belki meydan okunup onlarreddedilirken, ötekiler gönüllü olarak istenipbenimsenecektir.Neolursaol-

sun özgürlük hiçbir zaman tamolmayacaktır. Hepimizin kendi geçmişeylemlerimiz tarafından belirlenmeye açıkolduğumuzuhatırlayalım;

bueylemler yüzünden, her an kendimizi,değişiminbedelleriçokağırvecansıkıcıiken,belliseçimşanslarınınnekadarçekiciolursaolsun erişilmez olduğu bir durumdabulabiliriz.Unutamayacağımız

kadar fazla sayıda alışkanlıklar olduğugibi, "öğrenmiş olmaktankurtulamayacağımız" çok şey de vardır.Erken bir aşamada edinilebilir beceriler vekaynaklarozamanihmaledilmiştirveşimdi

bu kaybolan fırsatı yeniden ele geçirmekiçin çok geçtir. Genel olarak belli bir yaştansonra"yenibiratılım"ınuygulanabilirliğiniveihtimaliniçokuzakgörürüz.

Bütün insanlar için bu denge de aynıdeğildir. Mevcut kaynakların, seçimi geçerlive gerçekçi bir önerme kılmakta oynadığırolühatırlayalım.

Yine başlangıçtaki sosyal konumlanışın okişinin daha sonraki hayat projeleri veizlenecekkadarçekicibulduğuamaçları içinkoyduğu "sınırları" da hatırlayalım.Bütüninsanların özgür olduklarını ve özgür

olmaktan başka çarelerinin olmadığını (yaniyaptıklarının sorumluluğunu üstlenmeyemecbur olduklarını) ama belli bazılarınınötekilerden daha özgür olduğunu anlamakiçinbir iki unsurun rolünüdüşünmek yeter:Bu ikinci grubun sınırları (seçim ufukları)dahageniştirvebirkereyürütmeyiistediklerihayat projeleri hakkında kararavardıklarında böyle bir proje için gerekli'kaynakların (para, bağlantılar, eğitim,anlaşmış konuşma alışkanlıkları vb.) çoğunasahipolurlar;arzulamakta,arzularınıhayatageçirmekte ve istedikleri sonuçlarıyaratmaktaötekileregöredahaözgürdürler.

Özgürlükilebağımlılıkarasındakioranın,bir kişinin ya da belli kişilerden oluşmuşbütün bir kategorinin toplumda işgal ettiğigörelikonumun

göstergesi olduğunu söyleyebiliriz.Yakından bakıldığında görülüyor kiayrıcalıklı dediğimiz kimselerin özgürlüğüdahaçok,bağımlılığıdahaazdır.Ayrıcalıksızadınıalanlariçinisetersidoğrudur.

Bizveonlar

Sosyal hayatın paradokslarına ilişkinkeskin gözlemler yapan Adam Smith, birzamanlar: "uygar toplumda (bir kişi) büyükkalabalıkların elbirliğine ve yardımına ihtiyaçduyarken, bütün hayatı birkaç arkadaşedinebilmesineancakyeter"diyeyazmıştır.

Eylemleri hayatınızın yaşanır olması içinvazgeçilmez olan bütün bu tanınamaz vesayılamazkalabalıklarıbirdüşünün(emeklerigünlük patlamış mısır payınızı tabağınızag e t i r m e k t ekullanılanları;siz köşeyidöndüğünüzde çukurların sizi yutacağındankorkmaksızın saatle 70 mil hız yapabilesinizdiye otoyolun durumunu gözleyenleri; ortakyaşamanın kurallarına uyarak sizinsokaklarda saldırıya uğrama korkusuyaşamadan dolaşmanızı ya da zehirlidumanlardan boğulacağınız korkusuduymadan havayı ciğerlerinize çekmenizimümkünkılanları bir düşünün).Aynı şekildetanımadığınız ama yine de hayatınızı

canınızın istediği gibi seçme özgürlüğünüzekısıtlamalar getiren o muazzam kalabalıklarıda düşünün (sizinle aynı türden mallarasahip olmak isteyen ve bu yüzden ticarişirketlerin fiyatları yüksek tutmalarına izinveren; robotları canlı işçilerden daha kârlıbulan ve bu yüzden uygun bir iş bulmaşansınızı azaltan; kendi amaçlarınaulaşmakla meşgulken, kaçmak için elinizdenpek bir şey gelmeyecek olan kirli havayı,gürültüyü, tıkanan yollan ve kokmuş sularıortayaçıkaranokalabalığı).Vekarşılaştığınızinsanların, sima olarak tanıdıklarınızın,isimlerinihatırladıklarınızınbirlistesiyleböylebir kalabalığın ürkütücü büyüklüğünükarşılaştırın. Kuşkusuz, hayatınızı etkileyenbütün bu insanlar arasında tanıdıklarınız yada duyduklarınızın oranının, hiçbir zamankarşılaşmadığınız ve hakkında bir şeyduymadığınız insanlarınkine göre çok küçükkaldığını göreceksiniz. Ne kadar küçük birkesimiolduğunuiseaslabilemezsiniz...

Düşünüyorumda,insansoyunun(geçmiş,

şimdiki ya da gelecekteki) üyelerinin banafarklı kapasiteleri varmış gibi geliyor.Bazılarına çok sık rastlıyorum ve bu yüzdende hemen tanıyorum onları; onlardan nebekleyebileceğimi ve neleribekleyemeyeceğimi, beklediğim ve istediğimşeyleri aldığımdan nasıl emin olacağımı,eylemlerime benim onlardan istediğimbiçimde tepki gösterdiklerinden nasıl eminolacağımı bildiğime inanıyorum. Buinsanlarla etkileşime girerim, iletişimkurarım; birbirimizle konuşuruz, bilgilerimizipaylaşırız ve bir uzlaşmaya varmaumuduylailgi alanımıza giren şeyleri tartışırız.Diğerleriyle ancak zamanzaman karşılaşırız;karşılaşmalarımız ya ben ya da öteki kişilerözel, gayet özgün hizmetleri almak ya damübadele etmek istediği zamanlarda,tamamen özel koşullarda gerçekleşir;öğretmenimle dersler ve seminerler dışındapek karşılaşmam, bir bakkal çırağıyla ancakbir şeyler satın alırken karşılaşırım, şansımadişçimi çok nadir olarak, ancak dişimin

yapılması gerektiğinde görürüm. Bu gibiinsanlarla ilişkilerime işlevsel ilişkilerdenebilir. Bu insanlar hayatımda bir işleviyerine getirirler; ilişkimiz bana (vevarsayıyorum ki onlara da) ait çıkarlar veeylemlerleilgiliözelliklertaşır.Çoğudurumdaöteki kişinin, o kişinin yerine getirmesinibeklediğimişlevleilişkiliolmayanözellikleriyleilgilenmem. Dolayısıyla bakkal çırağının ailehayatını, dişçinin hobilerini, siyasal bilgilerhocamın sanatsal zevklerini araştırmam.Buna karşılık onlardan da benzer biryaklaşım beklerim. Onlarla ilişkimde, özelalanım olarak gördüğüm alanısoruşturmalarını haksız müdahale olarakdeğerlendiririm. Böyle bir müdahalemeydana geldiğinde, buna direnirim; bununihayetinde belli bir hizmetinmübadelesindenöteolmayanilişkimizinyazılıolmayan koşullarını kötüye kullanma ya daçiğneme durumu olarak alırım. Nihayet,diğerleriyle neredeyse hiç karşılaşmam.Onların hakkında bilgilerim vardır; onlar

vardırlar,bilirimancakgöründüğükadarıylabenim günlük işlerimle doğrudan ilgiliolmadıklarından, onlarla doğrudan iletişimegirme ihtimalini ciddi olarak düşünmem.Aslındaonlaraancakgelipgeçicibirdüşüncekadarilgiduyarım.

Sosyolojidefenomenolojikokuladıverilenokulun kurucusu Alman asıllı AmerikalısosyologAlfredSchutz'a göre, her bireyselbakış açısından insan soyunun bütün ötekiüyelerinin yerleri, V hayali bir çizgi üzerindebelirtilebilir ve bu çizgide, sosyal ilişki hacimveyoğunlukolarakazaldıkçaartacak sosyalmesafe ile ölçülen bir süreklilik tespitedilebilir. Böyle bir çizgi üzerinde kendimi(egomu) başlangıç noktası alarak bana enyakın noktaların dostlarım olduğunusöyleyebilirim; onlar gerçek anlamdadoğrudan, yüz yüze ilişkiye girdiğiminsanlardır. Dostlarım, çağdaşlarımın,benimle aynı zamandiliminde yaşayan ve enazından potansiyel olarak yüz yüze ilişkileregirebildiğim insanların oluşturduğu geniş bir

alanda ancakküçükbir bölgeyi işgal ederler.Bu gibi çağdaşlarıma ilişkin pratikdeneyimim, elbette kişisel olarak edinilmişbilgiden, insanları bir kategorininörneklerindenbaşkabirşeyolmayan(yaşlılar,siyahlar, Yahudiler, Güney Amerikalılar,zenginler, futbol fanatikleri, askerler,bürokratlar vb.) tiplere ayırma yetimle sınırlıbirbilgiyekadarçeşitlilikgösterir.Birinsanın,süreklilik çizgisi üzerindeki verili noktasıbenden ne kadar uzaksa, benim o insanatepkim(karşılaşmasakdazihinselyaklaşımımyada,eğerolursa,kişiselilişkim)kadaronunhakkındakidüşüncelerimdeokadargenelvetipik olacaktır. Gelgelelim, çağdaşlarımyanında, en azından insan soyuna ilişkinzihinsel haritamda, benim öncellerim veardıllarım vardır. Onlar çağdaşlarımdan,onlarla iletişimimin yarım yamalak, tek yanlıolmasıveşimdilik,belkidesonsuzadek,böylekalacak olması bakımından ayrılırlar.Öncellerim bana mesajlar vermiş olabilirler(biz böyle mesajlara gelenek deriz, tarihsel

hafızada korunmuştur onlar) ancak bizonlara yanıt veremeyiz.Ardıllarımızla durumtersinedir; çağdaşlarımla birlikte, içindebirlikte yadabireysel olarak kurduğumuz yada yazdığımız şeyleri barındıran mesajlarbırakırız ancak onların bize yanıt vermesinibeklemeyiz. Listede yer alan kategorilerinhiçbirinin sonsuza dek sabitlenmediğiniaklımızdan çıkarmayalım. Bunların"geçirgen"sınırlarıvardır;tektekinsanlarbirkategoriden diğerine geçerek, süreklilikçizgisinde benim doğrultum yönünde ya dabaşka yönde yol alarak, çağdaşlarındanöncellerine ya da ardıllarından çağdaşlarınakayarak yerlerini değiştirebilirler, değiştirirlerde.

Bu iki tip yakınlık -zihinsel ve fizikselyakınlık- zorunlu olarak çakışmaz. Kentmerkezleri gibi yoğun nüfuslu alanlarda çokazmanevibağımızolaninsankalabalıklarıylaher an fiziksel olarak yan yana yaşarız; 3.Bölüm'de göreceğimiz gibi, şehrin kalabalıkortamında fiziksel yakınlık manevi uzaklıkla

el ele gider. Aslında, bir şehirde yaşamak,zihnimizi aşırı meşgul etmesin vetaşıyabileceğimizden ağır ahlâkiyükümlülükler dayatmasın diye fizikselyakınlığın etkisini "sıfırlama" anlamına gelenkarmaşık bir sanatı gerektirir; bütün şehirsakinleri bu sanatı öğrenir ve uygular.Zihinsel ve ahlâki yakınlık emsalduygusunu yaşama yetimizden (veistekliliğimizden) ibarettir; yani öteki kişileribizimgibiöznelerolarakkavrama,onlarındakendi hedefleri ve bu hedefleri gözetmeyehaklarıolduğunu,bizimkinebenzerduygularyaşadığını, benzer zevk alma ve acı duymaözellikleri taşıdıklarınıkabuletmeyetimizdenibarettir. Emsal duygusu normal olarakeşduyumu, yani kendimizi öteki kişilerinyerine koyma, şeyleri onların gözündengörmekabiliyetinive istekliliğini içerir.Emsalduygusu, duygudaşlık, yani öteki kişininneşesiyle neşelenme ve tasasıyla tasalanmakapasitesi de gerektirir. Bu türden emsalduygusuzihinselveahlâkiyakınlığınenkesin

göstergesidir, aslında bizatihi anlamıdır.Mesafearttıkçabuduyguzayıflarvetükenir.

"Süreklilikteki kopuşları" gözümdecanlandırmamı, aksi halde düzgün birsüreklilik olacak yerde, bölünmelerialgılamamı, insanlarıfarklıtutumlarvefarklıdavranışlar isteyen kategorilere ayırmamısağlayan bütün bu ayrımlar ve bölünmelerarasında bir ayrım vardır ki, diğerlerindenönde durur ve ötekilerle ilişkilerim üzerinde,zihnimde yer edip de davranışlarımdasomutlanmış bütün diğer bölünmelerdendaha fazla etki yapar. Bu, "biz" ve "onlar"ayrımıdır. "Biz" ve "onlar" yalnızca iki ayrıinsangrubunudeğil,tümüylefarklıikitutumarasındaki, duygusal bağlanma veantipati,güvenvekuşku,güvenlikvekorku,işbirliğiveçekişme arasındaki ayrımı temsil eder. "Biz"aitolduğumuzgrupanlamınagelir.Bugrupiçindeolanlarıgayetiyianlarımveanladığımiçin nasıl sürdüreceğimi bilirim, kendimigüvenliveevimdehissederim.Bugrupâdetabenim doğal ortamım, içinde olmaktan

hoşlandığım ve huzur içinde döndüğümyerdir. "Onlar" ise tersine ne ait olmayıisteyebileceğim ne de istediğim bir grubuanlatır. Dolayısıyla o grupta neler olupbittiğineilişkingözümdecanlananşeyler,bellibelirsiz ve kopuk kopuktur; o grubunişleyişine ilişkin pek bilgim yoktur ve buyüzdenogrubunyaptığıherneisebenimiçingenelde kestirilemez ve aynı şekildekorkutucu şeylerdir. Ben "Onlar"ın temkinlitutumumuveendişelerimiaynıgeçerakçeylegeri ödediklerinden, kuşkularıma karşılıkkuşku duyduklarından ve benim onlarıonaylamadığım gibi onların da bana hınçbeslediklerinden kuşkulanırım. Bundandolayı,onlardanbeklediğimçıkarlarımakarşıhareket etmeleri, bana zarar vermeyi vebaşıma bir çorap örmeyi istemeleri vefelaketimdenmutlulukduymalarıdır.

"Biz"ve"onlar"ayrımıbazensosyolojideiçgrup ve dış grup ayrımı olarak verilir. Bu zıttutumlar çifti birbirlerinden ayrılmaz; "dışgrup" duyusu olmaksızın "iç grup" duygusu

olamaz, ve tabii tersi de geçerlidir. Bukavramsal-davranışsal zıtlığın iki üyesibirbirini tamamlar ve koşullandırır; onlarbütün anlamlarını zıtlarından alırlar."Onların"olan"bizim"olmazve "onlar" "biz"değildir; "biz" ve "onlar" ancak birlikte,karşılıklı çatışma içinde anlaşılabilir. Benkendi içgrubumuancakbellibirötekigrubu"onlar" olarak gördüğüm için "biz" olarakgörürüm. İki zıt grup âdeta benim dünyaharitamdauzlaşmazbirilişkininikikutbundayoğunlaşmıştır ve iki grubu benim için"gerçek" yapanve sahipolduklarını tahayyülettiğimiçbirlikiletutarlılığıinanılırkılaniştebuuzlaşmazlıktır.

Buzıtlıkherşeydenöncekendidünyamın(bölünmüş evren haritamda ötekilerin yerinibelirleyen sınıflandırma ilkemin, çerçevemin)planını çıkarmakta kullandığım bir araçtır.Ben onu kendi okulum ile komşu okularasındaki;"benim"tuttuğumtakımilebelalıfanatikleriyle birlikte rakip futbol takımıarasındaki; hali vakti yerinde olan ve

muhtemelen benim gibi vergilerini dürüstçeödeyenlerle başka insanların sırtındangeçinmek isteyen "asalaklar" arasındaki;eğlenmekten başka bir şey istemeyen barıştutkunu arkadaşlarım ile bunuimkânsızlaştırmakta kararlı polis güçleriarasındaki; bizimle, yani yasalara uyansaygınyurttaşlarlakurallarıhiçesayanvehertürlü düzenden nefret eden "ayaktakımı"arasındaki; bizimle, yani güvenilir, sıkıçalışanyetişkinlerleçılgın,aylakyeniyetmelerarasındaki;bizimle,yanidünyadakendilerinebir yer bulmak ve orayı yaşanası bir yerkılmak isteyen genç insanlarlamiyadınıdoldurmuş ve yersiz tarzlarına takılıp kalmışyaşlı insanlar arasındaki; benim iyi niyetli veyardımsevermilletimlesaldırgan,kötüniyetli,entrikalar çeviren komşularımız arasındakifarkıifadeetmektekullanırım.

Biz ve onlar, iç grup ve dış grup, her birörnekte bizim kendimize özgü duygusalrenklerimiz kadar ayrıayrı özniteliklerimizide karşılıklı uzlaşmazlığımızdan türetir.

Denebilir ki, bu uzlaşmazlık zıtlığın ikitarafınıdatanımlar.Yinedenebilirki,herbirtaraf kendi kimliğini, bizim onu zıddıylabirlikte uzlaşmazlık oluşturan bir şey olarakgörmemizden türetir. Bu tespitlerdenhareketle gerçekten şaşırtıcı bir sonuççıkartabiliriz: Dış grup, tam da iç grubunkendi hayali zıddıdır ve iç grubunözkimliği,tutarlılığı, kendi içindeki dayanışması veduygusalgüvenliğiiçinonaihtiyacıvardır.İçgrubun ihtiyaçları çerçevesinde işbirliğinehazır olmak âdeta bir karşıt ile işbirliğinireddetmenin gerekçesidir.Hatta denebilir ki,gerçekte bir dış gruptan beklenen davranışıgösteren bir grubun fiilimev- aidiyeti neoradanedeburadadır; böylebir grupyoksabile,kendisınırlarınıçizmekvekorumakiçin,kendi içinde sadakati ve işbirliğini teminetmek için bir düşman varsayması gerekengrubun tutarlılığı ve bütünlüğü aşkına icatedilecektir. Sanki bir yerde kendimievimdeymiş gibi güvende hissetmem içinyabanıllığın saldığı korkuya ihtiyaç duyarım.

"İçeri"nin değerini gerçek anlamda vermekiçinbir"dışarı"olmalıdır.

Bir iç gruba atfettiğimiz, ondanistediğimiz ya da almayı umduğumuzkarşılıklı duygu akışı ve yardımlaşma için eniyi model ailedir; bu, zorunlu olarak kendideneylerimizden, her zaman hoş olmayandeneylerimizden, bildiğimiz aile değil, "idealbir aile" olarak tahayyül ettiğimiz, olmasınıistediğimiz ya da hayalini kurduğumuz birailedir. Çoğu iç gruba yönelik tutumlararengini veren idealler, dayanışma, karşılıklıgüven ve "ortak bağ" (yani, karşı taraf nezaman yardım istese ne pahasına olursaolsun yardım elini uzatma yükümlülüğütaşımakvebu yükümlülüğü yerine getirmek)idealleridir. Kişinin, ideal bir aileninüyelerinden beklediği karşılıklı davranışbiçimidir. Ana babaların çocuklarıyla idealilişkileri, sevgi ve şefkatin, birinin üstüngücünü ya da etkisini ilişkideki zayıf tarafınçıkarlarıiçinkullanmanınmodelinioluşturur.Karı koca arasındaki ideal ilişkiler

tamamlayıcılığın örneğidir; ancak birlikte,kadının ya da erkeğin en iyi yaptığı işleriötekinin hizmetine sunarak ikisinin de değerverdiği ve gözettiği amaca ulaşabilirler.Kardeşler arasındaki ideal ilişkiler fedakârcayardımlaşmanın, ortak bir dava için güçleribirleştirmenin ve "birimiz hepimiz, hepimizbirimiz için" türüdayanışmacı birdavranışınilk örneğini sunar. Zamanzaman belki farketmişsinizdir, izleyicilerine karşılıklı bağlılıkduygularıaşılamayıisteyeninsanlarkardeşlikmetaforlarını kullanmaya bayılırlar vedinleyicilerine"kardeşler"yada"bacılar"diyeseslenirler. Milli dayanışma duyguları vemilleti için kendini feda etmeye hazır olma,ülkeden "ana vatanımız" ya da "atalarımızıntoprağı"diyesözedereksağlanır.

Karşılıklı yardım, kollama ve arkadaşlıkbundan dolayı iç grup hayatının hayalikurallarıdır. "Biz grubu" içinde saydığımızbaşkalarını düşündüğümüzde, aralarındabirfikir ayrılığı olsa bile onların sanki hepsi içinyararlı bir çözüm ve bu konuda genel bir

kabul, ilke olarak hem arzu edilir hem deulaşılabilir bir şeymiş gibi davranacaklarınıumarız.Birdostlukhavası içinde,barışçılbirbiçimde ve çıkar ortaklığının bilinciyleçözümümüzakereetmelerinibekleriz.Birinindiğerinden ayrı düşmesi ise aksine, eğersadece bütün taraflar "konuya ilişkin bütüngerçekleri görselerdi" ve çeşitlioyunbozanların (onlar çok büyük bir ihtimalle"öteki taraf"ın ajanları, "bizden" görünen"bozguncular"dır) kendilerim aldatmalarınameydan vermemiş olsalardı,savuşturulabilecek olan geçici bir talihsizlikolarak görülecektir. Bütün bunlar, iç gruptürü ilişkileri duygu olarak sıcak, karşılıklıanlayış ile yürütülen ve bu yüzden herkesteherkese karşı grubun sıkı savunusu içingerekli bağlılık ve kararlılığı uyandıranilişkilerolarakalgılamamızısağlar.

Biz grubumuzun ortak üyeleri ile olduğugibi özdeşleştiklerimiz hakkındaki herhangibir aksi düşünceyi hafife almayacağımızortadadır.Eğerböylesidüşünceleriduyarsak,

muhtemelen onları çürütmek ve "haksız yeresuçlanan"ın temiz adını korumak içinelimizden geleni yaparız. Eğer iç gruba aitinsanların hiç de kusursuz olmayan birbiçimde davrandıklarına ilişkin kanıtlarlakarşılaşırsak,olgularıgeçiştirmekyadabunukötüniyetlidedikodu,zayıfiradeninkanıtıyada düşman propagandasının uydurmalarıolarak göz ardı etmek için çok gayret sarfederiz. Elbette, bunun tersi bizim "onlar"hakkında yapabileceğimiz bütün suçlamalariçin geçerlidir. Bu tür suçlamalar aksinedoğrudur. Doğru olmaları gerekir. Doğruolsalariyiolur...

Tüm bunların vardığı yer bütündüşünümler veargümanlardan önce gelenbirduygudur;yaşanasıhoşbiryer,gerçektenkişinin evi, tıpkı kişinin evinde olduğu gibisınırlarınepahasınaolursaolsunkorunmasıgereken bir cemaat ya da bir iç grupduygusudur. Burada, içeride işler bazen tersgidebilir ama sonuçta her zaman bir çözümbulunur. İnsanlar acımasız ve bencil

görünebilirler ancakkişi ihtiyaçduyduğundaonların yardımına güvenebilir. Her şeydenönce, kişi onları anlayabilir ve onlartarafından anlaşıldığından emin olabilir.Onların davranışının yanlış yorumlanmasıihtimal dışıdır. Her şey bir yana, kişi huzurveren güvenlik duygusunu yaşar; eğer birtehlike belirirse kesinlikle zamanında tespitedilecekvesonra"biz"onunlasavaşmakiçingüçlerimizibirleştireceğiz.

Bunlar, ne zaman "biz"den bahsetsekhissettiğimiz şeylerdir; biz bunu birçoksözcükle dile getirmesek ya da asla kendikendimize telaffuz etmesek bile hissederiz.Bunu hissederiz ve önemli olan, "biz" içinedahilettiğimizbütünbu insanlarıngerçektenyaptıkları değil bu histir. Onların pratiklerihakkında bazen, özellikle eğer maneviyakınlık fiziksel yakınlıkla, sıksıkkarşılaşmalarla,kalıcıilişkiile,yüzyüze ilişkiilebirlikteyürütülmüyorsa,çokazşeybiliriz.

Büyük küçük bütün iç grup imgelerimizbelli hayati özellikler bakımından ortaklık

gösterse de, bu imgeleri uyguladığımızgruplar kendi içlerinde son derece farklıdır.Bazı iç gruplar hacim olarak küçüktür;aslında o kadar küçüktür ki içindeki bütüninsanlar, etkileşimleri sık ve yoğun olmasıyanında, günün çoğu zamanı, etkinliklerininçoğunda birbirlerini yakından gözleyebilirler.Bunlar yüzyüzegruplardır.Aile, özelliklebirçatı altında yaşayan bir aile, buna en bariz,aslında birincil örnektir. Ancak bir yandanda, zamanlarını olabildiğince birlikte geçirenve sürekli birbirlerinin eşliğinin özleminiduyanvefalıdostlardanoluşmuşsıkıgruplarıdadüşünebiliriz.Birarkadaşlıkgrubunuiradiolarak seçebilir, değiştirebilir ya da terkedebilirken, ailenin bileşimi ancak kısmenbizim seçimimize bağlı olmasına rağmen,idare edilebilirölçüleri sayesinde iki grupda,ancak yüz yüze ilişkide bulabileceğimizyakınlık hissi verir. Böylesi gruplar içinde bizbaşkalarınıngerçekteneleryaptıklarıvenasılyaptıklarınabakarakkendibeklentilerimiziveideal imgelerimizi etkili bir biçimde

sınayabiliriz. Hatta eğer fiili tutumlarınınbizim beklediğimiz ölçütlere uymadığını farkedersek, dostlarımızın davranışlarını idealeyaklaştırmaya bile gayret ederiz.Hoşlanmadığımız şeyler için onları kınayıpcezalandırabilir, hoşlandığımız şeyler için iseövebilir ve ödüllendirebiliriz. Böylesidurumlarda, ideal imgemiz elle tutulur,"maddi" bir güç kazanır; düzeltmecieylemlerimiz aracılığıyla, ideal biz grubununbütünüyelerininyaptıklarıüzerindedaimibirbaskı uygular. Hatta ideal imgemiz sonundagerçekliği onayladığımıznormların çizgisindetutar,onu tahayyül ettiğimiz ve olmasınıarzuladığımız şekle sokar. Gelgeldim, eğer içgrup kişinin ancak grubun varsayılan birkaçüyesiyle karşılaşabileceği kadar büyükse, bugeçerlideğildir.

Sınıf,toplumsalcinsiyetvemilletbuikinciiç grup kategorisinin tipik örnekleridir. Bizsıklıkla onların bildiğimiz küçük, mahremgrupların sadece daha büyük bir ölçekteki"sureti" olduklarını tahayyül etsek de, küçük

grup mahremiyetiyle hiçbir ortak yönleriyoktur;birlikler,çoğukereonları"biz"olarakdüşünenlerin kafalarında kurulur. Tam vegerçekanlamıylahayali cemaatlerdir (ya dadaha doğrusu cemaat olarak hayalidirler;ortaksergiledikleriözellikler,kendibaşlarına,haklı olarak ve güvenle sahici biz gruplarıngerçekte göstereceklerini düşündüğümüzdayanışmacı eylem ve karşılıklı anlayışınteminatı değildir).Aslında, aynımevkidenvegelirdüzeyinden,aynıcinsiyetten,aynıdildenve göreneklerden insanların meydanagetirdiği topluluklar derin çıkar çatışmaları,savaşan hizipler, kolaylıkla uzlaştırılamayaninançlar ve hedeflerde bölünmeler yüzündenparçalanabilir ve sıklıkla parçalanmıştır da.Birlikteliklerinde bütün bu çatlaklar vardırama üstleri bir "biz" imgesi ile boyanmıştır.Eğer tikel bir sınıf, toplumsal cinsiyet ya damilletten bahsederken "biz" imgesinikullanıyorsam, bizi bölen şeylere karşın bizibirleştiren (ya da bizi birleştirdiğineinandığım ve birleştireceğini umduğum)

şeylere öncelik veriyorum demektir. Bu(birçok milliyetçi liderin yurtseverliknutuklarında görüldüğü gibi), hayali bircemaatin öteki üyelerine seslenmeye benzer:Farklılıklarıunutun,kavgaetmeyibırakın,nekadar ortak yanımız olduğunu düşünün,ortakolduğumuzşeylerbizibölenherşeydendaha önemlidir, o halde saflarımızısıklaştıralımveortakdavamızasahipçıkalım.

Yüz yüze ilişki gibi bir yapıştırıcıdanyoksun olan sınıflar, toplumsal cinsiyetler vemilletler kendi kendilerine iç grup halinegelemezler;buhalegetirilmelerigerekir,hemdeçoğudurumdaonlarıayıranetkiligüçlererağmen. Bir cemaat olarak, benzer şeylerhisseden aynı kafadan, insanların birleşik,uyumluveahenkiçindebirbünyesiolarakbirsınıf, bir toplumsal cinsiyet ve bir milletimgesi, uyuşmazlığa düştüğü gerçekliğedayatılmalıdır. Bu dayatma karşıtgöstergelerinsahteyadaanlamsızbulunarakbastırılmalarını ya da göz ardı edilmelerinitalep eder. Bu dayatma dur durak bilmeden

vegözünükırpmadanbirlikvazedilmesinideister. Etkili olabilmesi için, bu dayatmanınpratikleriyle çıkarların ve inançların hayalibirliğine can veren eylemcilerden oluşankalıcı, disiplinli ve çalışkan bir organa,cemaat adına konuşan bir tür meslektensözcülere ihtiyaç duyar. Bu organ (örneğin,bir politik parti, sendika, feminist dernek,milli kurtuluş komitesi, milli devletlerinhükümetleri)cemaateaitolmanınneanlamageldiğini tektek belirler. Bu organ, bütünüyelerin yardımlaşmanın yeterli dayanaklarıolarak sözde paylaştığı (ortak tarihselgelenek,ortakezilmişlik,ortakdilveâdetler)gerçek ya da hayali özelliklere işaret ederekbirliğin gerekçelerini sağlar. Eğer buna gücüyeterse,kaynaklarını vazettiğimodeleuyumusağlamak ve muhalifler ile sapkınlarıcezalandırmak ya da tecrit etmek için dekullanır. Kısaca, bu gibi organların eylemibüyükölçekliiçgruplarınoluşumundanöncevardır. Dolayısıyla sınıf mücadelesi fikri veonu sürdüren militanlar, sınıfı bir iç grup

olarak görme temelinde yükselmiş sınıfsaldayanışma eyleminden önce vardır. Benzerbir şekilde, milliyetçilik (millete bağlılığınbütün öteki bağlılıkların önüne geçtiği fikri),birleşikmillibirimlerinortayaçıkışındanöncegelir.

Cemaatfikrinisavunanorganlarnekadarheybetli olurlarsa olsunlar ve ne kadar sıkıçalışırlarsa çalışsınlar, gerçeklikle ilişkilerikaçınılmaz olarak kırılgan ve zayıftır. Yüzyüze ilişkideki gibi sıkı bir ağla örülmemişolduğundan, büyük ölçekli bir cemaatinbirliği inançlara veduygulara yapılan sürekliçağrılarla ayakta tutulmalıdır. Bir sınırınçizilmesi ve savunulmasınınmuazzamönemideburadandoğar.Eğerdüşünüleniçgruptadayanışmanın kurulması bir dış gruba karşıdüşmanlığın vazedilmesi ve uygulanmasıeşliğindeyürütülmüyorsa,büyükölçeklibiriçgruba sadakat aşılama yönünde hiçbirçabanınbaşarışansıyoktur.

Kişinin kendi grubunun renkleri huzurverici ve iç açıcı iken, düşman imgesi donuk

ve korkutucu renklerle boyanmıştır.Düşmanlarçokkurnazveentrikacıdır.Onlararkadaşcanlısıkomşumaskesitaksalaryadagönüllerinde yatan işleri yapmaktan caydı-nisalar da amansız düşmanlardır.İstediklerini yapmalarına izin verilirse, işgalve istila edecek, köleleştirecek vesömüreceklerdir: Eğer yeteri kadargüçlüyseler açıktan açığa, eğer gerçekniyetlerini gizlemek zorunda kalmışlarsaalttan alta bunu yapacaklardır. Demek ki,sürekli uyanık kalmalıyız; onların deyişiyle,barutumuzu kuru tutmalıyız, silahlanmalı vesilahlarımızı modernleştirmeliyiz, düşmanfark etsin ve zayıflığını kabul edip kötüniyetlerindenvazgeçsindiyegüçlüolmalıyız.

Dış gruba karşı, genellikle karşı tarafındüşmanlığıvekötüniyetinezorunlubiryanıtolarak gösterilen düşmanlık, kuşku vesaldırganlıkbirönyargıdoğururvezamanlabu önyargı tarafından ilerletilir. Önyargıdüşmanlarda olabilecek herhangi birerdemin, gerçek ya da hayali kusurlarını

abartma eğilimi ile katlanarak doğrudanreddianlamınagelir.Düşmanilanedilenlerineylemleriöylebiryorumlanırki,heryaptıklarıimgelerini daha fazla karartır ve sanki "neyaparsanyap,nesöylersensöyle,yerdenyerevurulacak ve sana karşı kanıt olarakkullanılacaktır" ilkesine uygun olarakyapılanlarda kötücül dürtüler bulunur.Önyargılar, dış grubun niyetlerinin iyiolabilmesiyadadüşmanlarnesöylemişseonudemiş olabilecekleri ve barış önerilerininsamimi ve gizli dürtülerden arınmışolabilmesi ihtimalinin kabul edilmesiniengeller. "Kötülükimparatorluğu"na karşasavaşta, görünüşte ne kadar barışçıl ya dabüsbütün zararsız olursa olsun, düşmanınher hamlesi hain emelinin bulunupçıkarılmasıiçinbüyüteçaltınayatırılır.

Önyargı kendini ikili ahlâki ölçütlerbiçiminde de gösterir.İç grup üyelerininkendilerinedoğalolarakhakgördüğüşey,dışgruptaninsanlariçinyapıldığındabirlütufveiyilik eylemiolacaktır; tersine, iç grupüyeleri

söz konusu olduğunda övgüye değer birfedakârlık eylemi olarak el üstünde tutulanşey, eğer bir dış grup üyesi tarafındanyapılmışsa "sıradan insani nezaket" sayılıpönemsizgörülüryadagörmezdengelinir.Enönemlisi, kişinin dış grup üyelerine karşıkendi yaptığı kötülükler vicdan ahlakıylaçelişmeyen şeylermiş gibi görülürken, çokdaha az zararlı eylemlerin düşmantarafından yapılması durumunda bueylemlerin şiddetle mahkûm edilmesibeklenir. Önyargı insanları, dış grubunamaçları söz konusu olduğunda, asla haklıgörülmeyecek araçların kendi davalarınınyürütülmesinde kullanılmasını onaylamayaiter. Aynı eylemler, hangi tarafın yaptığınabağlı olarak bazen övgüyü bazen de yergiyihak ederek farklı isimler alır. Özgürlüksavaşçıları ve teröristler, protestocular ve başbelaları,devrimveisyangibikavramçiftlerinidüşünün.Buvebenzerkaçamaklar,adaletinhaklı olarak vedoğrudandoğruya iç grubunyanında olduğunda -inatla, tekrartekrar ve

temizbirvicdanla-ısrarlıolmamızısağlar.Önyargı eğilimi bir örnek dağılmamıştır.

Bazı insanların dünyayı keskin ve uzlaşmazzıtlaragörealgılamayavekendilerindenfarklıolan ya da görünen herkese derin bir kinbeslemeye özellikle yatkın oldukları çok sıkgörülmektedir. Bu tür bir yönelim ırkçıtutumlarda ve eylemlerde -ya da daha genelolarak "yabancı" olan her şeye düşmanlıkanlamına gelen zenofobi' de (yabancıdüşmanlığı)- kendini gösterir. Bu arada,önyargıları fazla olan insanlar normaldeinatlave tutkuyla tek tipliliktenyanadır.Katıdavranışkurallarındanherhangibirsapmayapek tahammül edemezler ve bundan dolayıinsanları hizaya sokan güçlü bir iktidardanyanadırlar. Bu tür davranış kalıbıylanitelenen insanların otoriter kişiliğe sahipoldukları söylenir.Başkaları çevrelerini sarançok çeşitli hayat tarzlarıyla mutlu yaşar vedehşetli farklılıklara bile hoşgörüylebakarken, bazı insanların neden böyle birotoriter kişiliğe sahipolduğuna inandırıcı bir

açıklamagetirilememiştir.Pekâlâdenebilirki,otoriter kişiliğin bir ifadesi olaraknitelediğimizşey,aslındabukişiliğisergilediğiiddia edilenleri potasında eriten bir sosyaldurumun sonucudur. Öte yandan, dahayakındanbakıldığındaönyargınıngenişliğiveşiddetindeki değişimlerin, etkilenen kişininyaşadığı ve eylemde bulunduğu bağlamlailişkiliolduğuanlaşılır.

İç grup ile dış grup arasındaki keskinsınırlar fikrine "müşteri olma" ve birinciyigörünüşte ikinciden gelen tehdide karşıkışkançlıklakollamaeğilimi,alışıldıkvebildikhayat koşullarında ürkütücü bir değişikliğinyarattığı güvensizlik duygusuyla çokyakındanilişkilidir.Dahaçokbelirsizvedahaaz kestirilebilir hale geldikçe durum tehlikelive bu yüzden korkutucu görülmeye başlar.İnsanlarınogünekadarhayatlabaşetmeninverimli ve etkili yolu olarak gördüğü şey,aniden daha az güvenilir hale gelir; insanlaröncedenbaş ettiklerine inandıkları durumunkontrolünü kaybettikleri duygusuna

kapılırlar. Bu yüzden değişime kin duyulur.Güçlü bir biçimde "eski tarzları" (yani bildikverahattarzları)savunmaihtiyacıduyulurvesonuçta ortaya çıkan saldırganlık yenigelenlere-eskitarzlarhâlâgüvenleyerlerindedururken mevcut olmayan ama şimdiortalarda dolaşan kişilere- yöneltilir. Üstüneüstlük, yeni gelenler zaten farklıdır; onlarınkendi hayat tarzları vardır ve bu yüzdendeğişiminelletutulurtimsalidirler.İkikereikinasıl dört ediyorsa aynı şekilde değişimden,eski güvenliğin yitip gitmesi, eski âdetleringözdendüşmesi,şimdikidurumunbelirsizliğive geleceğin getirebileceği felaketlerdenbizatihiyenigelenlersorumludurlar.

Norbert Elias, yerleşikler vedışarlıklılar teorisinde önyargı üretenduruma ilişkin kapsamlı bir analizsunmaktadır. Dışarlıklıların içeriye akınetmesi,yenigelenlerleeskisakinlerarasındakifarklılık ne kadar belli belirsiz olsa bile, herzaman yerleşik nüfusun hayat tarzına birkafa tutuşdemektir. Yeni gelenlere yer açma

zorunluluğundan ve dışarlıklılarınkendilerine yer bulma ihtiyatlından doğangerilim iki tarafı da farklılıkları abartmayaiter. Farklı koşullarda göze çarpmadangeçiştirilebilecek, genelde küçükküçüközellikler şimdi göze batar ve birlikteyaşamanınönündekiengellerolaraksunulur.Bunlar tiksinti duyulan nesneler halinegelerek kesin ayrılığın kaçınılmaz vekaynaşmanın düşünülemez olduğuna kanıtolarak kullanılır. Endişe ve düşmancaduygular iki tarafta da kaynama noktasınaerişir ancak yerleşikler bir bütün olarakÖnyargıları temelinde harekete geçmek içindaha iyi kaynaklara sahiptirler. Onlar aynızamanda sırf yerleşimlerinin uzunluğunedeniyle, o yerüzerindekazanmışolduklarıhaklara da sığınabilirler ("Burası bizimatalarımızın toprağıdır"). Dışarlıklılaryalnızcayabancıve farklıolmaklakalmazlar,oradaolmayahakkazanmamış"istilacılar"veişgalcilerolarakgörülürler.

Yerleşiklerle dışarlıklılar arasındaki

karmaşık ilişki iç grup ile dış grup arasındabüyük bir çeşitlilik gösteren çatışmaların,daha genelde ise yaygın ve derin önyargıörneklerinin açıklanmasında çok işe yarar.On dokuzuncu yüzyıl Avrupa'sında modernanti-se- mitizmin doğuşu ve yaygın kabulgörüşünün, hızla sanayileşen bir toplumdakiyüksek değişim hızıyla Yahudilerinözgürleşmesinin çakışmasına bağlanabilir - odönemde Yahudiler kendi gettolarından yada kapalı cemaatlerinden çıkarak Yahudiolmayan şehir nüfusuna karışmaya ve"sıradan"işalanlarınagirmeyebaşlamışlardı.Fabrikaların ve ticari mal üreten şirketlerinrekabeti yüzünden, alıştıkları varoluşlarınıkaybetmek üzere olan zanaatkâr ve esnafkesimi, daha önce sokaklarında görünmeyenyabancıların gelişini, dünyayı sarsankarışıklığın inandırıcı açıklaması olarakbüyük bir şevkle kabul ettiler. Aynı şekilde,imparatorluğun yavaşyavaş parçalanmasıardından güvenliğin geleneksel zeminlerininkayması, savaş sonrası Britanya'da kentsel

yeniden gelişme sürecinde kentin bildikçehresinin tahrip edilmesi ve sonra birçokinsanın becerilerine ve hayat beklentilerinedenk düşen endüstrilerin ortadankaybolması, sonundaAntiller'den vePakistan'dan gelenlere ilişkin yaygın birendişedoğurdu; ve tabii ardından felakethabercilerine yönelik bir tepki dalgası - bubazen açıkça ırkçı bir biçimde bazen de"yabancı kültüre" direnme maskesi altındaaldatmaca biçiminde ifade edilir ("insanitemellerde"İslâmîusûldeetkesiminekarşıyada yemekte geleneksel pancake[1] yerinechapatti" veriliyor bahanesi altında birleşikeğitimekarşıprotestolarıdüşünün).Birörnekdaha alalım: On dokuzuncu yüzyılın ikinciyarısında fabrikalardakihızlımakineleşmeveardındançalışma süreçlerindevasıf aranmazhale gelmesiyle iş güvenlikleri tehdit altınagiren vasıflı işçilerin onlarca yıl sürenkaygıları ve umutsuzlukları, kendilerine"genel" diyen ama çok geçmeden yerleşiksendikalar tarafından"vasıfsız"payesibiçilen

işçilerin akınına karşı bir cepheye dönüştü.Vasıfsızlar sendikalara alınmadılar ve ancakvasıflıişçilerindirenişinekarşısendikalhaklarmücadelesinde başarılı olduktan sonrasendikalkorumaaltınagirebildiler.

Değişim başlayıp eski biçimlerde sürenfırsatlar hızla kaybolduğunda, benzersüreçlere günümüzde de rastlanır. Bunusendikalaş-mış şu ya da bu grup işçininişlerini başka sendikanın üyeleriylep a yla şma yacansiparane direnmesindenanlarız;meslekiyetkisınırlarıüzerineyapılantartışmalarbelkide yakındönemdepatlayangrevlerin en sık rastlanan nedenidir. Yenigelenleritehlikelidışarlıklılarolarakgöstermeyönündekiyerleşikeğiliminbelkideençarpıcıörneği, kadınların işyerlerinde ve etkili sosyalkonumlar üzerine rekabette eşit hakiddialarınakarşımalumerkekdirenişidir.Birzamanların güvenli erkek koruganlarınakadınların girişi o zamana kadar meydanokunmamışkurallarıtartışmalıhalegetirirki,buöncedenherşeyinyerliyerindeolduğubir

ortama güçlü ve öfkeli bir bozguncu unsurusokar. Feministlerin eşit haklar talebi tehlikeduygularını harekete geçirmekte, bu dahiddetli tepkiler ve saldırgan tavırlaryaratmaktadır.

Muhtemel sonuçlarının vahameti kadaryerleşik-dışarlıklı uzlaşmazlığının keskinliği,yerleşiklerin kavgacılığının dışarlıklıkonumunaitilmişgrupta,enazındanateşkesihtimaliniazaltansimetrikbirkarşılığıortayaçıkarmasıiledahaiçindençıkılmazhalegelir.Amerikalı antropolog Gregory Bateson,düşman tutumların âdeta düşman davranışıteşvik ederek kendi gerekçesini sağlamasışeklinde ilerleyen etki-tepki zincirineschismogenesis[2] adım takmıştır. Hereylem daha güçlü bir tepkiyidoğurduğundan, iki taraf da ister istemezderin ve kalıcı bir bölünmeye doğrusürüklenir. Taraflardan birinin karşılıklıilişkiler üzerinde başlangıçta olabilecekkontrol gücü ve etkisi artık kaybolmuştur."Mevcutdurumunmantığı"üstüngelmiştir.

Bateson asıl olarak iki türschismogenesisten söz eder. Simetrikschismogenesisdurumunda,taraflarınherbirikarşıtındagördüğügüçbelirtilerine tepkigösterir.Rakipnezamankuvvetvekararlılıkgösterse, daha etkili bir kuvvet ve kararlılıkyoluna gidilir. "Caydırma inanılır olmalıdır"ya da "saldırgana saldırının sökmediğigösterilmelidir" sloganlarını düşünün; bazıstrateji uzmanlarına göre, nükleer füzelermekanizmasının devreye sokulması düşmanıhasmane bir eylem durumunda sonpişmanlığın nükleer bir misillemeyidurdurmayacağına ikna edecek biçimdeotomatik olmalıdır. Simetrikschismogenesisçatışan taraflarda kendini öne çıkarmaduygusunu besler ve rasyonel müzakere veanlaşma ihtimalini gerçeklen ortadankaldırır. Evlilikte eşler arasındaki kendikendini azdıran zıtlaşmayı düşünün; her ikitaraf da uzlaşma yerine kendi tarzında ısrarettikçeveikitarafdaancakkuvvetlibiriradegösterilmesinin ve zayıflık göstermeme

kararlılığının bu amaçlarına hizmetedebileceğini varsaydıkça, başlangıçta küçükgörüş ayrılıkları taraflardan hiçbirininkapatamayacağı derin uçurumlara dönüşür.Artık taraflardan hiçbiri kavganınbaşlangıçtaki nedenini hatırlamaz bile;tersine, iki taraf da şimdiki kavgalarınınşiddetinin büyüsüne kapılmıştır. Karşılıklısuçlamalar ve üstünlük gösterileridenetimden çıkar ve evlilik boşanmayla sonbulur; yeni bir etkileşim zinciri dahakopmuştur.

T a m a m l a y ı c ıschismogenesistamamenzıtvarsayımlardandoğaramaaynıkapıya, yani ilişkinin kopmasına çıkar.E y l e m l e r i nschismogenesis dizilişitamamlayıcıdırçünküötekitarafkarşıtarafınartan gücünün tezahürleriyle karşılaştığındadirenişini zayıflatırken, bir taraf öteki tarafınzayıflık işareti göstermesiyle kararlılığınıartırır. Bu, tipik olarak tahakkümcü veitaatkârikipartnerarasındakiheretkileşimdeortaya çıkan eğilimdir. Partnerlerden birinin

kendine güveni ve inancı ötekinin ürkeklikgöstermesini ve boyun eğmesini besler.Zamanlaikincininuysallığıbirincininkendiniöne çıkarması ve küstahlığı ile el ele yürür.Tamamlayıcıschismogenesis örnekleri çoksayıda olduğu gibi, içerik olarak da çokçeşitlidir.Biruçtakorkusalarakbütünyöreyikoşulsuz teslim almış ve ardından hiçbirdirenişin olmamasına bakarak kendi mutlakhâkimiyetine inandığından, kurbanlarınınkapasitesini aşan talepler ileri sürmeyebaşlamışbirçeteyidüşünün.Buyakurbanlarıumutsuzluğa sevk ederek isyan kıvılcımınıateşler ya da kurbanların çetenin haracabağladığı bölgeyi terk etmelerine neden olur.Öteki uçta, patron-müşteri ilişkisinidüşünebilirsiniz. Hâkim (milli, ırksal,kültürel, dinsel) çoğunluk, bir azınlığınmevcudiyetini ancak azınlığın canla başlahâkim değerleri kabul ettiğini ve hâkimkurallara göre yaşamaya istekli olduğunugöstermesikoşuluylakabuledebilir.

Azınlık, yöneticileri hoşnut etme telaşına

düşecek ve onlara yararlanmaya çalışacaktır;egemen grubun talep ettiği tavizlerinmiktarının, o grubun kurallarıyla değerlerineteslimolunduğunavebirbaşkaldırıihtimalininolmadığına güven duymaları ile birliktearttığını keşfedecektir. Azınlık ayrıca eşitpartner sayılmanın bir yolu olarak kendiözgüllüklerini sergileme stratejisinin tersteptiğini de öğrenir. Azınlık bu durumda yakendi gettolarına çekilecek ya da stratejisinisimetrikschismogenesismodelineuygunolarakdeğiştirecektir.Tercihneolursaolsun, ilişkininkopmasımuhtemelsonuçtur.

Ama iyi ki,Bateson'ın belirttiği gibi,etkileşimlerin gösterebileceği üçüncü bir biçimdaha vardır: karşılıklılık. Karşılıklılık birbakıma daha önce tartıştığımız iki modelinözelliklerini birleştirir ancak bunu kendinitahrip eğilimlerini körelten bir biçimde yapar.Karşılıklı bir ilişkide, her bir tekil etkileşimörneği asimetriktir, ancak uzun dönemde ikitarafıneylemleribirbirinidengelerveböylelikleilişki "eşitlenir"; etkileşim bir uçuruma

sürüklenmeden uzun zaman bu niteliklerinikoruyabilir. Kısaca, karşılıklılık taraflara herbirinin öteki tarafın ihtiyacı olan bir şeyikarşıladığı (örneğin ancak hor görülen veayrıma tabi tutulan azınlık, çoğunluküyelerininkaçındığı,fecihaldeihtiyaçduyulanamagelecekvaatetmeyenişleriyapmayahazırolabilir) bir ilişkidir.Öteki tarafın hizmetlerinebağımlılıkpartnerlerden her birinin verdiklerikarşılığında aşırı ödüller talep etmesiniengeller. Denebilir ki, karşılıklılığın bazıbiçimleriçoğuetkileşiminçerçevesinioluşturur.Her halükârda bu biçim, neredeyse tanımıgereği her dengeli ve istikrarlı ilişkiçerçevesinde mevcuttur. Bu, özellikleertelenmiş karşılıklılık biçimini aldığında(örneğin, çocuklar kendi çocuklarına bakarakana babalarının kendilerine bakmalarının"karşılığını ödediklerinde"), çerçevenin uzunsüre sağlam kalmasını ve kendini yenidenüretmesini sağlayabilir. Gelgeldim, hiçbirkarşılıklı ilişki çerçevesinin yeryer simetrik yadatamamlayıcıbirilişkiyekaymavedolayısıyla

schismogenesis sürecini ateşleme tehlikesindentamamenbağışıkolmadığıakıldatutulmalıdır.

Yabancılar

Geçenbölümlerde"biz"ve"onlar"ınancakbirlikte, birbirleriyle zıtlık içinde anlamlıolduklarını gördük. Biz ancak biz olmayanötekiler, "onlar" varsabizoluruz; ve onlar dahep birlikte, bir bütün olarak grupoluştururlar, bunun tek nedeni de onlarınaynı öznitelikleri paylaşmalarıdır: Onlarınhiçbiri"bizdenbiri"değildir.Kavramlarınikiside kendi anlamlarını, çizdikleri ayrımçizgisinden türetir. Böyle bir bölünmeolmaksızın,kendimizi"onlar"karşısınakoymaihtimali olmaksızın, kendi kimliğimizianlamlandırmadazorlukçekeriz.

Öte yandan, "yabancılar" bu bölünmeyemeydan okurlar; denebilir ki, onlar bizatihizıtlığa -her tür bölünmeye, bölünmelerimuhafaza eden sınırlara ve dolayısıylabunların sonucunda ortaya çıkan sosyaldünyaya- karşıdırlar. Onların önemi,anlamlanvesosyal,hayattaoynadıklarırollerideburadayatar.Sırfyerleşikhiçbirkategoriye

kolayca uymayan varlıklarıyla yabancılar,bizatihi kabul edilmiş zıtlıkların geçerliliğiniinkâr ederler. Karşıtların "doğal"özniteliklerini yalancı çıkarırlar, keyfilikleriniaçığa vururlar, kırılganlıklarını gözler önünesererler. Bölünmelerin aslında ne için varolduklarını,üzerikaralanabilenyadayenidençizilebilen hayali çizgiler olduklarınıgösterirler.

Karışıklığameydanvermemekiçin,baştanyabancınınbasitçe ;bilinmedik bir kişi -iyitanımadığımız,heryönüyletanımadığımızyada hiç tanımadığımız bir kişi- olmadığınıkaydedelim. Bir şey söylemek gerekirse,bunun tersi doğrudur: Yabancıların dikkatedeğer özelliği büyük oranda bildikolmalarıdır; bir kişiyi yabancı olarak kabuletmek için, öncelikle onun hakkında hiçolmazsa birkaç şey bilmem gerekir. Herşeyden önce, onların tekrartekrar, davetsizolarak benim görüş alanıma girmelerilazımdır: Öyle ki ben onları yakın çevremdegörmeliyim; istesem de istemesem de onlar

kesinlikle benim yaşadığım ve ayrılmadığım,ayrılma işaretleridegöstermediğimdünyadayaşarlar. Böyle olmasalardı, yabancı değil,olsaolsa "hiç kimse" olurlardı. Hiç kimsedediklerim,çoğukerebellibelirsiz,dikkatimiçekmedenvedağıtmadan,günlükhayatımınbaktığım ama görmediğim arka planındahareket eden, bir yüzü, çehresi olmayan vebiri diğerinin yerine geçebilen çok sayıdaoluşumarasındakaybolurlar.Onlarıduyarımama ne söylediklerini dinlemem. Yabancılarise tersine gördüğüm ve dinlediğiminsanlardır. Tam da onların mevcudiyetinedikkat ettiğim, onların mevcudiyetinigörmemezlik edemediğim ve basitçedikkatimivermeyireddederekbumevcudiyetiilgisiz kılamadığım için, onlarıanlamlandırmakta güçlük çekerim. Onlarâdeta ne yakın ne de uzaktırlar. Ne "biz"imbir parçamızdırlar ne de "onlar"ın birparçası. Ne düşman ne de dostturlar. Bunedenleşaşkınlıkveendişeyaratırlar.Onlarlatam olarak ne yapacağımı, onlardan ne

bekleyeceğimi, onlara nasıl davranacağımıbilemem.

Kolaylıkla dikkat çeksinler ve bir keredikkat çektikten sonra da tüm açıklığıylaanlaşılabilsinler diye, sınırları mümkünolduğunca açık ve net çizmek, göründüğükadarıyla insan elinden çıkmış bir dünyadayaşayan ve yaşamak için eğitilmiş insanoğluiçin son derece önemli bir konudur. Eğeriyice belirlenmiş sınırlar neleribekleyeceğimize ve her ne olursaolursaarzuladığımız amacımıza erişmek içinöğrendiğimiz davranış biçimlerindenhangisini yapacağımıza ilişkin şaşmazişaretler göndermiyorsa, toplum içindeyaşamak için gerekli becerilerin hepsiyararsız, çoğu kere zararlı ve bazendoğrudanintihardemekolacaktır.Nevarki,bu sınırlar her zaman uzlaşımsaldır.Sınırların karşıt taraflarında bulunaninsanlar,bizihatalısınıflandırmayapmaktankurtaracak kadar birbirlerinden farklıdeğildirler. Ve bu yüzden böylesi keskin ve

net çizgiler taşımayan bir gerçeklikte "evet-hayır" bölünmelerini korumak için sürekliçaba göstermek gerekir. Örneğin, cemaatkurallarına benzer kuralların bağlayıcıolduğu bir alan ile savaşa özgüpragmatikliğin geçerli olduğu bir alanarasındaçokönemligörünenosınırıçizmek,hiç de açık ve seçik olmayan bir durumayapay (ve dolayısıyla güvenilmez) bir netlikdayatma çabasıdır her zaman. İnsanlar,olsalar bile çoknadirenbirbirlerinin "tamveeksiksizzıtlar"ı olurlar. Eğer bir bakımdanfarklılık gösterirlerse, başka bir bakımdanbenzerlik gösterirler. Farklılıkları bile zıtkategorilerin ima edeceği anlamda, nadirenbariz ve koşulsuzdur. Çoğu özellik derecefarkıyla, şiddetli kopuşlara meydanvermeden, sıklıkla hissedilmez bir biçimdebirbirinden ayrılabilir. (Schutz'un doğalbölünmelere uğramayan sürekli çizgiimgesinihatırlayın;öylekibirbiriniizleyenikiinsan arasındaki uzaklık sonsuz küçükolabilir; çizginin solunda kalan bütün

insanları sağda kalan bütün insanlardantamamen ayrı, zıt bir kategoriye sokan hersınır,herkesiklikbellikiaynışekildekeyfidirve savunulması güçtür.) Çeşitli insanniteliklerinin örtüşmesi ve değişikliklerinderece farkı olması yüzünden, her bir ayrımçizgisi kaçınılmaz olarak sınırın iki yanındada, insanların ayrım çizgisinin akla getirdiğiikizıtgruptanbirineyadaötekineaitolarakilk elden tanınmayacağı bir tür gri alanbırakacaktır. İstenmeyen ancak kaçınılmazolanböylebirbelirsizliktehditolarakgörülürçünkü durumu içinden çıkılmaz hale getirirve bir iç grup ya da dış grup bağlamındahangi davranışın uygun bir davranışolduğunu, arkadaşça bir işbirliği ile temkinliv ehasmane bir sakınma durumunu kesinolarak ayırt etmeyi son derece güçleştirir.Düşmanlarla savaşırız, dostları severiz veonlara yardım ederiz; ama ne düşman nedost olanlara ne diyeceğiz? Ya da hemdüşmanhemdostolanlara?

BritanyaasıllıAmerikalısosyalantropolog

MaryDouglas, in-, san uğraşları arasındainsan yapısı düzeni dur durak bilmeksizin,"etiketleme" işinin hayati bir rol oynadığınaişaret etmiştir; insan, hayatı için can alıcıfarklılıkların çoğu doğal olarak,kendiliklerinden mevcut değildir;bulunmaları ve titizlikle savunulmalarıg e r e k i r .(Ortaçağ'da bir yeraltıkarikatürünün elden ele dolaştırıldığı;anlatılır: Karikatürde dört kafa resmedilmişveşubaşlıkkonmuştur:"Bilinbakalım,hangikafa Papa'ya, hangisi Prens'e, hangisiköylüye, hangisi dilenciye aittir?" Elbettekafalar birbirinin aynıdır ve tamı tamınabenzeroluşları -örneğin,prenslerledilencilerarasındaki- akıl almaz ve kapanmazfarklılıkların hepsinin kafadan, kafanınşeklinden ve büyüklüğünden gelmediğiniakla getirmektedir. Bunun bir yeraltıkarikatürü olmasına şaşmamalı.) Bu amacaulaşmak için, sınırları bulandıran veböylelikle tasarıyı zayıflatan hedeflenendüzeni bozan ve açıklığın hüküm sürmesi

gereken ye de akılları karıştıran bütün bumuğlaklık bastırılmalı ve yok edilmelidir.Benim yaratmak istediğim düzen imgem,benim güzellik ve incelik imgem, ayrımlarauymayan budikbaşlı müphem gerçekliğintezahürlerine öfke duymama neden olur.Silip süpürmek için elimden geleni yaptığımçöpler olsaolsa "dışarıda bir yerde" olan,benimdünyaimgemdekesinbiryeriolmayanbir şeydir. Eşyanın doğasından gelen biryanlışlık yoktur. Orada olmaması gerekenşeyin orada olması ancak onu iğrenç veçekilmezyapar.

İşte birkaç örnek. Acımasızcazehirlediğimiz ve biçtiğimiz bitkileri "ot"yapan şey onların bahçemiz ile vahşi doğaarasındaki sınırı korkutucu bir biçimde yoksayma eğilimi taşımasıdır. "Otlar" geneldegözehoşgelir,güzelkokarvehuzurverirler;eğer ormanda ya da bir kırda gezerkenrastlarsak elbette, onlara vahşi hayatınhayranlık veren türleri olarak saygı duyarız.Onların "hatası" kesin çizgileriyle çim alanı,

çiçek tarhı, sebze bağı ve gül bahçesi olarakayrılması gereken bir yerde davetsizbitmeleridir. Bizim öngördüğümüz ahengibozarlar, tasarımızın başına bela kesilirler.Yemek ta- bağımızdaki yiyeceğe hayranlıkduyarızamaaynıyiyeceğinyatağımızayadayastığımıza saçılmış haldeki görüntüsündeniğreniriz; bunun nedeni yalnızca yiyeceğinyerindeolmaması, fizikselolaraktıpatıpaynıolsa da iki yerin kesinlikle ayrı tutulduğu vebiri yemek öteki de yatak odası olmak üzereayrıişlevlergördüğüevimizindüzeninialtüstetmesidir. Gururla giydiğimiz çok narin vepırılpırıl ayakkabılar bile masanın üzerinekonduğunda"pislik"gibigörünürgözümüze.Aynı şekilde saç tokaları ya da tırnakmakasları da, saçlarımız ve tırnaklarımıznormalolarakbedenimizinbirparçasıolarakkaldıkları sürecebizim itinaylabaktığımız vegurur duyduğumuz şeyler olmalarınarağmen, yerlerinde durmazlarsa aynı gözlegörüleceklerdir. Bazı kimyasal ürünşirketlerinin tıpatıp aynı deterjanlar ihtiva

eden paketlere farklı etiketler yapıştırdıklarıortaya çıkmıştır; bu şirketler dikkatli biraraştırmasonucundaçoğuinsanın,banyoilemutfağın farkını bir kere bile gözdenkaçırmamış,dolayısıylaaslaikiyerdedeaynıdeterjanı kullanmamış olmaktan gururduyduğunuöğrenmiştir.Benzerbirçokörnekgibi bu örneklerde de, hepimizin "kirlilik"lesavaşmaya ve şeyleri doğru (ait oldukları)yere koymaya vb. gösterdiğimiz takıntılı,yoğun dikkat, dünyamızı düzene sokan vedolayısıyla yaşanabilir ve kolay hareketedilebilir bir yer kılan bu bölünmelerarasındakisınırıkalıcı,eldeğmemişvetemiztutmaihtiyacıtarafındangüdülenmiştir.

İç grup ile dış grup, "biz" ile "onlar"arasındaki sınır çizgisi en canla başlasavunulan ve en fazla dikkat sarf edilenayrımlaragirer.Denebilirki,dışgrup,içgrupiçin faydalı hatta vazgeçilmezdir çünkü içgrubunkimliğiniaçığaçıkarırvetutarlılığıyladayanışmasına güç katar. Aynı şey iki gruparasında uzanan biçimsiz gri alan için

söylenemez. Bu alan anlaşılır bir şekildefaydalı bir rol oynayamaz; zararlı, niteliksizolarak görülür. Bundan dolayı, yurtseverlikya da partizan dayanışma duygularınıharekete geçirme yoluyla halk desteğikazanma derdine düşen her politikacınıngözde ilkesi şudur: "Bizden olmayan, bizekarşıdır". Böylesi bir kategorik bölünmede,ara, kararsız ya da doğal bir konum için yerkalmamıştır.Eğerböylebiryere izinverilirse,bu konumlar doğru ya da yanlış arasındakibölünmenin sanıldığı kadarmutlak olmadığıanlamınagelecektir.Çok sayıdapolitikparti,kilise ya da milliyetçi ya da hizipçi birörgütlenme, zamanlarının ve enerjilerininçoğunuyeminli düşmanlardan çok kendimuhalifleriyle savaşta harcar. Genelliklehainlerden ve döneklerden, düpedüz bilinendüşmanlaragöreçokdahayoğunbirbiçimdenefret edilir. Bir milliyetçi ya da bir partimilitanı için, hiçbir düşman karşı tarafageçenyadaonusuçlamaktayeterikadarilerigitmeyen "içimizdeki düşman"dan daha

aşağılık ve iğrenç değildir; uzlaşmacı birtutum doğrudan doğruya düşmanlıktan çokdaha şiddetle kınanır. Bütün dinlerde,dönmeler açıktan açığa inançsız olanlardançokdaha fazlanefret toplamış veonlara çokdaha büyük bir kinle zulmedilmiştir. "Saflarıbozmak","ortalığıvelveleyevermek","tarafsızkalmak"liderlerinizleyicilerineyöneltebileceğienağırsuçlardır.Buithamlar,milleti,partisi,kilisesi ya da hareketi ile yeminli düşmanlarıarasındaki bölünmenin mutlak olmadığını,karşılıklı anlayışın ve hatta anlaşmanın aklayatkın olduğunu ya da kendi grubununşerefinin lekesiz olmadığını, grubunkendisinin ayıplardan arınmış ve her zamanhaklı olmadığını düşünen (daha kötüsü,söyleyen;enkötüsübudüşüncesinieylemiylegösteren)insanlarayöneltilir.

Gelgelelim, grubun sınırı her iki taraftanda tehdit altındadır. Bu sınır içeriden,kaçkınlar, değerlerin yıkıcıları, birliğindüşmanlardöneklerdamgasınıyemişikircimliinsanlartarafındanaşındırıpmaktadır.Ancak

bu sınır, "pek bize benzemeyen" ancak sankiöyle imişler gibi muamele bekleyen, yanlışadüşmeden yabancılar, "bizden olmayanlar"olarak tanımlayabileceğimiz yerlerindenayrılan ve şimdi ne olmadıklarına ilişkinkolaylıkla hataya düşebileceğimi yerlerdedolanan insanlar tarafından dışarıdan dasaldırıya uğraşmakta ve sonuçtadelinmektedir. Bu "geçidi" açmakla onlar,sağlam ve delinmez olarak güvenilen sınırınhiç de geçirimsiz olmadığım göstermişlerdir.Tekbaşınabugünahbileonlarakinduymayıve geldikleri yere dönmelerini istemeye yeter;onların görüşleri insanı güvensizliğe iter;onlarda anlaşılmaz bir biçimde tehlikeli bilşeyler vardır. Kendi eski yerlerinden kalkıpbizimkine geçerek, direnemeyeceğimizkorkunç ve gizemli bir güce, boyölçüşemeyeceğimiz bir zekâya sahipolduklarındankuşkulanmamızanedenolacakbirşeyibaşarmışlardır;bizekarşıkötüniyetlertaşırlar ve bu yüzden bu korkunçüstünlüklerini muhtemelen bizim zararımıza

kullanacaklardır. Onlar varken bizkendimizden emin olamayız; bilip bilmeden,yeni gelenlerin tehlikeli ve iğrenç işlerebulaştıklarındankuşkulanırız. "Acemi çaylak"(inancımıza kazanılmış kimse), "yeni zengin"(birden servete konan ve bugün zengin vegüçlü olan dünkü yoksul) ve "sonradangörme"(çabucakgüçlübir konuma yükselen,aşağı tabakadanbiri) gibi nitelemelerin hepsikınayıcı, lanetleyici ve küçük düşürücüanlamlar yüklüdür. Bütün bunlar daha dün"orada" iken bugün "burada" olan insanlarıişaret eder. Aşırı hareketlilikleri ve akıl sırermez maharetleri yüzünden, iradi olarakhemburadahemoradaolan insanlaragüvenolmaz; nihayetinde onlar geçirimsiz vekusursuzolması gereken şeyi ihlal etmişlerdirve bu ilk günah unutulamaz ya dabağışlanamaz. Bu günah alınlarınayazılmıştır.

Onlar başka nedenlerle de kaygıyaratırlar. Onlar aslında yeni gelenlerdir,bizim hayat tarzımız için yenidirler, bizim

usûllerimizi ve araçlarımızı bilmezler. Buyüzden, bizim için normal ve doğal olan,bizim hayat tarzımızdan "doğmuş" olan nevarsa onlar için tuhaf, bazen de şaşırtıcıdır.Onlar bizim tartışma götürmez yolumuzunerdemine akıl sır erdiremezler. Bu yüzdenonlar nasıl yanıtlayacağımızı bilmediğimizsorular sorarlar çünkü geçmişte bizkendimize "Bunu neden böyle yapıyorsun?Bunun anlamı ne? Başka türlü yapmayıdenedin mi hiç?" türü sorular sormadığımızgibi buna gerek de duymamışızdır. Yaşamatarzımıza,bizegüvenverenvebizirahatlatanhayat biçimine şimdi kafa tutuluyor. O halegeldi ki, bizden tarzımızı savunmamız,açıklamamız, haklılığını göstermemizisteniyor. Tarzımız tartışmasız kabuledilmiyor ve dolayısıylatırtık, güvenligörünmüyor. Güvenlik kaybı hafifçegeçiştirilecek bir şey değildir. Ve geneldegeçiştirmeye niyetimiz yok. Bundan dolayı,böylesi soruları saldırı, tezleri bozgunculuk,karşılaştırmaları da küstahlık ve kindarlık

olarak görüyoruz. Keşke "hayatımızısavunmak" için, bu ani güven bunalımındansorumlu tuttuğumuz yabancıların akınınakarşı saflarımızı kapatmış olsaydık.Rahatsızlığımız

bubaşbelalarınakarşıöfkeyedönüşüyor.Yeni gelenler saygılı bir biçimde saçma

sapan sorulardan vazgeçip süklüm püklümotursalar ve çenelerini tutsalar bile, günlükişlerini yürütme biçimleri hiç kuşkusuz aynıaltüst edici etkiyi yaratacaktır. Oradan gelipburada kalmaya karar veren bu insanlar,bizim hayat tarzımızı öğrenmeyi, taklitetmeyi, "bizim gibi" olmayı isteyeceklerdir.Hiçbir şey yapmasalar, çoğu evlerini tıpkıbizim gibi döşemeye, bizim gibi giyinmeye,bizim çalışma ve eğlenme biçimimizi kopyaetmeye çalışacaktır. Bizim dilimizikonuşmakla kalmayacaklar, yürüyüşümüzüve birbirimize hitap biçimimizi taklit etmekiçin inatçı bir gayret de göstereceklerdir. Nekadar büyük çaba sarf ederlerse etsinler (yada belki böyle büyük çaba sarf ettikleri için),

en azından başlangıçta, hata yapmaktankaçamazlar. Çabaları inandırıcı görünmez.Davranışları acemice, hantal ve gülünçtür;daha çok bizim tarzımızın bir karikatürünebenzer ve bu yüzdenbizi "gerçek şey"inneyebenzediğini sormak zorunda bırakır.Yaptıklarında bir hiciv havası vardır. Biz isealaya alarak, gülerek, "karikatürükarikatürleştiren" fıkralar üretip anlatarakbeceriksiz taklitleri reddederiz. Ancakgülmemize karışmış bir acılık, kahkahamaskesi altında bir endişe vardır. Tahribatısınırlı tutmak içinneyaparsakyapalım,olanolmuştur artık. Bilinçdışı âdetlerimiz vealışkanlıklarımız çarpıtan aynalarda bizegösterilmiştir. Onlara alaysı bir biçimdebakmak, kendi hayatlarımızdan eleştirel biruzaklıkta durmak zorunda bırakıldık. Buyüzden, açıktan açığa soru sorulma-sa bile,rahatımızkaçtı.

Görebileceğimiz gibi, yabancılarapotansiyelbirtehlikeolarakkuşkuylabakmakiçin çok neden vardır. Eğer onlara açıktan

"bize ait değil" damgası vurulsaydı ve bizimtarzımızın bize göre, onların tarzının daonlara göre olduğunu ve ikisininkarıştırılmaması gerektiğini kabul edenyabancılarolarakkalsalardı,başkabirdeyişle,eğergörüşalanımızabirbiçimdegirselerbileonlara itibar etmememize izin verilseydi,görecemasumolacaklardı.Gelgelelim, ayrımbirzamanlarolduğugibiaçıkdeğilsevekalanaçıklığını da kaybedeceği yönünde sıkıntıverici bir eğilim görülüyorsa, sorun çıkmapotansiyeli inanılmaz boyutta artar. Belkibaşlarda gülünüp geçilecek, üzerine şakalaryapılacak ve alaya alınacak bir şey olarakgözümüze görünmüş olan şey şimdi artıkdüşmanlığa ve hatta saldırganlığa nedenolabilir.

Buyüzden,ilktepkiyabancıları"geldikleriyere" (yani, eğer orijinal olarak çıktıklarıdoğal bir mekân varsa; bu, her şeyden önceyeni ülkelerinde yerleşme umuduyla gelmiş,etnik olarak yabancı göçmenler içingeçerlidir) geri göndererek bölünmenin

yarattığı kaybedilmiş netliği yenidenoluşturmaktır. Bazen bu insanları göçezorlama ya da hayatlarını, kötünün iyisinitercih edip kendiliklerinden toplu haldebırakıp gidecek kadar dayanılmaz kılmaçabasınagirilir.Eğerböylebirhamledirenişlekarşılaşırsayadakitleselgöçettirmeşuyadabu nedenden dolayı hayata geçirilebilir biröneri değilse, soykırım gündeme gelebilir.Vahşi fizikselyoketmeninsorumlusu, fizikselolarak göç ettirme çabasının başarısızlığauğramasıdır. Soykırım, "düzenin yenidensağlanmasının aşırı ve en iğrenç yöntemidir;ne var ki yakın tarih soykırım tehlikesininhayal ürünü olmadığını ve uluslararasımahkûmiyete ve yaygın öfke doyurmasınarağmen, soykırıma yönelik eylemlerin patlakvermesinin bir olasılık olarak göz ardıedilemeyeceğini en dehşetli biçimde gözlerönünesermiştir.

Gelgelelim, daha az nefret uyandıran veradikal olan başka çözümler de seçilmiyordeğildir. En sık başvurulanlardan biri

ayrılmaktır. Ayrılma fiziksel, manevi ya dahem fiziksel hem de manevi olabilir. Fizikselayrılık en güzel ifadesini gettolarda ya daetnik rezervlerde, yani yerli halkın yabancıkabul ederek ve yabancı statülerinin ilelebetsürmesini isteyerek karışmayı reddettiğiinsanların ikametine ayrılmış ülkenin belliyöreleriyadaalanlarındabulur.Bazentahsisedilmiş toprak duvarlarla ve hatta daha sıkıyasal engellerle çevrilmiştir (Güney Afrika,siyah "yerleşim alanını" terk el meyi geçişbelgesine bağlaması ve beyazlara ayrılmışbölgelerde gayrimenkul satışına yasakkoyması ile bu duruma yakın dönemli amahiç de ilk olmayan bir örnek oluşturur).Bazenayrılmışalandançıkmakyadaoalanagirmek yasal olarak engellenemez ve kâğıtüzerinde serbesttir ancak pratikte oradaoturanlar kapatıldıkları bölgeden çıkamazlaryadaçıkmayacaklardır;bununnedeniya"dı-şarı"nın koşullarının onlar için katlanılamazhale getirilmesi (fiziksel saldırıya uğrarlar,alaya alınırlar ya da en azından taciz

edilirler) ya da genellikle ihmal edilmişbölgelerinde sürdürdüklerisefaletdüzeyindekiyaşamstandartlarınıngüçlerininyetebildiği tek standart olmasıdır. Yabancıolaraknitelenen insanların fiziği vedavranışıyerlilerdenkolaycaayrılmadığından, farklılığıgörünür kılmak ' ve yanlışlıkla ilişki kurmatehlikesiniazaltmakiçinsıklıklaözelkıyafetlerya da başka belirleyici işaretler zorunlu halegetirilir. Taşımaları söylenen ikaz işaretlerisayesinde, dolaşmalarına izin verilse bileyabancılar gittikleri yere âdeta kendi ayrıtopraklarım da taşırlar. Ve sıklıkla, belki elemeğinedayananvehorgörülenamayerlileriçin hayati ve vazgeçilmez olan hizmetlerigördüklerinden * (OrtaçağAvrupasındaYahudilerin nakit para ve banka kredisisağlaması örneğindeki gibi), onlara hareketserbestisitanımakzorundakalınmıştır.

Toprak esasına göre ayrılığın tamolmadığı ya da tümüyle uygulanamazolduğu durumlarda, manevi ayrılık önemkazanır. Yabancılarla ilişkiler kesinlikle iş

ilişkilerine indirgenir. Sosyal bağlantılardansakınılır. Kaçınılmaz fiziksel yakınlaşmanınmanevi bir yakınlaşmaya dönüşmesiniengellemeye çabagösterilir.Hınçyadaaçıkdüşmanlık böylesi engelleme çabalarındakendiniaçıkçagösterir.Önyargınınvehıncınördüğü engelin genellikle en kalınduvarlardandahaetkiliolduğubirgerçektir.Bağlantıdan etkin sakınma devamlı olarakkirlenme korkusuyla şişirilir; kitabi ya damecazi anlamda, yabancıların bulaşıcıhastalıklar taşıdıklarına, bitli pireliolduklarına, temizlik kurallarınauymadıklarına ve dolayısıyla sağlık içintehlikeoluşturduklarınayadazararlıfikirlerve alışkanlıklar yaydıklarına, büyü ya dameşum ve kanlı tapınma ayinleriyaptıklarına, ahlâksızlık ve iffetsizlikyaydıklarına inanılır. Yabancıları çağrıştıranher şeye, yürüme biçimlerine, kılıkkıyafetlerine, dinselritüellerine, ailehayatlarına, hatta sevdikleri yemeklerinkokuşunahınçduyulur.

Şimdiye kadar tartışılan ayrılmapratiklerinin hepsi basit bir durumuvarsaymıştır: Biz, "bizim" aramıza kalmayagelen "onlar"a karşı savunmamız gereken"biz",buradayızvedavetsizmisafirin|

varlığınarağmenburayı terk etmeyeceğiz."Biz" için bir kıstas "onlar" için başka birkıstas varmış gibi, kimin hangi gruba aitolduğu tartışma konusu değildir; gözdenkaçırılmaması gereken bu yerleşik ve açıkçafarklıkıstaslardır.Gelgelelim,butürdenbasitbirdurumunveürettiği kesin görevin, içindeyaşadığımıztoplumtiplerinehemenhiçdenkdüşmediğini görmek kolaydır. Yaşadığımıztoplum kentsel bir toplumdur; insanlarkalabalıklar halinde birlikte yaşarlar, çokseyahat ederler; gündelik işleri süresincebaşka insanların oturduğu başka alanlaragirerler,biryöredenötekineyadayöreninbirbölgesindenötekine geçerler.Günboyuncaokadar çok insanla karşılaşırız ki hepsinitanımamız imkânsızdır. Çoğu durumda,karşılaştığımız insanların kıstaslarımızı

karşılayıp karşılamadıklarından eminolamayız. Hemen her zaman tam olarakkavrayamadığımızyenigörüntülergözümüzeçarpar ve sesler kulağımıza çalınır; dahakötüsü durup düşünmeye ve anlamak içinsamimi bir çabaya girmeye vaktimiz pekyoktur. Yaşadığımız dünya daha çokyabancılarla dolu bir evrensel yabancılıkdünyası gibidir. Yabancılar arasında,yabancısı olduklarımız arasında yaşarız.Böylesi bir dünyada, yabancılar kıstırılamazya da kıstırılmış halde tutulamazlar.Yabancılar birlikte yaşamak durumundaolduğumuzinsanlardır.

Bu,yukarıdaanlatılanuygulamalarınyenikoşullarda tamamıyla terk edildiği anlamınagelmez. Eğer karşılıklı yabancılaşmış gruplarbütün olarak etkili bir biçimde ayrılamamışolsabile,ilişkileriayrımcılıkuygulamalarıilebir biçimde azaltılabilir (ve önemsizleştirilipböylelikle zararsızlaştırılabilir); gel gelelimbuuygulamalarınartıkdeğişmesigerekir.

Daha önce karşılaştığımız ayrımcılık

yöntemlerinden birini örnek alalım: Grupüyeliğinin belirgin, görülür işaretlerinitakmak. Gruba atfedilen böyle bir görünüşyasalarla desteklenebilir, öyle ki "başka birigibigörünmek"cezalandırılacaktır.Ancakbuyasal müdahale olmaksızın da başarılabilir.Kentsel tarihin büyük bölümünde yalnızcazengin ve ayrıcalıklı kesimlerin gösterişli,incelikli giysilere gücü yetebilirdi; normaldegiysiler (her zaman yerel âdetlere göre)yapıldıkları yerden çok uzaklardabulunamadığı için tanıdık olmayan kişilergörürıüşlerindeki parlaklık, sefalet ya datuhaflıktan ayırt edilebilirdi. Gelgelelim, buartık kolay değil. Hayranlık uyandıran veyüksek fiyat biçilen giysilerin görece ucuztaklitleri şimdilerde o kadar büyükmiktarlarda üretiliyor ki, mütevazı bir geliriolan insanlar bunları satın alabilirler veeskitebilirler (yani, hemen herkes bunlarıgiyebilir).Dahası, taklitlerbirbütünolarakokadaraslınabenzeryapılıyorki,özelliklebellibir mesafeden baktığınızda, onları

gerçeğindenayırtetmekzordur.Her modaya herkesin ulaşabilmesi

yüzünden,elbisegelenekselayrımcıişlevleriniyitirmiştir. Bu, giyim kuşamdaki yeniliklerin"sosyal anlam"ını zamanla değişikliğeuğratmıştır.Bunlarınçoğuartıkkalıcıolarakherhangi bir özel gelir grubuyla ya da sınıflasınırlı değil; ortaya çıktıktan kısa bir süresonra, genelde herkesin erişebileceği birduruma geliyor. Modalar da yerelözniteliklerini yitirmiş ve gerçek anlamda"bölgeler arası" ya da kozmopolit halegelmiştir.Aynıyadaneredeyseayırtedilemezgiysiler birbirinden çok uzak yerlerdeedinilebilir ve edinilmektedir. Elbiseler artıksahiplerinin ya da giyenlerin orijinlerini vehareketliliklerini açığa vurmaktan çok gizler.Bu, görüntünün, görüntü sahiplerini ayırtetmediğianlamınagelmez;tersine,kadınlarınve erkeklerin, kendilerine uygun gördüklerireferans grubu ile ona göre algılanmayı veyaklaşılmayı istedikleri kapasite hakkındaaçık bir duyuru yapmak için yararlandıkları

başlıca simgesel araçlardan biri giysilerdir.Giysilerimiseçereksankidünyaya"Bakın,benşurayaaidim,benböylebir insanımve lütfenbeni böyle görün ve ona göre davranın"mesajı veririm. Ve seçtiğim bir giysiyle bilgiverdiğim gibi, göz de boyayabilirim; kendimiaksi halde olmama izin verilmeyecek birikılığına sokabilir ve sosyal olarak dayatılansınıflandırmadan kaçabilirim (ya da bir sürekendimi gizleyebilirim). Kılık kıyafetim artıkkimliğim hakkında güvenilir bir kılavuzdeğildir. Aynı şekilde başka insanlarıngörünüşlerininbilgideğerinedegüvenemem.Onlar dışarıdan bakanları bilerek yanıltmakisteyebilirler. Yerinden kolayca sökülebilirapoletlerini kâh takabilir kâh çıkarabilirler.Biraz sonra şimdi göründükleri kişiden çokfarklıbirikılığınagirebilirler.

Görünüşe göre ayrım pratik değerinibüyükorandayitirirken,mekâna göre ayrımönem kazanmıştır. Ortak kentsel yerleşimalanları bütünöteki türler arasındanağırlıklıolarak bir tür insanın bulunabileceği ya da

belli türden insanların bulunmayacağıalanlara bölünmeye başlamıştır; böyleliklehata ihtimali büyük oranda azaltılmıştır.Özelliği olan, seçilmişlerin girebildiği bualanlardabilekişihâlâyabancılararasındadıramaenazındanartıkyabancılarınkabacabirkategoriye ait olduğundan (ya da daha çok,alternatif kategorilerin çoğunundışlandığından) emin olabilir. Dolayısıylaayrıma tabi alanların uyumlu hale gelmeleriancak dışlama uygulamaları, seçici ve buyüzden sınırlı kabul uygulamaları ilesağlanabilir.

Kontrol noktası,resepsiyon ve güvenlikgörevlileri, hepsi dışlama uygulamalarınınbelirgin simgeleri ve araçlarıdır. Onlarınmevcudiyeti, korudukları ve denetledikleriyere ancak seçilmiş insanların girebileceğianlamına gelir. Seçim kıstasları değişir.Kontrol noktası örneğinde para en önemlikıstastırancakparadanbaşka,örneğinuygunkıyafet ya da doğru deri rengi gibi taleplerikarşılamayan bir kişiye giriş bileti

verilmeyebilir. Resepsiyon ve güvenlikgörevlilerigirmek isteyenkişininbuna"hakkıolup olmadığına" karar verir. Girmesine izinverilen kişi her kimse, içeride olmaya hakkıolduğunu kanıtlamalıdır; kanıt göstermeyükümlülüğü bütünüyle girmek isteyeneaittir,ancakyinedekanıtıntatminediciolupolmadığına karar verme yetkisi girişidenetleyenlerin elindedir. Hak kazanmasınavı, tamamen yabancı kaldıkları,kendilerini "tanıtamadıkları" müddetçe,girişin herkese kapalı olduğu bir durumyaratır. Tanıtma edimi yabancılardan oluşangri, ayrımsız kategorisinin yüzü olmayanfertlerini"somutbirkişi"ye,"yüzüolanbirki-şi"ye dönüştürür. Yabancılığın rahatsız edicidonuk kalkanı böylelikle en azından kısmenkaldırılmıştır. Korunaklı giriş kapıları ilebelirlenmiş sınırlı toprak parçası, dışdünyadan farklı olarak yabancılardankurtarılmıştır. Böyle korunaklı bir yere kimgirerse içerideki başkalarının bir dereceyekadar yabancılara özgü olağanmuğlaklıktan

arınmışolduğundan,içeridekarşılaşılabilecekbütün insanların en azından seçilmişözellikler açısından birbirlerinebenzediklerinden ve bu yüzden aynıkategoriye ait kişiler olarak muamelegörebileceklerinden emin olabilir. "Hiç kimseolabilecek"kişilerin

huzurunda olmanın getireceği belirsizlik,yalnızcayerelvegeçiciolarakbileolsa,büyükorandaazaltılmıştır.

Başkabirdeyişle,girişeizinvermemegücü,kentsel hayatın yoğun nüfuslu anonimdünyasında, seçilmiş mekânların görecehomojenliğini, berraklığını sağlamaya hizmeteder. Hepimiz, özenli bir biçimde tanıdığımızinsanların ancak evimiz dediğimiz denetimlimekâna girmelerine izin verdiğimizde küçükbir ölçekte bu gücü uygularız; kapılarımız"tümden yabancı" olanlara kapalıdır. Ne varki, başka insanların benzer bir işi bizimadımıza yapmak için güçlerini daha büyükoranda kullandıklarından kuşkumuz yoktur.Böylelikle, ne zaman onların korudukları

mekânlaragirse kendimizi görece güvendehissederiz. Hayatımızın çoğu bölümün de,kentte yaşadığımız bir günümüz böylesikorunmalı mekânlarda geçirilen ve bu gibiyerlerarasındagidipgelmelereayrılanzamandilimlerine bölünmüştür (evden çıkıpçalıştığımız işyerine, okuduğumuz okula, birkulübe,yerelpubyadakonsersalonunagidervesonrayineevedöneriz).Dışlamauygulayansınırlı mekânlar arasında herkesin ya dahemen herkesin bir yabancı olduğu serbestgirişligenişalanlaruzanır.Geneldeböylesiarabölgelerde geçirdiğimiz zamanı tamamenortadan kaldıramasak bile en aza indirmeyeçalışırız (örneğin, sıkı korunan birmekândanbirbaşkasına,özelbiriaracınhavageçirmeyenyalıtılmışkabuğunasığınırız).

Dolayısıyla,yabancılararasındayaşamanınen altüst edici yanı.bir an için etkisizkılınabilseler, hatta daha az zararlı halegetirile bilseler bile, onlardan hiçbir zamantam olarak kurtulamamamızdır. Bütün oincelikli ayrım yöntemlerine rağmen, fiziksel

olarakyakınancakmaneviolarakuzak,davetedilmedikleri halde çevremizde dolanan, gelişve gidişlerini kontrol edemediğimiz insanlarınbiz eşlik etmesinden tamamen kaçamayız.Kaçınamayacağımız bir mekân türü olankamusal mekânlarda, bir an için bile olsunonların Ş varlığını hissetmeksizinbulunamayız. Yabancıların mevcudiyetininhiçbir saldırı tehlikesi taşımadığından eminolsak bile (bu asla tamameninanamayacağımızbirşeydir), sürekligözlerinüzerimizde olduğunu, izlendiğimizi,irdelendiğimizi ve değerlendirildiğimizi biliriz;insanlarımızın "özel alan"ları delik deşikedilmekte, süzül- inekte ve ihlal edilmektedir.Bedenlerimiz olmasa bile, itibarımız,kendimize saygımız ya da sadece kendimizitanımlamamız,üzerlerindebiretkimizolsadabunun her halükârda artık çok az olduğu,yüzü olmayan kişilerin eline kalmıştır. Neyaparsak yapalım, eylemlerimizin, bizigözleyenlerin bizim hakkımızdaki imgesininasıl etkileyeceğini merak ederiz. Onların

görüş alanlarında kaldığımız sürece, tetikteolmalıyız. Tek yapabileceğimiz gözeçarpmamak ya da ne olursa olsun dikkatçekmektensakınmaktır.

Amerikalı sosyolog Erving Goffman, sivildikkatsizliği, bir şehirde yabancılar arasındayaşamayı mümkün kılan teknikler arasındaen başta saymıştır. Sivil dikkatsizlik, kişininbakmıyor ve dinlemiyor gibi yapmasıdır, yada en azından kişinin bakmadığı, işitmediğive hepsinden önce çevredekilerin neyaptıklarıyla ilgilenmediği havasını verecekbir tavır takınmasıdır. Sivil dikkatsizlik, enyalın haliyle kendini göz göze gelmektenkaçınmakta ortaya koyar. (Gözlerinkarşılaşması her zaman yabancılar arasındaizinverilebilirolandandahakişiselbirilişkiyedavettir; bunun anlamı anonim kalmahakkından vazgeçmesi ve başka insanlarıngözünde görünmez kalma yönündekivarsayılan hakkından ve kararlılığındanferagat ettiği ya da bunları askıya aldığıanlamına gelir.)Göz göze gelmekten itinayla

sakınmakkişiningözleriarasırayadakazarabaşka birine "kayşa" bile, dikkat etmediğininalenen ilamdır (aslında kişisel karşılaşmaamaçlanmadıkça kişinin gözlerinindurmamak ve odaklanmamak koşuluyla"kaymasına" izin verilir). Hiç bakmamak damümkün değildir. Herhangi bir yerleşimmerkezininsokaklarıçoğuzamankalabalıktırve sırf bir yerden başka bir yere gitmek bile,çarpışmadan kaçınmak için önünde uzananyolileyoldadikilenvehareketedenherşeyindikkatle gözlenmesini gerektirir. Gözlemyapmadan duramasak bile, bu, bakışımızıntakıldığı insanları rahatsız ve tedirginetmeden, hissettirilmeden yapılmalıdır. Kişibakmıyormuş gibi yaparak görmelidir; bu,sivil dikkatsizliğin özüdür. Her günyaşadığınız,kalabalıkbirmağazayagirme,birtren istasyonunun bekleme salonundangeçmeyadayalnızcaokulagiderkensokaktayürüme deneyimlerini düşünün; kaldırımdagüven içinde yürümek ya da bir mağaza yadasergidekivitrinleriayıran

geçitler arasında dolaşmak gibi, yapmışolmanız gereken bütün küçükküçükhareketleri düşünün; ve yanından gelipgeçtiğinizsayısızyüzarasındannekadarazınıhatırlayabildiğinizi,aynımağazadayadaaynıcaddede geçiştiğiniz ne kadar az yüzübetimleyebileceğiniz!düşünün. "Dikkatetmeme" -yabancılara, önünde gerçek-' tenönemlişeylerinolupbittiğiboşbirperdeolarakbakma- gibi zor bir sanatı ne kadar iyiöğrenmişolduğunuzaşaşacaksınız.

Yabancıların birbirlerine karşıdavranışlarında gözettikleri özenli, inceliklidikkatsizlik, kentsel koşullarda yaşamısürdürmeaçısındantartışmasızçokdeğerlidir.Ancakbununsevimsizsonuçlarıdavardır.Birköydenyadaküçükbirkasabadanyenigelmişbiri genelde büyük şehrin kendine özgüaldırışsızlığı ve soğuk ilgisizliği karşısındaşaşırıp kalır. İnsanlar sanki öteki insanlaradikkat etmezler. Canlı olarak insanlarabakmadan gelip geçerler. Eğer başınıza kötübir şey gelse, kimsenin kılının

kıpırdamayacağınabahse girebilirsiniz. Sizinleonlararasındabirsakınmaduvarı,hattabelkidebirantipatiduvarıçekilmiştir;bu,kimseninaşmayı düşünemeyeceği bir duvar, kapatmaşansının pek olmadığı birmesafedir. İnsanlarboşuna ümitlenecek kadar fiziksel yakınlıkiçindedirler,ancaknevarkimanevibakımdan-zihinsel, ahlâki olarak- birbirinden sonsuzuzakkalmayıbaşarırlar.Onlarıayıransessizlikve yabancıların varlığında hissedilen tehlikekarşısında becerikli ve vazgeçilmez bir silaholarakkullanılanmesafekoymabir tehditgibialgılanır. Kalabalıkta kaybolmuş biri kendikaynaklarıylabaşbaşa bırakılmış hissederkendini; kişi kendini önemsiz, yalnız vevazgeçilebilir hisseder. Özel alanı tecavüzkarşısındakorumayadayalıgüvenlik,yalnızlıkolarak geri teper. Yabancılarla birlikteyaşamak, değeri bizatihi yabancılar kadarmuğlakbirsanattır.

Öte yandan, büyük şehrin "evrenselyabancılığı", daha dar ve daha kişiselbağlamlarda, herkesin işine burnunu sokmayı

vemeraklılığı hak bilecek başkalarının sağlığazararlı ve can sıkıcı gözetimiylemüdahalesinden kurtuluş anlamına gelir. Kişiartık özel alanına kimseyi sokmadan kamusalbir mekânda kalabilir. Sivil dikkatsizliğinevrenseluygulanmasısayesindeerişilen"ahlâkigörünmezlik", farklı koşullarda akla hayalesığmayan bir özgürlükalanı sunar. Sivildikkatsizliğin yazılı olmayan kuralına evrenselolarakuyulduğumüddetçe,kişişehirdegörecebirengellekarşılaştırmaksızındolaşabilir.Yeni,hayrete düşüren ve zevk veren izlenimlerinhacmi böylelikle genişler. Bu da beraberindedeneyim alanının genişlemesini getirir. Kentortamı zekâ için bereketli bir topraktır.BüyükAlman sosyolog GeorgeSimmel'in işaret ettiğigibi, kent hayatı ile soyut düşünce uyumiçindedir ve birlikte gelişirler: Soyut düşünce,nicel farklılığı içinde kavranamayan kentselyaşamınolağanüstüzenginliğiylekörüklenirveaynızamandagenelkavramlarıvekategorilerikullanmakapasitesiöylebirbeceridirki,onsuzkentselbirçevredehayattakalmaakimalacağı

birşeydeğildir.Denebilir ki, bunlar meselenin olumlu

yönleridir. Gelgelelim, ödenmesi gereken birbedel vardır; kayıplar olmaksızın kazançlarolmaz. Başkalarının can sıkıcı merakları ilebirlikte,sempatikilgiveyardımetmeisteğidekaybolur. Kent yaşamının canlıkoşuşturmasıyla soğuk insan ilgisizliği ortayaçıkar. Daha önce gördüğümüz gibi, geneldesosyal ilişki, katılanları kişi olarak ilgisiz vebağsız bırakan mübadeleye indirgenir. Nakitbağı, sırf para miktarıyla değerlendirilenkarşılıklı hizmetler, zekâya dayalı, duygusuzvetutkusuzkentseltutumlayakındanilgilidir.

Bu süreçte eksik olan, insan ilişkilerininetik niteliğidir. Ahlaki anlamını yitirmiş çokçeşitli insan ilişkileri artık mümkündür; ah-lâkilikölçütleritarafındandeğerlendirilmemişve yargılanmamış davranışlar kural halinialmıştır.

İnsaniilişkilerötekikişininrefahıveiyiliğiiçin duyulan bir sorumluluk temelindeyürütüldüğü oranda ahlâkidir. İlk başta,

ahlâki sorumluluk, çıkar gözetmemesiyleayrılır.Dürtüsünecezakorkusunedekişiselkazanç hesabıdır: Ahlâki sorumluluk,imzaladığım ve yasal olarak yerine getirmeyemecbur olduğum bir sözleşmede yazılıyükümlülüklerden ya da söz konusu kişininkarşılığındaişeyararbirşeyverebileceğineveböylelikle çabamla onun takdirinikazanacağıma ilişkin öngörümdenkaynaklanmaz. Öteki kişinin ne yaptığına yadane türbirkişiolduğunadabağlıdeğildir.Sorumluluk bencillikten tümüyle arınmış vekoşulsuz olduğu müddetçe ahlâkidir: Benbaşka kişiden sadece o bir kişi olduğu vedolayısıyla benim sorumluluğuma layıkolduğuiçinsorumluyum.İkincisi sorumlulukonu benim ve yalnızca benim sorumluluğumolarak gördüğüm müddetçe ahlâkidir;müzakere edilemez, başkasına devredilemez.Kendimden bu sorumluluk dışındabahsedemem ve dünya yüzünde hiçbir güçbenibu sorumluluğu taşımaktankurtaramazSırf insan olduğundan dolayı öteki için,

herhangi bir öteki insan için duyulansorumluluğun ve özel olarak bunu izleyenyardımetmevederdinedevaolmayönündekiahlâki dürtününargümana,meşrulaştırmayayadakanıtaihtiyacıyoktur.

Fizikselyakınlığıntersine,safvebasitolanahlâki yakınlık özellikle bu türden birsorumluluk getirir. Gelgelelim, "evrenselyabancılık" koşullarında, fiziksel yakınlıkahlâki boyutundan sıyrılmaktadır. Bu,insanların artık ahlâki yakınlık yaşamadanve bundan dolayı eylemlerinin ahlâkianlamlarına ilgisizkalarakbirbirleriyle yakınyaşayabilecekleri, eylemde bulunabileceklerive birbirlerinin hayat koşullarınıetkileyebilecekleri anlamına gelir. Pratiktebunun anlamı, insanların ahlâkisorumluluğun onları yapmaya zorladığıeylemlerden kaçınabilecekleri ve ahlâkisorumluluğun yapmalarını yasaklayacağıeylemleregirişebilecekleridir.Sivildikkatsizlikkuralları sayesinde, yabancılara düşmanmuamelesi yapılmaz, böylece çoğu zaman

düşmanın başına gelebilecek akıbettenkurtulurlar, yabancılar düşmanlık vesaldırganlıkduygularınınhedefideğildir.Nevar ki, düşmanlardan farklı olmamak üzereyabancılar (ve bu hepimiz "evrenselyabancılığın" parçası olduğumuz müddetçebizleri de içine alır) ancak ahlâki yakınlığınsağlayabileceğikorunmadanyoksundur.Bu,sivildikkatsizlikileahlâkiilgisizlik,kalpsizineve başkalarının ihtiyaçlarını göz ardı etmearasında bir adımlık mesafe olduğunugösteriryalnızca.

.

Birlikteveayrı

Muhtemelen sizin de, hem de çok defa,konuşmanıza "hepimizin hemfikir olduğugibi" ifadesiyle başladığınız oluyordur.Eminim, öteki insanların da böylekonuştuğunu duydunuz. Ya da bu ifadeyigazetemakalelerinde,özellikleaslındabirtürokuyucuya seslenen başmakalelerdenokuyorsunuz. Ancak hiç kendinize bu"hemfikir" olan "hepimiz"in kim olduğunusordunuzmu?

"Hepimizin bildiği gibi" ya da "hepimizinhemfikir olduğu gibi" ifadelerinikullanmışsam, fark gözetmeden benim gibidüşünen insanları kastetmiş olurum.Hattadahası böyle insanları seçip onları farklıdüşünen başkalarından ayrı bir yerekoyduğumu, bu seçilmiş topluluğun benimiçin her halükârda önemli olduğunu imaetmiş ve önemli olanın özellikle başkası değilbu seçilmiş grup olduğunu, bu grubunüyelerinin ortak fikrinin söylediklerine bir

otorite, -yeterli, güvenilir ve sağlam birotorite- kazandırdığını belirtmiş' olurum. Buifadeyi kullanarak kendimle dinleyicilerim yada okuyucularım arasında görünmez birkarşılıklıanlayışbağı kurmuşolurum.Ortakgörüşlerimizin, üzerinde konuştuğumuzk o n u yuaynı şekilde ve aynı açıdangörmemizin sayesinde, birlik olduğumuzukastederim. Akla gelen tüm bu anlamlar,sözünü etmeksizin kullandığım ifadeye örtükolarak eşlik etmişlerdir.Sanki hem hemfikirolan "bizhepimiz"in birliği hem de hemfikirolmayanları ortaklaşa, dikkate almayışımız,üzerinde kafa yormaya ya da aslındadurumun böyle olduğuna ilişkin kanıtaramaya ve sunmaya gerek duymayacağımkadar doğal görünür (ve bunun aynı şekildeizleyicim için de böyle olduğunu umarım yadaböyleolduğunubaştankabulederim).

İşte cemaatten bahsederken, başkainsanların muhtemelen reddettiği şeylerikabul eden hiç de açıkça tanımlanmamış yada sınırları belirlenmemiş böyle bir insan

topluluğu ve başka her şeye kafa tutma vebaşka her şeyi dikkate almama üzerinehemfikir olmaktan gelen böyle bir otoritediraklımızdaki. Gelgelelim biz cemaatim"birlikteliğini", birliğini, sahici ya da sırfarzulanan devamlılığını:; ne kadarhaklılaştırmaya ya da açıklamaya çalışırsakçalışalım, her şeyden önce düşündüğümüz,ortak bir manevi otoriteyle kurduğumuzmanevibirliktir.Buyoksa,cemaatdeyoktur.

Bütün başka ortak görüşlerin altındayatan ve onları koşullayan bir ortak görüş,tartışma konusu topluluğun aslında bircemaat olduğuna -yani, sınırları içindegörüşlerin ve tutumların paylaşıldığı ya dapaylaşılması gerektiğine, tektek her görüş(inanıldığıüzere,geçiciolarak)farklıolsabilefikir birliğinin yaratılabileceği veyaratılacağına- ilişkin fikir birliğidir. Fikirbirliğinin ya da en azından fikir birliğineyatkınlığın, bütün cemaat üyelerinin asli,doğal gerçekliği olduğu varsayılmıştır. Bircemaatinsanlarıbirleştirenunsurların,onları

bölen unsurlardan daha güçlü ve dahaönemliolduğubirgruptur;üyelerarasındakifarklılıklar asli -genelde söylendiği gibi ağırbasan- benzerliklerle kıyaslandığındaönemsizyadatalidir.Cemaatdoğalbirbirlikolarakdüşünülür.

"Bizhepimiz"inkimolduğunuözelolarakaçıklamak ve paylaştığımız iddia edilengörüşlerin gerçekten doğru ve yerindeolduklarını ve dolayısıyla saygıya veinanılmaya layık olduğunu kanıtlamakzorunda kalmayışımızın nedeni, Öncelikleima edilen bu bağın "doğallığı"dır. Cemaattürü aidiyet kendi başına, öteki "doğalolgular" gibi ortaya çıkar; zahmet edilipkurulması, sürdürülmesi ve gözetilmesigerekmez.Cemaattürüaidiyettamdabuna-onumaksatlı seçmemiş,onunvarolması içinhiçbir şey yapmamış olduğumuza ve onugeçersiz kılmak için hiçbir şeyyapamayacağımıza- inandığımızda en güçlüve en güvenli halini alır. Etkili olmaları vegerçekliklerini sürdürebilmeleri aşkına,

"hepimizin hemfikir olduğu gibi" ifadesiyleima edilen imgelerin ve önermelerin aslaayrıntılarına girilmemesi, asla merkezealınmaması, asla biçimsel bir kodadökülmemesi ya da bilinçli bir çabanınnesnesi haline dönüştürül- memesi dahaiyidir. Haklarında ne kadar az konuşulursaya da ne kadar az dikkat çekilirse etkileri okadar güçlü olur. Cemaat, ancak ondan sözedilmediği sürece bizim inandığımız şey -"doğal"bir-lik-olacaktır.İnançlarıpaylaşmatartışılmadığıveböylecemeydanokunmadankaldığımüddetçe,doğalolarakortayaçıkar.

Böyle bir paylaşmaideal olarakdoğumdan ölüme kadar bütün hayatlarınıaynı çevrede geçirenler, ne başkamekânlarayelken açan ne de farklı yaşam tarzlarınıdeneyen başka gruptan insanların ziyaretettiği yalnız insanlar arasında en gelişkinbiçimiyleortayaçıkar.Böyleinsanların,kenditarzlarına veusûllerine "dışarıdan" bakıpüzerinde düşünmeye, onları bir açıklamayayadagerekçelendirmeyegerekduyanyabancı

ve şaşırtıcı şeyler olarak görmeye fırsatlarıolmaz. Bu tür insanlar neden özel olarak buşekilde yaşadıkları, başka değil de neden butarza takılıp kaldıklarını haklı çıkarma veaçıklama zorunluluğu da hissetmezler.(Burada ideal bir durumu ele aldığımızıunutmayın. Böylesi ideal koşulları gerçektenkarşılayan durumlara nadiren rastlanır. Eskidevirlerdekiücraköylerinveuzakadalarınbukoşullan görece yerine getirdikleri varsayılırama bu varsayım bile derinlemesineincelendiğinde çoğu kez geçerliliğini yitirir.Cemaat genelde bir gerçeklik olmaktan çokbirsav, bir arzu ifadesi, safları sıklaştırmayönündeaçıkbirçağrıdır.

Britanyalı büyük düşünürRaymondWilliams'ın unutulmaz ifadesiyle, "cemaatindikkate değer özelliği onun daima varolmasıdır"). Cemaat geçmişte hep var olmuşolsa da, hakkında söz söylendiği anda artık,en azından tahayyül edilen ideal haliyle, varolmaktan çıkar. İnsanlar en çok, yapay birbirlik yaratma ya da bilinçli çabalarla

geçmişin parçalanmış birliğini kurtarmapratik göreviyleyuz yüze geldiklerinde,"doğal" birliğin karşı koyulmaz güçlerindenmedetumarlar.

"Hepimizinhemfikirolduğugibi"şeklindebir ifade kullandığımızda, demek ki "doğalolarak" hiçbir zaman var olmamış ya daneredeyse parçalanmak üzere ya daküllerindenyenidendoğacakolananlamlarınve inançların cemaatine hayat vermeye, onucanlı tutmaya ya da diriltmeye gayretetmekteyizdir.Bunuda,kabuledildiğiüzere,"doğal" cemaatlerin varoluşu ve hayattakalması için uygunsuz koşullarda -karşıtinanışların bir arada var oldukları,gerçekliğin farklı anlatımlarının birbirleriyleyarıştığı ve her bir görüşün kendini karşıtarafın tezlerine karşı savunmak zorundakaldığı bir dünyada- yaparız. Pratikte,"manevi birlik" olarak cemaat fikri "biz" ile"onlar" arasında henüz var olmayan sınırlarıçizmemizin bir aracı olarak hizmet eder;birleşik bir eylemi kışkırtmak üzere grubu

seferber etmenin, gruba çağrının grubunortak kaderi ve çıkarı için yapıldığına iknaetmeninaracıdır.

Tekrar edersek, cemaatin "doğallığına"başvurmak kendi başına birlik çağrısını etkilikılmanın bir unsurudur. En güçlü cemaatkurmagirişimleri(vegörülenoki,enetkilisi),paradoksal olarak bu unsurlardan "insangücününüzerinde",iradiolarakneseçilebilenne de reddedilebilen şeyler diye bahsederler;onlar birırkı güya kaderine vemisyonunabağlayan"ortakkan",kalıtsalkarakteryapısıve vatan toprağıyla ebedi bir bağ gibinitelikler; ya damilleti ilelebet, iyi günde vekötü günde bağlayan, ayrı bir varlık kılanortak tarihsel geçmiş, zaferler ve yenilgilertarihi,"ortaktarihmirası-mız"dıryadauzakgeçmişte atalarımıza inmiş bir vahiydengelen, sonra kıyıma uğratılarak atalarımızıninançlarını çok kutsal ve saygın kılmış ve bumirasayenidenhayatvermeyikutsalbirdava,ecdadın görevi haline getirmiş ortakdindir.Görünüşte böylesi nesnel "olgulara"

seslenmeyi cemaat kuruculuğu açısındanözellikle faydalı yapan şey, medet umulanolguların ısrarla çağrının yapıldığı insanlarınkontrolleri dışında kalmasıdır. Böylesiolgulara yapılan gönderme seçim unsurunuveseçimingetirdiğikeyfiliğietkilibirbiçimdegizler. Cemaat kurmanın çağırdığı hedeflerionların kendi seçimleri haline getirmek için,insanlaraseçim şanslarının olmadığı birdurumda bulundukları, seçimin zaten onlaradına ataları ya da takdir-i ilahi tarafındanyapılmış olduğu anlatılır. Bu gibi koşullardagüçleri birleştirmede gösterilecek isteksizlik,ihanetten başka bir şey olamaz. Böylesi bireyleme kalkışanlar kendi doğalarına,atalarının hatırasına, onların çağrısına vb.ihanet etmiş olur; onlar hain ya da aptaldır,tarihin onlar adına ta baştan verdiği kararameydanokuyacakkadarküstahkişilerdir.

Gelgelelim, cemaat kurma çabaları bütündurumlarda kontrolü aşan zorunluluklarabaşvuramaz,dolayısıylakeyfikarakterinisak-layamaz. Birçok politik ve dinsel hareket,

insanları dahaöncebilmedikleri yada kendiiradeleriyle karşı çıkmakta oldukları yenifikirlere kazanarak (din değiştirterek) birinanç ve bağlılık cemaati yaratma niyetleriniaçıktan ilan ederler. Bu hareketler birinançlılarcemaati,onlaradinseltarikatinazizkurucuları ya da kavrayışlı ve uzak görüşlübir politik lider tarafından vazedilen davayaortak bağlılık etrafında birleşmiş insanlarcemaati yaratmayı amaçlar. Bu türden bircemaat kurma eyleminde, kullanılan dilkutsal geleneğin, tarihsel kaderin ya da sınıfmisyonunundilideğil, iyihaberlerin,gözünüaçmanın, "yeniden doğmanın" ve her şeydenön c ehakikatin dilidir. Çağrı, güya seçimşansı olmayan bir duruma değil, tersineyalana karşı hakikati seçmek, önyargıyı,yanılgıyı ya da gerçekliğin ideolojikçarpıtılmasını reddederek gerçek inancıbenimsemek için yapılan asil eylemeyöneliktir. İnsanlardan "doğal olarak" aitoldukları bir yerde kalmaları değil, cemaatekatılmaları istenir. Katılmak bir özgürlük

eylemi ve yeni bir hayatın başlangıcı olaraksunulur; katılmaktan bir özgür irade eylemiolarak söz edilir; aslında o, kişininözgürlüğünün ilk doğru tezahürüdür. Budefasındagizlenenşeyiseyenibenimsedikleriinanca sadık kalmaları ve özgürlüklerinidavanın talepleri neyi gerektiriyorsa onateslim etmeleri için davaya kazanılanlarüzerinde bundan böyle uygulanacak olanbaskıdır. Davanın talepleri,meşruiyetleri içintarihsel gelenekten medet umanlarınkindendahaazaşırıolmayabilir.

İnanç cemaatleri kendilerinipropagandaile, yani geleceğin müminlerini birleştirmeyiamaçlayan yeni bir öğretiyi vazetmeklesınırlayamazlar. İnancın gereklerine bağlılıkritüel ile -inanç sahiplerinin ortak üyeliklerive kader birliktelikleriteyidedilsinvebağlılıkpekiştirilsin diye, failler olarak katılmalarıistenen bir dizi düzenli etkinlik (yurtseverlikgösterileri, parti toplantıları, kilise ayinleri)ile-desteklenmedikçeaslagerçektengüvendeolmayacaktır. Gelgelelim, inanç cemaatleri

üyelerindentaleplerininzorluğuvemiktarınagörefarklılıkgösterirler.

Politik partilerin çoğu örneğin (devrimciya da gerici, sağ ya da sol, radikal amaçlargüden ve üyelerini savaşçı olarak gören,dolayısıyla sapmaz bir sadakat ve tam birboyun eğme isteyen partiler hariç), düzenliseçim desteği sağlamak ve partiprogramından yana bir nebze gönüllü,"misyonerce" etkinlik yürütmek için zorunluolanın ötesinde bir düşünce birliği aramaz.Onlar üyelerinin hayatlarının geri kalankısmını kendi takdirlerine göre yaşamalarınaizin verirler ve sözgelimi aile hayatı ya dameslek seçimi gibi konularda hükümvermektenkaçınırlar.

Öte yandan, dinsel mezhepler bütünolarak çok dahatalepkâr- dır. Periyodiktapınmaritüellerine katılımla yetinmezler;üyelerininbütünhayatlarıonlarınilgialanınagirecektir. Mezhepler tanım gereği dışarıdangelen baskıya açık ve dolayısıyla süreklikuşatma altında olduklarından, yalnızca

paylaştıkları bir dizi inanca değil aynızamanda yaşam biçiminin tamamında birtektipliğe ihtiyaçları vardır. İnanç sahibiningündelik işlerini yürütmebiçimlerinin baştansona yeniden düzenlenmesini isterler. Ayrıcagörünüşte inanç sorunuyla ilişkisi olmayandavranış özelliklerinde de hükümvereceklerdir.Hayatın tamamını bir inanç vesadakat gösterisine dönüştüren hizipçicemaatler, üyelerinin bağlılıklarını çevreninkuşkuculuğundan ya da doğrudandüşmanlığından koruma gayretine girer. Uçörneklerde, bir bütün olarak cemaati sosyalhayatın "olağan" akışının dışına çıkarmayönünde; yalnızca üyelerinin hayatlarınıbütün zamanlarını dolduracak şekildekucaklamak,bütünihtiyaçlarıkarşılamak(yada karşılanmayan ihtiyaçların ihtiyaçolduğunu reddetmek) değil, üyeleri bütünöteki, denetim dışı ilişkilerden ya-lıtlamakiçin de çabalara girilir. Üyelerinden sadıkkalmaları istenen öğretinin merkezi ilkeleriarasında"olağan"toplumuntarzveusullerini

suçlayarak reddetmek vardır."Normal"toplum kutsiyeti kalmadığı için ya dagünahkârlığı yüzünden, bencilliğin veaçgözlülüğün hüküm sürmesi yüzünden,manevi değerler yerine maddi kaygılarıgeçirmesi,bireyinözgürlüğünüayaklaraltınaalması, insanlar arasındaki mahremiyeti veduygudaşlığıtahripetmesi, insanlararasındaeşitsizliğe neden olması ve adaletsizliği şahakaldırması,zorlamadüşmanlıklarıverekabetiteşvik etmesi ve istemesi vb. yüzündenkınanır.

Muhtemel suçlamalardan hangisininkullanılacağıcemaatinöneçıkarmaniyetindeolduğu yaşam kurallarına bağlıdır. Üyelerbelki dünyevi hayatın kötülüklerinden uzak,tamamen ibadete ve tefekküre vakfedilmişmünzevi bir cemaate çekilmeye davet edilir.Belki de üyelere "keşmekeş"ten uzak durmave bunun yerine bütün üyelerin eşit olduğu,hiç kimsenin ötekine üstünlük sağlamakistemediği ve ilişkilerin sırf karşılıklı yakınlık,samimiyet ve güven temelinde yürütüldüğü

bir gruba girme öğüdü verilir. Üyelerdennormal olarak tüketiciliğin çekiciliğinesırtlarını dönmeleri, mütevazı ve sade birhayat sürmeleri istenir. Bu tür cemaatler( s ık l ık lakomün olarak adlandırılırlar)üyelerinin omzuna muazzam bir görev, yanibütünözellikleriyleortakhayatlarınısırfsevgigücüyle sürdürme görevini yükler. Eğerkarşılıklıdüşmanlıklaryadauzlaşmayokluğucemaati parçalarsa, ikinci bir savunma hattıkurmak için ne teamül ne de sözleşmeyükümlülükleri vardır. Tek yapıştırıcı,komünün ayakta kalması için tek vedolayısıyla kaçınılmaz koşul, karşılıklısevgidir. Bundan dolayı her türlü muhalefetölümcül bir tehdit oluşturur; hoşgörü birkomünün gücünü aşan bir lükstür. Bunedenlecemaatlernekadarkapsayıcıolursa,okadarbaskıcıhalegelirler.Baskı,komünlericemaatlerin en kırılganı ve zayıfı yapmaktanbaşkabirişeyaramaz.

Cemaatlergenelde talepettikleritektipliğegöre (yani, üyelerinden ortak öğretinin

hizmetine sunmalarını istedikleri hayatparçasının büyüklüğüne göre) farklılıkgösterirler.Gelgelelim,çoğudurumdaşartlarbelirsizdir, iyi tanımlanmamıştır; bunlarıönceden tayin etmek imkânsızdır. Cemaatbirliğininsavunucularıüyelerininhayatlarınınmanevi olmayan yönlerine ilişkintarafsızlıklarını ilan etseler bile, savunduklarıinançların önceliği ve her şeyin üzerindekiönemi iddiasından vazgeçmezler. Potansiyelolarak bu iddia, paylaşılan öğreti ileçeliştiklerinde ya da onunla uyumsuzlukgösterdiklerinde, daha önce tarafsızlık ilanedilmiş konulara müdahaleye yolaçabilecektir.

Bu bakımdan, hem görünüşte "doğal"hem de kabul edildiği üzere "yapıntı" olanbütün cemaatlerden kesin olarak farklıgruplar da vardır; bunlar üyelerini yalnızcatek ve açık olarak belirlenmiş bir görevetrafında bir araya getirirler. Bu gruplarınhedefleri simlı olduğundan, üyelerininzamanları, ilgileri ve disiplinleri üzeri ı deki

iddiaları da sınırlıdır. Genelde, bu gruplarbilinçli olarak yaratıldıklarını kabul ederler.Burada maksat, cemaatler örneğindegeleneğin, kader birliğinin ya da hakikatinoynadığınabenzerbirroloynar.Üyelerdenbumaksadayadayerinegetirilecekgörevegöredisiplin ya da bağlılık beklenir. Bu durumdamaksatlı gruplar ya daörgütlerden sözedilebilir.Bilerekveaçıkçailanedilmişbiröz-sınırlama belki de örgütlerin en belirgin vekesin ayırıcı özelliğidir. Çoğu örgütünüyelerininörgütselkurallarauymasıgerektiğialanlarıayrıntılandıran (aynı anlamagelmeküzere, üyelerin başka, belirtilmemiş yaşamalanlarını örgütsel müdahale dışında tutan)yazılı tüzüğü vardır. Uzlaşım yerineözsınırlamanın varlığı ya da yokluğucemaatlerleörgütlerarasındakitemelfarklılıkolarak alınırsa, yukarıda tartıştığımızcemaatlerin bazılarının kendi iddialarınınaksineörgütsayılmasıgerektiğiortayaçıkar.

Üyelerin örgütsel etkinliğe katılımınınkısmidoğasıfarklıbirbiçimdeifadeedilebilir:

Üyeler bir örgüte "bütünkişilikleri"ylegirmezler, sadece örgütteroller üstlenirler.Rol, elbette tiyatro dilinden alınan birsözcüktür.Öncedenbelirlenmişveheraktörerol dağılımında farklı kısımların düştüğüsenaryoda yazılmış akışıyla bir sahne oyunu,örgütünnasılişlediğinedairbirmodelsunar.Tiyatro başka bir bakımdan da birilkörnekolarak görülebilir: Sahne aktörleri verilenrollerde kendilerini tüketmezler; onlaryalnızca oyun sırasında önceden belirlenmişkaraktere "girerler" ve oyundan sonraçıkmakta özgürdürler (aslında, beklenen debudur).

Örgütler yerine getirdikleri görevleraçısından belli faaliyet alanlarındauzmanlaştıkça, üyeleri de bu görevin yerinegetirilmesi için yapmaları beklenen katkıaçısından uzmanlaşırlar. Her üyenin rolü,aynı kişinin başka örgütlerde oynayabileceğiöteki roller bakımından olduğu kadar, aynıörgütün öteki üyelerinin oynadığı rollerbakımından da ayrılır. Günün belli bir

bölümünde ben sosyoloji öğretmeniyim; dersverdiğim okulda benim rolüm, okulmüdüründen,kütüphanecidenyadaahçıdanolduğukadar,fizikdersiverenöğretmeninyada başka herhangi bir öğretmenin rolündenfarklıdır. Ancak benim öğretmen olarakrolüm aynı zamanda günün başkazamanlarında ya da haftanın diğergünlerinde oynadığım öteki rollerinistediklerinden farklı beceriler ve eylemlerister. Şöyle ki, ben yerel fotoğrafçılıkkulübünün yönetim kurulundayım;yaşadığımapartmandakikiracılarkomitesineüyeyim; bir yardım kuruluşuna, bir otoyolgeçidiprojesinekarşımücadelevermeküzereyöredeortayaçıkanbirgeçicikomiteyevebirpolitikpartininyerelörgütüneüyeyim.Farklıyerlerde ve zamanlarda çok sayıda rolüstleniyorum;herrolbirbiçimdefarklı insangrupları içinde oynanıyor. Bu gruplarınhiçbiribenimöteki rollerimhakkındapekbirşeybilmez.Çoğudurumda,hiçkimsealdığımbaşka rollerle ilgilenmez; her biri beni tam

olarak onların etkinliklerine katıldığım veyerine getirmek için güçlerini birleştirdiklerigöreve katkı yaptığım rolle tanımak isterler.Örneğin, fotoğrafa duyduğum ilgiyi geçitlemücadelekomitesine taşırsamyadaöğretmeişimi politik partinin aktif bir üyesi olarakgörevlerimle karıştırırsam, ayıplanmak, alayaalınmak ya da kınanmak tehlikesine girmişolabilirim.

Tekrar edelim: Üyelerinin "bedenlerini veruhlarını" teslim ettikleri (ya da etmelerigereken) bir grup olarak düşündüğümüzcemaatin tersine, örgüt, söz konusu kişileriancak kısmen özümler; aslında örgütükişilerden değil de rollerden ibaret olarakdüşünürsek çalışma biçimlerini daha iyianlayacağız.Bir örgüte giren insanlardanrollerinibenimsemeleri (yani, örgüt içinde veörgüt için çalışırken kendilerini tam olarakyaptıkları işe vermeleri ve kendilerinitamamen o an yapmakta oldukları işleözdeşleştirmeleri) ama aynı zamandakendileriyle rolleri arasına belli birmesafe

koymaları (yani, bu özel rolle ilgili hak vegörevleri başka etkinliklere ya da yere aitolanlarla karıştırmamak için, bu esnadaoynadıklarının yalnızca bir rol olduğunuhatırlamaları) beklenir. Aslında, rollerin bellibir düzene sokulması örgütün bir zamandiliminde görece istikrarlı kalan ve geneldeörgütü tanımlayan tek özelliğidir. Rolleriüstlenenler gelir ve gider ancak rolleroldukları gibi kalırlar. İnsanlar örgüte katılırveörgüttenayrılır,alınırveatılır,kabuledilirveçıkarılırancakörgütvarlığınısürdürür;vebelli bir kişinin rolün oynanmasına verdiğiözel renk zamanla değişmekle birlikte, örgüttemel olarak aynı kalır. İnsanlardeğiştirilebilir ya da gözden çıkarılabilirler;önemliolan,birerkişiolarakoinsanlardeğil,işiyerinegetirmedekibecerilerive işiyapmakiçingösterdikleriiradedir.

SosyolojininkurucularındanbiriolanMaxWeberçağdaştoplumdaörgütlerinheryandaboy vermesini sosyal hayatın süreklirasyonalleşmesinin bir işareti olarak

görüyordu.(Âdet ya da alışkanlık sonucudüşünmeden yapılmış bir eylem olangeleneksel eylem ve anlık bir duygulanımlabaşlayanve sonuçlarıdüşünülmedenyapılankontrolsüzbireylemolanduygusal eylemdenfarklı olarak)rasyonel eylem, yaratılacakamacın açıkça dile getirildiği ve faillerindüşünceleriyle çabalarını bu amaca ulaşmakiçin en etkili ve ekonomikolabilecekaraçlarıseçme işinde yoğunlaştırdığı bir eylemdir.Weber'e göre örgüt (Weber "büronunyönetimi"anlamınagelen"bürokrasi"teriminikullanır)rasyonal eylemin gereklerine en üstdüzeydeki uyarlanmadır; aslında örgütamaçları rasyonel bir biçimde, yani aynızamanda en yüksek verim ve en düşükmaliyetle gözetmenin en uygun yöntemidir.İdeal tip bürokrasi (kabul edilmiş amacakendini tamamen uyarladığı ve her türlüsapmadanözgürolduğuhaliylebürokrasi)ileilgili meşhur anlatımındaWeber, örgütünböyle bir rasyonellik aracı olabilmesi içinüyelerinineylemlerindevekendiaralarındaki

ilişkilerinde gözetecekleri ilkeleri tekteksaymıştır. Bu ilkelerden bazılarına yakındanbakalım.

Her şeyden önce, örgüt içinde insanlaryalnızca üstlendikleri rollere ilişkin kurallartarafından belirlenmiş "resmi görevleri"çerçevesinde eylemde bulunmalıdır (öyle ki,sosyal kimliğinöteki yönlerinin -örneğin, ailebağlantıları, iş hayatındaki çıkarları, özelsempatileri veantipatileri- ne yaptıklarına,nasıl yaptıklarına ve başkalarının eylemlerininasıl gördüklerine müdahale etmesine izinverilmez). Roller mantıksal olarak bölünmelive ayrı tutulmalıdır.Buna göre, ilk olarak,gerçek anlamda rasyonel bir örgüt, ortakçabaya katılan her bir kişi kendi işiniyapmakta uzmanlaşabilsin diye bütüngörevleribasitvetemeletkinliklerebölmelidir;ikinci olarak herkes, görevin hiçbir parçasıgözdenkaçmasındiyegörevintamamınınherunsurundan sorumlu olmalıdır; üçüncüolarakgörevinherparçasıiçinkiminsorumluolduğu açık olmalıdır ki, yetki alanları

çakışmasın ve böylelikle çelişkili kararlardandoğabilecekkarışıklık tehlikesinedüşülmesin.Görevliler üstlendikleri rolleri yerinegetirirken kişisel özellikleri dikkate almayansoyutkurallaratabiolmalıdır(kişiselolmayanilişkilere yön veren ilkeler için 5. Bölüm'ebakınız). Görevlilerin tayinleri, terfileri ya datenzilleri yalnızca o mevki için gereklibecerileresahipolupolmadıklarınabakılarakyapılmalıdır; bütün diğer değerlendirmeler(soylu sınıftan ya da avamdan gelmiş olma,politikyadadinselinançlar,ırk,cinsiyet,vb.)kesinlikle dikkate alınmamalı ve personelpolitikasına etki etmemelidir.Hem bütünolarak örgütün eylemliliğinde hem deüyelerinin örgütsel hayatında süreklilikolmalıdır; görevli, becerilerini geliştirsin vepratikdeneyimbiriktirsindiyeörgütteyaptığıişi meslek hayatının bir parçası olarakgörmelidir; öte yandan örgüt de, birzamanlar görevde olan görevliler artıkayrılmış ya da başka görevlere tayin edilmişbile olsa, öncellerine -örgüt adına geçmişte

alınmış kararlara- bağlı kalmalıdır. Örgütünhayatını kişisel anılar ya da tekil görevlilerinsadakatlerideğil,tuttuğudosyalaroluşturur.

Gelgelelim, örgütlü rasyonel eyleminşartları yalnızca bunlar değildir. Rollerbölünmekle ve ayrı tutulmakla kalmamalıaynı zamanda görevin tamamının içbölünmesine denk düşen birhiyerarşi içindedüzenlenmelidir. Bir kişi hiyerarşi içinde nekadar aşağılara inerse, görevler ve işler de okadar uzmanlaşır, parçalanır, odaklanır vedakikleşir; kişi ne kadar yukarılara çıkarsa,görüş alanı o kadar genişler ve amacınbütünlüğü görüş alanına girer. Bu durumuyaratmak için iki şey sağlanmalıdır: Emirlerbasamaklar boyunca giderek daha özgün veikircimsizhalegelerek tepeden tabanadoğruakarken,bilgideyolboyuncadahakapsamlıve sentetik hale gelerek hiyerarşimerdiveninin alt basamaklarından üstbasamaklarına geçmelidir. Tepedenkontroletabandandisiplinlekarşılıkverilmesigerekir.

İdeal rasyonel örgüt modelinde bütün

ilkeleri birleştiren, herkesin kararlarının vedavranış seçimlerinin örgütten yerinegetirmesi istenen göreve tabi olacağı savıdır.Bunun dışındaki hiçbir değerlendirmenindikkate alınmayacağı ilan edilmeli veböylelikle bunların kararları etkilemesine izinverilmemelidir; en iyisi, onların ortadankaldırılmasıdıramaolmazsaetkisizleştirilmeliyadagözardıedilmelidirler.Görevlilerâdetabütün kişisel kaygılarını ve dışarıdakitaahhütlerini vestiyerde bırakmalı vesırtlarına sadece resmi görevlerini geçirmişolarakmakamodalarınagirmelidir.Örgütbirbütünolarakyalnızca ikikapısıolankalınvegeçit vermez duvarlarla çepeçevrekuşatılmalıdır: Örgütten yerine getirmesibeklenengörevinbesleneceği"girdi"kapısıveo görevin örgütsel işlemlerinin sonuçlarını -görevin başarılmasını amaçlayan eylemleri-dışarıya ulaştıracak "çıktı" kapısı. Görevingereklerini yapmak ile sonuçların üretilmesiarasına hiçbir dış etkinin girmesine izinverilmemelidir (bu da örgütsel gizlilik

gereğidir);örgütselkurallarınuygulanmasınave ilan edilmiş amaca yönelik en etkili veekonomikaraçlarınseçiminehiçbirmüdahaleolmamalıdır.

Ne var ki, çok az örgüt bu koşulları tamolarak yerine getirebilir.Weber'in idealrasyonel örgüt modelinin altında yatan savgenelliklehayata geçirilemez; sorunböylebirsavıngerçekleşebilirolupolmadığıdır.Sırfbirrole indirgenmiş bir kişi gerçekliklebağdaşmaz birkurgudur; ve aynı şekildebaşka kaygılardan etkilenmeyen ve barizolarak öteki insani taahhütler ile ilişkisiz tekgörevli bir eylem de kurgudur. Örgütünüyeleri doğal olarak herhangi bir kararıngetireceği tehlikelerden aksi yöndeetkilenebilecek, kendi gelecekleri ileilgilidirler. Bundan dolayı, kuşkulu vetartışmalı konularda kararlar vermektenkaçınma yönünde yaygın bir eğilim vardır -şu malum patlamış kestaneleri ateşten almaörneği,acilbirdosyayıbaşkabirininmasasınakaydırarak sorumluluktan kurtulma

eğiliminin halk ağzıyla ifadesidir. Kişininkendi geleceğine (örgüt tarafındantanımlanmış şartlarda kendini koruma,varlığını sürdürmeye) ilişkin kaygıları, aynızamanda, çalışmalarını engelleyerek vekararlarını gözden düşürerek potansiyelrakiplerin konumlarındaki ilerlemeyidurdurma eğilimi de barındırır. Ayrıca,örgütün bir üyesi üstlerinden aldığı emriahlâki inançlarıyla bağdaştıramayabilir;buradayapılacaktercihörgüteitaatileahlâkiilkelerebağlılıkarasındadır.Başkabazıüyelerüstlerinin koyduğu gizlilik koşulunun halkınmutluluğunu ya da en az örgütsel verimlilikkadar,hattaondanbileönemliolanbaşkabirdavayı tehlikeye soktuğuna inanabilirler. Öteyandan,üyelerişlerinegündelikhayatlarındataşıdıkları önyargılarını da taşıyabilirler.Örneğin, bir erkek bir kadının verdiği emreuymayı zor bulabilir ya da bir başkası farklıbir ırktan olan kişiden emir almaya öfkeduyabilir.

Dahası, görünüşte örgütün görevleri ile

ilgisiz ve dolayısıyla örgütsel karar almaotoritesi olmayan yerlerden gelen baskı veetkiler karşısında örgütü koruyacak geçitvermez duvarlar yoktur. Çoğu örgüt halkıngözündeki imgesine kayıtsız kalamaz; tekbaşına teknik terimlerle hesaplandığındarasyonellik olarak kabul gören ancakkamuoyunda, özellikle örgütün şöhretinezarar verecek kadar etkili olan çevrelerde,kaygı ve öfkeye neden olabilecek eylemleriengelleyebilecek bir düşüncedir bu. Uzak veilgisiz alanlarda faaliyet gösteren ancak yinede belli eylemleri kendi eylem alanları içinuygunsuz ve zararlı bulan başka örgütlerdenbaskılardagelebilir;bubaskılaryineeylemin"sa frasyonelliği"ne verilen önceliğe sınırlargetirir.

Yine de bir an için farz edelim ki, idealmodelin öngördüğü şartlarmucizevi birbiçimde yerine getirilmiş olsun: Örgütselişbölümüne katılan kişiler gerçekten deüstlendikleri rollerine indirgenmiş ve birbütün olarak örgüt, ilan edilmiş amacıyla

ilgisi olmayan bütün kaygılardan veetkilerden tamamen arınmış olsun. Böylesikoşulların yerine gelmesi ne kadar imkânsızolursa olsun, bunlar pratiğe döküldüğündeörgütseleyleminrasyonelliğinigarantiedecekmidir? İdeal modele tümüyle uyan bir örgütgerçektenWe-ber'inumduğukadarrasyoneldavranacak mıdır? Bunun olmayacağına,rasyonel eyleme yönelik ideal çözümüntersine rasyonelliğe sayısız engellerçıkaracağınailişkingüçlütezlervardır.

İlk olarak modelin akla getirdiği emirkomuta hiyerarşisinde makamın otoritesi ileilgili teknik becerinin otoritesine aynı ağırlıkverilir; gel gör ki iki farklı temelli otoriteninneden çakıştığı ve ahenk içinde kaldığındanbahsedilmez.Aslında,çokbüyükbirihtimallebu ikisi çatışacaktır (örneğin, belki bir işeilişkin kazanılmış hak, o işihalihazırdayapanların sahip olmadığı yeni teknikbecerilerin ortaya çıkmasıyla tehdit edilebilirve sonuç olarak makamın otoritesi eyleminrasyonalitesinin talep ettiği becerilerin

gündemegetirilmesiniengelleyebilir yadaenazından geciktirebilir). İnce işbölümü ilkeside yakayı sıyıramaz. Güya verimliliği veuzmanlığı destekleyen bir unsur olanişbölümü aslındaeğitimli yetisizliği de- nenolguyu üretir. Sıkı sıkıya belirlenmişgörevlerin çabucak ve yetkinlikle yerinegetirilmesindeuzmanlıkkazanmışüyeler,güngeçtikçe işlerinin geniş bir alana yayılanuzantılarını göremez olurlar ve zamanlamekanik tekrara dönüşmüş etkinliğin terssonuçlarını gözden kaçırırlar. Üyeler,becerilerinin sınırlılığı yüzünden, rutinlerinideğişen koşullara uyarlamaya ve alışılmadıkdurumlara gerekli hız ve esneklikle tepkivermeye de yeterince hazır değildirler. Başkabir ifadeyle, bir bütün olarak örgüt kendimükemmel rasyonellik sevdasının ağınadüşer.Örgüt donuklaşır, esnekliğini yitirir veçalışma yöntemleri değişen koşullara yeterlihızlaayakuyduramaz.Eryadageç,böylebirörgüt giderek daha fazlairrasyonelkararlarınüretildiğibirfabrikayadönüşür.

Nihayet,enyücekıstasolarakrasyonelliğebaşvuran ideal eylemmodeli içkin olarak buamacından başka bir sapma tehlikesi -hedefin yerinden edilmesi denen tehlikeyi-barındırır. Bütün örgütlerin, verimlilikleriadına, eylem kapasitelerini yenidenüretmelerigerekir:Neolursaolsun,birörgütsürekli olarak kararlar almaya ve eylemleryapmaya hazır olmalıdır. Böyle bir yenidenüretim, dış müdahaleden bağışık olan etkinbirkendinivarkılmamekanizmasıgerektirir.Sorun şudur ki, hedef önünde sonunda budış müdahaleler safına düşecektir. İdealmodelde,sözkonusumekanizmanınörgütünöncelikle yerine getirmesi istenen ödevdenuzun ömürlü olmasını engelleyecek hiçbirönlem yoktur. Öte yandan, her şey kendinivar kılma kaygısının, örgütsel etkinliğin,örgütün kaynaklarının ve otoritesininkapsamınınsonugelmezbiçimdeyayılmasınaneden olacağı ihtimalini (aslında arzusunu)işaret eder. Gerçekten, öyle olur ki,başlangıçta kurulma nedeni olarak görülen

görev örgütün kendini var etme ve büyütmeyönündeki önüne geçilmez ilgisi tarafındanikincil bir konuma düşürülür. Başlangıçtakihedefaçısındannekadaryararsızhalegelmişolursa olsun, örgütün varlığını sürdürmesikendi başına bir hedef haline gelir; bu,örgütün kendi başarısının rasyonelliğiniölçmesineyarayacakyenihedeftir.

Ve böylece insanların gruplaşmalarınailişkin iki modelin de eksik yanlarınınolduğunugördük;necemaatimgesi-kişilerintotal birliği- ne de örgütmodeli -bir görevinrasyonel olarak yerine getirilmesine yarayanrollerin eşgüdümü- insanların etkileşimipratiğini yeteri kadar açıklar. Bu modelleryapay olarak ayrı, sıklıkla zıt güdüleri vebeklentileriyle ayrı, kutupsal eylemmodelleriçizerler. Somut koşullarda, somut insaneylemleri böyle bir radikal bölünmeyikaldırmaz.

Eylemlerimizin "kavramsal çerçevesi" ilepratikte yaptıklarımız arasında kalıcı vegiderilemezbir gerilimvardır.Eylemi "sanki"

tek bir tutarlı ihtiyaca ya da amaca hizmetediyormuşgibisunanmodelçerçeveler,doğalolarak pratikte ancak karmaşık ve giriftolabilen eylemi düzene sokma eğilimigösterirler; pratikte her zaman çok sayıdaihtiyaç ve güdü tarafından bölünmüş olaneylemianlaştırmayönündebireğilimvardır.

"Arı" tipler olarak, cemaat ve örgütmodelleri, üzerinde insanların bütün pratiketkileşimlerinin tespit edilebileceği birsürekliliğin uç noktaları olarak görülebilir.Somutetkileşimler, zıtdoğrultularaçekenbuiki güç arasında parçalanmıştır. Rutinetkileşimler, uç modellerin tersine karışıktır;bu etkileşimler heterojendir, yani aynı andamantıksal olarak çelişkili ilkelere tabidir.Örneğin, cemaat benzeri etkileşim biçimininörneği görülen aile, beklenenin aksine, nadirolarak tümüyle bir kişisel ilişkiler cennetidir;insanlarınbirliktefaaliyetyürüttüğüherhangibir başka grupta olduğu gibi, aile içinde deyerinegetirilmesigerekenödevlervardırvebirnebze olsun kişisel olmayan, örgütlerdekine

benzer kıstasların karakteristik özellikleri veyaygınlıklarıyla "bütün kişi" ilişkilerininarılığını kirletmemesi düşünülemez. Öteyandan, her örgütte üyeler güçlerini belli birsüre birleştirdikleri insanlarla kişiselbağlantılar geliştirmekten kaçamazlar.Üyelerin zamanlarının çoğu o ötekilerlebirlikte geçer; onlarla hizmet alışverişindebulunurlar, iletişim kurarlar,: ortak ilgialanları bulurlar, birbirlerine yardım ederlerya da birbirleriyle savaşırlar, birbirlerindenhoşlanırlaryadanefretederler.Eryadageçgayri resmi bir etkileşim biçimi-resmi emirkomuta ve tabiiyet ilişkilerinin resmi parçasıile örtüşebilen ya da örtüşmeye- bilengörünmezbirkişiselilişkilerağı-ortayaçıkar.Bu ilişki biçimlerine bulaşan insanlar örgütiçindeki çıkarlarının tek rol ve tek görevilkesinin ima ettiğinden daha zenginolduğunu fark ederler; örgüt kararlı vegösterişli bir biçimde bunlara ilgisiz kalırken,insanlar böylesi kişisel iletişim ihtiyaçlarınıkarşılamayı isteyecek ve karşılayacaktır. Bu

eğilim çoğu kez örgütün hükmü altındakiinsanlar tarafından bilinçli olarak kullanılırvekörüklenir.

İdealmodelindüşündürdüğününtersine,pratikte eğer etkileş m sırf tikel rollereindirgenmezse göreve yönelik faaliyetin çokdaha verimli olacağı bellidir. Okul, bubakımdan tipik bir örnektir; okul bilgi vebeceri kazandırma ve bunun öğrencilerüzerindeki etkilerini değerlendirme gibi iyitanımlanmışbirgörevüstlenmiştir,nevar"kieğer okul öğrencileri ve personeli arasındabir cemaat ve aidiyet duygusu geliştirmeyibaşaramazsa söz konusu görev kesinliklezaafa uğrayacaktır. Endüstri, hizmetler yada finans alanında faaliyet yürüten birçokşirket, örgüt yörüngesinde onlarınkaygılarına ve çıkarlarına yakınlaşarakçalışanlarını daha içten bağlılık göstermeyekışkırtmaktadır. Bu şirketler, örneğin,çalışanlarına eğlence ve dinlenmekolaylıkları, alışveriş hizmetleri, hattayaşayacak yer sunmaktadır. Bu ek

hizmetlerinhiçbirimantıksalolarakörgütünilan edilen işi ve çalışanlarından yerinegetirmesinibeklediğibelli bir görev ile ilişkilideğildir; ancak bütün bunların "cemaatduygusu" yaratması ve üyelerin kendilerinişirketle özdeşleştirmeye teşvik etmesibeklenmektedir. Örgüt ruhuna bariz olarakyabancı olan böylesi duygulanımların,üyelerin örgütün amaçlarını kendi amaçlarıolarak görmelerini destekleyeceği veböylelikle rasyonellik kıstasının ima ettiği,kişisellikten tamamen uzak ortamın tersetkilerinikıracağıdüşünülür.

Örgütler gibi cemaatler de üyelerininözgür olduğunu varsayarlar; bir arayagelmenin,enazındanvazgeçilebilecek,kişininkararını değiştirebileceği anlamında, gönüllübir edim olduğu kabul edilir. Bazıdurumlarda (doğal denen cemaatlerihatırlayalım)grubakatılmabaşlangıçtaözgürbirseçiminsonucuolmasabile,üyelere(dahaönce gördüğümüz gibi, bunu hayatageçirmekten kaçınmaları yönünde baskı

görseler bile) her şeye karşın ayrılma hakkıtanınmıştır. Gelgelelim, örgütün açıktanayrılmahakkını reddettiğive insanlarınzorlaörgütün kurallarına boyun eğdirildiği örgütörneği de vardır; bu,Erving Goffman'ınverdiği isimle,totalkurumlarörneğidir.Totalku rumla rzoraki cemaatlerdir: Buradaüyelerin hayatlarının bütünü kılı kırk yarandüzenlemelere konu olur; üyelerin ihtiyaçlarıörgüt tarafından belirlenmekte vekarşılanmaktadır, izin verilen ve verilmeyeneylemler örgütsel kurallarla belirlenmiştir.Yatılı okullar, askeri kışlalar, hapishaneler,akıl hastaneleri, değişen oranlarda totalkurumlar modeline uyar. Bu kurumlarınsakinleri gece gündüz gözetim altındatutulurlar (yadaenazındangözetimaltındaolmadıklarından emin olamayacaklarıkoşullardatutulurlar),öylekikurallardanhertürlü sapma, anında tespit edilir vecezalandırılıryadamümkünseönlenir.Totalkurumlar üyelerini kendi başlarına bir kişiselilişkiler ağı geliştirmekten etkin olarak

caydırmalarıilecemaatmodelindenköklübirbiçimde ayrılır. Total kişiliğe bürünme totalolarak kişisellikten arınmış ilişkiler koşuluylaiçiçegeçmiştir.Denebilirki,totalkurumlardabaskının oynadığı muazzam rolü açıklayan,böylesi bir içiçeliğin uyumsuzluğudur. Arzuedilen davranışı ortaya çıkarmak ve üyelerinbirlikte oturma ve işbirliği yapma iradelerinisağlamak için ne manevi bağlanma ne demaddi kazanç umudu işe yarar. Bu noktadatotal kurumların başka bir özelliği ortayaçıkar: Kuralları koyanlarla kurallara tabiolanlararasındakikeskinbölünme.Duygusalbağlılık ile hesaplanmışözçıkar yokluğununtek ikamesi olan baskının etki gücü,giderilmesi imkânsız bölünmenin iki tarafıarasındaki uçuruma bağlıdır.(Başka yerdeolduğu gibi burada da pratiğin idealmodelden farklı olduğunu unutmayınız.Kişiselilişkiler,sıklıklagözetimçiler

ile gözetim altındakiler arasındakiuçurumu kat ederek total kurumlarda dagelişir. Ancak bunların kurumun genel

işleyişini ve istikrarını bozup bozmadığıkesinlikle belli değildir. Her şeye rağmenbunlar etkileşimin çerçevesini başka türdengruplardaolduğundan

dahaazesnekvekırılganyapmaz.)İnsan gruplaşmaları üzerine

araştırmalardan edinilen en çarpıcı izlenimsanırım grupların çeşitliliğidir. Ne var ki,bütün çeşitlilikleriyle hepsi de insanietkileşim biçimleridir. Aslında bir grubunvaroluşu da üyelerinin bağımsızeylemlerinden oluşan kalıcı bir ağdan başkabir şey değildir. Bir okulun varlığındanbahsetmek,belli!bir sayıda insanınders (birkişikonuşurkenötekilerinyüzlerionadönükdinlemeleri ve not almaları şeklindeyapılanmış biriletişim faaliyeti) ya daseminer (belli sayıda insanın bir masaetrafında oturup sırayla konuşmasındanibaret bir sözel etkileşim) ya da uygulama(bir kişinin diğerlerine yanıtlaması içinsorularsormasındanoluşanbiretkileşim)adıverilenbir rutine girmelerinden ve az sayıda

diğerlerinin düzenli ve sık aralarlatekrarlanan kalıplaşmış etkinliklerindenbahsetmektir. Bu etkileşimleri içinde grupüyeleri,grubaözgüdoğrudavranışbiçimininne olması gerektiğine ilişkin kafalarındakiimgeye göre hareket ederler. Ne var ki, buimge hiçbir zaman tam olmadığı gibi,etkileşimsürecindeortayaçıkabilecekhertürduruma ilişkin kesin reçeteler de sağlamaz.İdeal çerçeve durmaksızın yorumlanır veyenidenyorumlanır,üyelerinpratikeylemleride işte bu tür yorumlardır. Yorum bizatihiimgenin gen beslemesinden başka bir şeydeğildir.İdealçerçeveilerutinpratiklersonugelmezbirbiçimdebirbirlerinibilgilendirirvedeğiştirir.

Dolayısıyla ayrı bir varlık olarak birgrubun kendini koruması ve sürekliliğisorunu, grubun doğru davranış kalıplarıhakkındaki ortak bir zihinsel imgeye uygunolaraküyelerinin rutineylemlerini sürdürmesorunuylaözdeştir.

Armağanvemübadele

Borç faturalarımasamın üstünde yığılmışduruyor. Bazıları çok acil; bu arada satınalmamgereken şeylerdevar - ayakkabılarımparçalandı, bir masa lambası olmaksızın geçsaatlerekadar çalışamamve insanınhergünyemekyemesigerekiyor...Neyapabilirim?

Kardeşime gidip borç isteyebilirim. Onadurumumu açıklarım. Çok büyük birihtimalle, biraz homurdanacak ve bana ilerigörüşlülüğün, tedbirli ve planlı yaşamanın,ayağını yorganına göre uzatmanın erdemleriüzerine bir nutuk çekecek ama sonunda elicüzdanına uzanacak ve parasını sayacaktır.Eğer parası varsa, ihtiyacım olan parayıverecektir.Ya da en azından gücü yettiğikadarını.

Olmazsa, bankacıma gidebilirim. Ancakona ne kadar zor durumda olduğumuanlatmanın anlamı olmayacaktır. İlgilenmezbile.

Onun bana soracağı tek soru borcu geri

ödemeyi nasıl garanti edeceğimdir. O borcufaizleriylebirliktegeriödemeyeyetecekkadardüzenli bir gelirimin olup olmadığını bilmekisteyecektir. Bu yüz- denmaaş bordrolarımıona göstermek zorundayım; eğer bir gayri-menkulüm varsa onu teminat olarakgöstermem,belkideipotekettirmemgerekir.Eğerbankayöneticisibenimrisklibirmüşteriolmadığımaveborcumu,elbettehatırısayılırbir faizle birlikte, geri ödeyeceğime inanırsa,banaparayıverecektir.

Sorunumu çözmek için başvurduğumyere bağlı olarak birbirin- den çok farklı ikitür muamele bekleyebilirim. Kuşkusuz,yardım alma hakkımın (yetkimin) neolduğuna ilişkin iki farklı kavrayışıgösterecek şekilde iki farklı tür soruylakarşılaşabilirim. Kardeşim muhtemelenbenim ödeme gücümü soruşturmayacaktır;onuniçin,borçvermekiyivekötüişarasındayapılacak bir seçim konusu değildir. Önemliolan benim onun kardeşi olmamdır; onunkardeşive muhtaç olmakla, ondan yardım

istemeye hak kazanırım. Benim ihtiyacımonun yükümlülüğüdür. Öte yandan, bankayöneticisikimolduğumave istediğimparayaihtiyacımolupolmadığınahiçbakmaz.Onunbilmek isteyeceği tek şey, kendi ya da temsilettiği banka açısından borç vermeninmakulve kârlı bir iş anlaşması olup olmadığıdır.Ahlâki ya da başka bir nedenle, bana paravermekle yükümlü değildir. Kardeşimisteğimi geri çevirecek olursa,bana borçvermeye gücünün yetmediğini kanıtlamakzorunda kalacaktır. Banka yöneticisi sözkonusu olduğunda ise tam tersidir: Eğerbanaborç vermesini istemişsem, borcumuzamanında ödemeye gücümün olduğunuonakanıtlamakzorundaolanbenim.

İnsanietkileşimçoğukezbirbiriyleçelişeniki ilkenin baskısına teslim olur; bunlareşdeğerler mübadelesi vearmağan ilkesidir,eşdeğerlerin mübadelesi durumunda, asılolanözçıkardır.İlişkininötekitarafıözerkbirkişi,ihtiyaçlarınvehaklarınmeşrubiröznesiolarak kabul edilebilir; yine de bu ihtiyaçlar

vehaklarönceliklekişininkendi çıkarlarınıntamolarakkarşılanmasıönündesınırlamalarve engeller olarak görülür. Kişi her şeydenönce başkasının ihtiyacına karşılık, verdiğihizmetler için "adil" bir ödeme alıpalmayacağıkaygısıylahareketeder."Bananekadarödenecek?""Buradabenimpayımanedüşer?" "Başkabir şey yapsamdaha iyi olurmu?" "Aldatıldımmı acaba?" Bu ve benzerisorular istenirliğini değerlendirmek vealternatif seçimler arasında tercih sırasıyapmakiçinmuhtemeleylemeilişkinsorulansorulardır.Kişieşdeğerinneolduğunailişkinpazarlığa tutuşur. Mümkün olan en iyianlaşmayısağlamakveişlemikendiyararınahalletmek için elinden gelen her şeyi yapar.Ancakarmağanolayındadurumbudeğildir.Burada, ötekilerin ihtiyaçları ve haklarıeylem için asli -belki de tek- güdüdür.Sonuçta gelseler bile, ödüller eyleministenirliğinihesaplamaktabirunsurdeğildir.Eşdeğerlilik kavramı tamamen geçersizdir.Yalnızca öteki kişinin onlara ihtiyacı olduğu

ve kişi olarak ihtiyaçlarına saygıgösterilmesine hakkı olduğu için, mallarverilirvehizmetlersağlanır.

"Armağan" arılık derecelerine görefarklılaşan geniş bir eylemler dizisinin ortakadıdır. "Saf armağan" âdeta bir "eşik kavra-mı"dır; bütünpratikdurumları ölçüye vuranbir tür denek taşıdır. Bu pratik durumlaridealden değişen oranlarda saparlar. En safhaliyle, armağan tamamen çıkarsızdır vealıcının niteliğine bakılmaksızın verilir.Çıkarsızlık hiçbir biçimde hiçbir karşılığınolmamasıdır. Sahipliğin ve mübadeleninolağan ölçütleriyle değerlendirildiğinde, safarmağan saf bir kayıptır; bir kazanç varsa oda kazanç mantığına ters gelenahlâkianlamdaki kazançtır.Kayıp arttıkça gerçektearmağanın ahlâki değeri de yükselir.Armağanın ahlâki değeri sunulan mal vehizmetlerin piyasa değeriyle değil, aksineverici için oluşturduğu öznel kayıpla ölçülür(az veren candan, çok verenmaldan sözünühatırlayın). Alıcının niteliğinin dikkate

alınmaması, armağanın sunulduğu alıcınınniteliğinin ancak alıcı muhtaç insanlarkategorisine girdiğinde göz önüne alındığıanlamına gelir. Bu nedenle, 2. Bölüm'detartıştığımız, kişinin akrabaları ve yakındostlarına karşı cömertliği aslında safarmağan koşullarını karşılamaz; bucömertlik,alıcılarıözelmuamele için seçilmişözel insanlar olarak ayrı bir yere koymuştur.Özel insanlar olarak alıcıların, özel -kişisel-bir ilişkiler ağıyla bağlı oldukları ötekilerdenböylebircömertlikbeklemehaklarıvardır.Safarmağan durumunda, armağan ona ihtiyacıolabilecek -sadece ve sadece ona ihtiyacıolduğu için- herhangi bir kişiye sunulur. Safarmağan,aksihaldeisimsiz

kalacak, vericinin belleğinde özel bir yerişgal etmeyecekolanî ötekinininsanlığınıtanımaktır.

Armağanlar verene ele gelmez, ancakbüyükhuzurverenahlâkitatminödülü-bencilolmama, başkası için fedakârlık deneyimi-isağlar. Mübadele ya da kazanç arayışı

bağlamıyla keskin bir karşıtlık içindeki buahlâkitatmin,fedakârlığınvesonuçtakikaybınverdiğiacıoranındaartar.Saflık idealinidahanet hale getirmek üzere, çoğu dinsel öğretiarmağan vermeyi, onu bir tür mübadele,kişinin günahlarının kefareti ve öte dünyadamutlulukeldeetmeninbiraracısayarak,teşvikeder. Muhtaca vermek "hakkın yolu", kişininkurtuluşu için gerekli iyi işlerden sayılarakdesteklenir. Bu türdenargümanlar kuşkugötürmezbirbiçimdeşefkatvearmağanvermeeğilimini güçlendirmekle birlikte, eşit orandagüçlü kazanç arzusuna içi boş bir destekvererek ve böylelikle, istemeyerek bile olsa, buarzununotoritesinionaylayaraketkiyaratır.

Olağanüstü zor ve acımasız savaş veyabancı işgalkoşullarında insan davranışıüzerineyapılanaraştırmalargöstermektedirki,armağanvermeninenkahramancaörnekleri -tehlikede olan birinin hayatını kurtarmak içinkendi hayatını feda etme- tamamen dürtülerisafarmağanaçokyaklaşaninsanlartarafındangösterilmiştir; bu insanlar başka insanların

yardımına koşmayı sırf ahlâki görevleri -sankidoğal, aşikâr ve ilk akla gelen şeymiş gibiherhangi bir gerekçe aramayan bir görev-olarak görmüşlerdir. Bu araştırmaların endikkat çeken bulgularından biri, yardımakoşanlar arasındaki en fedakârlarınıneylemlerinin eşsiz bir kahramanlık olduğunuanlamaktagüçlükçektikleridir.Onlarböylebirdavranışın gerektirdiği cesareti ve kanıtladığıahlâkierdemiönemsemezler.

Bu bölümün başında tartıştığımız iki türyaklaşım armağan-mü-badele seçiminingünlük tezahürlerinin bir örneğini teşkil eder.İlk bakışta, armağan güdüsünün ağır bastığıkardeşimle ilişkimikişisel bir ilişki, alışverişmantığının öne çıktığı banka yöneticisiylearamdaki ilişkiyikişisel olmayan bir ilişkiolarak adlandırabiliriz. Kişisel bir ilişkiçerçevesinde olan bitenler neredeyse tamamenbizim, ilişkinin tarafları olarak kimolduğumuza bağlıyken, her birimizin neyaptığına,yapıyorolduğunaveyapacağınapekbağlı değildir; yani,gösterdiğimiz başarıya

değil,niteliğimize bağlıdır. Biz kardeşiz ve buyüzden ihtiyaç olduğunda birbirimizinyardımına koşmakla yükümlüyüz. Söz konusuihtiyacın kötü talih, yanlış hesap ya datedbirsizlik sonucu doğmuş olup olmadığınınönemi yoktur (ya da en azından böyleolmalıdır).Hatta bana emanet edilen paranın"güvende" olup olmaması da -yani, gösterilenbaşarının parayı geri ödeyeceğime ilişkin birumut verip vermemesi de- önemli değildir.Kişisel olmayan bir ilişkide ise bunun tersidoğrudur. Burada önemli olan benim kimolduğum değil, yalnızca muhtemelen neyapacağımdır. Karşımdaki kişi benimgelecekteki davranışımı kestirmek amacıyla,benimgeçmiştekisicilimleilgiliolacaktır.

Savaş sonrası dönemin en etkilisosyologlarından biri olanTal- cott Parsons,nitelikle gösterilen başarı arasındaki zıtlığıanlaşılabilirher türden insani ilişki biçimininiçlerindenbiriniseçmekdurumundakalacağıdört ana zıtlıktan biri olarakdeğerlendirmiştir.Parsons bu zıtlıklarakalıp

değişkenler adını vermiştir. Ona göre,içlerinden birini seçeceğiniz diğer zıtlık çiftievrenselcilik vetikel-cilik çiftidir. Teklifimüzerine kafa yoran kardeşim birçok şeyidüşünebilir ancak yasal düzenlemeler,davranış kodları ya da cari faiz oranları gibievrensel ilkeler büyük bir ihtimalle bunlararasında olmayacaktır. Onun için ben "birkategori içindekinumune",bellibazıevrenselkuralların uygulanabileceği bir örnek olaydeğilim. Ben tikel, eşi olmayan bir örneğim,onun kardeşiyim. Yapacağı ne olursa olsunonubenimbaşkaherkestenayrı, emsalsizbirkişiolduğumiçinyapacaktırvebuyüzden"Obenzer başka durumlarda ne yapar?" sorusuyersizdir. Yine, banka yöneticisi ile olandurum çok farklıdır. Onun için ben ancakgeniş bir geçmiş, mevcut ve gelecekteki borçisteyenler kategorisinin bir üyesiyim. Dahaönce "benimgibi"bir sürü insanlakarşılaşanbankayöneticisi sorunukesinliklegelecektekibütün benzer durumlar için geçerli evrenselkurallara göre çözecektir. Dolayısıyla benim

kişisel başvurumun sonucu evrenselkuralların benim durumumun güvenilirliğihakkındavereceğikararabağlıolacaktır.

Birbaşkakalıpdeğişkendesözkonusuikidurumubirbirinezıt

ilişkiler olarak koyar. Benimle kardeşimarasındaki ilişkiyayılmış, benimle bankayöneticisi arasındaki ilişki iseözgüldür.Kardeşimin * cömertliği sırf o ana özgü keyfibir tutum, özel olarak bu tek konuşmadaaktardığım sıkıntı sonucunda doğan anlık birdavranış değildir. Bana yönelik kardeşçeyaklaşımı benimle ilgili her şeye bulaşmıştır;herşeyonuilgilendirir.Hiçbirimizinhayatındaöteki içinönemtaşımayanbirşeyyoktur.Eğerkardeşim bu tikel durumda yardımcı olmaeğilimi taşıyorsa, bu onun genel olarak banakarşı hassas olması ve benim yaptığım veyapmış olabileceğim her şeye ilgi duymasıyüzündendir. Onun anlayışı ve özeni parasalkonularlasınırlıolmayacaktır.Bankayöneticisiile durum böyle değildir; onun davranışı özelolarakoradakiveoankibaşvuruyauygundur;

benimteklifimetepkisivesonkararıbütünüyleo duruma ilişkin olgulara dayanır ve benimhayatımın ve kişiliğimin öteki yönleriyle hiçbirilişkisiyoktur.Borçalmabaşvurumsözkonusuolduğumüddetçebenim içinenönemli şeyleriohaklıolarakkonudışıgörecekvebuyüzdenonlarıdeğerlendirmeyekatmayacaktır.

Dördüncü zıtlık âdeta öteki üçünütaçlandıran bir zıtlıktır (bunun diğerlerininaltında yattığı ve aslında onları mümkünkıldığıdapekâlâsavunulabilir).Bu,Parsons'msözcükleriyle,hissilikvehissiyansızlıkzıtlığıdır.Bunagöre,bazıetkileşimlerduygularla-şefkat,sempati ya da sevgi- karışıktır. Bazıları ise"kayıtsız", uzak ve duygusuzdur. Kişiselolmayan ilişkiler faillerdebaşarılı bir iş yapmaisteği dışında bir duygu doğurmaz. Bizatihifaillerduygunesnesideğildirler;onlarneseverne sevilir. Eğer onlar sıkı pazarlık koşullarıdayatır, aldatmayı, yalan söylemeyi dener yada taahhütlerini yerine getirmezse, onların butavrı karşısında belli bir tahammülsüzlük veisteksizlik gösterilebilir; yine onlar şevkle ve iyi

niyetleişbirliğinegirerlerse-onlar"işyapmanınbir zevk olduğu" türden kişiler olduğunda-arada belli bir sevgi doğabilir. Ancak geneldeduygular, kişisel ilişkiyi anlamlı kılan unsurlariken, kişisel olmayan ilişkilerin vazgeçilmezbirparçasıdeğildir.

Hem ben hem de kardeşim ilişkimiziderinden hissederiz.Her ihtimalde, birbirimiziseveriz. Dahası, büyük bir ihtimalle karşılıklıeşduyuma girebilir ve birimiz diğerimiz içinbenzer duygular besleriz; kendimizi ötekininyerine koyar, ötekinin halinden anlar, ötekipartnerin sevincini ya da acısını içimizdeduyar, kendimizi o neşeli olduğunda iyi, acıçektiğinde kötü hissederiz. Banka yetkilisi ileilişkimde bu geçerli değildir. Biz çok seyrekkarşılaşır ve birbirimiz hakkındakarşısındakinin duygularını "okuyamayacak"kadar az şey biliriz. Bilsek bile, durumdeğişmez;ancakkarşımdakikişininkeşfetmeyeya da tahmine çalıştığım duygularıyürüttüğümüz işin başarısıyla doğrudan ilgiliolduğunda durum farklıdır (banka yetkilisini

öfkelendirmekten sakınırım, aksine insanizaaflarınıhesabakatıpsavunmasınıgevşetmeyiumarak, şakalaryadapohpohlamalaryoluylaiyi yanlarının açığa çıkmasını isterim). Aksihalde, duyguların yeri yoktur. Dahası, eğerduyguların yargılara müdahalesine izinverilirse,gerçektezararlıdaolabilirler;örneğin,banka yetkilim bana acıdığı ve çektiğimsıkıntıyıanladığı içinbanaborçvermeyekararverir ve bu nedenle benim parasalsavrukluğumu dikkate almazsa, kolaylıklatemsil ettiği bankanın zarar görmesine nedenolabilir.

Duygu kişisel ilişkilerin vazgeçilmez birparçası iken, kişisel olmayan ilişkilerdeböyle bir özelliği kalmamıştır. Kişiselolmayanilişkilerde,tarafsızlıkveserinkanlıhesapkişininancakkendizararınagözardıedebileceği kurallardır.Kişisel olmayanbirişte karşımdaki kişinin aldığı duygusuztutum, özellikle ilk elden onlarabaşvurmamaneden olan durumbana çokacı verdiğinde, kalbimi kırabilir.O zaman,

haklı bir gerekçe olmaksızın, benimheyecanıma böylesine sinir bozucu birbiçimde kayıtsız kalan soğuk tutumu,"bürokratların kalpsizlikleri veduygusuzlukları" olarak suçlama eğiliminegireceğim. Bu imge, kişisel olmayanilişkilerin başarıyla yürütülmesine engelolacaktır. Bu yüzden, sıksık "dinleyenbanka", "evet demeyi seven banka" laflarıduyarız; bankalar müşterilerine karşıkişisellikten uzak tavırlarını (yani,ilgilendiklerimüşterilerininkişiselsorunlarıve duygularına değil, paraları olduğunu)gizlemeyi kârlı görürler ve bundan dolayıtutamayacakları ve tutmayacakları bir sözverirler: Kişisel olmayan ilişkileri, kişiselilişkilereözgübiranlayışlayürütmek.

Belki de, kişisel ve kişisel olmayanetkileşim bağlamları arasındaki en hayatiayrım, faillerin eylemlerinin başarısı içingüven duydukları unsurlarda yatar.Hepimizhaklarında, bilsek bile, çok a/ bilgi sahibiolduğumuz çok sayıda insanın eylemlerine

bağlı yaşarız; planlarımızı ve ümitlerimizineredeyse hiçbir zaman sadakat, güvenilirlik,dürüstlük, verimlilik vb. gibi onların kişiselkarakter özelliklerine dayandırmayız.Elimizde bu kadar az bilgi varken, yapılacakşey meseleyi kişisel olmayan bir tarzdaçözümekavuşturmafırsatı-partnerlerinnasılbir şey olduğunu bilmediğimiz kişiselnitelikleri ya da yeteneklerine değil, o ankarşımıza çıkan kim olursa olsun aynıkategori için her durumda geçerli yoldanevrensel kurallara müracaat etme şansı-yaratmıyorsa, etkileşim kesinlikle mümkünolmayacaktır. Sınırlı kişisel bilginin olduğukoşullarda, kurallara başvurmak iletişimimümkün kılmanın tek yoludur. Düşünün,eğer ötekilerle girdiğiniz bütün etkileşimleronların kişisel nitelikleri hakkında yeterlidüzeyde yapılan araştırmalardan elde edilensonuçlara bağlı olsaydı, ne kadar çok velüzumsuz bilgi toplamamız gerekirdi. Buduruma çok daha gerçekçi bir alternatifmübadeleyi yönlendiren birkaç genel kural

kabul etmek ve karşımızdaki kişinin de aynışeyi yapacağına ve aynı kurallara uyacağınagüvenmektir.

Hayattaki çoğu şey, aslındapartnerlerinçok az bir kişisel bilgiyle ya da hiçbir kişiselbilgi olmaksızın iletişim kurabilecekleri birbiçimde örgütlenmiştir. Benim gibi tıp bilimihakkında hiçbir şey bilmeyen birinin,yardımını istediği doktorların tedaviyeteneklerini ve mesleğe bağlılıklarınıdeğerlendirmek neredeyse imkânsızdır;şükürler olsun ki, hastalığımla baş etmeyetilerionlarıüyeolarakkabuledenBritanyaTabipler Odası ve onları istihdam edenhastane yönetimi tarafından onaylanmakta,sınanmakta ve belgelenmektedir. Bu yüzdenben, sadece durumumu anlatmakla vekarşılığında durumun gösterdiği vegerektirdiği hizmeti göreceğimi varsaymaklave buna güvenmekle yetinirim. Bindiğimtrenin istediğim yere gittiğinden emin olmakistediğimde, doğruyu söyleme tutkularınısınama kaygısına kapılmaksızın, rahatlıkla

görevli üniforması giymiş insanlarasorabilirim. Gaz işletmesinden geldiğine dairkartını gösteren birine, normalde hiçtanımadığımbiryabancıyayaptığımınaksine,araştırıp soruşturmadan kapımı açarım.Bütün bu ve benzeri durumlarda, kişiselolaraktanımadığımbazıkişiler (gaz işletmesiya da Tabipler Odası yöneticileri örneğin)yetkilerini onayladıkları insanların işleriniyetkinlikle, kuralına uygun yürütecekleriniteyit etmegöreviüstlenirler.Böyleliklebu türinsanların hizmetinigüvenle kabul etmemimümkün kılarlar (bu, Britanyalı sosyologAnthony Giddens tarafından derinlemesineçözümlenmişbirolgudur).

Nevarki, tamda ilişkilerimizinbukadargeniş bir bölümünün kişisel olmayan birbağlamda yürütülmesi yüzünden, kişiselilişkilere duyulan ihtiyaç çok şiddetli veacildir.Haklarındabellibelirsizveüstünkörüşeyler bildiğimiz insanlara ne kadar fazlabağlı hale gelirsek, karşılaşmalarımız nekadar çok formalite gereği ve gelip geçici

olursa, kişisel ilişkiler alanını genişletme, eniyi kişisel olmayan tarzda yerine getirilebilenilişkiler yerine ancak kişisel ilişkilere uygundüşen beklentilerimizi öne çıkarma eğilimi okadar güç kazanır. Kişisel olmayan birdünyanın ilgisizliğine duyulan öfkemuhtemelen en güçlü biçimde ailenin veçocukluk arkadaşlığının görece sıcak, sarıpsarmalayan, şefkatli dünyasını terk ederek işdünyasının vemeslek hayatının kaba, duyguolarak soğuk dünyasına girmek üzere olangenç insanlar arasında hissedilecektir.Bundan dolayı, gençler insanlar kendiihtiyaçlarıylavemutluluklarıylaçokazilişkisiolan bazı amaçlara varmak için sırf araçlarolarakhizmetverdiği(yadaöylegöründüğü)katıvekalpsizdünyayıhiçesaymaçabalarınagirerler. Bu ilişkilerden kaçan bazıları,içerisinde ancak kişisel türden ilişkilere izinverilen komün benzeri, sınırlı ve kendineyeterli küçük topluluklar kurmaya çalışır.Nevarki,böylesigirişimlergenelolarakbüyününbozulması ve hayal kırıklığı ve nihayet

başarısızlıkla sonuçlanır. Bu deneyekalkışanların kanıtladıkları tek şey hayatdenen karmaşık işin yalnızca duygusalbağlılıkla yürütülemeyeceğidir; böyle birprojenin gerek duyacağı muazzam duyguyükününçokgeçmedenkatlanılamazolduğuortayaçıkar:Kalıcı sevgicenneti rüyası, içinegirildiğinde karşılıklı haşinliğin bircehennemine dönüşür. Bu gibi deneyler,uzunbirzamandilimindeyüksekyoğunlukluduyguların sürdürülmesi için, sevgi ileverimlilik kaygıları arasındaki kalıcıçatışmadan doğan hayal kırıklıklarınıgidermek için sonsuz bir çabaya gerekolduğunu gösterir, hatta alternatifininşiddetli soğukluğununnedenolabileceğindendahabüyükacılardoğurur.

Kişisel bağlam hayat uğraşının tamamıiçin yetersiz kalsa bile,, vazgeçilmez birunsurdur. "Derin ve bütünlüklü" kişiselilişkiler için duyduğumuz özlemin şiddetiniartıran, takıldığımız kişisel olmayanbağlılıklar ağının genişliği ve sıklığıdır. Ben

ücret aldığım şirketin bir çalışanı, ihtiyacımolan ya da ihtiyacım olduğuna inandığımşeyleri satın aldığım birçok mağazanınmüşterisi, beni evden işe ya da işten evetaşıyan otobüsün ya da trenin yolcusu,tiyatronun izleyicisi, desteklediğim partininseçmeni,doktorumunhastasıvebirçokbaşkayerde birçok başka şeyim. Her yerdebenliğimin ancak küçük bir bölümününorada olduğunu hissederim. Başka yönleri otikel bağlamda anlamsız olduğundan veistenmediğinden, benliğimin kalanınınkarışmaması içinsüreklikendimidenetlemekdurumunda kalırım. Ve bu yüzden hiçbiryerde kendimi tam anlamıyla hissedemem;hiçbir yerde kendimi yuvamda hissedemem.Her şey bir yana, kendimi, her biri farklıinsanlararasındavefarklımekânlardaolmaküzere, oynadığım birçok farklı rolün birtoplamı gibi hissetmeye başlarım.Peki amabunları bağlayan bir şey var mıdır? Sonuçtaben-gerçek,hakiki"Ben"-kimim?

Çoğumuz rollerin yamalı bir bohçası

olduğumuza ilişkin imgeyi kabul etmeyeyanaşmayız. Ancak er ya da geç"Beni/Bana"ları-mızdan oluşanbir çokluklave hatta onlar arasında belli bir eşgüdümünde yokluğuyla uzlaşmak zorunda kalırız (1.Bölüm'ü hatırlayalım); Ne var ki, "Ben"tektir, ya da en azından ideal olarak tekolmalıdır. Birlik tartışmasız olarak "oradadışarıdaki"dünyadakaybolurvesankikısmi,tamamen işlevseletkinleşimlerden ibaretbirçokluğa parçalanırken, onu sağlamaktutarlıklı benliklerimize kalmıştır.GeorgeSimmel'in çok uzun zaman önce tespit ettiğigibi, yoğun bir nüfus ve çeşitlilik barındıranyaşadığımız dünyada bireyler sonu gelmezanlam ve birlik arayışında hep geri kalmayamahkûmdur. Dış dünya yerine kendimizeyoğunlaşır yoğunlaşmaz, birlik ve tutarlılıkiçin duyulan bu muazzam isteközkimlikarayışı

olarakkendinigösterir.Girdiğimiz kişisel olmayan mübadele

ilişkilerinin hiçbiri bu kimliği sağlamaya

yetmeyecektir. Aradığımızözkimlik bumübadelelerinhepsininötesine"taşar".Kişiselolmayan bağlam onu tam olarakkarşılayamaz.Tektekherbağlamdabizâdetabirbiçimdeyerimizdenedilmişoluruz:Gerçekbenliklerimizin etkileşimin şimdi meydanageldiği bağlamın dışında bir yerlere yerleştiğihissine kapılırız. Aradığımız şeyi ancakyayılmışlığı ve tikelliğiile, niteliğe verdiğiönemveonudoyurankarşılıklısevgiilekişiselbirbağlamdabulmayıümitedebiliriz.

AlmansosyologNiklasLuhmannözkimlikarayışını, kendini hep hissettiren sevgi -sevmek ve sevilmek- ihtiyacının ilk ve engüçlü nedeni olarak sunmuştur.Sevilmekbaşka kişi tarafından biricik, benzersizgörülmek anlamına gelir; sevilmek, sevenkişilerinsevilenlerinonlarınkendilerineyadaistemlerine ilişkin imgelerini haklı göstermekiçin evrensel kurallara başvurmaya gerekduymadıklarınıkabulettiklerianlamınagelir;sevilmek seven kişinin benliğimin, benliğimekarar verme ve kendi kararımla kendi

benliğimi seçme hakkımın, egemenliğinikabul etmesi ve olumlaması anlamına gelir;sevilmek onun benim üzerine basabasa veinatla "işte olduğum, yaptığım, durduğumhalimle ben" ifademe katılması anlamınagelir.

Başkabirifadeyle,sevilmekanlaşılmaktır-ya da en azından ne zaman "Beni anlamanıistiyorum!" derken ya da acı içinde "Benianlıyor musun? Beni gerçektenanlıyormusun?" diye sorarken kullandığımızanlamda "anlaşılmaktır". Anlaşılmayaduyulan bu özlem birisine benim yerimdeolması, şeyleri benim gözümle görmesi,gerçekten de sırf benim olduğu için saygıylakarşılanması gereken bir görüşümünolduğunudaha başka kanıt istemeden kabuletmesi için yapılan umutsuz bir çağrıdır.Anlaşılmayaözlemduyarkenaradığımbenimkendi,özeldeneyimimin-içgüdülerimin,idealhayatimgemin,kendim,acılarımveneşelerimhakkındaki imgemin-gerçek olduğunun birolumlanmasıdır. Ben kendi portremin bir

onayını isterim. Ben böyle bir onaylanmadabaşka kişi tarafından kabulümü, başkasınınaksi halde sadece hayal gücümün,eğilimlerimin bir uydurması, çılgınca başınıalmış giden fantezilerimin ürünü olmakuşkusu taşıyacak şeyi onaylamasınıgörürüm. Böyle bir onaylanmayı karşımdakikişininkendimdensözederkenbeniciddiyetleve ilgiyle dinlemeye istekliliği yoluylayaratmayı ümit ederim;partnerim,Luhmann'ındeyişiyle, "ilgiyihaketmeeşiğiniaşağıya"çekmeli,söylediğimherşeyianlamlı,dinlemeye ve üzerinde düşünmeye değerkabuletmelidir.

Aslında isteklerimde bir paradoks vardır.Biryanda,benliğimin, "orada"yken giydiğim,o yerden (o arkadaştan) diğerine geçergeçmez sırtımdan çıkarıp atacağım rollerinbirtoplamıdeğil,emsalsizbirbütünolmasınıisterim. Böylelikle, hiç kimseye benzememek,başka kimseye değil kendime benzemek -başkalarının çarkındaki çok sayıdaki diştenbiri olmamak- isterim. Öte yanda ise bilirim

ki, hiçbir şey sırf ben onu hayal ettiğim içinvar olmaz.Fantezi ile gerçeklik arasındakifarklılığıgörürümvebilirimki,gerçektenvarolannevarsabenimiçinolduğugibibaşkalarıiçindevarolmalıdır(hepimizinsahipolduğuve onsuz toplum hayatının anlaşılamazolduğugündelikhayatbilgisinihatırlayın;bubilginin önemli parçalarından birideneyimlerinortak olduğu, dünyanınbaşkalarına tıpkı bize göründüğü gibigöründüğü inancıdır). Ve böylelikle, bengerçekten emsalsiz bir benlik geliştirmekte,deneyimimi eşsiz kılmakta ne kadar başarılıolursam, deneyimimin sosyal düzeydeolumlanmasınaokadarçok ihtiyaçduyarım.Görülüyorki,enazındanilkbakışta,böylebirolumlama ancak sevgi ile gerçekleşebilir.Paradoksun sonucu, çoğu insan ihtiyacınakişisel olmayan bir biçimde kulak verildiğikarmaşıktoplumumuzda,sevgidolubir ilişkiihtiyacının her zamankinden daha derindenkendini duyurmasıdır. Bu, aynı zamanda,sevginin sırtlandığı yükün de -aynı şekilde

sevenlerin savaşması vezaptetmesi gerekenbaskıların, gerilimlerin ve engellerin de-korkunçolduğuanlamınagelir.

Bir aşk ilişkisini özellikle zayıf ve kırılganyapankarşılıklılık ihtiyacıdır. Eğer sevilmekistiyorsam, seçtiğimpartner her halükârdabenden karşılığını -sevgiyle karşılık vermemi-isteyecektir. Ve bunun anlamı, belirtmişolduğumuz gibi, âşığımın hizmetine karşılıkv e r m e m ,partnerimin deneyiminingerçekliğiniolumlayacakşekildedavranmam,nasıl anlaşılmayı istiyorsam anlamam dagerektiğidir.İdealolarakherbirpartnerötekipartnerindünyasındaanlambulmayaçalışır.Ancak bu iki gerçeklik (benimki vepartneri-minki)kesinlikleözdeşdeğildir;dahakötüsü,bu gerçekliklerin varsa bile çok az ortaknoktası vardır. İki insan ilk defakarşılaştıklarında, ikisinin de arkalarındadiğeriyle paylaşılmamış, kendilerine ait uzunbirer hayat vardır. İki ayrı biyografi, her şeybir yana açıkça farklı iki deneyimler vebeklentiler yumağı üretmiştir. Şimdi onlar

yeniden müzakere edilmek durumundadır.Enazındanbazıbakımlardanbuikiyumağınkarşılıklı olarak çeliştikleri görülecektir.Benim vepartnerimin hemen doğrudan buiki yumağın bütünüyle eşit olarak gerçek vekabul edilebilir olduklarını, düzeltmeye veuzlaşmaya gerek göstermediklerini kabuletmeye hazır olması ihtimal dışıdır.Yumaklardan biri, hatta ikisi de, kalıcı birilişkihatırınaterkedilecek,düzenesokulacakya da teslim olacaktır. Ne var ki, böyle birteslimiyet bizatihi aşkın maksadını ve aşkınkarşılaması gereken ihtiyacın kendisinigeçersiz kılacaktır. Eğer yeniden müzakeregerçekten olursa,partnerlerden ikisidebunugözetirse, ödülleri büyük olur. Ancak mutlusona giden yol dikenlidir ve bu yolu yarasızberesiz atlatmak büyük sabır ve cesaretgerektirir.

Amerikalı sosyologR i c h a r dSennett,partnerlerin ikisinin de ısrarlamahremiyethakkı, kendini partnerine tamamen açma,partnerle kişinin içsel dünyası hakkındaki

bütün, en özel hakikati paylaşma, bütünüyleiçten olma, yanipartner için ne kadar altüstedici olursa olsun hiçbir şeyi saklamamahakkı peşinde oldukları bir ilişki için"yıkıcıGemeinschaft" terimini ortaya atmıştır.Sennett'e göre, kişininpartnerinin karşısındaruhunu bütün gerçekliğiyle ortaya sermesi,partnerden zorunlu olarak şevkyaratmayacak şeylere onay vermesi ve yanıtverirken aynı şekilde içten ve dürüst olmasıisteneceğinden, partnerin omuzlarınakatlanılmaz bir ağırlık bindi-rebilir. Sennett,kalıcı bir ilişkinin, özellikle kalıcı biraşkilişkisinin karşılıklı mahremiyet talebininsallantılı zemininde yükselemeyeceğineinanır. Partnerlerin birbirlerindenkarşılayamayacakları (ya da bedelinidüşününce karşılamak istemeyecekleri)taleplerde bulunma ihtimali çok fazladır; builişkiye bir süre biçmeye, bitirmeyeveçekilmeyekararvermekyerinebuyüzdenacıçekecek, kıvranacak ve umutsuzluğadüşeceklerdir. Partnerlerden biri ya da öteki

çekilmeyi ve benliğinin olumlanmasıihtiyacına başka yerlerde tatmin aramayıseçecektir.

Dolayısıyla, bir kere daha aşk ilişkisininkırılganlığının -âşıkpartnerlerin aradığıbirliğinyıkıcılığının-herşeydenöncekarşılık-, lılık koşulu yüzünden olduğunu gördük.Paradoksal olarak aşkım ancak karşılıkbeklentisine girmediğimde sürebilecek vegüvende olacaktır. Tuhaf görünse de, en azzayıf ve kırılgan olan, bir armağan olarakverilen aşktır: Sevdiğimin dünyasını kabuletmeye, o dünyaya girmeye ve karşılığındabenzer bir şey beklemeksizin onu içeridenanlama çabasına girmeye hazırım...Müzakereye, anlaşmaya ve sözleşmeye gerekduymuyorum. Gelgelelim, bu yollardanhangisine girersek girelim, mahremiyetmüzakereye açılır ve taviz kaçınılmazdır. Vepartnerlerdenbiriniyadaherikisinidehafifealınamayacak kadar sabırsız yapan ya dakendisi için kaygı duymasına neden olan şeybizatihibumüzakereveuzlaşmadır.Aşkınbu

kadar zor ve bedeli yüksek oluşu yüzünden,karşılık beklemeksizin aşkın yerini, aşk işlevigörecek (yani, önce sabırla tam ve içten biritirafı içerecek biçimde iç deneyiminolumlanmasını sağlayacak) bir ilişkiyeduyulan ihtiyaç alır. İştepsikanalitikseansların, psikolojik tedavinin, ailedanışmanlığının vb. şaşırtıcı başarısının giziburada yatıyor. Artık, bir kişinin en içtenduygularınıbaşkabirineanlatmasıvesonuçtakişininoçoközendiğikimliğininonaylanmasıanlamına gelen kendini bütünüyle açmahakkı için gerekli şey yalnızca para halinegelmiştir. Parasal ödeme analistin ya daterapistin hastaları ya da müşterileri ileilişkisini kişisel olmayan bir ilişkiye

dönüştürür. Ve böylelikle1 kişi sevmedensevilebilir.Kişi,hizmetlerini satınaldığıvebuyüzden bir iş ilişkisinin parçası olarak ortakyükümlülük altına girdiği insanlar hakkındahiçbir kaygıya kapılmaksızın, kendisiyleilgilenilmesini ve kaygılarının paylaşılmasınısağlayabilir. Hasta bir sevilmeyanılsaması

satın alır.(Gelgelelim, unutulmamalıdır ki,tek taraflı aşk "doğaya karşı", yani sosyalolarak kabul edilen aşkmodeliyle şiddetli biruyuşmazlık içinde olduğundan,psikanalitikuygulamanınbaşındageneldeaktarımdenenbela vardır: Yani, hastanın eğilim olarakanalistin "-miş gibi" davranışını bir sevgiifadesi olarak görme hatasına düşmesi veanlaşmanın tamamıyla iş benzeri, kişiselolmayankoşullarınıaşanbir tutumlakarşılıkvermesi. Aktarım olgusu terapinin bir aşkikamesiolduğununengüçlükanıtıolarakdayorumlanabilir.)'

Aşkın (daha doğrusu, kimlik onayıişlevinin) diğer, belki de daha sağlam birikamesini de tüketici piyasası sağlar. Piyasakişinin kendisi için bir tane seçebileceği çokçeşitli "kimlikleri" vitrine koyar. Ticarireklamlar satmaya çalıştıkları malları sosyalbağlamları içinde, yani tikel birhayattarzının bir parçası olarak göstermeye özengösterirler, öyle ki muhtemel tüketici bilereksahip olmayı istediği böyle birözkimliği satın

alabilecektir. Piyasa aynı şekilde, farklıbiçimlerde kullanılabilen, her biri diğerindenfarklı olan ve bu biçimde kişiselleştirilmişsonuçlar üretecek olan, kimlik yapıcı araçlarsağlar.Piyasayoluylakişikendiyaptığıkimlikkartının, uyarlanmış benliğinin çeşitliöğelerini bir araya getirebilir. Kişi kendinimodern, özgür, özenli bir kadın ya dadüşünceli, aklı başında, şefkatli ev kadınıolarak; ileriye bakan, kendine güvenli birkodaman; rahat, sevimli bir dost; gözüdışarıda, fiziksel olarak sağlıklı, maço birerkek olarak ya da bütün bunların birkarışımı olarak nasıl ifade edebileceğiniöğrenir. Piyasanın sunduğu kimliklerinavantajı sosyal onaylarıyla birlikte satınalınmalarıdır ve böylelikle olumlamaarayışının sıkıntıları kalmamıştır. Kimlikkartları ve hayat tarzı simgeleri, yetkininsanlar tarafından sunulur ve çok sayıdainsanın deneyerek ya da "dikkatini vererek"onayladığı bilgilerle desteklenir. Bu yüzdensosyal onayın müzakere edilmesine gerek

kalmaz; onay, pazarlanan ürünün yapısındaâdetatabaştanvardır.

Yaygınolarakeldeedilebilirvepopülerliğigiderekartanbutüralternatiflerinvarlığında,özkimlik sorununu karşılıklı sevgiyle çözmedürtüsü için gerekli çabanın başarı şansıgiderek azalır. Daha önce gördüğümüz gibi,müzakereli onay sevenpartnerler için azapvericibirdeneyimdir.Uzunvekararlıçabalarolmaksızın başarı imkânsızdır. İki tarafın dafedakârlık göstermesi gerekir. Çaba vefedakârlık belki, sanki "kolay" ikamelermevcut değilmiş gibi, daha sıklıkla ve büyükbir şevkle yürütülecektir. Kolayca eldeedilebilir (gerekli tek fedakârlık bir miktarparadan başka bir şey değildir) ve satıcılartarafından saldırgan bir biçimde dolaştırılanikamelerin varlığında, zahmetli, zamantüketen ve sıklıklahayal kırıklığı doğuranbirçabaya girmek için daha az güdüleniminolduğu söylenebilir. Piyasaya sürülmüş gözalıcı, "kusursuz" ve daha kolay;' alternatiflerkarşısında sağlıklı esneklik kaybolmaya yüz

tutar. Sıklıkla ilk engel, kırılgan aşkberaberliğinin gelişimindeki ilk aksilik,partnerlerden birinin ya da her ikisinin geriçekilmesi için yada ilişkiyi bütünüylebitirmesi için yeterli olacaktır. Sıklıklabaşarısızlığa uğrayan aşk ilişkisini"bütünleme" ve böylece güçlendirme ya dadiriltme niyetiyle ilk aranan şey ikamelerdir;ne var ki, er ya da geç ikameler o ilişkininorijinal işleviniortadankaldırır vepartnerleriilk başta ilişkiyi canlandırmaya iten enerjiyiboşaltır.

R i c h a r dSennett'in tartıştığı, aşkınböylesine değerden düşmesinintezahürlerinden biri erotizmin dışlanması veyerinecinselliğingeçmesieğilimidir.Erotizm,cinsel arzunun ve son tahlilde bizatihi cinselilişkinin, çevresinde kalıcı bir aşk ilişkisininkurulduğuve sürdürüldüğübir eksenolarakkonumlanması, daha önce çok yanlı,bütünlüklü sosyal ilişkilere atfedilen bütünözellikleri taşıyan istikrarlı bir sosyalbirliktelik biçimi anlamına gelir. Cinsellik ise

cinsel ilişkinin tek bir işleve, cinsel arzununtatmini işlevine indirgenme- sidir.Böylesi birindirgeme, genelde, cinsel ilişkiyi karşılıklısempati ve sorumluluk doğurmaktan veböylelikle eksiksiz bir kişisel birlikteliğeilerlemekten alıkoymayı amaçlayan özelönlemlerle hayata geçirilir. Aşktan yoksuncinsellik,partnerden bir amacın yerinebaşkası geçebilen bir aracı olarakfaydalanıldığı, bir gerilim atma düzeyineindirgenmiştir. Diğer bir sonuç ise cinselliğierotizm bağlamından koparmanın aşkilişkisini önemli oranda zayıflatmasıolmuştur. İlişki en güçlü kaynaklarındanbirini yitirmiş (ya da paylaştırmak zorundakalmış) ve istikrarının savunulması artıkdahadagüçleşmiştir.

Dolayısıyla, bir aşk ilişkisi iki taraflı birtehdit altında kalmıştır. İlişki iç geriliminbaskısı altında çökebilir. Ya da kişiselolmayanbirilişkinin,onunçoğuyadabütünemarelerinitaşıyanbaşkatürdenbirilişkinin,y a n imübadele ilişkisinin karşısında

gerileyebiliryadaoilişkiyedönüşebilir.Banka müşterilerinin banka yetkilileriyle

girdiği ilişkiyi ele alırken tipik bir mübadeleilişkisini görmüştük. Burada önemli olan tekşeyin, tikel bir nesne ya da hizmetin ilişkininbir tarafındandiğer tarafına geçişi olduğunadeğindik;birnesneeldeğiştirmiştir. İlişkileregiren canlı insanlar, taşıyıcıların ya daaracıların rollerini oynamaktan öte bir şeyyapmazlar; onlar malların dolaşımınısağlarlar ve kolaylaştırırlar.Ancak görünüştebakışlarıpartnerlerinin üzerindedir. Aslında,öteki kişilere ikincil, türevsel -istediklerimalların muhafızları ya da sahipleri olarak-bir önem bahşederken, onların tek ilgiduyduğu şey mübadelenin nesnesidir. Onlarpartnerleri "aracılığıyla" doğrudan mallarınkendisini görürler. Partnerin ruh halialışverişin başarıyla tamamlanmasınıetkilemediği müddetçe,partnerlerin gözönünde bulunduracağı son şeykarşılarındakilere şefkat duyguları ya daruhsal yakınlıktır. Kısacası,partnerlerin ikisi

d ebencilce davranır; eylemlerin en baştagelen güdüsü mümkün olduğu kadar azvermek ve mümkün olduğu kadar çokalmaktır; ikisi de, düşüncelerini yalnızcamevcut işe vererek kendiözçıkarla- rınıgözetirler. Amaçları bu yüzden birbirinekarşıdır. Denebilir ki, kişisel olmayanmübadeleilişkisindefaillerinçıkarlarıçatışmahalindedir.

Birmübadeleilişkisindehiçbirşeyyalnızcaötekinin aşkına yapılmaz; ilişkide daha iyipazarlık şansı getirmediği müddetçepartnerle ilişkili hiçbir şey önemli değildir.Dolayısıyla failler doğal olarak ötekinin herbir güdüsünden kuşku duyarlar;aldatılmaktan korkarlar. Uyanık, tetikte vegözüaçıkkalmagereğiduyarlar;gözlerinibiran için bile ötekinin üzerinden ayıramazlar.Ötekininbencilliğinekarşıkorunmak isterler;elbette öteki tarafın fedakârca davranmasınıbeklemezler ama adil bir anlaşma -birbiçimde eşit bir mübadele olarak gördükleribir şey- konusunda ısrar ederler. Bundan

dolayı, alışveriş ilişkileribağlayıcı bir kural,bir yasa ve yapılan işlemin adil olduğunakarar verme yetkisiyle donatılmış, ihlaldurumunda zorla kararını dayatabilen birotorite gerektirir. Çeşitli tüketici birlikleri,tüketiciyi koruma örgütleri ve savcılıkgörevlileri vb. bu koruma ihtiyacınayanıtvermektedir. Bunlar mübadelenin adilolmasını denetlemek gibi zor bir görevüstlenmişlerdir. Onlar aynı zamanda güçlütarafın zayıf tarafın cehaletini ya da saflığınısömürmeözgürlüğüne sınırlar getirecek olanyasalariçinyetkililerebaskıyaparlar.

Birticariilişkinintaraflarıgerçekanlamdanadiren eşit bir konumdadır: Mallarıüretenler ya da satanlar ürünlerinin kalitesihakkında alıcıların ve kullanıcılarınmuhtemelen öğrenebileceklerinden çok dahafazlasını bilirler. Onlar, Ticaret Kanunu gibibir yasa tarafındankısıtlanmadıkça,ürünüsahte görünümlerle saf tüketicilereokutabilirler. Mallar ne kadar karmaşık veteknik olarak incelikli ise, alıcıların onların

gerçek niteliklerini ve değerlerini takdiredebilmeleriokadarazalır.Potansiyelalıcılaraldatılmaktan kaçınmak için bağımsız, yaniçıkarı olmayan otoritelerden yardım isterler;haklarını açıkça belirten ve durumu davakonusuyaparakgörecetalikonumlarınıtelafietmelerini sağlayan bir yasa için baskıyaparlar.

Gelgelelim, özelliklepartnerlerinmübadele ilişkisine yalnızcamalların alıcılarıolarak mübadele işlevleriyle girmeleri vesonuçta birbirlerine "görünmez" kaldıklarıiçindir ki, onlar aşk ilişkisi örneğindeolduğundan çok daha az etkilenirler vebağlanırlar.Çokdahaaz ilişkidedirler.Ticariilişkininşartlarınauymasözüvermekdışında,zahmetli görevler ya da sorumluluklarüstlenmezler. Benliklerinin mevcut ilişkiyiilgilendirmeyen yanlan etkilenmez veözerkliğini korur. Her şey bir yana,özgürlüklerinden taviz vermediklerinihissederler ve geleceğe ilişkin seçimlerigirdikleri bağlantı tarafından

kısıtlanmayacaktır.Buradaveşimdigirilenvebitirilen, zaman ve mekân olarak sınırlı birilişki çerçevesinde kaldığı müddetçe,mübadelekendidışında"sonuçdoğurmadığı"gibi kişinin bütün kişiliğini de ilgilendirmez.(Alışverişin kişisel özerklikle bağlantılı olmabiçiminin, ekonomik ve politikdeğerlendirmelerde genellikle tartışmasızkabul edilen, insan emeğinin ötekiler gibi birmeta olduğu ve birmübadele nesnesi olarakgörülebileceği iddiasını çürüttüğüne dikkatedelim. Değiştirilebilir malların aksine, emekemekçiden koparılamaz. Kişinin emeğinisatması, bir kişi -belli bir zaman dilimi içintam bir kişi- olarak eylemlerinin artık başkainsanların iradesine ve kararlarına tabiolacağı anlamına gelir. Sahip olduğukendisinden koparılabilen bir nesne değil,emekçinin benliğinintamamındanvazgeçilmiş ve başka birinin kontrolünegeçmiştir. Görünüşteki kişisel olmayansözleşme mübadele ilişkisine denk düşensınırlarınçokötesinegeçmiştir.)

Aşk ve mübadele, üzerinde tüm insanilişkilerininyeraldığısüreklibirçizgininikiuçnoktasıdır. Burada anlattığımız biçimiylesenin ya da benim deneyimimde nadirenortaya çıkarlar. Biz onları sırf bir biçim,modeller olarak anlattık. Çoğu ilişki"katışık"tır ve değişen oranlarda iki modelinkarışımından oluşur. Çoğu aşk ilişkisi "Eğerşunuyaparsanbendebunuyapacağım"tarzıadil bir mübadele oranı için yapılanticarettekine benzer pazarlık unsurlarıbarındırır.Tesadüfi karşılaşmalar ya da birkereye mahsus ilişkiler hariç, bir mübadeleilişkisine giren failler uzun süre birbirlerineilgisizkalamazlarveeryadageçsırfparavemaldanbaşkaşeylerişiniçinegirer.Nevarki,her bir uç örnek karışık bir ilişki içine girilsede, göreli kimliğini korur. Her biri kendibeklentiler kalıbını ve mükemmelliğe ilişkinkendi imgesini korur ve böylelikle faillerindavranışını kendi özgün doğrultusunayöneltir. Başka insanlarla girdiğimizilişkilerdeki belirsizliklerden çoğu, bu iki uç,

tamamlayıcıamayinedebağdaşmazbeklentikalıbı arasındaki gerilimler ve çelişkilerdenhareketle anlaşılabilir. İnsan ilişkilerindemüphemliğin kural olduğu hayatta, modelbenzeri,yalınilişkilerepekrastlanmaz.

Görülüyor ki, düşlerimiz ve özlemlerimiz,aynı anda doyurulmaları neredeyse hiçmümkün olmayan, ne var ki ayrıayrıpeşlerine düşüldüğünde de aynı şekildetatmini güç olan iki ihtiyaç arasındaparçalanmıştır. Bunlaraidiyet vebireysellikihtiyaçlarıdır. Birinci ihtiyaç bizi ötekilerlegüçlü ve güvenli bağlar kurmaya sevk eder.Nezamanbirlikteliktenyadacemaattendemvursakbu ihtiyacı dile getiririz. İkinci ihtiyaçbizi,içindebaskılardanbağışıkvetaleplerdenözgür olduğumuz, yapmaya değergördüğümüz şeyi yaptığımız, "kendimizolduğumuz"birduruma,özelhayatayöneltir.İkiihtiyaçdadayatıcıvegüçlüdür;ikisinindebaskısı arttıkça verili ihtiyacın tatmini azalır.Öte yandan, bir/ tatmine ne kadaryaklaşırsa,aynı oranda ötekinin ihmal

edilmesinin acısını duyarız. Özel hayatolmaksızın cemaatin aidiyetten çok baskıyabenzediğini, cemaat olmaksızın da özelhayatın "kendi olmak" yerine yalnızlığabenzediğinifarkederiz.

Güçveseçim

Yaptığım şeyi neden yaparım? Felsefi biryaklaşımarayışı içindeolmadığımsürece,bu,üzerinde durmaya değmez basit bir soruolarak görünür. Yanıt açık değil midir? Enazından, görüldüğü kadarıyla öyledir.Kuşkusuz, ben bunu yaparımçünkü...(dersliğe koşarım çünkü geçen dersikaçırdığım için öğretmenden azar işittim;ışıklarda durdum, çünkü orada karşıdangelen trafik çok yoğundu; yemek yaptım,çünkü karnım acıkmıştı; blucin giydim,çünkü bugünlerde blucin giyiliyor.)Açıklamalarımı böylesine basit -aslında,tartışma gerektirmez- yapan şey hepimizinpaylaştığı bir alışkanlığa -olayları onların birnedenin sonuçlan olduklarına işaret ederekaçıklamaalışkanlığına-uygunolmalarıdır.

Çoğudurumda,yaptığımızyadabaşımızagelenşeyleriaçıkla-maya sıra geldiğinde, başka bir şeyin de

olduğu takdirde, açıklamayı istediğimiz

olayın mecburen olacağına, başka birifadeyle, onun kaçınılmaz ya da en azındankuvvetle muhtemel olduğuna iknaolduğumuzda merakımız genelde giderilmişolur.Yolunaşağısındakievdenedenpatlamaoldu? Çünkü havagazı tesisatında kaçakvardı. Bilirsiniz, gaz son derece yanıcı birmaddedir ve bir kıvılcım dahi onualevlendirmeye yeter. Hiç kimse neden hırsızpencere camını kırdığında bir şey duymadı?Çünkü herkes uykudaydı. Bilirsiniz, insanlarnormalolarakuykudaykensesleriduymazlar.Ve diğerleri. Açıklama arayışımız, açıklamayıistediğimiz olayın her zaman izlediği (budurumda istisna tanımayan bir bağlantıdan,b i ryasadan bahsederiz) ya da çoğudurumdaizlediği (budurumdaiseçoğukereortaya çıkan ama her durumda görülmeyenbirbağlantıdan,birnormdanbahsederiz)birolay ya da durum bulur bulmaz sona erer.Demekki açıklamalar, açıklamayı istediğimizolayıbaşka,dahagenelbirönermedenyadabir dizi önermeden çıkarılmış olabilecek bir

önerme olarak göstermekten ibarettir. Olayıöyle bir biçimde anlatırız ki, onu öz olarakkestirilebilir bir şey halinde görürüz; genelyasa ya da norm ile içinde yasa ve normunkendilerini gösterdikleri belli koşullarınmevcudiyeti veri olduğunda, o olayın olmasıgerekir ve o olayın yerini başka bir olayalamaz. Açıklama bir seçme, iradi birayıklama, keyfi bir olay sıralaması ihtimalineizinvermez.

Gelgelelim, insan davranışlarınauygulandığında bu alışıldık açıklama önemlibir şeye değinmeden geçer. Değinmediği şeyaçıklamayı istediğimiz olayın bir kişinineylemi olduğu ve eylemi yapan kişinin birseçim yaptığıdır. O kişi başka türlüdavranabilirdi. Ortada birden fazla eylembiçimiolmasınarağmenyalnızcaoseçilmiştirvebununözellikleaçıklanmasıgerektiğihaldeaçıklanmamıştır. Bu olay hiçbir biçimdekaçınılmaz değildi. Ortada onun -hele helekesinlik iddiasıyla- çıkarılabileceği bir genelönermelerdizisiyoktur.Bizbunuoolayolup

bittiktensonrakavramayaçalışabiliriz;geriyedönereksonradananlamasayesindeolayı-bueyle- mi- faillerin yaptıkları şeyi yaparkenizlemekdurumundakalmışolabilecekleribellikuralların bir sonucu olarakyorumlayabiliriz.

Gelgelelim, bu kurallar birden çokdavranışbiçimidoğurabilirdi.Ve failinonlarıizlemegereğiyoktu.

İnsan davranışı örneğinde, yukarıdagösterilen türden açıklamalar, hikâyenintamamı, bilinebilecek her şey olarak tatminedicideğildir.Kendideneyimimizdenşeylerininsanlar tarafından bir maksatlayapıldıklarını biliriz.İnsanlarıngüdülerivardır; benimgibi onlar da yaptıkları şeyi şuya da bu nedenle onlara tercih edilebilirgörünen bu durumu yaratmak ya daba şa rma kiçin yaparlar (bu yüzden,öğretmenden azar işitmemek ve dersintamamımizlemekiçindüzenliolarakdersleregirerim; kazalardan kaçınmak ve hayattakalmak için trafik kurallarına titizlikle

uyarım; açlığımı gidermek ya dakonuklarımıngönlünühoştutmakiçinyemekpişiririm; çevremdeki çoğu insanın giydiğiblucini göze batmamak ve şüphe çekmemekiçingiyerim).

Demek ki, sırf derslere katılmanınüniversiteyetkilileritarafındanşartkoşulmasıyüzünden belirtilen saatte dershanemdeoturuyor olmamda hiçbir kaçınılmazlıkyoktur; orada oturuyorum çünkü kurallarauymakistiyorum;şuyadabunedenlebununyapılacakdoğruşeyolduğunudüşünüyorum.Gayet haklı olarak bir kazadan kaçınmakistesem bile, durup yeşil ışığın yanmasınıbeklememdehiçbir kaçınılmazlık yoktur; benaynı şekilde tartışmasız bir biçimde ışıklarındeğişme sisteminin, kazaları önlemenin biraracı olarak anlam taşıdığına ve bu nedenleuyulması gerektiğine de inanırım. Yaptığımherşeyindaimabiralternatifi,birseçimşansıvardır. Açıkça söylersek, onun yerine başkabirşeyiyapabilirim.

İnsaneylemleri,eylemkoşullarıvefaillerin

güdüleri aynı kalsa bile, eskisinden farklıolabilir. Koşullargözardı edilebilir, güdülerdışarıda tutulabilir ve bu ikisinden de farklısonuçlar çıkarılabilir. Dolayısıyla, dışkoşullara ya da genel yasalara işaret etmekbizi insan eyleminin söz konusu olmadığıdurumlardakigibitatminetmez.Bizbilirizki,bu erkek yada şukadınnesnel olaraközdeşkoşullarda (onları algılamaları gibi onlaraatfettikleri anlamlar da değiştiği için, öznelolarak özdeş olmayan koşullarda) farklıdavranabilirlerdi. Dolayısıyla, eğer o eylembiçiminin değil de bunun neden seçildiğinibilmek istersek, failin aldığı kararıdüşünmemiz doğru olacaktır. Faili bir kararalıcı, eylemi dekarar alma sürecininsonucuolarakdüşünmektenkaçamayız.

Elbette karar almanın önemli roloynamadığı türden birinsan , davranışı daanlaşılır bir şeydir. Bazı eylemler neredeysedüşünmeksizin yapılır, yani alternatiflerüzerine bilinçli olarak kafa yorulmamış, birmüzakere konusu haline getirilmemiştir.

Böylesidüşünümsüz yapılan davranışın ikitüründenbahsedebiliriz.

Alışılmış (bazen, pek yerinde olmasa bile,geleneksel denen) davranış bunlardan biridir.Sanki bedenimde bir çalar saat yerleştirilmişgibi, ben normal olarak her gün aynı saattekalkarım... Yarı uykulu bir halde sabahrutinlerime başlarım; yüzümü yıkar, dişlerimifırçalar,tıraşolurum.Burutiniyerinegetirmekiçin karar verdiğimi hatırlamıyorum; aslındabunlarıyaparkenbaşkaşeylerdüşünürüm(hiçdikkat etmediğimden, sıklıkla aynada yüzümebakıp tıraş olup olmadığımı kontrol etmekdurumunda kalırım). Her gün düzenli olarakaynısaatlerde,tamdagenellikleyemekyediğimsaatlerde, karnım acıkır. Akşam evegeldiğimde, âdeta otomatik olarak ışığıyakarım. Karanlık mı değil mi dikkat etmem,ışığın karanlığa karşı avantajlarına kafayormam, birine karşı ötekini tercih etmem;eylemimin içeriği ve maksadını neredeyse hiçdüşünmem. Ancak genelde öyle olmasalar da,evedöndüğümdeışıklarıaçıkbulmuşsamişteo

zaman düşünmeye başlarım... Bu dikkatimiçeker çünkü günlük rutini sekteye uğratır;olağanüstü bir şeyler olmalıdır - belkibeklenmedik misafirler gelmiştir ya da dahakötüsü hırsızlar hâlâ içeridedirler... Üzerindedurup düşünmediğimiz olayların normal seyriaksamıştır. Alışılmış hareketler işeyaramayacaktır ve bu yüzden gelecek adımınne olacağına ilişkin düşünmek ve birkararvermek zorunda kalırım. Ya da başka birörneği ele alalım: Diğer odada masanınüzerinde bıraktığım kitaba ihtiyacım var. Onualmak için odaya gittiğimde, odayı karanlıkbuluyorum. Doğal olarak ışığı yakacağım amafark ediyorum ki, birikanapede uyuyor. Yine,alışılmış bir biçimde davranmam. Eğer ışığıyakarsam, uyuyanı uyandırabilirim. Ne var ki,eğer el yordamıyla kitabı bulmaya çalışırsam,istemeyerekbir sandalyeye çarpabilir yadabirvazoyu kırabilirim ve yine uyuyanı rahatsızederim. Koşullar artık rutin değildir vealışkanlık birden işe yaramaz bir rehberolmuştur. Bu durum hiç kuşkusuz birseçim

gerektirirvekararvermesürecimyinehareketegeçer.

Alışılmış davranış geçmişte öğrenilenlerinkalan özüdür. Bu alışkanlık geçmişte birnoktada edinilir. Ve daha sonra düzenlitekrarsayesindebenidüşünme,hesaplamavekararvermegerekliliğindenkurtarır;koşullarda düzenli kaldığı müddetçe, düzenli vedeğişmez bir seyir içinde bir hareket diğeriniizler. Gerçekten de, elemlerim ne kadaralışkanlık eseriyse, sorulduğunda onlarıaçıklamam o kadar zordur. Bu eylemlerancak bir şeyler yanlış gittiğinde dikkatimiçeker, bilince çıkar. Görünüşte otomatiksabah rutinim bile, kendimi banyosundakidüzeneğin "olması gerektiği gibi" olmayan,yani benim alıştığım gibi olmayan bir evdebulur bulmaz ya dadişfırçamın kırılmış,sabunumun yerinden oynamış olduğunugörür görmez sekteye uğrar. Alışılmışdavranışımın etkililiği bir bakıma eylemiminmeydana geldiği çevrenin düzenliliği veyerleşikliğinebağlıdır.

Düşüncemin, oynasa bile, küçük bir roloynadığı başka bir davranış türü vardır. Buhissi eylemdir: Güçlü duygulanımlardan -aslında,akılyürütmeyi durduracak, bütünamaç kaygılarını ve eylemin olası sonuçlarınıaskıya alacak kadar güçlüduygulanımlardan- kaynaklanan eylemdir.Hissi eylem içten gelir ve failin karşı çıkmasıkolay değildir; oargüman dinlemez, aklınsesine kulaklarını tıkamıştır. Genellikleduyguların bir patlamasını yakından izler.Zaman içinde yolculukla birlikte, tutkularınsoğuması etkisini gösterir ve artık o eylemiyapmadanönceikikeredüşünürüm.Huysuzbiri olarak, beni kızdıran ya da sevdiğim veözen gösterdiğim bir kişiyi iteleyipkakalayabilirim. Ya da bütün paramı ani biracımayadaşefkatduygusuylamuhtaçbirineverebilirim. Gelgelelim, bana verdiğinidüşündüğüm bir zararın öcünü almak içinbir kişiye karanlık bir sokaktapusukurmayakarar vermişsem, bu pek hissi bir eylemolmayacaktır; söz konusu ön müzakere bu

eylemin, aksine, hesaplı bir kararın sonucuolduğunuaklagetirir.Yineaynı şekilde, eğermuhtaç insanlara sunduğum yardım onlarınya da Tanrı'nın gözüne girmek için yapılanmaksatlı bir çabaysa, bu eylem de hissiolmayacaktır; böylesi bir sunum daha çokhesaplanmış bir girişim içinde bir adım, biramaca, bu örnekte, günahlarımınbağışlanması kurtuluşun kazanılmasınayönelik bir araç olacaktır. Bir eylem ancakdüşünümsüz, kendiliğinden, Ön müzakereolmaksızınyapıldığı, ve argümanlara ağırlıkvermenin ve etkilerini hesaplamanın zamanıgelmeden önce gerçekleştirilen bir eylemolduğumüddetçehissidir.

Alışılmış ve hissi eylemler geneldeirrasyonel eylemler olarak tanımlanır. Butanım ile kastedilen şey, bu eylemlerinaptalca, sonuçsuz, yanlış ya da zararlıoldukları değildir.Aslında, bu tanımeyleminfaydasına ilişkin hiçbir yargı içermez. Çoğualışılmış rutinler çok etkili ve faydalıdır.Hayatımızdavazgeçilmezbiryer işgalederler

ve ayrıca bizi düşünmeye harcayacağımızonca zamandan kurtarırlar, hareketlerimizidaha az zahmetli kılarken görevlerimiziyerinegetirmemizikolaylaştırırlar.Benzerbirbiçimde, bir saldırgana vurmak sonuçta onugelecektebukötütutumundanvazgeçirmeninbirçok hesaplı, "soğukkanlı" yöntemindendaha etkili olabilir. Eylem faydagetirmediğinde değil, fayda düşüncesieylemden önce gelmediğinde, karar vermedebir etken olmadığında irrasyoneldir. Eylemkarar vermenin sonucu olmadığındairrasyoneldir. Tersine, zıddı olan rasyoneleylem irrasyonel eylemden daha az etkili (vedahaazmakul)olabilir.

Rasyoneleylem,muhtemelbirçokeylembiçimiarasından,failinbilinçliolarakeylemlevarmayı amaçladığı sonuca en uygunolduğunu düşündüğü bir eylemi seçmesinedayanır (bu,araçsal rasyonellikörneğidir); burada araçlar verili amacıngerektirdiği şeye göre seçilmiştir. Alternatifolarak, rasyonel eylemdeğere göre

rasyonel olabilir; yani fail için farklımaksatlarla kullanılabilecek belli araçlarmevcutturve failkalanlarınhepsindendahadeğerli ("yürekten inandığı", çekici, arzuedilen, o an en derinden hissedilen birihtiyaçla en yakından ilgili) olduğunudüşündüğü bir amacı seçer. Rasyonelliğinaraçsal ve değere göre rasyonel çeşitlerininortak özelliği, ikisinde de araçlara amacagöre değer biçilmesi ve bunların karşılıklı,gerçekyadasanılan,uygunluklarının,doğruya da yanlış karar arasında seçim yaparkenbaşvurulacak nihai kıstas olarakgörülmesidir. Uygunluğun sonuçta biryanılsama olduğu ortaya çıkabilir, yapılanhesapgeriyebaktığımızdayanlışgörünebilir;oeylemirasyonelkılantekşeygerçekleştirileneylemden önce bir hesabın yapılmışolmasıdır.Bütün bu karşılıklı eşleştirme,hesaplama, ölçüp biçme ve nihayet seçmeişinin arkasında yatan temel fikir, o eyleminiradiolduğumüddetçe-failkontrolüdışındayadaanlıkbirtutkupatlamasıileyaptığışeyi

yapmaya güdümlenmiş, itilmiş, çekilmiş yadazorlanmışdeğil,özgürbirseçimyapmışveeylemi gerçekleştirmiş olduğu müddetçe-rasyonelolduğufikridir.

Eylemlerimizi ne zaman bilinçli olarak vekılı kırk yardıktan sonra seçersek, muhtemelsonuçları hakkında öngörüde bulunuruz.Bunu da, her şeyden önce, eylemin hayatageçirildiğidurumunveyaratmayaçalıştığımızetkilerin bütünlüğünü hesaplayarak yaparız.Daha özgün olarak normalde hesabaka tt ığ ımız ,kaynaklar vedeğerlerdir.Kaynaklarım -cebimdeki banknotlardanoluşan bir "nakit" ya da bir banka hesabıbiçiminde ya da kredi almak içinyararlanabileceğim değerlimalk mülkbiçiminde- paradan ibaret olabilir.Kaynaklarım başka insanların benim talepettiğim şeyler karşılığında mübadele etmeyeihtiyaç duydukları şeyleri yaratmak içinkullanabileceğim becerilerimi, "sosyalsermayemi"de-örneğin,eldeetmekistediğimmalvehizmetleriellerindebulunduranvebu

yüzden beni bekleyen işle ilgili olan insanlarnezdindeki konumumu- kapsar.Savunduğum ve saygı gösterdiğim değerler,ulaşabileceğim amaçları birbirleriylekıyaslamamı ve hangisinin en iyigöründüğünü belirlememi sağlar.Kaynaklarımı birçok değişik biçimdekullanabilirim. Alternatif kullanımlar farklıçekicilik oranları taşımaları ve farklınedenlerle çekici olmaları bakımındanbirbirinden ayrılır. Onlar farklı değerleritemsil ederler. Bazıları daha tatmin edici,daha vazgeçilmez ya da daha övgüye layıkgörünür. Bazıları en çok fayda sağlamayaaday olduğu için seçilebilir çünkü eliminaltındaki kaynakların miktarını attırma veböylece gelecekteki özgürlüğümün ufkunugenişletme ihtimaline açık olabilir. Sontahlilde yüz poundluk fazladan paramı yenibir pikaba, bir tatile, sosyoloji kitaplarınaharcama -ya da konut kredisi hesabımdatutma- kararıma yön veren, sahip olduğumdeğerlerdir.Kaynâkları-mın ve değerlerimin

toplam tutarı bana özgürlük oranımı -neyapabileceğimi ve benimdurumumumdaneyinsözkonusuedilemeyeceğini-gösterir.

Farklı insanların farklı özgürlük oranlanvardır. İnsanların seçme özgürlükleri,yapmayakararverebileceklerieylemlerinufkubakımından farklılık göstermeleri,sosyaleşitsizliğin (yani, insanlar arasında ortayaçıkışlarıbakımındansosyalolanfarklılıkların,insan ilişkileriyle meydana getirilipsürdürülmekte olan, farklı olarakdağlülabilen, hatta o ilişkideki bir değişimletümüyle ortadan kaldırılabilen türdenfarklılıkların) özüdür. Bazı insanlardiğerlerinden daha özgürdür; daha fazlakaynağa erişebildikleri için seçim ufukları

d a hagen;ştir ve erişebildikleri daha fazladeğer vardır (bu değerlerin gözetilmesi onlariçin gerçekçi ve uygulanabilir bir şey iken,dahaazşanslıolanlaraçısındanböylebirşeyaptallık,altüstedicivesonuçtahayalkırıklığıyaratıcıolurancak).

Özgürlük oranlarındaki farklılıktan

genelliklegüç farklılıkları olarak söz edilir.Güçaslındaen iyi,hemherhangibireyleminamaçlarını özgürce seçmek hem de araçlarahükmetme anlamında eyleme yetisi olarakanlaşılır. Güç, yetkin kılma kapasitesidir.İnsannekadarfazlagüçsahibiolursa,seçimufku o kadar geniş, gerçekçi olarakverebileceği karar miktarı o kadar fazla,makul olarak onların istediklerini yerinegetireceğinden emin olurken gerçekçi olarakgözetebileceği sonuçların alanı o kadar genişolur. Dahaa"z güçlü ya da güçsüz olmak,insanındüşlerinesınırkoymasıyadazorunlukaynakların yokluğuna uygun olarakamaçlarına erişme çabalarından vazgeçmesizorunluluğuanlamınagelir.

Güç sahibi olmak daha özgür olarakeyleyebilmek demektir; ancak güç sahibiolmamak ya da başkalarından daha az güçsahibi olmak, kişinin seçim özgürlüğününbaşkalarınca alınmış kararlar tarafındansınırlanması anlamına gelir.Hükmettiğikaynakların,A'nın B'ye A tarafından tespit

edilmiş amaçlara erişmek için zorunludavranış biçimleri dayatmasına izinverdiğinde; başka bir ifadeyle bu kaynaklar,A'nın, B'nin amaçlarınıA'nın kendiamaçlarına erişmesinin araçları halinegetirmesineyadaaynıanlamagelmeküzere,B'nin değerleriniA'nın kaynaklarınadönüştürmesine izin verdiklerinde, A'nın Büzerinde güç sahibi olduğunu söyleriz. A'nınfiili ya da potansiyel eylemleri olmasaydı, B'nin eylemlerinin olduğundan farklıolacaklarını tahmin edebiliriz;B'nin amaçlarıbaşka birinin kaynakları olduğunda ve buyüzden başka birinin amaçları için bir araçolarak kullanıldığında, B'nin seçimözgürlüğünden çok ciddi tavizler verilmişolur. B 'nin eylemleri artıközerk değildir;güdümlühalegelmiştir.

Örneğin,patronlarımbenimüzerimdegüçsahibidirler;eğeronlarınkoyduklarıkurallaraya da emirlerine uymazsam beni iştenatabilirler ya da başardıklarım onlaraçısından örnek teşkil ediyorsa beni

ödüllendirebilirveterfiettirebilirler.Nevarki,benim kaynaklarım arasında atıp alma,ödüllendirme ya da cezalandırma haklarıyoktur, ben bunların karşılığını veremem.Dahası, patronlarım kartlarını ceplerinidolduracak şekilde oynayabilirler. Benimkarşı koymam için iş işten geçene kadarniyetlerini gizli tutabilirler. Benim işyerindekidurumumu çok kötüleştirecek ve manevraözgürlüğümü daha fazla kısıtlayacak köklüyeni düzenlemeler tasarlayabilirler.Patronlarımın özgürlüğü üzerinde, onlarıngizli tasarılarının benim üzerimdeki etkisiyleaynı büyüklükte bir etki yaratabilmek içinyapabileceğim çok az şey olduğundan, benaynı gizlilik silahıyla karşılık veremem.Patronlarımın gizliliği, benim potansiyelolarak dağarcığımda saklayabileceğim herşeyden çokdahaöldürücübir silahtır.Vebuyüzdenbizbirbirimizindurumunuetkileyebil-meaçısından son derece eşitsiz birkonumdayız. Karşılıklı ilişkimizde güç, eşitolmayan bir biçimde dağılmıştır; bu,

asimetrik bir güç ilişkisidir. Patronlarımeylemlerinibenimseçimalanımdançokdahageniş alternatifler arasından seçebilirler.Özgürlük oranlarımız arasında bu kadarbüyük bir farklılık olması yüzünden benmuhtemelen patronlarım ne istiyorsa onuyapacağım, öyle ki benim kurallarınauyacağımı hesaba katarlar; eylemlerinitasarlarken benim eylemlerimi ellerindekikaynaklarıarasındasayabilirler.Benimseçimufkum ne kadar sınırlıysa, davranışımı okadarşaşmazbiçimdeöncedenkestirebilirler.Ben onlar için daha az sır, denklemlerindedaha az bilinmez bir nicelik ve dolayısıylaonlarınkonumuaçısındanonlarınbenimiçinolduğundan daha az bir belirsizlik kaynağıolurum. Benim onların amaçlarınauygunluğuma, tıpkı sahip oldukları sermayeya da makineler gibi, tereddütsüzgüvenilebilir.

Özetlersek, güç, kişiye, başka insanlarıneylemlerini kendi amaçları olarak kullanmayetisi kazandıran şeydir; daha genelolarrak

güç, kişinin kendi amaçlarını seçmesi vearaçlarını hesaplaması üzerine başkalarınınözgürlüğünündayattığıkısıtlamalarıazaltmayetisikazandırır.Kişininkendiözgürlüğününartması demek olan başka insanlarınözgürlüğündeki böylesi bir azalma ikiyöntemlebaşarılabilir.

İlk yöntem, başka bağlamlarda ne kadargeniş görünürse görünsün, kaynaklarınıbirdenbireyetersizyadaetkisizhalegetirecekbir biçimde ötekinin eylem koşullarımmanipüle etmekten ibaret olancebiruygulamadır. Güdümleyen tarafın çok dahaiyidonanımlıolduğubütünüyleyenibiroyunalamyaratılmıştır.(Birsoyguncununkurbanıisterzenginbirbanker,güçlübirpolitikacıyada meşhur birşovmen olsun, başkabağlamlarda onlara büyük bir özgüllüksağlayankarşılıklıkaynaklarıkaranlıkveıssızbir sokakta bıçağın ucu ya da kaba adalegücükarşısındakaldığıanda"yetkinleştirme"kapasitelerini kaybederler.) Özgürlükteki buani daralma, değerlerin zorla yeniden

biçilmesi yoluyla olduğu gibi aslında seçimkoşullarınınormaldeyüksekbirdeğerbiçilenşeylerinbirdenbireönemleriniyitirecekleribirbiçimde yeniden belirlenmesi yoluyla dabaşarılmış olabilir. Soyguncuyla bir gecekarşılaşmasında, genellikle açgözlü biri içinüstün değerler olan banknotlar ve kredikartlarıyla dolu bir cüzdan birdenbireanlamsız hale gelebilir; seçim artık daha azyadadaha çokpara arasındadeğil, hayatlaölüm arasındadır.Hapishane ya da birçalışma kampındaki kurumsallaşmış baskıkoşullarında, yeni değerler -iyi yiyecek, hafifiş, çıkış yada ziyaretçi kabul izni, tekbaşınaya da sıkı güvenlik koşullarında bir yerdekapatılmaktan kurtulma ya da yalnızca birgardiyanın iyimuamelesi- eski, bir zamanlargöklereçıkarılandeğerlerigölgedebırakabilirve uğursuz ya da gülünecek değerler halinegetirebilir. Toplama kampları gibi uçörneklerde,kendinikorumavehayattakalmadeğeri tutsakların bütün seçimlerinin önünegeçebilir.

Diğer yöntem baskıdan daha dolaylı vegüç sahipleri açısından dahamasraflıdır. Buyöntembirkişininötekiinsanlarındeğerlerinikendi kaynaklan hanesine kaydetmesinden,"başkalarınınarzularınıkendiçıkarınahizmeteder halegetirmek"ten ibarettir. Daha özgünolarakbuyöntemdedurumöylesinemanipüleedilir ki, öteki insanlar gözettikleri değerlereancakgüçsahibininkoyduğukurallaraboyuneğerse erişebilir. Böylelikle düşmanlarınöldürülmesin- deki heves ve etkililik,kahraman askerin sosyal konumununmadalyalar veşiltler ile yüceltilmesi yoluyla(geçmişte, şövalyelik ve tımar verme yoluyla)ödüllendirilir. Becerilerin ve bilginin resmiolarak tanınması, bir öğrencinin dersleridüzenli izlemesi ve ödevlerini zamanındateslim etmesi yanında okul yönetmeliklerineuymasına bağlı hale getirilir. Fabrika işçileri,kendilerini vererek sıkı çalışma ve idariemirleri koşulsuz yerine getirme koşuluylahayat şartlarının iyileşmesini (ücretininartmasını)güvencealtınaalabilir.Buşekilde,

astların değerleri üstlerinin kaynakları halinegelir; astların düşleri ve istekleri gücü elindebulunduranların belirlediği amaçlarınhizmetine koşulur. Sermayemyoksa,yaşamamistihdamedilmemebağlıdır.Nevarki, istihdam edilmek işin şartlarına uygunolarak hareket etmem gerektiği anlamınagelir; özgürlüğü çalıştığım süre içinde askıyaalırım. Özgür olarak daha iyi bir hayatstandardını -ya da hatta yalnızca hayattakalmayı- kendime gönüllü bağlandığım birdeğerolarak seçtiğimde, artıközgürlüğümünönemli bir parçasını feda etmeden o değereerişmeminyolukalmamışolur.

Baskı uygulayabilen ya da ödüllerimanipüleedebilenkişiaynışekildebenimgözdiktiğim değerlere erişme şansımıdeğiştirebilir. Onların kararları eylemlerimdekullanabileceğimkaynaklarınmiktarınıyadakullanım biçimini etkiler. Onlar, yalnızcadolaylı bir yoldan bile olsa, eylemleriminsonuçlarını da etkiler. Artık düşümün"gerçekçi olmadığını" gördüğüm için,

geçmişte gözümü diktiğim bazı değerlerinpeşinden koşmaktan vazgeçebilirim. Aradakifark o kadar büyüktür ki, kapanma ihtimalineredeyse sıfırdır; bezginlik ve acı gerçeklerkapıya dayanmıştır ve yavaşyavaş ulaşmayıumduğum amaçlar (ve aslında bütün hayatplanlarım) kişinin kurmaktan hoşlandığıancakgerçekleşmesiiçinkılınıkıpırdatmadığıtürden tatlı hayaller haline gelmiştir.Eylemlerimin yönü değişmiştir; eylemlerimartık daha "gerçekçi" amaçlara yönelmiş,kaynaklarımla yapabileceklerim hakkındakidüşüncem değişmiştir ve ben bundan böylemuhakeme düzenimi tersine çeviririm, yaniartık; amaçlarımı, araçlarıma bakarak tayinederim. İhtimal o ki, sonuçta başlangıçtahayalettiğimdençokdahaazarazıolurum.

İyide,herşeydenönce,benimdeğerlerimnasıl oluşurlar? Neden bazı amaçlara değerverirken,ötekilereitibaretmemyadaon-lanküçümserim? Bu değerler benim özgürseçimime mi bağlıdır? Onları iradi olarakalabilir ya da bir kenara atabilir miyim? Ya

da onlar, kaynaklarım gibi, öteki insanlarıneylemlerinden veüzerinde kontrolüm olsabile çok az olan koşullardan etkilenirlermi?Şuörneküzerindedüşünelim:Lisedensonradoğrudan üniversiteye git-mekniyetindeydim. Gelgelelim, dostlarım başkatürlü karar verdi. Mevcut seçim şanslarımıdeğerlendirerekbenieğitimedevametmemindahamutlubirhayat sağlamayacağına iknaettiler;kendimi üç yıllık fedakârlığa, yarıaçlığa mahkûm etmek yerine, biraz parakazanarak hayata doğrudan atılmam dahaiyi olacaktı. Onların değerlendirmelerinidinledikten sonra, fikrimi değiştirdim ve birokula başvurmak yerine kısa yoldan parakazanacağımbirişaramayabaşladım.Şimdidüzenli bir gelirim var; insanın cebindeparası olması ve bu parayı sahip olmakistediği şeyleri satın almak için kullanmasıçok güzel. Bir süre önce, sendikadanarkadaşlar yönetimin birkaç kişiyi iştenatarak tasarruf sağlamak amacıyla işyerininyeniden örgütlenmesi kararını geri çekmesi

amacıyla greve gitmemiz gerektiğinianlattılar. Benim işim ve gelirimgüvencedeydi; terfi ihtimalim yüksekti veyeni düzenlemeyle daha da yükselecekti.Dahası,yönetimkurulubirgrevdurumundaönemli müşterilerin kaybedileceğini vesonuçta hepimizin işten atılacağımduyurmuştu. Ben bu ihtimalden hiçhoşlanmadım; ne var ki, işarkadaşlanmmçoğu iş güvenliklerinden önce dayanışmayı,paradan önce onurlarını düşünüyorlardı veoylarını grevden yana kullandılar. Oyunbo-zanlıkyapmakistemedimveonlarakatıldım;ne var ki, şimdibelki de işimi, işimlebirlikteanladığım biçimiyle hayatımı sürdürmeözgürlüğümüyitireceğim...

Buörnektendegörüldüğügibi,insanlarıneylemlerine yön vermesi için (yani, yükselenya da azalan önemlerine göre amaçlarınıdüzenesokmasıiçin)seçtiklerideğerlersosyaletkileşimsüreciiçindevebuetkileşimetkisiyled e ğ i ş i r .Nüfuzdan bahsettiğimizdeaklımızdan geçen işte budur. Gücün tersine,

nüfuz değerleri doğrudan değiştirir: Nüfuz,bazı amaçlarını diğerlerine göre daha çekicigöstererek ve böylelikle daha fazla çabayadeğer kılarak, önem sıralamasında çeşitliamaçların göreli konumlarında değişiklikyaratarak kendini gösterir. Değerleri seçmek,bazılarını ötekilerden üstün görmek, önceliktanınan amaçların son tahlilde dahadoyurucu olduğuna, daha büyük hazverdiğine, daha itibarlı, ahlâki bakımdandaha üstün olduğuna, estetik olarak gözedaha hoş geldiğine -bütün olarak kişininuygunluk ve uygunsuzluk anlayışıyla dahabüyük bir uyum içinde olduğuna- inanmakanlamınagelir.

Değerler her zaman bilinçli olarakseçilmezler. Daha önce gördüğümüz gibi,birçok eylemimizi alışkanlık gereği, bir rutiniçindeyaparızveonlarınedenalternatiflerinetercihettiğimiziaçıklamakzordur.Gerçektenbir yanıt vermek zorundakaldığımızda, belki"her zaman böyle olur" ya da "öyle işte" gibibir şeyler söyleriz - sanki alışkanlıkların

sürdüğü zamanın uzunluğu o alışkanlıklarabelli bir otorite vermiş ya da sanki birçokinsanın böyle yapması kendi başına eylemiarzu edilir kılanbir değermiş gibi.Ne var ki,bunların sorgulama nedeniyle yapılan"zoraki"açıklamalarolduklarınıhatırlayalım.Sorgulama başlamadan önce bunlarsorgulanan kişinin aklında zorunlu olarakmevcut değildir. Kendinizden de bilirsiniz,alışkanlıkla yapılan ya da geleneksel bireyleme ilişkin söylenebilecek tek şey, bueylemin gerekçelendirmeye ihtiyaç duy-mamasıdır. Kendinimeşrulaştırma gereğiduymadığı sürece bir eylem gelenekseldir;geleneksel eylemmeşruiyet olmaksızınyapılabilen eylemdir; yani, hizmet ettiğidüşünülendeğerlerebaşvurmayıgerektirmez.Geleneksel eylem, genelde tek başınaalışkanlığıngücüyle,aynıkalıbagörekendinitekrar eder. Çoğumuz üstüne basabasagelenekçi olmadığımızı (yani, bize üzerindedüşünme ve düşündüklerimizi ifade etmefırsatı verilirse, eskinin ve ebedi olanın

otoritesine karşı çıkacağımızı ve istikrarın vedeğişmezliğiniçkindeğerineinanmadığımızı)söylesek bile, birçok gündelik etkinliğimizgeleneksel (alışılmış, rutin ve üstündedüşünülmemiş)niteliktedir.

Alçakgönüllülük ya da başarı, dürüstlükyadaçalışkanlık,sıkıçalışmayadaeğlenme,tutarlılık ya da esneklik ölçütleri gibi,hayatlarımıza yön veren en bildik değerleri(eylemlerimizin özgün, amaçlarını seçerkenönde gelen değerleri) bir bütün olarakçocuklukyıllarımızdaediniriz.Enazındanbudeğerler bilinçdışı düzeyde çökelti halindeyerlerini alırlar; onlar iradi olarak dilegetirebileceğimiz ya da ne zaman bir kararalma durumunda kalsak kendi kendimizesöyleme ihtiyacı duyduğumuz açıkçabelirlenmiş bir dizi yönerge olmaktan çok,vicdanın sesidir. Biz çocukluk yıllarımızmetkisini hissetmeyiz bile; bu etkilerinbaşarısının bir ölçüsüde zaten onlarınunutulmuş ve artık dışsal bir baskı olarakalgılanmaz: olmalarından gelir. Bu dışsal

etkinin ayrımına ancak bilinçli bir seçimyapmak durumunda kaldığımızda, yanibenimsediğimizdeğerleremeydanokunduğu,karşı çıkıldığı ve onlardan kendilerinimeşrulaştırmasıistendiğindevarırız.

Başka insanların değerlerini etkilemeyetisi otoritenin bir vasfıdır. Otoriteninölçüsü, insanların verili değerleri sırf başkabirininotoritesahibikişiyadakurumun-sözkonusu değerlerisomutlama-ı sı ya dasavunması nedeniyle kabul etme ihtimalidir.Birkişi yadaörgütbelli insanlarıngözünde,birtakım değerleri savunmaları o insanlartarafından bu değerlerin kabul edilmesi vehayatageçirilmesi

için yeterli bir neden görüldüğü oranda,otorite sahibi olabilir. Bir kişinin ya da birörgütün taşıdığı otorite, demek ki başkainsanların onların örneklerini ya datavsiyelerini izleme ihtimaline indirgenebilir.Bu itaat,bilgelik,doğruluk,deneyim, izlenenkaynağınahlâkiüstünlüğügibi,heranlamdahaklıçıkarılabilir.Nevarkiherbirdurumda

haklılaştırılanşeyizleyeninböylebirkaynağıngösterdiği yolun en doğru yol olduğunailişkingüvenidir.

Üstün gördüğümüz değerleri son tahlildekendimiz seçeriz. Sonuçta izlemeye kararverdiğimiz örneklere otorite bahşeden de/hoşlanmadığımız örneklerin otoritesinireddeden de biziz. Kime güveneceğimizekarar vermeden önce çeşitli rakip "değerönderleri"nin, kendilerine dair ya dabaşkalarının onlara dair örneklerininüstünlüğü ve iyi, güvenilir bir örnek ortayakoyma yetileri hakkındaki iddiaları üstünekafa yorabiliriz. Bizim için bir otorite halinegelmesi için, kişi ya da örgüt birmeşruiyetnedeni, neden kendi tavsiyelerinin (ya dadeğer sıralamalarının) başkalarına tercihedilerek izlenmesi gerektiğini gösteren birkanıtortayakoymalıdır.

Böyle bir meşruiyeti zaten biliyoruz: Bazıdeğerlerin sanki sırtlarınıgeleneğedayamaları yüzünden saygı gördüklerinihatırlayalım. Denir ki, onlar zamanla

onurlandırılmış ve sınanmıştır. İnsangeçmişe, bu geçmişi paylaşan gruba, birliktekoruduğumuzortakmirasa sadıkkalmalıdır.Denir ki, tarih mirasçılarını bağlar. Tarihinbirleştirdiğini hiçbir insan ayırmaya cüretedemez. Eskilere dayanan erdemler salt eskiolduklarındanmuhteremdir...

Kanıtlama böyle sürüp gider. Bu geneldehakikati tersine çevirir: Yıllanmışlığıyüzündensaygıduymakyerine,savunduklarıdeğerleri (bazenyenidamgası taşıyan,henüzkeşfedilmiş değerleri) herkesin benimsemesiiçin çaba sarf edenler bunların eski çağlarıneseri olduğuna dair sahici ya da varsayılantarihsel kanıtlar bulup çıkarmak üzereyüzlerini geçmişe dönerler. Tarihsel geçmişimgesi her zaman seçmelidir; bu örnektegeçmiş, mevcut değerlerin saygıdeğer yaşınagüvenduyulmasını sağlamaküzerebir arayagetirilmiştir. İnsanların geçmişe duyduklarısaygı mevcut değerler yarışının hizmetinekoşulmuştur. Belli değerlerin atalarımıztarafından savunulduğu bir kere kabul

edildiğinde, onlar artık çağdaş eleştirilerekarşıdahadayanıklıhalegelirler;ogüzeleskidevirler, parlak bir başarıyla olmasa bile,tarihin sınavından geçmişken, öteki değerlerhâlâ kendilerini kanıtlamamışlardır.Gelenekçi meşruiyet huzursuzluk veendişeden başka bir şey doğurmayan hızlıdeğişim dönemlerinde özellikle çekici halegelir. Şayet köktenci ve daha öncedenbilinmeyen yenilik hareketleri eski vedenenmiş tarzların onarılması olarak takdimedilirse bu tür meşruiyet işe yarar; böyle birsunuş bazen, göründüğü kadarıyla, hızlısosyal değişiminneden olduğu belirsizliği birdereceye kadar azaltabilir ve görece güvenli,dahaazsancılıbirseçimsunabilir.

Alternatif, yeni değerleri bir vahiy -çığıraçan bir keşfin sonucu, hakikatin özelliklederin bir kavrayışı ya da bilinmeyen ve buyüzden tehditkâr olan geleceğin gizini çözengüçlü birvizyon- olarak savunmak olacaktır.Bu türargüman karizmatik meşruiyet ilebirlikte gelir. Karizma ilk defa Kilise'nin

inananlarüzerindekiderinvekarşıkoyulmazetkisi üzerinde yapılan çalışmalarda dikkatçeken bir nitelik olmuştur. Karizma kavramıbu örnekte inanan kişinin Kilise'nin hakikateulaşmadabirayrıcalıkladonatılmışolduğuna,bir kurum olarak Tanrı tarafından insanlarıdindar bir hayata ve son tahlilde kurtuluşayönlendirmek üzere kutsandığına inanmasıdemektir. Gelgelelim,karizmazorunluolarakdinsel inançlarla ve kurumlarla sınırlıdeğildir.Nezamanbellideğerlerinkabulü,budeğerlerin sözcüsü ya da sözcüleriningörüşlerinin doğruluğunu ve seçimlerininuygunluğunu temin eden insanüstüniteliklere(olağanüstüzekâ,uzakgörüşlülük,sıradan kadın ve erkeklere kapalı olan bilgikaynaklarına nüfuz etme) sahip olduklarıinancıyla güdülenmişse,karizmadanbahsedebiliriz.Bundandolayısıradaninsanınsıradan aklının karizmatik insanlarınyaptıklarını değerlendirme araçları yoktur vebu yüzden onların kavrayış gücünden kuşkuduyma hakkı da yoktur. Liderlerinkarizması

ne kadar güçlüyse, onların emirlerindenkuşku duymak o kadar güç, şiddetli birbelirsizlik durumuyla karşılaştıklarındainsanların onların emirlerine uymaları okadarhuzurvericidir.

Yerleşik davranış biçimlerini çabucakgeçersizkılanhızlı veköklü sosyaldeğişimlerçağında, hatasız değer seçiminin karizmatik"garantilerine" duyulan ihtiyaç durmaksızınartar. Gelgelelim, kurulu kiliseler bu talebinancak küçük bir kısmına yanıtverebilmektedir. Kiliselerin henüz çarebulamadığı ya da bulduğu çarelerin pek işeyaramadığı yeni ve eşine rastlanmadık sosyaldeğişimlerin ürettiği çok sayıda seçimdurumu vardır. Bu, ille de karizmatikotoritenin ilahi biçimlerinin itibarlarınıkaybettiği anlamına gelmez. Televizyonungözde hatiplerinin, dinsel guruların ve çeşitçeşit mezheplerin sunduğu güncel çözümönerilerinin gösterdiği bir şey varsa, o dainsanın değerlendirme kapasitesini çok aşansorunlara insanüstü çözümler için duyulan

genişveyaygınihtiyaçtır.Görülmedik boyutlarda artan değer

sorunlarına karizmatik çözümler arayışı ilebirlikte, bazı politik partiler ve kitlesel sosyalhareketler bir ikame hizmeti görmek içinsahneye çıkarlar. Bunlardan ilki, totaliterpartiler dediğimiz, komünist ve faşist gibipartiler (yandaşlarından hayatlarının heryanıyla tam bir teslimiyet isteyen partiler)hem insanüstü ileri görüşlülüğüne veyanılmaz bir doğru yanlış kavrayışınagüvenilenkarizmatikliderlerüretmesihemdekendilerini karizmatik otoritenin kolektiftaşıyıcılarına dönüştürmeleri bakımındanözellikle kötü bir üne sahiptir. Özellikle sonözellikkarizmatiketkiyitamamıylayeni,dahaistikrarlı bir temele yerleştirir; karizmatik birörgütün etkisi ilke olarak (ve bazen pratikte)karizmatik liderden daha uzun ömürlüdür.Daha önemlisi, örgütü yarasız beresiz vesüregiden otoritesini tehditlerden uzak tutanbuözelliksayesindeörgütyalnızca insanlarınsuçlanabileceği geçmiş hataların yıpratıcı

etkisinden görecemuaf hale gelebilir. Böylesibirlükse,birbütünolarakgevşekörgütlenmişkitlesel hareketler sahip değildir (kendinisürdürme kapasitesi taşıyan parti benzerigüçlü bir örgüt kurmayı başaramadıklarımüddetçe). Onlar da, genellikle, karizmatikotorite için uygun bir kariyere sahip olanliderlerinin kaderini paylaşırlar: Popülerliğiaksilikler ve yerine getirilemeyen vaatleryüzündenzayıflarzayıflamazyadakamunungözünde daha başarılı (henüz yıpranmamış)mücadelecileringölgesindekalırkalmaz,nasılbir kuyruklu yıldız gibi yükseldiyse aynı hızladüşer.

Gelgelelim, görülen o ki, karizmatikotoritenin merkezi artık hem dinsel hem depolitik âlemden uzaklara kaymıştır. Kitleselmedyanın -mesaj gönderenleri milyonlarcamesaj alıcısı karşısında görünür ve işitilebilirancak neredeyse erişilmez kılma kapasitesitaşıyan güçlü teknolojinin- ortaya çıkışı bukaymada başlıca rolü oynamıştır. Budurumun psikolojik etkisi altüst edicidir. TV

şahsiyetlerinin ya da TV destekli kamusalşahsiyetlerintamamenkamuyaaçıkamaaynıoranda erişilmezlikleri, belli ki, güçlü vekarizmatik etkinin bir kaynağı olmuştur.Tıpkı geçmişteki karizmatik liderler gibi,onlarındaüstünyargıyetilerinegüvenilir,tekfarkbudefaherşeydenöncezevkleralanındaişgörenbiryetininsözkonusuolmasıdır-öyleki onlar artık bir hayat tarzına ilişkin yönbelirleyenkişilerhaline gelmiştir.Denebilir kiüstünlük izlenimi, onların açıklığı veizleyenlerinin kitleselliğidir. Bizatihi nicelikartık bir otorite -karizmatik halenin sahicitaşıyıcısı- haline gelmiştir. Seçimlerine yönvermesi ve tavsiyelerde bulunması içingözünü kamusal şahsiyetlere dikmiş çoksayıdainsan,karizmanıngücünüpekiştirirvekaynağın geçerliliğine ilişkin popüler güveniartırır.

Kolektif karizmatik etkinin diğer birörneğini meslekler oluşturur. Onların insanseçimleri konusunda söz sözleme ve kararverme iddiaları uzmanlıklarına -aksi halde

eldeedilmesigüçbilgiyeerişmeayrıcalıklarınavebuyüzdenhalktanbirkişinin sınanmamışve genelde yanlış inançları karşısındakiuzmanlıklarına- dayanır. Mesleklerinhükmettiği bilgi, normal olarak bu bilgiyedayanılarak verilen hükümlere boyuneğmeleri istenenlerin menzili ve kavrayışıdışında kalır. Hükümlere boyun eğilir çünküboyun eğen insanlar karar veren otoriteninkusursuzluğunuvarsayar; ve onlara boyuneğen insanlar, öncelikle bir bütün olarakmesleklerinkolektifdehasınavesonrameslekdalınıntekteküyeleriniherbirininodehanınyetkin ve güvenilir sözcüleri olarakdavranmasını sağlamak üzere denetlemeyetisine sahip olduğuna inandığı müddetçehükümlerkabulgörecektir.Örneğin,"doktor"o tür zevklerin zararlı olduğu^ nu söyleyenekadarinsaniçkivesigaraiçmeyisürdürür;yada kişi kendini en sevdiği yiyeceklerdenmahrumetmepahasınadoktorunsağlıklıkilohakkındakigörüşünükabuleder.Mesleklerinkarizmatikotoritesigenelbirolgunun-bilimin

değerli ve güvenilir bilgi üretme yöntemiolarak tartışılmaz üstünlüğüne olan ortakinancımı^zın- özel bir durumudur. Bilimselbilgiiledinselvahiyarasındakisomutfarklılıkne olursa olsun, halktan insanların bunlarıbenimseme mekanizmaları öz olarak farklıdeğildir.îkidurumdada,işinsırrınaermemişsıradan insanların bilginin doğruluğunusınamalarınınbiryoluyoktur-ancakkolektifolarak niteliğinin garantisi ilc birlikte bilgiyisağlayan kişi ya da örgütlerin (Kilise,Üniversite) bilgeliğinden ve doğruluğundaneminolarakgüventemelindeobilgiyialırlar.

Şimdiye kadar ele aldığımız iki meşruiyetbiçiminin-gelenekselvekarizmatik-ortakbirözelliği vardır: İkisi de kişinin değer seçimiyapmahakkından,ohakkıtekilyadakolektifbaşka bir faile bırakarak vazgeçtiğini imaeder. Seçim hakkından feragat etmek çoğuzaman sorumluluğu başkasına devretmeklebirdir. Artık bizim için seçimleriyapaıı vesonuçlarının sorumluluğunu -eylemlerimizinsonuçlarına ilişkinahlâki sorumluluk da

dahil- taşıyan başka faillerdir (tahayyülettiğimiz haliyle geçmiş kuşaklar ya dagünümüzdekiotoritesahibi,kurumlar).

Gelgelelim, meşruiyetin üçüncü türü-yasal rasyonel türü-görü-nüşte bizatihideğer seçimi sorununu ve eşlik eden kendinihaklılaş-tırma acısını ortadankaldırırarakdaha da ileri gider. Bu tür, bazıörgütlenmelerin ve kendi adına konuşmayayetkilikişilerin,yasanınverdiğiteminatlabizene tür eylemleri yapabileceğimizi söylemehakları olduğunu ima eder ki, aynı şekildetartışmadan boyun eğmek de yasanın bizeyüklediği görevdir. Hal böyleyken, bizatihitavsiyenin üstünlüğü ya da ahlâki niteliğiönemini yitirmiş görünmektedir. Karizmatikotorite sahibi rakipler arasında seçim yapmasorumluluğu taşımayız (ya da bize öylesöylenir). Artık bizim için otoriteyi seçecekolan da, eylemlerimizi belirleyecek olan dakendi kararlarımız değil, yasalar ve yasalhükümlerdir. Yasal-rasyonel meşrulaştırma,eylemi değer seçiminden ayırır ve böylelikle

onu görünüşte değerden bağımsız yapar. Biremri yerine getirenlerin yapmaları emredileneylemin ahlâki olup olmadığına kafayormaları gerekmediği gibi, eylemin ahlâksınavında başarısız olması halindesorumluluk duyması da gerekmez. Bubağlamda kendilerine yöneltilen her kınamakarşısında, tepeden bakan bir ifade takınıpöfkeyle tepki gösterirler: "Ben sadece yasalüstümden aldığım emirleri yerinegetiriyorum".

İnsanigirişimleriningücünüveetkinliğinine kadar artırırsa artırsın, yasal-rasyonelmeşrulaştırma potansiyel olarak uğursuzsonuçlara gebedir; nedeni de özellikle butürün, failleri değer seçimisorumluluklarından kurtarmaya ve değerseçimi meselesini bütünüyle tartışma dışıbırakmaya yatkın olmasıdır. Son savaştakikitle katliamı ve soykırım böylesi sonuçlarınenbariz, amaaslabiricikve istisnaiolmayanörneğini sergilemiştir: Cinayetleri işleyenlerahlâki sorumluluklarını reddederek emirlere

uyma yönündeki yasal zorunluluklarınıgündeme getirmişlerdir; gerçekte, itaatkararlarının kendi ahlâki seçimleri olduğuiddiasınıreddetmişlerdir.

Eylemlerinhizmetettiğideğerleri,kestirmeyoldan emirler zincirini emri yerine getireninkavrayışı ötesine uzatarak, failin görüş alanıdışına çıkarmak görünüşte eylemi değerdenbağımsız ve ahlâki yargıdan muaf kılar.Faillere, bir bakıma her zaman eylemlerininsorumluluğunu da birlikte getirenözgürlüklerininbedellerindenkurtuluşimkânısunar.

Kendinikorumaveahlâkigörev

"Onaihtiyacımvar.Obenimolmalı."Sanki

ikinci tümce sırf birincide değinilen noktayadaha güçlü bir vurgu yaparmış gibi, sankiikinci tümce birincinin anlamını açığavuruyormuş gibi ya da sanki ikinci tümcebirincidekiolguönermesindençıkarılanbarizbir pratik sonuçmuş gibi, sıksık bu ikitümceyi bir çırpıda söyleriz. Sanki bir şeyeihtiyaç duymak sahip olunması gereken birşeye sahip olmamak -biryoksunluk-anlamınagelmektedir.Vebuihtiyaçolmayanbir şeye sahip olma arzusunu kışkırtır. "Onasahip olmak" ihtiyacın getirdiği bir türzorunluluk ya da baskıdır. "Ona sahipolmalıyım"', "o", mutlu olmak için ya dasanıldığı üzere, rahatsızlık ve zorluk,dolayısıyla huzursuzluk ve endişe durumuolan şimdiki muhtaç durumdan kurtulmakiçinelegeçirmemgerekenbirşeydir.

Onu ele geçirmek kendimi korumamın ve

hatta hayatta kalmamın bir koşuludur. Oolmaksızın, olduğum kişi olarak kalamam.Hayatım sekteye uğrayacak, hattakatlanılmaz olacaktır. Daha ileriyegö-türürsek, hayatım sona erecektir. Sadecerefahımdeğil,fizikselvaroluşumdatehlikedeolacaktır.

Bende olmayan ve özlem duyduğum birşeyiiyi kılan şey, hayatta kalmam ya dakendimi korumam için ihtiyaç duyulur olmaniteliğidir. İyi, âdeta ihtiyacın öbür yüzüdür.Bir şeye ihtiyaç duyduğumdan, o şey iyidir;birşeybenonaihtiyaçduyuyorsamiyidir.Bubir şey birçok şey anlamına gelebilir: Parakarşılığında piyasadan satın alınabilecekmallar; birçok başka insanın birlikte çabasıolmaksızın erişilmesi imkânsız olan gecelerisessiz bir sokak ya da temiz hava vekirlenmemiş su; güç sahibi insanlarıneylemlerine bağlı olan, evinde güven içindeolma ve kamusal mekânlardan güvenlegeçebilme; başka insanlarınsevgisi, vebununla birlikte gelen, başka insanların

anlama ve şefkat gösterme istenci. Başka birifadeyle, herhangi bir "iyi", ihtiyaçduyduğumuz için ilgi alanımıza giren birnesne olan her şey, her zaman bizi ötekiinsanlarla bir ilişkiye götürür. İhtiyaçlarımız,ya onların kullanımınahak kazanarak yadaonlara sahip olarak söz konusu iyilereerişmedikçegiderilemez.Ancakbuherzamanötekiinsanlarveeylemleriyleilgilidir.Kendinedönük bile olsa, kendini korumaklailgilenmek öteki insanlarla bağlarımızıgüçlendirir; bu ilgi bizi öteki insanlarıneylemlerine ve onları yönlendiren güdülerinebağımlıkılar.

Bu gerçek ilk bakışta ayan beyan ortadadeğildir. Tersine, görünüşte,sahip olmagenelde tamamen "özel" bir şey, kişi ile bukişinin sahip olduğu nesne arasında bir türözgün ilişki olarak anlaşılır. "Bu benimki" yada "Bu bana ait" dediğimde en genelde aklagelen imge benimle "bana ait" olan, diyelim,bir kalem, bir kitap ya da birmasa arasındauzanan görünmez bir bağ imgesidir. Sanki

nesne (mülk)bir biçimde sahibine görünmezbir ilişki ile bağlıdır; bu öyle bir bağdır ki,sahipliğin özünün buna dayandığınıdüşünürüz. Eğer bu satırları yazdığım kâğıtparçasınınsahibibensem,onaneyapacağımaancak ve ancak ben karar veririm. Onuistediğim gibi kullanabilirim -ona kitabımınbir bölümünü yazabilirim, bir arkadaşımamektup yazabilirim ya da ona bir sandviçsarabilirim; dahası, eğer istersem, onu yokedebilirim.(Doğru, sahip olduğum bazışeyleri yok etmem yasalarla engellenmiştir:Örneğin, bahçemde- ki yaşlı ağacı izinsizkesemediğim gibi, evimi ateşe verme hakkımda yoktur. Ancak belli mülklere bu şekildedavranmaktan alıkon-mam için özel biryasanın gerekli olması, yalnızca sahipolduğum şeylerin ne olacağının ancak veancakbana kalmış bir şey olduğuna ilişkingenel ilkenin altının daha kalın çizgilerleçizilmesinden başka bir anlama gelmez.)Gelgelelim, popüler sahip olma imgesiningözdenkaçırdığıvemülkiyetilişkilerineilişkin

popüler anlatımın açık bıraktığı şey, sahipolmanın aynı zamanda her şeyden önce birdışlama ilişkisi olduğudur. Şunu düşünün:Ne zaman "Bu benim" desem, yüksek sesletelaffuz etmesem ve genelde hiç öyledüşünmesem bile, kastettiğim aynı zamandabunun seninolmadığıdır da. Sahip olmahiçbir zaman özel bir nitelik değildir; herzaman sosyal bir olaydır. Sahip olma ancakaynı zamanda sahip olanla öteki insanlararasında özel bir ilişkiyi de barındırdığı için,bir nesne ile sahibi arasında özel bir ilişkibarındırır.Birşeyesahipolmakötekilereonaulaşmaimkânıvermemekanlamınagelir.

Sahip olma, bundan dolayı, karşılıklı birbağımlılık ve dolayısıyla benimle ötekilerarasında sıkı bir ilişki kurar, ancak bu ilişki(insanları) böldüğü kadar (şeyleri veinsanları) bağlamaz. Sahip olma olgusu,karşılıklı bir uzlaşmazlık ilişkisi çerçevesinde,nesneyesahipolanlaolmayanlarıayırır;sahipolan söz konusu nesneyi kullanabilirken (veyasa ile özel olarak kısıtlanmadıkça, kötüye

kullanabilirken)sahipolmayanaböylebirhaktanınmaz. Sahip olma olgusu insanlarıfarklılaştırır (bir miktar para çıkarmak içinelimi cebime sokabilirim ancak başka hiçkimsenin böyle bir şey yapmaya hakkıyoktur). Sahip olma aynı zamanda insanlararasındaki ilişkiyi asimetrik hale de sokar(güç tartışmamızı hatırlayın); sahip olunannesneye erişmehakları ellerindenalınanlar onesneye ihtiyaç duyduklarında ve onukullanmak istediklerinde sahibinin koyduğukoşullaraboyuneğmekdurumundadırlar.Buyüzden, onların ihtiyaçları ve bu ihtiyacıkarşılama ihtiyaçları onları sahip olanabağımlıbirkonumasokar(yani,ihtiyaçlarınıdoyurmak için zorunlu olan iyiler, olduklarıve olmak istedikleri türden kişiler olarakkendilerini korumaları ya da varlıklarınısürdürebilmeleri için vazgeçilmez olan iyiler,mevcut sahipleri tarafından atılmış bir adımolmaksızıneldeedilemezler).

Bir fabrikadakimakinelerin onları işletenişçiler tarafından nasıl ve hangi amaçla

kullanılacağına makinelerin sahibi ya daonun adına hareket etme hakkı tanınmışinsanlar karar verir. Mülk sahibi bir ücretkarşılığında istihdam ettiği insanlarınzamanlarını satın alırken, bu zamanın, tıpkıfabrika binasındaki makineler gibi, kendimülküolduğunudüşünür.Mülksahibininbuzamanın, eğer kullanılacaksa, hangiparçasınındinlenme,çeneçalma,kahveiçmevb. için kullanılacağına karar verme hakkıvardır. Bu, kendi başına kullanım hakkıolmaktan çok, ötekileri dışlayan işlev olarakbüyük bir kıskançlıkla korunan kullanımailişkin karar verme hakkıdır. Karar vermehakkı, yani seçme özgürlüğü, sahip olanlaolmayan arasındaki ayrımın gerçek özüdür.Burada sahip olmakla olmamak arasındakifark,özgürlüklebağımlılıkarasındaki farktır.Şeylere sahip olmak onlara sahipolmayanlarınneyapmalarıgerektiğineilişkinkarar vermekte özgür olmak demektir -bunun vardığı nokta aslında öteki insanlarüzerindegüç sahibiolmaktır.Bu ikisi -sahip

olma ve güç- pratikte aynı kapıya çıkar.Böylesibirdurumdabirkişininmülktutkusugüç arzusundan neredeyse ayrılmaz halegelir.

Her türlü sahiplik böler ve ayırır (yani,sahip olmayanları başkasının mülkününkullanımındandışlar).Gelgelelim,sahipolmaherdurumdaveherzamansahipolankişiyedışlananlar üzerinde güç sağlamaz. Sahipolma ancak dışlananların ihtiyaçları sahipolunan nesnelerin kullanımını gerektiriyorsagüç verir. Çalışma araçlarına, insan emeğitarafından işlenecek hammaddelere, buişleme sürecinin gerçekleşeceğimekanlarasahipolmaböylesibirgüçsağlar.(Dahaönceelealınanörnekte,hayatlarınıkazanmakiçinçalışanların, fabrika sahibi tarafındandenetlenen makine aksamına erişmelerigerekir;çalışanlarkendilerinikorumak,hattabizatihi hayatlarını sürdürmek için bunaihtiyaç duyarlar. Böylesi bir buluşmaolmaksızın, çalışanların becerileri vezamanları bir işe yaramaz; dolayısıyla onlar

bu niteliklerini, geçimlerini sağlamak üzere,kazançlı bir biçimde kullanmaya muktedirolamayacaklardır.) Gelgelelim, sahibitarafından tüketilen mallara sahip olmadurumunda bu geçerli değildir. Eğer birotomobile, video kamerasına ya da çamaşırmakinesine sahipsem, bu benim hayatımıonlarınolmadığıbirdurumagöredahakolayyadadahaeğlencelikılabilir.Hattaprestijimiartırır - onayları benim için önemli olaninsanlar nezdinde gördüğüm saygıyı artırır:Etkilemeyiistediğiminsanlarınbundansonrabana hürmet edeceklerini umarak yenialdığım şeylerle böbürlenebilirim de. Ancakbu zorunlu olarak bana öteki insanlarüzerinde güç sağlamaz. Elbette, ötekiler buşeyleri kendi rahatlan ya da eğlenmeleri içinkullanmayı istemedikleri müddetçe bugeçerlidir; bu durumda ben onların uymakdurumunda olduğu kullanım koşullarıkoyarım. Sahip olduğumuz çoğu şey güçsağlamaz; sağladığı bir şey varsa o da ötekiinsanların gücünden bağımsızlıktır (artık

ihtiyaçduyduğumiyilerinkullanımıiçinötekiinsanların koyabileceği koşullara uymamgerekmez). İhtiyaçlarım içinde, ötekiinsanların denetimindeki şeyleri kullanmahakkı istemeksizin, doğrudankarşılayabileceğim kısım arttıkça, ötekiinsanlar tarafından koyulan kurallara vekoşullara o kadar az uymak durumundakalırım. Diyebiliriz ki, sahip olmayetkinleştiren bir özellik taşır. Özerkliği,eylem ve seçim özgürlüğünü artırır.İnsanların kendi güdüleriyle hareketetmelerini ve kendi değerlerini gözetmelerinisağlar.Buikisi-sahipolmaveözgürlük-aynıkapıya çıkar. Sıklıkla, özgürlük alanınıgenişletmegörevişeylerüzerindekidenetimin-sahipolmanın-genişletilmesianlamınagelir.

Sahip olma, ancakböldüğü oranda, buişlevlerinikisinide-Öte-kilerüzerindekigüçve özerklik işlevlerini- yerine getirir.Gerçekten de, bütün çeşitlemeleriyle ve herkoşuldasahipolmakfarklılaştırmavedışlamademektir. Bütün sahip olma biçimlerinin

altındayatanşey,ötekilerinhaklarınmbenimhaklarımı sınırladığı (ya da tersi) ilkesidir;benimözgürlüğümüngenişletilmesiötekilerinözgürlüklerinin daraltılmasını gerektirir. Builke uyarınca, yeterli kılma daima (kısmi vegöreliolsada)başkabirininyetersizleşmesiilebirlikte gelir. Bu ilke, kendi amaçlarınınpeşindenkoşmaklameşgul insanlararasındaçare bulunmaz bir çıkar çatışması varsayar:Birinin kazandığı ötekinin kaybettiğidir.Durum, kazananı olmayan bir oyundur;paylaşma ve elbirliği ile hiçbir şeykazanılamaz (ya da öyle olduğu varsayılır).Eylemyetisininkaynaklarüzerindekidışlayıcıdenetime bağlı olduğu bir durumda, makuldavranmak "herkes kendine" buyruğunauymak demektir. Kendini koruma görevi işteböyle görünür bize; görünüşte bu görevdençıkanmantıktır ve dolayısıyla her sağduyulueyleminilkesiolmalıdır.

İnsan eylemi ne zaman böyle bir ilkeyeuysa,ilişkirekabetbiçiminialır.Taraflarfiiliya da potansiyel rakiplerini, denetledikleri,

denetlemeyi umdukları ya da denetlemehayalikurduklarıkaynaklarınkullanımındandışlamaarzusuylahareketederler.Rakiplerinelde etmek için yarıştığı iyilerinkıt olduğukabul edilir; inanılmaktadır ki, onlardanherkesi tatmin edecek kadar yoktur ve bellibazırakiplereldeetmekistediklerimiktardandaha aza razı olmaya zorlanmalıdır. Bazıarzulara ket vurulmasının gerekli olacağı vedolayısıyla kazananlarla kaybedenlerarasındaki ilişkinin sürekli olarak karşılıklınefret ve düşmanlık taşıması gerektiği,rekabetfikrininaslibirözelliğidirverekabetçitutumun temel varsayımıdır. Aynı nedendendolayı,meydanokuyuşve itirazlarkarşısındaetkin olarak ve kıskançlıkla savunulmadıkça,rekabet sonucu kazanılan hiçbir şeyin güveniçinde olduğu düşünülemez. Rekabetçimücadele asla son bulmaz; sonuçlar aslanihai ve tersinmez değildir. Buradan bir diziönemlisonucavarırız.

İlkin, her tür rekabet birtekel eğiliminibesler. Kazanan taraf kaybedenlere

kazançlarına karşı çıkma hakkı (ya da enazından gerçekçi bir beklentisini)tanımayarak kazançlarını güven altına almave kalıcı kılma eğilimindedir. Rekabetedenlerin,belirsiz ve erişilmezbileolsa,nihaiamaçları rekabetiortadan kaldırmaktır,rekabetçi ilişkiler yapısal olarak kendini yoketme eğilimi taşırlar. Bu ilişkiler kendibaşlarına bırakılacak olsa, varacakları yerşansların keskin biçimde kutuplaşmasıdır.Kaynaklar, öte tarafta giderek kıt halegelirken, ilişkinin bir tarafında yığılmaya vegiderek daha bol hale gelmeye başlar.Kaynaklardaki böylesi bir kutuplaşma, enazından, kazanan tarafa gelecekteki bütünilişkilerin kurallarını dayatma yetisikazandıracak ve kaybedenleri kurallara karşıgelemeyecek bir konumda bırakacaktır.Böylesi bir durumdaki kazançlar bir tekeledönüştürülecek; tekel, yeri geldiğinde,kazanan tarafa bundan sonraki rekabetlerinkoşullarını dayatma (örneğin, başka türlüelde edilemeyen malların fiyatlarını tespit

etme) imkânı verecek ve yeni kazançlarıkendisineakıtaraktaraflararasındakimevcutuçurumudahadaderinleştirecektir.

İkinci olarak tekel sonucu (rekabetedayatılan kısıtlamalar ile) şanslarındurmaksızın kutupsallaşması, uzun vadedekazananlara ve kaybedenlere farklımuameleyapılmasına yol açar. Er ya da geçkazananlarvekaybedenler"kalıcı"kategorileriçinde "katılaşır"lar. Kazananlarkaybedenlerinbaşarısızlığındanonlarındoğalyeteneksizliklerini suçlu bulurlar.Kaybedenlerinkenditalihsizliklerininkurbanıolduğu ilan edilir. Onlar beceriksiz ya dahain, kararsız ya da yoz, tedbirsiz ya daahlâken rezil kişiler olarak, yani, kısacarekabetçibaşarınınzorunlubirkoşuluolarakgörülen, aynı zamanda her nasılsa saygıyıhak eden nitelikler de olan niteliklerdenyoksun insanlar olarak resmedilir. Böyletanımlandığında, kaybedenler sıkıntılarınınmeşruiyetinden mahrum edilirler. Çektikleriıstırabınkendihatalarınıneseriolduğukabul

edildiğinden, kaybedenlerin kendilerindenbaşka suçlayacağı kimse olmadığı gibi,pastadanpayalmaya,özelliklebaşarılıolanınkazandığı payı almaya hakları da yoktur.Yoksulun yerilmesi ve alçaltılması varlıklınınyaşadığı avantajların bir savunusu olarak işeyarar. Yoksul tembel, şapşal ve savsakolmakla,mahrumedilmişdeğilbaştançıkmış-karaktersiz, zoru görünce kaçan vehaylazlığa ve yasaları çiğnemeye meyilli-olmakla maluldür. Herkes gibi, onların da"kendi edip kendi bulan insanlar" olduğusöylenir-onlarkendikaderleriniseçmişlerdir.Sefaletleri kendi karakterlerinin vetutumlarının bir sonucu olarak onlarıbulmaktadır. Eğer varlıklılar ellerindekilerinbirkısmınıyoksullarlapaylaşmışlarsa,bununtek nedeni paylaşanların iyi kalpliliğidir,yoksapayverilenlerinhaketmelerideğil.Aynışekilde, erkek egemen toplumda, baskıaltında olmaları kadınların kendikabahatidir; kadınların daha azprestijli vearzulanır işlevlere hapsedilmesi "doğuştan"

gelenyetmezlikle -aşırıduygusallık, rekabetçiruh ve rasyonellik yoksunluğu ya da zekâazlığıile-açıklanır.

Rekabetin kurbanlarınınaşağılanmasıinsan davranandaki alternatif güdüleriahlâki görevi- susturmanın en etkiliyollarından biridir. Ahlâki güdüler birçokbakımdan kazanma güdüleriyle çatışır.Kazanmayayönelikeylem,potansiyelrakiplerleilişkilerde kendini düşünmekten veacımasızlıktan yanadır. Ahlâki eylem isedayanışma, çıkargözetmedenyardım,muhtaçdurumdaki komşuya karşılık istemeden ya dabeklemeden yardım etme isteği gerektirir.Ahlâkibirtutumötekilerinihtiyaçlarınıdikkatealmadaifadesinibulurveçoğuzamankendinesınırlama getirmekle ve kişisel kazançtangönüllü bir feragatle sonuçlanır. Eğerkazançgüdülenim-li bir eylemde göz önündebulundurulantekşey(nasılbelirlemişolursamolayım) benim ihtiyaçlarımsa,ahlâkigüdülenimlibireylemdeötekilerinihtiyaçlarıseçimin temel kıstası haline gelmiştir. İlke

olaraközçıkar ve ahlâki görev zıt yönlerigösterir.

İş ve ev hayatının ayrılmasının moderntoplumun en bariz niteliği olduğunu ilkkaydedenMaxWeber olmuştur. Böylesi birayrım iki zıt eylem kıstası arasındakiçarpışmayı önlemenin bir yoludur. Bu etki,yerine göre, kazanç ya da ahlâki görevin öneçıkan kaygı olduğu iki bağlamın birbirindenkoparılması yoluyla yaratılır. Kişi iş etkinliğiyürütürkenailebağlarındanuzakdurur,başkabir ifadeyle, ahlâki görevlerin baskılarındanözgürdür. Bundan dolayı, başarılı bir işyürütmenin gereği olarak dikkat edilmesigereken tek şey kazançtır. Aile hayatınadönüldüğünde, iş hayatının soğuk hesaplanunutulabilir ve iyiler aile üyeleri arasında herbir üyenin ihtiyacına göre paylaştırılabilir.

İdealolarak,ailehayatı(aileyi5modelalanyada amaçlayan bütünkomünal biçimlerdeki

hayatgi: bi) kazançgüdülenimlerinden uzakolmalıdır. Aynı şekilde, ideal olarak, iş

etkinlikleri ahlâki kaygıların yol açtığıgüdülerden etkilenmemelidir. İş ve ahlâkbirlikte yürümez. İş hayatındaki başarı (yani,öz olarak rekabetçi bir çaba) takınılantutumunrasyonelliğine bağlıdır ve bu yerigeldiğinde her davranışınözçıkar kaygılarınahiç tereddütsüz teslim edilmesi demektir.Rasyonellik yürekten çok kafa tarafındanyönlendirilmek demektir. Eylem ancak, eldekigörev en verimli ve en az maliyetle yerinegetirildiğimüddetçe,rasyoneldir.

Daha önce,örgütün (ya da geneldesöylendiği gibi,bürokrasinin) insandavranışını ideal rasyonellik koşullarınauydurmagayretiolduğundanbahsettik.Yine,böyle bir çaba her şeyden önce ahlâkikaygıları (yani ötekilerle ötekiler için, çıkargözetmeden ilgilenmek, kendini korumanınşartlarıyla çatışma içinde olsa bile, bu tavrısürdürmek) bir kenara bırakmayı gerektirir.Örgütün her üyesinin görevi basit bir seçimeindirgenir:Emre itaatetmekyadaetmemek.Bu görev aynı zamanda bir bütün olarak

örgütün gözettiği bütünsel amacın küçük birparçasına indirgenir, öyle ki fail eylemininbütün sonuçlarını görmek zorunda değildir.İnsanlar,görmedikleriuğursuzsonuçlarıolanve varlıklarından bile haberdar olmadıklarıinsanları etkileyen şeyler yapabilirler - veböylelikle ahlâki bir çatışma ya da suçlulukduygusuyaşamaksızın(birsilah fabrikasındaya da çevreyi feci halde kirleten ya dapotansiyel olarak alışkanlık yapan zehirliilaçlarınüretildiğibirişyerindeçalışarak,hemde çoğu zaman kıt kanaat geçimini sağlamaörneğinde olduğu gibi) en iğrenç ve aşağılıkşeyleri bile yapabilirler. En önemlisi, örgütahlâki sorumluluk yerine uygun davranışınen üstün kıstası olarak disiplini koyar ("Bensadece emirleri yerine getirmekteyim","yalnızca işimi iyi yapmayaçalıştım" ifadelerien popüler ve tartışma götürmez özürlerolacaktır). Örgütün üyesi üstlerininkurallarına ve emirlerine sıkı bir biçimdeuyduğumüddetçe, ahlâki kuşkulardanmuaftutulur. Farklı koşullarda düşünülemeyecek

olan,ahlâkibakımdankınanmasıgerekenbireylembirdenbiremümkünvegöreceyapmasıkolayhalegelir.

Örgütsel disiplinin ahlâki sakıncalarısusturmayadaaskıya almakudreti, belli birsayıdaki gönüllüye uydurma bir "bilimselaraş-tırma"nındeneklerineacıvericielektrikşoku uygulama emrinin verildiği malumStanley Milgram deneylerinde tümçıplaklığıyla ortaya çıkmıştır. Zalimliklerininulvi bilimsel amacına inanmış (işini yapankişiler olarak onlar gerçekten kavrayamaz yada yargıda bulunamaz, ancak hayranlıkduyabilirlerdi) ve araştırma projesindensorumlu bilim insanlarının güya üstünyargılarına güvenen çoğu gönüllü emirleriharfi harfine -kurbanlarının acı çığlıklarınakulaklarını kapatarak- yerine getirmiştir.Deneyin küçük ölçekte velaboratuvarkoşullarında ortaya çıkardığı şey, İkinci'Dünya Savaşı ve sonrasındaki soykırımpratiğiyle dehşet verici boyutlardasergilenmiştir. Milyonlarca Yahudi'ye yönelik

olarak tepedeki birkaç bin Nazi lider vesubayları tarafından başlatılıp denetlenenkatliam-çoğubüyükbirihtimalle,canayakınkomşular, sevecen eşler ve şefkatli anababalar olan- milyonlarca "sıradan insan"ınelbirliğini gerektiren devasa bir bürokratikoperasyondu. Bu insanlar kurbanları gazodalarına taşıyan trenleri sürmüşler, zehirligaz ya da ceset yakma fırınları üretenfabrikalardaçalışmışlarveşuyadabusayısızbaşka yollarla topyekûn imha görevinekatkıda bulunmuşlardır. Her kişinin"yapılacakbirişi",çözülecekbirsorunuvardı;iş onların bütün enerjilerini ve fizikselgüçlerini tüketiyor, sorun da bütündüşüncelerini dolduruyordu. Bu insanlarbunları yapabiliyordu çünkü eylemlerininnihai sonuçlarının, hiç değilse çok azayrımın- daydılar; bu sonuçları aslagörmüyorlardı -tıpkı Vietnam köylülerinintepesine inecek becerikli yıkım araçlarıtasarlayan eğitimli insanların, kendibuluşlarımişbaşındagörmediklerigibi.Nihai

sonuçlarmeşgulolduklarıbasitgörevlerdenokadar uzaktaydı ki, bağlantı gözlerindenkaçabiliyor ya dabilinçdışmda tutulabiliyor-du.

Karmaşık bir örgütlenmenin memurları,parçası oldukları ortak etkinliğin nihaisonuçlarının ayrımında olsalar bile, o sonuçgenelde onları endişelendirmeyecek kadaruzaktadır. Uzaklık coğrafi olmaktan çokzihinsel bir mesele olabilir. Yatay ve dikeyişbölümü, yüzünden, tektek her kişinineylemleri bir kural olarak çok sayıda, ötekiinsanın eylemleriyledolayımlıdır. Ya kişininyaptığı işdoğrudansonuçüretmemekteyadabu öteki insanların yaptığı sayısız öteki işlersayesinde eylemin uzak hedeflerindenkorunmaktadır. Bu yüzden, sanki yapılanlaeylemin nihai hedefinin başına gelenlerarasında doğrudan bir nedensel bağlantıyoktur. Son noktada, kişinin katkısı öneminikaybeder ve nihai sonuç üzerindeki etkisi deciddi bir ahlâki sorun olarak görülemeyecekkadar küçük görünür. "Ben yanlış bir şey

yapmadım, beni kınaman için hiçbir nedenyok" normal bir özür tümcesi olacaktır.Nihayetinde,kişiplanyapmak,raporyazmak,belgeleridoldurmakyadaikikimyasalbileşiğikarıştıran makineyi açıp kapamak kadarmasum ve zararsız bir şey yapıyor olabilir.İnsan egzotik bir ülkede kömür olmuşvücutları öyle kolaylıkla kendi eylemininsonuçlan olarak, kendinin sorumlu olduğuşeylerolarakgörmeyecektir.

Görünüş olarak masum işlerin ahlâkibakımdanürkütücüsonuçlarınasıkıcagözlerikapamak ayrıca örgütsel işlevlerin malumkişisellikdışılığındanyardımgörür.Herhangibir rolün uygun vasıflara sahip herkestarafından yerine getirilebilmesi her örgütünasli özelliğidir. Bu yüzden, denebilir ki, işintamamına katkıda bulunan, o işi üstlenendeğil, bizatihi roldür. Eğer mevcut görevlirolünü layıkıyla oynamıyorsa, onun yerinebaşkası geçirilecek ve görev ne olursa olsunyerine getirilecektir. Bu iddia, bütün işiuygulanabilir kılan sorumluluğun uygulayan

kişiye değil, role bağlı olduğunda ve rolün,oynayanın kişiliğiyle karıştırılmamasıgerektiğinde ısrar etmeye kadar vardırılır.Denebilir ki, cinayet mahalline, eylemlerininsomut sonuçlarındanhaberdar olmadıklarımiddia edemeyecek kadar yakın olanlar bile,bürokratik emir-komuta ve işbölümübağlamında ahlâki değerlendirmelerinanlamsız olduğunu söyleyebilirler,söylemişlerdirde.Kendiduyguları"neburadan eorada"dır. Kurbanlara nefret mi yoksasempati mi duydukları konu dışıdır. Görevonlardan disiplin ister, duygulanmalarınıdeğil. Öteki rutin örgütlü eylemlerde olduğugibi, onlar hemcinsleriyle değil, tayin edilmişhedeflerleuğraşırlar.

İnsani olmayan amaçlara hizmet edenbürokrasi bu yeteneğini yalnızca bünyesindeçalışanların değil aynı zamanda bürokratikörgütlenmeninsınırlarınınçokötesindekilerinde ahlâki güdülenim-lerini susturarakgöstermektedir; bunu, yok etmeye isteristemez tanık olanlar kadar yok etmek

niyetinde olduklarının da kendini korumagüdülerine hitap ederek yapar. Soykırımınbürokratik yönetimi kurbanlarındanbirçoğununyardımımvekenardaduranlarınçoğunun da ahlâki ilgisizliğini elde etmişti.Muhtemel kurbanlar "psikolojik tutsak'laradönüştürülmüştür; söylenenlere boyuneğmenin ödülü olarak iyi muamelegörecekleri yanılgısına düşen bu insanlarsıklıkla zalimlerinin elinde oyuncak olmuş vekendifelaketlerineyardımetmişlerdi.Hâlâbirşeylerin kurtarılabileceğinden, bazıtehlikelerin savuşturulabileceğindenumutlarınıkesmiyorlardı,yeterkizalimlerboşyere rencide edilmesinler; bu işbirliği nasılolsa ödüllendirilirdi. Sayısız örnekte,öngörülü uyma denen bu olgu ortayaçıkmıştır: Kurbanlar, niyetlerini öncedentahminederekvebunuzevkleyerinegetirerekzalimleri hoşnut etmek için yollarındançekilmiştir. Her şeyden önce, nihaikaderlerinin kaçınılmazlığıyla son ana kadaryüz yüze gelmemişlerdir.Yok olmaya giden

yolda atılan her bir adım onlara sevimsizancak son olmayan ve elbette dönüşsüz deolmayan bir adım olarak sunulmuştur; heradımonları tekbirrasyonelçözümü-şaşmazbiçimde nihai yok olmayı bir parça dahayaklaştıran bir çözümü- olan açıkçatanımlanmış bir seçimle karşı karşıyabırakmıştır. Soykırımı yönetenler böylelikleamaçlarına asgari düzensizlikle ve neredeysedirenişle karşılaşmadan ulaşmışlardır; gazodalarına giden uzun, uysal yürüyüştedenetim için çok az muhafıza gerekduyulmuştur.

Kenardan seyredenlere gelince, onlarınuymaları ya dacn azından sessiz vehareketsiz kalmaları, ahlâki davranmanın vekurbanlarla dayanışmaya girmenin bedelleriağırlaştırılaraksağlanmıştır.Ahlâkibakımdandoğru olanı seçmek, çoğu zaman kendifizikselvarlığını tehlikeyeatmaktanbaşkabiranlama gelmeyen, korkunç bir cezayadavetiye çıkarmak anlamına gelecekti. Birkereoyunyüksekoynanınca,kendinikoruma

ka yg ısı ,rasyonel gerekçelerle - "Kendihayatımı ve aileminkini tehlikeye sokmadankurbanlara yardım edemezdim; en iyi haldetekbirkişiyikurtarabilirdim,amabaşarısızlıkhalinde, on kişi ölecekti."- bastırılmaya yüztutan ahlâki görevleri veahlâki pişmanlıklarısilip süpürür. Hayatta kalma şanslarınailişkin nicelik hesabı, eylemin ahlâkiniteliğininönünegeçmiştir.

Bunlarkendinikorumagüdüleriileahlâkigörev güdüleri arasındaki nihai zıtlığın aşırıörnekleridir;kabuletmekgerekirki,nadirvegenelde mahkûm edilmiş durumlardançıkarılmışlardır. Gelgeldim, daha ılımlı ve bunedenledahaazkorkunçbiçimlerde,buzıtlıkgündelik insan davranışına da damgasınıvurur. Genelde, herhangi bir örgütselbağlamda, kendini korumanın en etkili yoluol.ırakgöklereçıkarılaneyleminrasyonelliği,ahlâki yükümlülük pahasına öne çıkarılır.Rasyoneldavranış,doğruseçimiçinkesinbirçözümsunmasıvedoğrudankendinikorumave yüceltme duygusuna seslenmesiyle, ahlâki

görev tarafından yönlendirilen eylemkarşısında belirgin bir üstünlüğe sahiptir.Rasyonel tutum, rekabetin getirdiği kendinibüyütme arzusunu tatmin etmektekibaşarısıyla daha da çekici hale getirilmiştir.Kazananın olmadığı bir rekabette ifadesinibulan ve bürokratik rasyonelliğin güvenilirsilahlarını kuşanmış olan kendini korumagüdüsü, ahlâki kaygılar karşısına heybetli,belkideaşılmazbirengelolarakdikilir.

Ahlâki yükümlülüklerin ortadankaldırılması,tümbürokrasinindestekverdiği,eylemin insani hedeflerininistatiksel olarakelealınmasıyladahadakolaylaşır.Rakamlar-her türden içerikle doldurulabilir safformlar- olarak görüldüğünde, bu insanihedefler bireyselliklerini yitirir ve insanhaklarının,ahlâkiyükümlülüklerintaşıyıcılarıolarak ayrı varoluşlarından sıyrılır. Artıkonlar, tamamen ilgili örgütsel kurallar veölçütler kümesi tarafından tanımlanmış birkategorinin unsurları haline gelmiştir. Kişiselbiriciklikleri ve dolayısıyla biricik bireysel

ihtiyaçları bürokratik eylemin yöneldiğinoktalar olma özelliklerini yitirirler. Önemliolan, resmi olarak seçildikleri kategoridirancak. Sınıflandırma, örgütün çıkarlarınıifadeedenbireylerinseçilmişortakvasıflarınailgiyi artırdığı gibi, geri kalan tüm vasıfların,yani bireyleri ahlâki özneler olarak, eşsiz veyeri doldurulamaz insan varlıkları olarakkuran bireysel özniteliklerin ihmaline izinverir.

İşin doğrusu bürokrasi, eylemin ahlâkigüdülenimlerinin hükümsüz ilan edilmeye,susturulmaya ya da bir süre için askıyaalınmaya yatkın olduğu tek bağlam değildir.Ahlâkidürtününbastırılmasıyönündebenzerbir etki, neredeyse tüm diğer özellikleriylebürokratik bir örgütlenmenin serinkanlı,hesapçı rasyonelliğiyle taban tabana zıt, kârpeşinde koşan ve iştah kabartan rekabettende neredeyse tamamen uzak bir bağlamdaortaya çıkar. Bu türden özel tek bağlamahlâkın en etkili bir susturucusu olarakkendinigösterir:Bu,kalabalıktır.

Belirtmek gerekir ki, kendilerinitanımadıkları -başka koşullardakarşılaşmadıkları, daha önce ilişkiyegirmedikleri ve onlarla ancak geçici,tesadüfibir çıkar etrafında şimdilik "bir araya"geldikleri-çoksayıdabaşka insanlasınırlıbiralanda sıkıştırılmış bulan insanlar, "normal"koşullardamakulgöremeyecekleribirbiçimdedavranmaya eğilim gösterirler. Davranışlarınen vahşisi aniden ancak orman yangınıyla,rüzgârın patlamasıyla ya da bulaşıcıhastalıkla kıyaslanabilecek bir biçimdekalabalık içinde yayılabilir.Tesadüfi birkalabalık içinde, örneğin sıkış tepiş bir pazaryerinde ya da bir tiyatroda, panik çıkmasıhalinde kendini korumaktan başka bir şeydüşünmeyen insanlar sırf kendilerine solukalacak bir alan sağlamak ya da tehlikedenkurtulmak için hemcinslerini çiğneyebilir,ötekileri ateşe atabilir. Bu insanlar başkaseferindeonlarahedefgösterilenvetehlikeninkaynağı olmakla itham edilen görünüştekihainlere saldırabilir ve onları öldürebilir. Bir

kalabalıkta, insanlar, kendilerine kalsa hiçbirfailin tek başına ahlâki olarak işleyemeyeceğisuçlan işleyebilir. Eğer kalabalık tektek herüyesinin iğrendiğikorkunçbireylemikolektifolarak gerçekleştirebiliyorsa, bunun nedenika laba lığ ınbir yüzünün olmamasıdır.Kalabalıkta, bireyler bireyselliklerini yitirirlerveanonimtoplulukta"çözülürler";onlarartıkahlâkiöznelerolarak,ahlâkigörevinhedefleriolarakgörülemezler(bu,bürokratikişbölümüile erişilen uzaklaşmanın etkilerinden farklıbiretkideğildir).Bir linç topluluğuyadabirtakımın taraftarlarından oluşan kalabalık,normal olarak muhtemel saldırganlarınahlâkiyaptırımatabioluşuyüzündenşiddetekarşı korunmalı olan hemcinslerinin başınagelen şiddet eylemleri için üyelerini ahlâkisorumluluktan kurtarır. Bu ve benzerdurumlarda, ahlâki yükümlülüğün askıyaalınması kalabalığın anonimliğinin vekatılımcılar arasında neredeyse hiçbir kalıcıbağın olmamasının sonucudur. Kalabalıktoplandığı kadar çabuk dağılır ve ne kadar

eşgüdüm sağlar görünürse görünsün,kalabalığın kolektif eylemi herhangi birbiçimde sürekli etkileşimi ne getirir ne deüretir. Tektek üyelerinin sırfduygusaldavranmasını mümkün kılan, işte kalabalıkeyleminin özellikle bu gelip geçici vemantıksız niteliğidir. Herhangi bir anda,bütün ikazlar göz ardı edilir, bütün yasaklarrafa kaldırılır, bütün yükümlülüklergeçerliliğini yitirir, bütün kurallar askıyaalınır.

Bürokratikbirörgütlenmebağlamındakidüzenli,duygulardanarınmışdavranışvekalabalığınöfkeyadapaniğininpatlayıpbaş-kaldırışıikifarklıkutuptayeralıyorgörünmektedir;nevarki,ahlâkidürtüveyasaklarüzerindekietkileridikkatçekicibirbiçimdebenzerliktaşır.Benzeretkilerinbenzernedenlerivardır:Kişiliksizleştirme,"yüzlerinsilinmesi",bireyselözerkliğinyokedilmesi.Hemkişileryerinerollerinkurduğuveötekiinsanlarıamacaerişmeyadasorunçözmeyolundarollere,çoksayıdakaynaklara

yadaengellereindirgeyenbürokrasihemdebireyolarakinsanlaryerinebirbirindenfarksızparçacıklardanoluşan,özelliğiniüyelerininbireyselniteliklerdendeğilsayılardanalankalabalık,biryüzdenyoksundurveanonimdir.

Hemcinslerinin gözünde,insanlar olarakkabuledildiklerimüddetçekişilerahlâkibireröznedir, yani sadece hemcinslerine layıkgörülen ve her insan için uygun olanmuameleyi (ilişkinin taraflarının kendilerineözgü ihtiyaçlarının olduğunu, bu ihtiyaçlarınkişinin kendi ihtiyaçları kadar geçerli veönemli olduğunu ve aynı oranda dikkat vesaygı gösterilmesi gerektiğini baştan kabuleden bir muameleyi) hak eden varlıklardır.Hatta denebilir ki, "ahlâki özne" ile "insanvarlık" kavramlarının göstergeleri aynıdır;işaretettiklerialanlarörtüşür.Nezamanbellikişilere ya da insan kategorilerine kendimizetanıdığımız ahlâki sorumluluk tanınmaz, ozamanonlara"insanlıktannasibinialmamış","kusurlu insan", "eksik insan" ya da

doğrudan doğruya "insan olmayan"muamelesiyapılır.

Ahlâki yükümlülükler evreni (ahlâkigörevlerin kuşattığı insanlar toplamı) insantürünün tüm üyelerini içine alabilir ya daalmayabilir. Çok sayıda "ilkel" kabilenininsanları kendilerine basitçe "insanoğlu"anlamına gelen isimler vermiştir; ötekikabilelere, özellikle ara sıra patlayandüşmanlık dışında aralarında bir ilişkikurulmamış kabilelere, insan statüsü tamanlamıyla tanınmamıştır. Yabancı kabilelerinve onların üyelerinin insanlığını reddetme,kölelere "konuşan aletedavat" statüsününyakıştırıldığı ve ancak (en azından ilkeolarak) takdir edilen görev açısındanyararlılıkları ışığında değer biçildiği kölecitoplumlar var oldukça sürmüştür. Sınırlıinsanlık statüsü, pratikte ahlâki tavrın temelgereklerinin -her şeyden önce ötekiinsanların' ihtiyaçlarına, onların kişiselbütünlüğünü ve hayatlarının kutsallığınıkabul etmeyi içeren bir saygı- böyle bir

statünün taşıyıcıları ile ilişkilerde bağlayıcıolmadığı anlamına gelir. Sanki tarih insanlıkfikrinin -yükümlülükler evrenininbelirginbirbiçimde giderek daha fazla kapsayıcı ve ensonunda insan türünün tamamıyla örtüşmeeğilimiyle birlikte- durmaksızın, adımadımyayılmasındanibarettir.

Nevarki,dahaöncegördüğümüzgibibu,düz bir çizgi boyunca ilerleyen bir süreçdeğildir. Çağımız, sınıflar, milletler, ırklar vedinler gibi kategorilerin bütün insanlarınınyükümlülüklerevrenindendışlanmasını talepedensondereceetkilidünyagörüşlerininboygöstermesiyle kötü bir ün kazanmıştır. Öteyandan, bürokratik olarak örgütlenmişeyleminmükemmelliği artıkahlâki engellerinverimlilik hesaplarına etkili bir biçimdemüdahale edemediği bir noktayaerişmektedir.Bu iki unsurun -bürokratikyönetim tekniğinin getirdiği ahlâkisorumluluğuaskıyaalmaihtimaliileböylebirihtimali hayata geçirmeye hazır ve isteklidünya görüşlerinin varlığının- bir araya

gelmesi çoğu kere yükümlülükler evrenininbaşarıyla sınırlanmasınanedenolmuş, budazamanla çok farklı sonuçlara giden yoluaçmıştır: Komünist toplumlarda düşmansınıflara ve onların işbirlikçileri olaraksınıflandırılan kişilere karşı uygulanan kitleterörü,başkatürlüinsanhaklarısicillerindengurur duyan ülkelerde süren ırksal ve etnikazınlıklar üzerindeki ayrımcılık, açıkaçık yadaelaltındanuygulananapartheidsistemlerive Türkiye'de Ermenilerin katlinden, NaziAlmanyası'nda milyonlarca Yahudi-nin,Çingenenin ve Slavların yok edilmesine,Kürtlerin gaz bombalarıyla boğulmasındanKamboçya'daki kitle katliamlarına uzanansayısız soykırım örneği. Yükümlülüklerevrenininsınırlarıgünümüzekadartartışmalıbirkonuolarakkalmıştır.Ahlâkigüdüleniminbastırılmasında mahir olan bürokratikteknolojinin gelişmesinin (modern toplumunbir başarısı olan ahlâki duyarlılığın insantürünün bütün üyelerine yayılması kadar)bütün bunları -teoride değilse bile, pratikte-

dahatartışmalıhalegetirdiğisöylenebilir.Yükümlülükler evreninin içinde, öteki

insanların ihtiyaçlarının otoritesi tanınır.Ötekiinsanlarınihtiyaçlarınıntalepedilmeleriiçinmeşrunedenleriolduğukabuledilir;eğertalepler karşılanmıyorsa, nedenkarşılanmadığı açıklanmalı ve sıklıkla bir türözür dilenme-lidir. Ne pahasına olursaolsun,ötekilerinhayatıkorunmalıdır.Onlarınrefahını sağlamak, şanslarını artırmak,toplumun sunacağı imkânların kapılarınıonlara açmak için elden ne geliyorsayapılmalıdır. Onların yoksullukları, kötüsağlıkları, gündelik hayatlarındaki sıkıntıları,aynı yükümlülükler evreninin tüm ötekiüyeleriiçinbirmeydanokuyuşvebirihtardır.Böylesi bir meydan okuyuş karşısında,kendimi özür dilemekle -onların payınıartırmak için neden bu kadar az şeyyapıldığına ve neden daha fazlasınınyapılamadığına inandırıcı bir açıklamagetirmekle- yükümlü hissettiğimiz gibi,yapılabilecek her şeyin yapıldığını kanıtlama

yükümlülüğü de duyarız. Getirilenaçıklamanın doğru olması zorunlu dadeğildir. Örneğin, toplumun geneline verilensağlık hizmetlerinin iyileştirile-mediğiniçünkü "kazanılmayan paranınharcanamayacağım"duyarız.Nevarki,böylebir açıklamanınardındagizlenen şey, zenginhastaların kullandığı özel ilaçlardan eldeedilen kârın "kazanç" olaraksınıflandırılırken, hastane giderlerinikarşılayamayan insanlara sağlananhizmetlerin "giderler" arasında sayılmasıdır;böyle bir açıklama, ihtiyaçların insanlarınödeme gücüne göre ele alındığı gerçeğinigizler. Gelgelelim, hiç olmazsa açıklamanınyapılması ve kendilerini açıklama yapmaklayükümlü hissedenlerin bir açıklama yapmışolmaları sağlık ihtiyaçları ihmal edilmişinsanların en azından yükümlülüklerevrenininiçindekaldıklarınınkabuledildiğinikanıtlar.

Ötekilerin ihtiyaçlarının karşılanmadankalması ancak ve ancak ihmal edilen

"ötekilerin" hep birlikte yükümlülüklerevreninin dışına atılması ya da en azından,yükümlülükler evreni içindekimevcudiyetlerininkuşkuluolduğuyada"hakedilmediği"nin gösterilmesi halinde,başarısızlığımız olarak hissedilmeyecek veonu açıklama yönünde içten gelen dürtüağırlığını büyük oranda yitirecektir. Böylesibir durum hiç de hoş değildir. "Ötekileri"görece insan altı bir duruma sokarak veardından talihsizliklerini "insan gibi"davranamayışlarına bağlayarak bu durumyaratılmıştır. Buradan söz konusu ötekilere,başarısızlıklarının iflah olmazlığı ve onlarıtekrar insan içine sokmak için yapılacakhiçbir şey olmayışı yüzünden, insan gözüylebakılamayacağı kararına yalnızca bir adımkalmıştır. Onlar, örneğin, bizatihi bu düzeneayak uyduramayacakları için ilelebet "yerli"ahlâkdüzenineuyumgösteremeyen"yabancıbirırk"olarakkalacaktır.

Kendini koruma ile ahlâki görev birbirinekarşıdır. Hiçbiri ötekinden "daha doğal",

insan doğasının içkin eğilimlerine dahauygun olduğunu iddia edemez. Eğer biriötekinin önüne geçmiş ve insan eylemininbaşat güdüsü haline gelmişse, dengesizliknedeninin izleri genellikle etkileşimin sosyalolarak belirlenmiş bağlamına kadarsürülebilir. Kendini düşünme ve ahlâkigüdüler, rehberlik ettikleri insanlarınüzerinde ancak çok sınırlı bir denetimsağlayabildikleri koşullara bağlı olarak öneçıkarlar. Ne var ki, koşulların gücününmutlak olmadığı bilinmektedir ve çelişkili ikigüdü arasında seçim yapmak en olmazkoşullarda bile mümkündür. İnsanın ahlâkisorumluluğuyadabusorumluluğunreddiensonunda dış güçler ve baskılara atfengeçiştirilemez.

Doğavekültür

Acıma ve şefkatle karışık, "Şu kısa boyluadama bak. Zavallı, doğa hiç de cömertdavranmıyor"deriz.Havasınıbozanboyuiçinadamı kabahatli bulmayız. Bildiğimiz çoğuinsandanvekuşkusuz"normal"denkısaolanboyugözümüzeçarpar.Amaaklımızabirinin,biryerlerdeadamıdahauzunboyluyapmayıihmal ettiği gelmez. Bildiğimiz kadarıyla,insanın boyunu birileri belirleyemez; boy,âdeta, doğanın temyizi olmayan birhükmüdür. Hükmü feshetmenin ya dabozmanınbiryoluyoktur. İnsanınonukabuledip yapabildiği kadarıyla onunlayaşamaktanbaşkaseçeneğiyoktur.Birbaşkasefer"Bak,nekadarşişmanbiradam"dervegüleriz. "Oburun teki ya da bir biracı olsagerek. Utanmıyor da. Bu konuda gerçektenbir şeyler yapması gerekir." Boyun tersine,bedenin genişliği -ya da bizim olduğunainandığımız genişliği- normal olarak insanınelindedir. Beden daha şişman ya da daha

zayıf yapılabilir. Bu konuda hiçbir tereddütyoktur. İnsanın kilosu düzenlenebilir, ayrıcadüzenlenmeli ve insan çabasıyla kabuledilebilir standartlaragetirilmelidirde. İnsankendi kilolarından sorumludur, bu konudayükümlülükleri vardır ve eğer buyükümlülüklerini yerine getirmezseutanmalıdır.

Bu iki durum birbirinden nasıl ayrılır?Neden bunlara son derece farklı biçimlerdetepki veririz. Bu soruların yanıtı insanlarınyapabileceklerine ilişkin bilgimizde veinsanlarınneleriyapmalarıgerektiğineilişkininancımızda bulunabilir. İlkin, soru bir şeyiyapmaya"insangücünün"yetipyetmediğidir(dünyanın bir parçasını ya da bir Özelliğinikendi isteklerine uygun hale getirmeyisağlayacak bilginin, becerinin ya dateknolojinin var olup olmadığı, insanlartarafındaneldeedilebilirvekullanılabilirolupolmadığı). Sonra, o "bir şeyin" uymasıgereken bir standardın, birnormun olupolmadığı sorusu gelir. Başka bir ifadeyle,

insanlar tarafından değiştirilebilir,olduklarından farklı hale getirilebilir şeylervardır. Bunlara insanın gücünü aşan ötekişeylerden farklı muamele edilmelidir.Birincisinekültür, ikincisinedoğa deriz. Buyüzden, bir şeyin doğanın değil, kültürünkonusu olduğunu söylerken kastettiğimiz, oşeyin manipüle edilebilir ve böyle birmanipülasyonun istenen, uygun bir "sondurum"olduğudur.

Gerçektende,eğerdüşünürsek,tekbaşına"kültür" sözcüğünün kendisi bile çok şeyanlatır. Vahşi doğadan kazandığı toprağıdikkatle işleyen ve tarıma açan, saçılacaktohumlarıveekilecek fideleri seçen,bakımınıyapan ve doğru şekli -yani söz konusu bitkiiçin uygun görülen şekli- vermek içinbüyüyen dalları budayan bir çiftçinin ya dabir bahçıvanın emeğini akla getirir. Ancakçiftçi ve bahçıvan bununla da kalmaz. Aynızamanda, "kendi başlarına" büyümekte olanvebuyüzdenekilialandakisıkıdüzenibozan,oalandaplanlananverimliliğidüşürenyada

bahçenin estetik ideali dışına çıkanistenmeyen misafirleri ve "davetsiz" bitkilerideayıklar.Bitkileriilkbaşta-sıcakilgiisteyenuygunşeylerolarakgörülenfaydalıbitkilervebiçilmesi, ilaçlanması, olmazsa yok edilmesigereken yabani otlar olmak üzere- bölen şeyverimlilik hesabı ya da düzen ve güzellikfikriydi. "Şeylerin düzenini" zihnindetasarlayan ve ardından o tasarıyı hayatageçirmek, bizatihi gerçekliği "düzenesokmak",yanidüzen tasarılarınadahayakınhale getirmek için becerileriyle aletlerinikullanan çiftçi ve bahçıvandır (çoğudurumdahalihazırdaellerindekibecerilerivea l e tedavatları çiftçilerin ve bahçıvanlarınhayal güçlerine sınırlar koyduğunuunutmayın; ancak böyle bir düzen tasarısıhalihazırda uygulanabilir olduğu kadar,mevcut beceri düzeyi olarak anlaşılacaktır).Onlar, aynı zamanda,düzen iledüzensizlik,normilenormdansapmaarasındakiayrımınkıstasınıdasağlar.

Çiftçilerinvebahçıvanların işleri,maksatlı

bir etkinlik ve özel türden bir maksat -gerçekliğin belli bir kesimine aksi haldeolmayacak ve kendisini gerçekleştirmek içinçaba sarf edilmeksizinortaya çıkmayacakbirbiçim dayatması- olarak kültürün ilk aklagelen örnekleridir. Kültür, şeyleriolduklarından ve aksi halde olacaklarındanfarklıyapmakveonlarıbuhalde,yapayşekiliçinde tutmaktır.Kültür, birdüzen yaratmakve onu korumak, düzeni bozan ve bu düzenaçısındankaos görünen her şeyle mücadeleetmektir.Kültür,"doğadüzeni"(yani,şeylerininsan müdahalesi olmaksızın olduklarıdurum) yerine yapay, tasarlanmış bir düzenkoyma ya da ekleme işidir. Kültür, böyleyapay bir düzenigetirmekle kalmaz, onadeğerdeverir. Kültür, bir tercih sorunudur.Kültür,birdüzenieniyi,hattabelkidetekiyidüzen olarak göklere çıkarır. Bütünalternatifleribayağıyadatümdendüzensizlikolaraktanımlar.

Doğa ile kültürün ayrım çizgisinin tamolarak nerede çizildiği, elbette hangi

becerilerinvebilgilerinedinilmişolduğunaveonları daha önce denenmemiş amaçlar içinkullanma tutkusunun olup olmadığınabağlıdır. Genelde, bilim ve teknolojiningelişmesi o zamana kadar "doğal" olanolguların muhtemelmanipülasyon alanını veböylelikle kültür âlemini genişletir.Baştakiörneğimize dönecek olursak, tıp mesleğiylebirlikte genetik mühendisliği ve kimyaendüstrisininyöntemveuygulamaları,pekâlâinsan boyunun uzunluğunu doğal alandankültür alanına aktarabilir: Er ya da geç,genlerle oynama teknolojisi ya da vücuttakiorgan ve hücrelerin büyümesini etkileyenilaçlar tektek bireylerin o zaman bir normhaline gelmiş arzulanan standart uzunluğunaltınadüşmesiniengelleyebilir.Günümüzdekiuygun ağırlık gibi, uygun boy da kolektif birilgialanıvekişiselsorumlulukhalinegelir.

Ne var ki, her tür kültürün diğer birönemli özelliğini gösterdiğinden, hayaliörneğimizüzerindebirazdahaduralım.Eğerboy uzunluğunun ayarlanması için genetik

kontrol uygulanırsa, yavrularının boyuzunluğuna karar verecek olan, anababalardır; ya da bir yasa kabul edilecek veyurttaşlarının uygun boy uzunluğuna kararverecek devlet birimleri tayin edilecektir; yadainsanınvücutölçülerindeneyin"anormal"neyin "normal" olduğuna doktorlarıntavsiyesine göre karar verilecektir.Durumneolursa olsun, bedenin sahibi başkalarınınhükümlerinibenimsemekzorundakalacakyada (gen mühendisliğinde olduğu gibi) bunukabulü ya da reddi dahi söz konusuolmayacaktır.İnsantürününbirbütünolarakartan kudretini (doğa karşısında insantürünün artan bağımsızlığı ya da özgürlüğüdediyebilirizbuna)gösterenkültürünkendisibireyingözüne, tıpkıdoğayasaları gibi, karşıkonamazbirkaderolarakgörünebilir.

Örneğimizin de gösterdiği gibi, kültürgerçektendebir insanetkinliğidir-amabazıinsanların başka bazıları üzerindenyürüttükleribiretkinliktir.Bahçeörneğindekigibi,herhangibirkültürelsüreçtebahçıvanın

kültürleme ve bitkilerin kültürlenmesi rolleriaçıkçabelirlenmişveayrıtutulmuştur."İnsancanlılar" durumunda böylesi bir ayrımın ilkbakışta göze çarpmamasının nedeni çoğukere "bahçıvan"ın kim olduğunun açıkolmamasıdır. Bireylerin hem şekillendirdiğihem de uymaya mecbur olduğu normunarkasında duran otorite bir kural olarakyayılmış halde, sıklıkla anonimdir. Tamolarak nerede durduğunu tespit etmekimkânsızdır. İnsan bedenlerini vedüşüncelerini şekillendiren aman vermez,korkunç otorite "kamuoyu", moda, "ortakrıza","uzmangörüşü"vehattasağduyu-özelolarak hiç kimseye ait olmayan, herkesinkanaati- gibimuğlak bir kendilik biçimindeboy gösterir. Bu yüzden, görülen o ki,insanlara örneğin kulaklarını değil dedudaklarını boyamak ya da herkesin gözüönünde içerken özel bir yerde tek başınaişemek gibi şeyleri yaptıran bizatihi kültürünkaçkın,elegelmezvesoyutoluşudur.Kültür,yanıltıcı bir "töz" edinmiştir; sanki katı, ağır,

baskın ve karşı çıkılmaz bir şeydir. Başathayat biçimlerine karşı her türden direnişitehlikeli ve zararlı bulan kişi açısındanbakıldığında, kültür pekâlâ "orada duran"gerçekliğin geri kalanından ayrılmaz bir şeyolarak görünebilir. En az doğanın kendisikadar "doğal"dır. Eğer yapıntı insanlartarafından yapılmak ve bu yüzden insankararı, onayı ve onu destekleme yönündeörtük rızası dışında bir şey olmamakanlamına geliyorsa, kültürün elbette çok azıyapıntıdır. Bariz olarak insan kaynaklıolmakla birlikte, doğa gibi kültür de bireyinufkununötesindehayalmeyalgörünür,çetinve erişilmezdir. Doğa gibi, "neyin nasılolduğu"nu temsil eder. Hiç kimse toprakkültürü ya da bahçe kültürünün insan işiolduğundan kuşku duymazken, benzer birhakikat "insan kültürü" durumunda gizlidirya da en azından perdelenmiştir. Ne var ki,bu da en az önceki durumlardaki kadarhakikattir.

Kendi hayatınızda "insan yapısıöğeler"e

dahayakındanbaktığınızda,muhtemelenbuöğelerin hayatınıza iki yolla girmiş olduğudikkatinizdenkaçmayacaktır;yada,birdiğerdeyişle, yapıntı, "insan yapımı" düzeninoluşturulması ve sürdürülmesinin iki ayrıtürden eylem gerektirdiğini söyleyebilirsiniz.Birinci tür eylem çevreye, ikincisi ise bireyeyöneliktir. Birincisi düzenler, bireysel hayatsüreçlerinin işlediği bağlamı düzenli kılar.İkincisibizatihihayatsüreciningüdüleriniveamaçlarını şekillendirir. Birincisi kişininyaşadığı dünyayı daha az rastlantısal, dahaçokdüzenlikılar;öyleki,bellidavranıştürleridaha makul, akla yatkın ve sonuçtadiğerlerine göre seçilme şansı daha yüksekhalegelir.İkincisiinsanıtahayyüledilebileceksayısız başkaları arasından belli güdüleri veamaçları seçmeye yatkın hale getirir.Belirtmek gerekir ki, analitik bakımdan ayrıiki tür, uygulamada ve sonuçta karşılıklıolarak birbirlerini dışlamadıkları gibi,birbirlerindenbağımsızdadeğildir.Benimvebaşka herkesin bireysel hayat süreçlerinin

çevresi büyük oranda kendi güdüleri veamaçlarıolanötekibireylerindeçevresidir-veböylelikle bireysel davranış güdüleri vekalıplarının "normatif düzenlenmesi"çevrenin toplam düzenliliği ve kestirilebilirli-ğiiçindeönemlibirunsurdur.

Düzen, rastlantısallık ya dakaostan,düzenli bir durum varken her şeyinolamaması, her şeyinmümkün olmaması ileayrılır.Aklınaldığıneredeysesonsuzsayıdakiolaylariçinden,yalnızcasınırlıbirsayıdaolaygerçekleşebilir. Farklı olaylar farklı ihtimaloranlan taşırlar; bazı olaylar ötekilere göredahamuhtemeldir.Yapaybirdüzen, ihtimaldahilindeolmayanızorunluyadakaçınılmazhale dönüştüğünde (örneğin, yumurtalarladomuz pastırmasının neredeyse imkânsızolan birlikteliğinin düzenli bir sabahbuluşmasına dönüştürülmesi), başarıylakurulmuş olur. Dolayısıyla, bir düzen tesisetmek olaylardaki ihtimal payını manipüleetmektir. Aksi halde rastlantıya bağlı olarakortaya çıkacak bazı olaylar, başka bazı

olaylarınolmasınıönleyecekengeldikilirken,daha muhtemel -"normal"- kılınırlar. Birdüzen tesis etmek ayıklamak, seçmek -vetercihler ve öncelikler oluşturmak,değerbiçmek- demektir.Değerler arkada durur veer geç tüm yapay düzenlerin yapısınagirerler. Böylesi her düzen, olabilirliklerinsapabileceği birçok yoldan sadece biri, tümötekilere tercih edilmiş biridir. Bu düzen birkere iyice yerleştiği, sağlam ve güvenli halegeldiğinde, doğal olarak bu "doğru"yuunutur, o düzeni düşünülebilecek tek düzenolarakalgılarız.Artıköylegörünürki, ancakve ancak tek bir düzen olabilirken, düzensizlik sonsuz bir çeşitlilik gösterir. Özgün,verili bir düzen artık genelde düzenleeşanlamlıolarakalgılanır;bütünalternatiflerhep birlikte düzensizliğin ya dakaosunçeşitlemelerisınıfınasokulurlar.

İnsan türü olarak, hepimizin düzenli birçevre yaratmada ve onu korumakta kesinçıkarı vardır. Bunun nedeni,davranışlarımızın çoğunun sonradan

öğrenilmiş olmasıdır. Başarılı olan -istediğimiz sonucu aldığımız, hoşnutlukveren, çevremizdeki insanların onayını veövgüsünü alan- geçmiş eylemlerimizihatırlarız. Hafıza ve öğrenme kapasitesi gibieşsizmaharetlerimizsayesinde,hergündahaetkili hayat becerisi edinebiliriz; bilgiyi,becerileri,deneyimibiriktirebiliriz.Nevarki,hafıza ve öğrenme ancak eylemlerimizinbağlamı genel olarak sabit kaldığımüddetçefaydalı sonuçlar verir. Çevremizdekidünyanın bu istikran sayesindedir ki ancakdaha önce başarılı olmuş eylemler bugün veyarın tekrarlanacak olsa muhtemelen yinebaşarılı olacaktır. Düşünsenize, örneğin,trafik ışıklarının renklerinin anlamı uyarıyapılmaksızın değişirse, nasıl bir kargaşayaşanır! Rastlantısal olarak sürekli kılıkdeğiştiren bir dünyada, hafıza ve öğrenmenimet olmaktan çıkıp bir bela haline gelir.Öğrenmek,geçmiştecrübeleregüvenmektamanlamıylaintiharadönüşür.

Muntazam işleyen ve bu yüzden

hayatımızın çoğunu geçirdiğimiz çevreninrahatlıkla kestirilebilir olduğudüzenli dünyakültürel tasarımın ve seçimin ürünüdür.Uygunolaraktasarlanıpyapıldığında,binalarmuhtemel ısıdeğişmeleriniöylebir sınırlarkidayanılmaz aşırı uçlar tümden dışlanır.Yolların yayalara ve araçlara ait kısmınıayırmak yayayla hareket halindeki aracınölümle sonuçlanacak bir karşılaşmaihtimalini önemli oranda azaltır. Bir nehriniki yakasını birleştiren köprü nehri geçerkenıslanma ihtimalini azaltır. Şehrin satış değerive kira geliri, verilen hizmetlerin niteliğibakımından farklı bölgelere ayrılması, gelipgeçerkenyadayöredekarşılaşılabilecekinsançeşitliliğini sınırlar. Son derece farklıücretlerle, uçaklarda ve trenlerde birinci veikincisınıfbölümlerininayrılmasıaynışekildemuhtemel yol arkadaşlarının çeşitliliğinesınırlargetirir.

Çevremizdeki dünya düzeninin karşılığıbizatihi kendidavra- nışlarımızdakidüzenliliktir. Yürürken ve araç kullanırken

tümüyle farklı güzergâhları seçeriz. İçkili birpartide okulda ders verirken ya da iştoplantısında olduğu gibi davranmayız.Tatillerde ana babamızın yanında farklı,resmi bir ziyaret yapmakta olduğumuztanımadığımız insanlar arasında farklıdavranırız.Patronumuzlamıkonuştuğumuzayoksa arkadaşlarımızla mı çene çaldığımızabağlı olarak farklı ses tonları ve farklısözcükler kullanırız. Bir yerde söylediğimizama başka yerde sakındığımız sözcüklervardır. Aleni yaptığımız şeyler yanındayalnızca bizi gözleyenlerin olmadığındanemin olduğumuzda yaptığımız "özel" şeylerdevardır.Dikkatedeğerolan şey,bir an için"uygun" bir tutum benimserken, kendimizitıpkı bizim gibi davranan başkalarınınyanında bulmamızdır; birkural olarakgörünen şeyden kopuşlar da olur ancakbunlarçokseyrektir-sankigörünmezbirtüriphepimizibenzerbirbiçimdesarmıştır.

Eğerşaşırıpbudavranışınuygunolmadığıkoşullarda belli bir bağlama yakışmayacak

şekilde davranırsam, muhtemelenutanacağım ya da kendimi suçluhissedeceğim. Bana pahalıya patlayan birhata işlediğimde -örneğin, işimikaybettiğimde ya da terfi alamadığımda,şöhretime leke sürdüğümde, değer verdiğimbir kişinin sempatisini kazanmayıbaşaramadığımda ya da kaybettiğimde-pişmanlık duyarım. Diğer bazı durumlardaise -sanki gizli kalmasını hatta her şeydenönce doğru olmamasını istediğim "gerçekbenliğime" ilişkin gizli bir gerçeği açık etmişgibi- utanç duyabilirim. Hoş olmayansonuçlar doğurmuş bir tutumdan pişmanlıkduymanın tersine, utanma duygumdahesaplanmış ya da aslında rasyonel hiçbiryan yoktur. Bu duygu pek düşünmeksizinortayaçıkmıştır.Utanç,birkarıştırmaya,ayrıtutulması gereken şeyin şaşırılmasına,gözetilmesivekorunmasıgerekenbirayrımınçiğnenmesine karşı otomatik bir tepkidir.Denebilir ki, utanç böylesi bir karıştırma-farklılıkların ihmal edilmesi- karşısında

(kültürel olarak öğrenilmiş) bir savunmadır.Utanç,davranışlarımızıdoğru (yani, kültürelolarak belirlenmiş) çizgide tutmanın aracıolarakdüşünülebilir.

Şimdiyekadaryazdıklarımızdan,kültürün-buyapaydüzenkurmaişinin-çoğukezaksihalde birbirlerinden pek ayrıdüşünülmeyecek olan şeyler ya da eylemlerarasında ayrımlar yapmak, farklılaştırmak,bölmek,parçalamaksuretiylebaşarıldığıaçıkolsa gerek. Bir çölde, insan etkinliğiningirmediği ve insani amaçlarauzakbir yerde,birinin toprak parçasını diğerininkindenfarklıkılanneişaretlernedeçitlervardır;birhayvan gübresi tamamen ötekine benzer,kendi başına bir anlamdan yoksundur, onubir diğerinden ayıracak hiçbir şey yoktur.Meskun olmayan çöl âdeta biçimsizdir. Öteyandan,kültürçalışmasınakonubirçevrede,tekbiçim,düzbirtoprakyüzeyibazı insanlarıçekerken diğerlerini iten alanlara ya dayalnızcataşıtaraçlarıveyalnızcayayalariçinuygun şeritlere bölünmüştür; dünya bir

yapıya kavuşmuştur. İnsanlar üstler veastlara, otorite sahipleriyle sıradan kişilere,konuşanlarla dinleyen ve dikkate alanlarabölünmüştür - ve bütün bunlar fizikselyapılarındaki ya da zihinsel çerçevelerindeki"doğal" farklılıklar ya da benzerliklerebakılmaksızın, ya da onların savunusu için,yapılmıştır. Zamanın tekdüze akışı kahvaltı,kahve molası, öğle yemeği, beş çayı ya daakşam yemeği dilimlerine bölünmüştür."Fiziksel" bileşimleri bakımından benzer yada tıpatıp aynı toplantılar bile, bir seferindeseminer,başkaseferindekonferans,birdiğerseferinde ise ziyafet olarak ayrılır. Yemekyenmesi, çaylar gibi ayrı olaylar halindefarklılaştırılır: TV atıştırmaları ya da mumışığındayenenakşamyemekleri.

Bu ve benzeri ayrımlar, göründüğükadarıyla, iki alanda birden yapılabilir.Birincisi, eylemin gerçekleştiği "dünyanınbiçimi"dir. İkincisi ise eylemin kendisidir.Dünyanın parçaları zamanın akışınıayrıştırarak belirlenen dönemlere göre kendi

içlerinde olduğu kadar birbirleriyle defarklılaştırılmıştır (aynı mekân sabah okul,akşam da bir balo salonu, bir oda gündüzçalışma odası, gece yatak odası olabilir; ikiside süreç içinde nitelik değiştirmiştir). Aynışekilde, eylemler de farklılaştırılır. Masadakitutumtamamenmasadanelerinolduğunavekimlerin oturduğuna bağlı olarak değişir.Hatta sofra adabı -yemek yerken nasıldavrandığımız- bile yemeğin resmi yemek,alışıldık bir aile yemeği ya da sadece dostlararasında bir ziyafet olup olmadığına görefarklılıkgösterir.

Yine, iki alanı (bağlamveeylem,dışsal veiçsel, nesnel ve öznel) ayırmanın birsoyutlamaürünüolduğunubelirtelim.Teorikolarak ayrılmış iki alan gerçekte birbirindenbağımsız değildir. Nasıl akış olmadan birnehir, esinti olmadan rüzgâr olamazsa,yemeğe katılanların resmi bir biçimdedavranışları olmaksızın resmi yemek ya dabaloya özgü ruh haliyle dansçılar olmaksızınbalo da olmayacaktır. Bir dersi ders yapan

öğretmenlerle öğrencilerin belli bir davranıştarzıdır. Teorik olarak birbirinden ayrı ikialan pratikte kopmaz bağlarla bağlıdır -ikiayrı kendilikten çok bir madalyonun ikiyüzüdürler. Biri olmadan öteki olamaz.Ancak aynı anda ve birlikte var olabilir vevarlıklarını koruyabilirler. Kültürel olarakyaratılandüzeninözünüoluşturanayrımlar,aynıandaveparalel,eşgüdümlüveeşzamanlıbir biçimde eylemin bağlamını ve kendisinietkiler. Denebilir ki, çevremizdeki dünyadabelirlenen zıtlıklar faillerin davranışlarındakifarklılaşmanın kopyasıdır ve zıt davranışkalıplarının yerleşmesi çevremizdekidünyanın içsel bölünmelerinde yansır. Hattabir adım daha ileri gidip davranışınfarklılaşmasının çevrenin farklılaşmasınınözünü ya da anlamım oluşturduğu -ya datersi-söylenebilir.

Bueşgüdiimlülüğüifadeetmeninbirdiğeryolu, hem kültürel olarak örgütlenmiş sosyaldünyanın hem de kültürel olarak eğitilmişbireylerin davranışının dayapıntı -yani,

zıtlıkların yardımıyla, ayrı davranışlargerektirenfarklısosyalbağlamlarlaayrısosyalbağlamlarauygunfarklıdavranışkalıplarının"eklemlenmesi"- olduklarını ve ikieklemlenmenin birbirine "denk düştüğünü"(ya da, daha teknik bir deyişle, eşbiçimliolduklarını)söylemektir.Davranıştarzlarındane zaman bir zıtlık dikkatimizi çekse(örneğin, daha önce değindiğimiz resmi vegayri resmidavranışınbirbirindenayrılması),hemen hiç çekinmeden bu ayrı tarzlarınhayatbulduğusosyalbağlamdadabenzerbirzıtlığın mevcut olduğunu -ya da ter- sini-tahminedebiliriz.

Buşaşırtıcı"örtüşme"yi, sosyal gerçekliğinyapıları ile kültürel olarak belirlenendavranışın yapılarının denkliğim temin edendüzeneğekültürel kod denir. Belki sizin deartık tahmin ettiğiniz gibi, kodherşeydenönce bir zıtlıklar sistemidir. Gerçekte busistemdezıtolanşey,faillerindavranışıilebudavranışın sağladığı sosyaloluşumubirbirinebağlayanişaretlerdir -farklı renk ışıklar,

elbisenin parçalan, yazılar, sesli ifadeler,tonlamalar, jestler, yüz ifadeleri, kokular vb.gibi görünür, duyulabilir, dokunulabilir,koklanabilir nesneler ya da olaylardır.İşaretler âdeta aynı anda iki yönü -faillerinniyetlerinivefaillerineylemyürüttükleriverilisosyal gerçeklik kesimini- gösterirler. Ne birinedeötekibirdiğerininyansımasıdır.Nebirine de öteki asli ya da talidir. Tekrarlayacakolursak,ikiside,aynıkültürelkodzemininde,ancakbirliktevardır.

Örneğin, bir resmi kurumun kapısınaçakılmış "girilmez" tabelasınıdüşünün.Böylebirtabelanınkuralolarakyalnızcakapınınbiryanında ve tabelanın göründüğü kapınıngenellikle kapalı olduğu dikkatinizi çekmiştir(kapının açılması imkânsız olsaydı, butabelayapek ihtiyaçduyulmazdı).Dolayısıylabutabela,"kapınınnesneldurumu"hakkındabilgi vermekten çok, aksi haldegerçekleşmeyecek olan bir durum yaratmayıve o durumu sürdürmeyi amaçlayan biremirdir. Aslında "girilmez" sözcüğüyle

yapılan şey kapının iki yanı, zıt yanlardankapıya yaklaşan iki insan türü ve buinsanlardan girmeleri beklenen ya dagirmelerine izin verilen iki davranış türüarasında ayrım yapmaktır. Kapının tabelalıtarafının arkasında kalan alan kapıya tabelatarafından yaklaşan insanlara yasaklanmıştırancakötekitaraftakiinsanlariçiniseböylebirkısıtlama getirilmemiştir. İşaret özellikle buayrımı gösterir. İşaretin başardığı, aksi haldetektip insanlar arasında aynı şekildetektipkalacakolanbiralandabirayrımyapmaktır.

"İnsan kültürü", insan bireylerin eğitimi,kültürel kodun bilgisini vermekten -işaretleriokuma yetisi ve onları seçme ve sergilemebecerisi kazandırmaktan- ibarettir. Uygunolarak kültürlenmiş tüm kişiler hatayadüşmeksiziniçinegirdikleribağlamınistekvebeklentilerini tespit edebilir ve kenditavırlarının uygun kalıbını seçerek ona yanıtverebilirler. Tersinden söyleyecek olursak,kültürelbakımdaneğitimlitümkişiler,hatayadüşmeksizin,yaratmayaniyetettikleri türden

bir durumla sonuçlanma ihtimali yüksek birdavranıştarzınıseçmeyetisinesahiptir.Kodu"bilen" kimseye aynı zamanda iki yöndenmesaj verilir. Bir kavşaktaki trafik ışıkları buiki yönlülüğe iyi bir örnek oluşturur. Kırmızıışık sürücüye önündeki yolun kapalıolduğunubildirir. Bu ışık aynı zamandasürücüleri araçlarını durdurmaya dasevkeder ki böylelikle önündeki yolu o yöndengelentrafiğegerçektenkapatırveçaprazyoluaçanyeşilışığınverdiğibilgiyidoğrular.

Elbette kod ancak verili bir oluşumiçindeki tüm kişiler benzer bir kültüreleğitimden geçmişlerse iş görür. Bu kişilerinhepsi kültürel kodu okumasını öğrenmişolmalı ve onu benzer biçimdekullanmalıdırlar. Aksi halde işaretler işaretolarak görülmeyecektir - okura temsil etmeyiamaçladıkları nesneleri ya da davranışmesajını veremeyecektir; ya da eğer okunsabile farklı, belki de çelişkili bir biçimdeokunacaktır.Çeşitli okurların eylemleri çizgidışına çıkarken, niyet edilen eşgüdüm

gerçekleşmeyecektir(eğerbazılarıkırmızıışığıyanlış okusalardı ya da bazı sürücülerarabaları önüne kırmızı ışıklar, arkasına dabeyaz ışıklar taksalardı kavşaklarda trafiğinhalinidüşünebiliyormusunuz?).Birokulayada resmi daireye ilk defa giren kimse ya datatilde uzak bir ülkeyi ziyaret eden kimsemutlaka bu tatsız gerçeği deneyimlerindenöğrenmiş olsa gerek. Aşina olduğumuzçevrenin, kendi evinde olmanın verdiğirahatlık duygusu özellikle yerel olarakkullanılankültürelkodunbilgisindengelir,bubilginin çevredeki herkes tarafındanpaylaşıldığına, dair güven veren ve iyi birnedeniolanbeklentiylepekişir.

Dolayısıyla, kodu bilmek işaretlerina n lamın ıanlamak, işaretlerin anlamınıanlamak ise işaretin ortaya çıktığı yerde birdurumunasılsürdüreceğiniveişaretleriböylebir durum ortaya çıkması için nasılkullanacağını bilmek demektir. Anlamaketkili bir biçimde eylem yapabilmek veböylelikle durumun yapıları ile kendi

davranışı arasında eşgüdüm sağlamaktır.Anlayış ikili bir seçimi anlatır. İşaret, onuokuyabilen kişiye, özel türden bir ortam ileözel türden bir davranış arasındaki bağıgösterir.

Sıklıkla, bir işareti anlamanın onunanlamını kavramak olduğu söylenir. Ne varki, bu "anlamı kavrama"yı bir düşünce,kafada zihinsel bir imge uyandırma olarakdüşünmek hatalı olacaktır. Bir düşünce(işaretin içeriğinin sözlü "açınımı"; işaretinkafanızdabir tür"sesliyorumu"-örneğin,bubirkırmızıışıktırvebubirduremridemektir)aslında işaretin görüntüsüne ya da sesineeşlik edebilir; ancak bu anlamak için nezorunlunedeyeterlidir.Bizatihianlayışgibi,anlamı kavramak nasıl ilerleneceğinibilmektenbaşkabirşeydeğildir.Buradan,birişaretin anlamının söz gelişioııun varlığınınya da yokluğunun yaptığı farklılıkta yattığısonucu çıkar. Başka bir ifadeyle, anlamişaretinöteki işaretlerleilişkisinde-zıtlığında-yatar. Bir işaretin anlamı burada şimdi olan

durumla olabilecekken olmamış ötekidurumlar arasındakiayrımdır, daha açıksöylersek, bu tek durumla tüm ötekilerarasındakiayrımdır.

Çoğu zaman -aslında herhalde en basitdurumlar dışında- işaret bu ayrımıaçıklamayave, her şeyden önce, onu"saptama"yayetmez.Diyebilirizki, işaretbazıkerelerodurumuseçipayırmaya,onubütünilgililerin dikkatine sunmaya, onları doğrudavranışıseçmeyezorlamayaveböyleceniyetedilendurumaaslındagelinmesinisağlamayayetecek kadar bilgi içermez. Bir işaret yanlışokunabilir ve eğer böyle bir yanlış okumagerçekleşirse, hatayı düzeltecek hiçbir şeyolmayacaktır. Örneğin, bir askeriüniformanın görüntüsü bize hiç kuşkuya yerbırakmayacak biçimde önümüzde durankişinin silahlı kuvvetlerin bir üyesi olduğunuanlatır; çoğu sivil için, bu bilgi karşılık"kurgulamak" için gayet yeterli olacaktır.Karmaşık güç hiyerarşileri ve görevbölümüyle, silahlı kuvvetlerin öteki üyeleri

için, üniformanın verdiği bilgi yeterliolmayacaktır (bir albayla başka bir onbaşıylaçok başka biçimlerde ilişkiye girilir). Buyüzden, eksik bilgi vermemek için, bizatihiaskeriüniformadanbaşkabirşeyolmayanilkve genel işaretin üzerine rütbe gösterenişaretler "takılır".Nevarki,budikkatedeğertek şey değildir; askeri üniformalarüzerindeki verili bir rütbeyi gösteren işaretlergenel olarak verili bir durumu kuşkuya yerbırakmaksızın belirlemek için gereken bütünbilgiyisağlamakiçinmutlakanlamdazorunluolacak olandan daha büyük miktarlardagörünür. Onbaşıyla albayı bir çift karşıişaretten fazlası ayırır: Üniformaları farklıkesilmiştir, farklı kumaştan yapılmıştır,düğmeleri farklı metaldendir, kollarında veomuzlarında tamamen farklı biçimlerdeişaretler vardır. Bu işaret fazlalığına, ötekiişaretler tarafından zaten verilmiş bilgiyiancak çoğaltan bu yeni karşıtlıklara,tekrardiyebiliriz.

Tekrar, herhangi bir kültürel kodun

uygun işlev görmesi için çok elzemgörünüyor. Denebilir ki tekrar, hatalarkarşısındabirsigorta,müphemliğintamamenortadan kaldırıldığından ve yanlış yorumunolmayacağından emin olmak için gerekli biraraçtır. Tekraryoksa, tek bir işaretintesadüfen çarpıtılması ya da gözdenkaçırılması yanlış davranışlara yol açabilir.Düzenin tamamı açısından, işaretlerin verilikarşıtlığı tarafından sağlanan bilginin önemiarttıkça,tekrarbeklentisideartar.Tekraraslaisrafdeğildir.Tersine, tekrar kültüründüzenüretme etkinliğinde vazgeçilmez birunsurdur.Tekrar,hatayapma,yanlışanlamatehlikesini azaltır; anlamın tam olarakistendiği gibi yorumlanmasını sağla*. Başkabir ifadeyle tekrar,kültürelkodunbiriletişim-yani,davranışınkarşılıklıeşgüdü-mü-aracıolarakkullanılmasınımümkünkılar.

Özetleyecek olursak,anlamlı olan, tekbaşına işaretler değil, işaretler arasındakikarşıtlıktır.Bununanlamıda,"okunacak"veanlaşılacak anlamların işaretler sisteminde -

bir bütün olarak kültürel kodda, işaretlegöstergesi arasında olduğu varsayılan özelbağlantıda değil, yaptığı ayrımda- yattığıdır.İşin aslı, böyle bir özel bağlantı hiç varolmamıştır (bir işaretle temsil ettiği şeyarasında doğal bir bağlantının olduğuizlenimi bizatihi kültürün bir ürünü, kodunöğrenilmesinin bir sonucudur). Dünyanınparçalan ya da yol açtıkları eylemlerimizinparçalarıyla ilişkisi açısından, işaretlerkeyfidir. İşaretler bu parçalar tarafındangüdülenmemiştir; onlarla kültürel kodtarafından işaretlere atfedilen gösterge işlevidışında bağlantısı yoktur. Bu keyfilik niteliği,kültürel olarak üretilmiş işaretleri (insanyapımı bütün işaretleme sistemini) doğadabulunabilecek her tür şeyden ayırır; kültürelkodungerçekanlamdaöncesiyoktur.

Bilgimizi doğal olgulardan elde ettiğimizisöylerken,sıklıkladoğakendisihakkındabizi"bilgilendirdiği" ve içerdiği bilgiyi çıkarmakiçin yorumlanmak zorunda olan "işaretler"ikastederiz. Böylelikle, pencere camından

süzülen su damlalarını görür ve "Yağmuryağıyor" deriz; bu damlaları yağmurunişaretleri olarak görürüz. Ya da ıslak birkaldırımgözümüzeilişirveyağmurunyağıyorolması gerektiği sonucuna varırız. Elimiçocuğun alnına koyar ve olağanüstü sıcakolduğunu anlarsam, "Hasta olsa gerek,doktor çağıralım" derim. Şehir dışındayaptığım bir yürüyüş esnasında, yol boyuncabelli bir şekildeki izlere dikkat ederim veyaban tavşanlarının, hem de oldukça fazlasayıda, ortaya çıkmaya başladıklarınıdüşünürüm. Bütün bu örneklerde,gördüklerim ya da hissettiklerimgöremeyeceğim bir şey hakkında bilgi verir -ve işte işaretin genellikle yaptığı da tamolarak budur. Ne var ki, bu gibi işaretlerinkarakteristik özelliği, daha önce tartıştığımızkültürel işaretlerin aksine, hepsininbelirlenmiş -yani, kendi nedenlerininsonuçları- olmalarıdır. İşte bu nedenlerdenben içerdikleri bilgileri "okurum". Yağmurpencere camına vekaldırımlara sudamlaları

gönderir; hastalık vücut sıcaklığım değiştirirve alındaki ateşi yükseltir; kumlu bir yoldakoşan yaban tavşanları özel bir şekilde ayakizleri bırakır. Bir kere bu tür nedenselbağlantıları biliyorsam, gözlediğim etkilerdenhareketle "görünmez" nedenleri kurgularım.Kafa karışıklığına yol açmamak için,akılyürütme sürecinde (keyfi olandan farklıolarak) nedensel olarak belirlenmişipuçlarından bahsederken, belki işaretleryerinebelirtilerden yadasemptomlardansözetmek daha iyi olacaktır (ve böylece biryağmur damlası yağmurun bir kanıtı, ateşbasmışbiralınhastalığınbirbelirtisiolur).

Ne var ki, kültürel işaretler söz konusuolduğunda, bu tür nedensel bağlantılaryoktur. Yağmur yolda ayak izlerine nedenolamayacağı gibi, yaban tavşanları suyunpencereden aşağı akmasına neden olamaz:Sonuçilenedeniarasındabirebirilişkivardır.Ancak kültürel olarak belirlenmiş çeşitliayrımlar, her türden biçimin her türdenişaretleri tarafındangösterilebilir. İşaretler ile

temsil ettikleri arasında ne nedensel birbağlantınedebirbenzerlikvardır.Eğerverilibir kültür içinde, cinsler arasındaki ayrımavurgu yapılıyorsa, bu sayısız biçimdegösterilmişolabilir.Cinseözgümodalar(yani,giyilen elbiselerin, yapılan makyajın,yürüyüşün, kullanılan sözcüklerin, hal vetavrın görünüşü ve biçimi) zamanla ve biryerden bir yere kökten değişebilir, yeter kierkeğevekadınaözgüversiyonlarıkorunsun.Aynı şey, (çelişkili bir biçimde, bazen birkuşağın giyimleri ya da saç biçimleri ilecinsler arasındaki ayrımcılığa karşı çıkışındaifadesini bulabilen) kuşaklar, resmi ve gayriresmi bağlamlar, (cenaze törenleri gibi)matem zamanları ve (düğünler gibi) neşelizamanlar arası ayrımlar için de geçerlidir.Kültürel işaretler görünür biçimlerini özgürolarak değiştirebilirler ancak arasındakikarşıtlıkherdeğişimdesürdürülürveyenidenoluşturulurÖyleki,ayırma işi -işaretlerin tekişi- layıkıyla sekteye uğramadan yerinegetirilir.

Gelgelelim,keyfilikdemekherzamantamseçme özgürlüğü demek değildir. İşaretlerinen özgür olanı, kendi kültürel ayrımcıişlevlerini yerine getirmekten başka işyapmayan ve insan iletişiminden başka birihtiyaca yanıt vermeyen işaretlerdir. Bunlarherşeydenöncedilinişaretleridir.Dilözellikleiletişim işlevi gören bir işaret sistemidir. Buyüzden, dilde (ve yalnızca dilde) işaretlerinkeyfiliğinin sınırı yoktur. Bütün insanlarınçıkarabildikleriseslersonsuzsayıdatamamenkeyfibiçimlerdedönüşümeuğratılabilir,yeterki gerekli karşıtları üretmekten bıkmasınlar.Çeşitli dillerde, aynı karşıtlıklar oğlan ve kız,boy vegirl, garçon vef il le ,Knabe veMadchen olarak birbirlerine benzemeyençiftlerinyardımıylakurulabilir.

Ancak özgürlük (izin verilebilir keyfilikoranı) çoğu başka işaret sistemlerinde dildeolduğukadar tamdeğildir. İletişimişlevleriniyerine getirirken, dil dışında bütün sistemleröteki insan ihtiyaçlarıyla da yakındanilişkilidir ve bu yüzden öteki işlevler

tarafından bağlanmıştır. Örneğin, giyeceklerkeyfi işaretlerle doludur ama aynı zamandaani hava değişimlerinden etkilenmememizisağlar, vücut ısısını korur, derinin hassasparçaları için ek koruma sağlar ve bağlayıcınamus standartlarını ayakta tutar.Bu ötekiişlevlerin çoğu kültürel olarak dadüzenlenmiştir (örneğin, derinin hangiparçalarının "hassas" kabul edileceği vekorunma ihtiyacında olduğu büyük orandabir kültür meselesidir; ayakları değil degöğüsleri kapatma ihtiyacı ya da tersi gibiayakkabıgiymeihtiyacıdakültüreldir)ancakbunlar sırf iletişim ihtiyaçlarına hizmetetmezler;etekveçoraplargöstergelerolmaklabirlikte, vücudu da sararlar. Aynı şekilde,çeşitli türden yemeklerin ve besinmaddelerinin gösterge olarak anlamları nekadar zengin ve kesin olurlarsa olsunlar,insan sindirim sisteminin özgünlükleriyerinde durduğu müddetçe her şeyinyenebilirolamayacağından,kültürelayrımlarıifadeedebilecekmateryallerinsınırlarıvardır.

Dahası, resmi ya da gayri resmi, çay ya dayemek, bir araya gelişin özel doğasına işaretetmedışındabesleyicimaddelersağlamalıdır;bu nihayetinde bir beslenmedir. İnsanınkonuşma kapasitesi sırf iletişim maksadıylakullanılırken, iletişimin öteki araçlarısemiyotik (anlam taşıma ve aktarma) işlevlebirlikte başka ihtiyaçları da karşılar. Onlarınkodu adeta, asıl olarak iletişimsel olmayan,ötekiişlevlerinyüzeyinekazınmıştır.

İletişim işlevlerinde (ortaya çıktıklarıdurumuyapılandırananlamlınesneleryadaolaylar olarak) işaretler her zaman keyfidir.Amaişin tuhafı, "doğrudürüstkültürlenmiş"insanlara -verili bir kültürel kod tarafındanbiçimlenmiş dünyada kolaylıkla ve hatayapmaksızın hareket edebilen insanlara- buişaretler hiç de keyfi görünmez. Tikel bir diliçinde yetişmiş herkes için, bir sözcüğün sesiilebusözcüğüngösterdiğinesnearasındabirtürdoğal, zorunlubağvarmışgibigörünür -sanki isimler doğal olarak nesnelere aittir venesnelerin büyüklüğü, rengi ya da esnekliği

ile birlikte onların nitelikleri listesinekaydedilebilirler. Öteki iletişim araçlarınakazınmış biçimlerin keyfi özelliği tamamendikkatimizden kaçabilir; giyecekler giymekiçin, yiyecekler yenmek için ve taşıtburdanoraya gitmek için vardır. Giyilme ya datüketilmeyeekolarakgiyecekyadayiyeceğinfarklı insanlar ve onlarınhalihazırdaoynadıkları farklı roller arasında ayrım dayaptığını; "yenecek şeyler" ya da "giyilecekşeyler"in aynı zamanda özel bir "tertip" veyapay sosyal düzen, yaratılması ve yenidenüretilmesine de hizmet ettiğinifarketmekgüçtür. Bu tür bir körlük, aslında, kültüreloyunun parçasıdır. Kültürel olarakbiçimlenmiş eylemlerin özsel olmayan (yani,verilibiretkinliğingörünüriçeriğiyleilişkisiz),düzenkurmaişlevininnekadarazayrımındaolursak, bu eylemlerin ayakta tuttuğu düzeno kadar güvende olur. Kültür en çok doğakılığına büründü-ğünde etkilidir. O zamanyapıntıolanşeybizatihi "eşyanın tabiatındankaynaklanan, zorunlu ve vazgeçilmez

görünür; insan kararıyla değiştirilmesimümkün olmayan bir şeye dönüşür.Kadınlarla erkeklerin (elbiseleri, oyuncakları,oynanan oyunları, arkadaşlıkları,cesaretlendirildiklerivecesaretlerininkırıldığıilgi alanları ya da boş zamanlan geçirmebiçimlerivb. iledoğduklarıandanbaşlayarakhayat boyu süren kültürel olarak esinlenmişve sürdürülen) son derece farklı sosyalkonumları ve farklı muameleye tabitutulmaları, bir kere hayatın içindekilercinsler arasındaki sosyal ayrımın bir biçimdeönbelirlendiğini, insan bedeninin psikolojikyapısı gereği, "doğal" olduğunu kabulettiklerinde, gerçek anlamda yerleşir vegüvenli hale gelir - ve böylelikle, isterkonuşmaveyürüme tarzı, isterkullanılandilisterse duyguları dile getirme (ya dagetirmeme) tarzında olsun,gereği yerinegetirilir ve yapılan hemen her şeyde dışavurulur. Kadınlar ve erkekler arasındakültürel olarak üretilmiş sosyal farklılıklar,kadınveerkekcinselorganlarındakiveüreme

fonksiyonlarındaki biyolojik farklılıklar kadardoğalgörünür.

Yapıntılık, yaydığı normların uzlaşımsalniteliği (bu normların oldukları halindenfarklı olabilecekleri gerçeği) açığaçıkarılmadıkça, kültür çok başarılı birbiçimde,hiçbirsorunlakarşılaşmaksızındoğakılığına girebilir. Ve herkes aynı türdenkültüreleğitime tabi tutulmakta ise herkesaynı normları ve değerleri içselleştirmiş veonlara sadık kalıyor ve bilmeden de olsa,günlük hayatında bu| sadakatini göstermeyisürdürüyorsa, yapıntılık büyük bir ihtimalleaçığa çıkmayacaktır. Başka bir ifadeyle,alternatifuzlaşımsaldüzenlergörülmediği vebilinmediği müddetçe, kültür doğa gibigörünmeyi ve davranmayı sürdürür.Gelgelelim, yaşadığımıztürden bir dünyadabupekmümkündeğildir.Kuralolantersidir.Hemen hepimiz çok sayıda farklı hayattarzlarının olduğunu biliriz. Çevremizdebizden farklı giyinen, konuşan, davranan vebizimkindenba- riz olarak (ya da bize göre

bariz olarak) farklı normlara uyan insanlarıgörürüz. Ve böylelikle her hayat tarzının sontahlilde birseçim meselesi olduğununtamamen ayrımına varırız. İnsan olmanınbir- den fazla yolu vardır. Pratik olarak herşey bizimyaptığımızdan farklı bir yollayapılabilir; tek başına hiç bir yol kaçınılmazdeğil-dir. Bunların her biri bir kültür, bireğitimgerektirsebile,eğiliminzorunluolarakbuyönüdeğildeşuyönügöstereceği,budeğilde şu seçimin yapılacağı ilk elden kesindeğildir. Biliyoruz ki, tek bir kül- tür değil,kültürler vardır. Ve eğer kültür, çoğulluğuiçinde düşünü-lebilirse, doğa gibi kabuledilemez. Hiçbir kültür doğa gibi koşulsuzitaatbekleyemez.

İşinibazentabantabanazıt,birçokbaşkahayat tarzları eşliğin- de yürütmekle birlikte,kültür insan davranışını ve düşüncesini,tamanlamıylaevrenselverekabettenuzakolmasıhalinde olabileceği kadar, pençesine alamaz.Kültürün hedeflediği (her kültürün oni- hai"amacı" olan) düzenin gerçekten güvenli

olamayacağı gibi,biz de, kültürel eğitiminnesneleri,"kültürlenmiş"insanlardagüvendeolamayız. Kültürel eğitimimiz sayesindekotarılan düzen son derece kırılgan vesavunmasızdır. O olası çok sayıdakidüzenden yal-nızca biridir. Onun doğrudüzen olup olmadığından emin olamayız.Hatta onun birçok alternatifinden daha iyiolup olmadığını da bile- meyiz. Onudikkatimizi çelmeye çabalayan ötekidüzenlereneden tercih etmemiz gerektiğinibilmeyiz.Bizyaşadığımızhayat tarzınasankidışardan bakarız, sanki biz evimizdekiyabancılarız. Kuşku duyarız ve sorularsorarız. Açıklamalara ve güven tazelemeyeihtiyaçduyarız-vebunlarıtalepederiz.

Belirsizlikpekhoşbirdurumdeğildir.Buyüzden, belirsizlikten kaçış çabalarınaoldukça sık rastlanır. Kültürel eğitiminverdiği normlara uyma baskısı bu yüzdengenellikle, ürünleri -alternatif düzenler-kadar öteki kültürlerin normlarını gözdendüşürme ve kötüleme gayretleri ile birlikte

yürütülür. Öteki kültürler bir kültüryokluğu-"medeniyetten nasibini almamış", kaba,tuhafveacımasızvarlıkbiçimi, insandançokhayvanlık-olarakgösterilir.Alternatifolarak,bu kültürler bozulmanın bir ürünü -marazi,sıklıkla patolojik, "normal"den kopuş, birsapma, sapkınlık ya da anormallik- olarakresmedilir. Eğer öteki hayat biçimlerikendilerine göre, tam ve geçerli kültürlerolarakkabuledilselerbile,tuhaf,bayağıveneolduğu anlaşılamayan bir tehdit olarakgösterilecektir;onlarbelkiöteki,dahaazitinagösterilecek insanlar için kabul edilebilirancakkesinliklebizimgibifarklıihsanlariçinkabul edilemez.Buvebenzeribütün tepkilerçeşitlizenofobi (yabancı korkusu) ya daheterofobi (farklılık korkusu) biçimleridir.Bunlar yalnızca ortak kültürel kod ilesağlanan kırılgan ve istikrarsız düzenisavunma -müphem-likle mücadele-yöntemleridir.

Denebilir ki, "biz" ile "onlar", "burası" ile"orası", "içerisi" ile "dışarısı" "yerli" ile

"yabancı" ayrımları kültürlerin kurduğu vesürdürdüğü en önemli farklılıklardanbazılarıdır. Yapılan bu ayrımlarla, kültürler,kendi bölünmez düzenleri için hak talepettikleri ve her tür rekabetten korumakistedikleri alanın sınırlarını çizer. Ötekikültürlere ancak uzakta kaldıklarımüddetçe-yani, bütün alışverişin engellenmesi ya dabunun sıkı bir biçimde kontrol edilen biralanla ve ritüelleşmiş bir biçimlesınırlandırılması koşulunda- hoşgörügösterilebilir: Örneğin, "yabancı" dükkânlarve lokantalarla ticari ilişkiler; "yabancılar"ın,itiraf edildiği gibi gerektirse bile, asgarietkileşim gerektiren ve hayatın başkaalanlarına bulaşmasına izin verilmeyen, elemeğinedayalıişlereyerleştirilmesi;"yabancı"kültürürünlerine, "normal"günlükhayattanayrı, belli bir mesafede tutulan boşzamanlarda, eğlence ve hoş vakit geçirmearaçlarıolarak,birmüzeyle,bir sahneyle,birekranla ya da bir konserle sınırlanmalarıhalindehayranlıkduyulabilir.

Kültürel etkinliğin bu eğiliminibetimlemenin başka bir yolu, kültürün kuralolarakhegemonya -üzerinde kendine özgüdüzenlerinindikildiğinormlarınvedeğerlerintekeli- amaçladığını söylemektir. Kültürlerhegemonyalarım kurdukları alandatektipliliği hedefler ama aynı zamanda bualanla insan dünyasının geri kalanını kesinçizgilerle ayırır. Bundan dolayı, kültürler,yapıları gereği hep yaptıkları gibi, bir seçimitüm diğerlerinin üzerine çıkararak hayatbiçimlerinin eşitliğine karşı çıkar. Kültürgeneldeötekilerikendidinineçevirmeamaçlı(misyonerce)biretkinliktir.Onunamacıdön-, dürmek, nesnesini eski âdetlerini veinançlarını terk etmeye ve yerine başkalarımbenimsemeye ikna etmektir. Kültürün deliciucu,"yabancıetkiler"inürünüolarakgörülensapkınlığa(heretikliğe)çevrilmiştir.Sapkınlıköfkedoğururçünkü içeridekidüzenikeyfivebir seçimmeselesi olarak savunmasız bırakırve böylelikle tekelci otoritelerini zayıflatarakegemen normların kıskacını gevşetir. Birden

fazla kültürel düzenlemenin etki alanlarınıbelirleyen bariz sınır çizgileri olmaksızın yanyana(yani,kültürelçoğulculukkoşullarında)var olduklarında,karşılıklı hoşgörü tümyakıcılığıyla ihtiyaç duyulan, ama öylekolaycaortayaçıkmayanbirtutumdur.

Devletvemillet

Muhtemelen önünüze bir form uzatıldığıvekimliğinizhakkındabazıbilgileriyazmanızistendiği anlar yaşamışsınızdır. Büyük birihtimalle, her formda ilk olarak adınızıyazmanız istenmiştir.Sizden yazmanızıistediklerikişisel adınıızdır (ailenin ötekiüyeleriyle paylaştığınız soyadınız ve sizi kanbağınızınolduğudiğerkişilerdenayırmakiçinyalnızca size verilmiş bütün öteki adlarınız);bu sizi öteki hiç kimseye benzemeyen eşsiz,tekrarı olmayan bir birey olarak yalnızca sizigösteren,buformudoldurantümötekilerdenayrı yere koyan bir isimdir. Biricik kimliğiniztespit edildikten sonra, ardından gelensorular ise tersine, ötekilerle paylaştığınızözellikleri belirlemeye, sizi daha genişkategorilereyerleştirmeyegayreteder.Formudüzenleyen her kimse sizin bu kategorilere(cinsiyet, yaş, eğitim durumu, meslek,oturduğunuz yer) üye olup olmadığınızıöğrenerek, şimdiki konumunuz ya da

muhtemeldavranışınız açısındankişiliğinizinbellibiröngörüdeğeritaşıyabileceközelliklerihakkında bilgi almayı ummuş olsalar gerek.Formukalemealanlarherşeydenönceelbetteformu tasarlayan örgütün ve formunsunulacağı kişilerin maksadı açısındananlamlı olan ya da olabilecek konumunuzlailgilidir(örneğin,eğerbubirkredikartıyadabir banka borcu için başvuru formuysa,istenen bilgi banka yöneticilerinin size nekadar kredi verilebileceğini ve size verilenbirborcun ne kadar risk payı içerdiğini takdiretmelerinisağlayacaktürdenolmuştur).

Birçok formdamilliyetiniz hakkında birsoruyla karşılaşırsınız. Bu soruya "Britanyalı"yanıtı verebilirsiniz. Ancak "İngiliz" (ya da"Galli", "İskoç", "Yahudi" ya da "Yunanlı")yanıtı da verebilirsiniz. Belli ki, yanıtların ikiside milliyet sorusuna verilmiş uygunkarşılıklardır. Ancak farklı şeylere işaretederler. "Britanyalı" olarak yanıtladığınızda,"Britanyauyruklu",yaniBüyükBritanyayadaBirleşik Krallık denendevletin bir yurttaşı

olduğunuzu belirtmiş olursunuz. "İngiliz"olarakyanıtladığınızda ise İngilizmilletine aitolduğunuzu bildirmiş olursunuz. Milliyetsorusu iki yanıtı da olası ve kabul edilebilirkılar;bupratikte ikiüyelikhalininbirbirindenaçıkça ayrılmamış olduğunu ve zamanzamanörtüştüğünü -ve bu yüzden de zamanzamankarıştırıldığını- gösterir. Ne var ki, milliyetsorusuna "Britanyalı" yazarak yanıtverdiğinizde,kimliğinizin"İngiliz"yazdığınızdagösterdiğinden oldukça farklı bir özelliğinigöstermiş olursunuz. Devlet ve milletkarıştırılabilir; ancak bunlar oldukça farklışeylerdirveherbirineüyeliğiniz size çok farklıtürdenilişkileresokar.

İlk başta, bir güç merkezi tarafından bira r a d a(utulan özgün bir toprak parçasıolmaksızın devletten bahsedenleyiz. Devletinotoritesinin işlediği alanın her ferdi devleteaittir. Aidiyetin bu durumda her şeyden önceyasalbiranlamıvardır."Devletotoritesi","ülkeyasalarını" -(devlet onları böyle bir itaattenmuaftutmadıkça)buotoritenintümuyrukları,

bir biçimde fiziksel olarak orada olan herkestarafından uyulması gereken kuralları- ilanetmevedayatmayetisidemektir.Eğeryasalarauyulmazsa, uymayanlar cezayı hak eder.İsteseler de istemeseler de boyun eğmeyezorlanırlar.Aslında devlet tek başına baskıuygulamahakkını elindebulundurur (yasalarısavunmakiçinsilahkullanır,hapsetmeyoluylayasaları çiğneyenlerin özgürlüğünü ellerindenalır ve eğer ıslah şansı sıfırsa ya da eğer yasaihlali bağışlanamayacak kadar ciddiyse veölümden daha hafif cezası yoksa öldürür de;devletin emriyle infaz edildiğinde ve ancak ozaman, öldürme izni verilebilir, cinayet değilcezalandırma biçimi ve kendisicezalandırılamaz bir şey olarak görülebilir).Fiziksel baskı konusundaki devlet tekelininöteki yüzünde, devletin yetkisi dışında ya dadevletin yetkili memurlarından başka birileritarafından herhangi bir güç kullanımının birihlal eylemi olarak suçlanması ve bu yüzdeninfazıvecezalandırılmayıhaketmesivardır.

Devlet tarafından ilan edilen ve korunan

yasalar devletin uyruklarının görevlerini vehaklarınıbelirler.Görevlerinenönemlisivergiödemektir -gelirlerin belli bir kısmının, alanve kendi belirlediği yerlerde kullanan devleteverilmesidir.Haklarisekişisel(örneğin,yetkilidevlet organlarının kararı başka türlühükmetmedikçe, kişinin bedenini ve malınımülkünü koruması ya da kişinin kanaat veinançlarınıaçıklamahakkı),siyasal(örneğin,daha sonra devlet kurumlarının yöneticileriya da idarecileri haline gelecek temsilcilerinseçimine katılmak gibi, devlet birimlerininoluşumunavepolitikasınaetkietmehakkı)yad asosyal (bireysel olarak erişilemeyen ya dasöz konusu bireyin çabalarıyla erişilemeyecekasgari geçim kaynaklarının ve temelihtiyaçlarındevlet tarafındanteminedilmesi)olabilirler. Bireyi, devletin bir uyruğu halinegetiren bu gibi hakların ve ödevlerinbileşimidir. Devlet, uyrukları olmakla ilgilibildiğimiz ilk şey, sevmesek de gelir vergisi,katmadeğervergisivebelediyevergisivermekzorundayız;öteyandan,bedenlerimizeyada

malımıza mülkümüze yönelik bir saldırıolduğunda yetkililereşikayette bulunur veonlardan yardım isteriz ve tazminat talepederiz;eğerhayatiihtiyaçlarımızdanbirkısmıtehlikedeyse (eğer hava ya da su kirletiliyor,sağlık ve eğitim hizmetleri aksıyor ya dayetersizse vb.) devlet birimlerini (hükümeti,parlamentoyu, polisi vb.) suçlamak aklımızailkgelenşeydir.

Devletin bir uyruğu olmanın hakların veödevlerin bir bileşimi olması, aynı zamandahem korunduğumuz hem de ezildiğimizihissetmemizenedenolur.Herzamanhuzurubozanlarakarşıkanatlarınıaçmışbiryerlerdebekleyen o ürkütücü güce borçluolduğumuzu bildiğimiz görece huzurlu birhayat sürdürürüz.Alternatifineenufakkafayormayız. Devlet izin verilebilir olanı izinverilemezolandanayırmayetkisiolantekgüçolduğundan ve devlet organlarının yasaluygulamalarının bu ayrımı kalıcı ve güvenlikılmaktakullanılan tekyöntemolduğundan,eğer devlet cezalandırıcı yumruğunu

indirmektenvazgeçerse,onunyerineevrenselşiddetin ve "ormanyasası"nın hükmügeçeceğine inanırız. Güvenliğimizi ve kafahuzurumuzu devlete borçlu olduğumuza veonsuzgüvenlikvekafahuzuruolmayacağınainanırız.Ne var ki birçok durumda, devletinözel hayatımıza olur olmaz müdahaleetmesine öfke duyarız. Devletin dayattığıkurallar sıklıkla rahatımızı bozacak kadarfazla ve tehlikeli görünür;özgürlüğümüzükısıtladıklarını düşünürüz. Eğer devletinkoruyucu ilgisi bir şeyleri yapmamızı -planların engelle karşılaşmadanuygulanabileceği inancıyla eylemlerimiziplanlamamızı- sağlıyorsa, devletinbaskıcıişlevidahaçokacizlikduygusuverir;buişlevyüzünden,birçokseçenekgerçekleşemezhalegelir. Bu yüzden, devlet deneyimimiz içkinolarak çelişkilidir; Öyle olur ki, aynı andaondanhoşlanırızdahoşlanmayızda.

Bu iki duygunun nasıl dengeleneceği vehangisininöneçıkacağıisekoşullarabağlıdır.Eğer varlıklıysam ve para bir sorun değilse,

çocuklarım için ortalama insanlarasunulanlardan daha iyi eğitim teminatı eldeetme ihtimalim vardır ve bu yüzdenmuhtemelen devletin okul işletmesine ve(oturdukları yerlere bakarak) hangiçocukların hangi okullara gireceğine kararvermesine öfke duyarım. Öte yandan, eğergelirim özel bir eğitim hizmeti satın almamayetemeyecek kadar düşükse, devletinkoruyucu ve destekleyici olarak aynı eğitimtekelini sevinçle karşılamam normaldir. Ozaman, muhtemelen varlıklı insanlarınokullar üzerindeki devlet korumacılığınıngevşetilmesi çağrılarına öfkeyle karşılıkveririm. Bir kere varlıklı ve nüfuz sahibi

insanların çocukları özel okullara taşınırsa;1

yalnızca daha yoksul ve az nüfuzlu ailelerinçocuklarına hizmet edecek devletin verdiğieğitimin eskisinden daha kötüye gideceği veböylece yetkinleştirme gücünden çok şeykaybedeceğikuşkusunakapılırım.

Eğer bir fabrikayı yönetiyorsam, belkidevletin çalışanların grev hakkına getirdiği

şiddetli kısıtlamalardan hoşnut olurum. Bukısıtlamanın devletin, baskıcı rolünün değil,yetkinleştirici işlevininbirtezahürüolduğunudüşünürüm. Benim açımdan, buözgürlüğümü artırır; bu işçilerime sevimsizşeyler yapmama, işçilerin eğer hakları varsakuşkusuz emek güçlerini geri çekmeklekarşılık verecekleri hamleler yapmama izinverir. Grev hakkına getirilen kısıtlamaları,çevremdeki dünyayı daha kestirilebilir vedenetime uygun kılarak düzeni koruyan biruygulama olarak görürüm; böyle"iyileştirilmiş" bir dünyada, manevraözgürlüğüm genişleyecektir. Gelgelelim, eğerbenaynıfabrikadaişçiysem,grevleregetirilensınırlar kuşkuya ver bırakmayacak biçimdebir baskı eylemidir. Özgürlük alanımdaralmıştır. Patronlara karşı direnmenin enetkili yolu artık benim için kapanmıştır.İşverenlerimbenimyeniaçmazımıntamamenfarkında olduklarından, işyerlerinigeliştirirken benim özgürlüklerini sınırlayanbirunsurolarakmisilleme ihtimalimidikkate

almayacaklardır; pazarlık gücümün büyükkısmını kaybetmiş durumdayım. Artıkişverenlerimin birçok sevimsiz ve zararlıkararına karşı kendimi nasıl sakınacağımıbilmiyorum.Üstüneüstlük,dünyamdahaazkestirilebilir hale gelecek ve ben ötekiinsanların kaprislerinin kurbanı olacağım.Eskiye oranla iplerin elimden kaçtığı hissinekapılacağım. Başka bir deyişle, işverenimeyetkinleştiren bir eylem gibi görünen şeybenimiçindahaçokbirbaskıeylemidir.

Ve böylelikle, duruma ve gündemdekimeseleye göre, devletin bu gibi eylemleri bazıinsanlar için özgürlüğün artışı anlamınagelirken ötekiler onu baskı olarak yaşayabilirve diğerlerinin seçim imkânlarının arttığı,genişlediği oranda ezildiğini düşünebilir.Ancak,birbütünolarakherkesdevletinbuikiişlevi arasındaki oranın değişimiyle yakındanilgilenecektir.Herkesmümkünolduğu kadaryetkinleşmeyi tercih ederken, gerçektenzorunlu olduğu kadar az baskıya razıolacaktır. Neyin yetkinleşme ve neyin baskı

olarak algılanacağı değişir ancak denetimarzusuyadaenazındankarışımınbileşiminietkileme arzusu değişmez. Hayatlarımızındevletin yaptıklarına bağlı parçası büyüdüğüoranda, bu arzu da büyüyecek veşiddetlenecektir.

Yetkinleştiricivebaskıcıişlevlerarasındakidengeyi değiştirmeyi isterken, devletinuyrukları devlet işlerinin yürütülmesi iledevletin ilan ettiği ve uyguladığı yasalarüzerinde daha fazla etki gücü talep eder;uyruklaryurttaşhaklarınıkullanmak isterler.Yurttaş olmak, uyruk (devletin tayin ettiğihaklarınvegörevlerinbirtaşıyıcısı)olmayaekolarakdevletpolitikasını(yani,buhaklarınveödevlerin tanımını) belirlemede söz hakkınasahip olmaktır. Başka bir deyişle yurttaşolmak,devletinfaaliyetineetkidebulunmaveböylelikle devletin korumaya soyunduğu"yasa ve düzen"in tanımı ve yönetiminekatılmakapasitesi taşımakdemektir.Pratikteböylebiretkidebulunmakiçinyurttaş,devletdüzeni karşısında bir oranda özerklik

yaşamalıdır. Devletin uyrukların eylemyetilerine müdahalesine sınırlar getirilmişolmalıdır. Burada yine devlet faaliyetininyetkinleştirici ve baskıcı özellikleri arasındakiçatışmaileyüzyüzegeliyoruz.Ancakbudefayetkinleştirme ve baskı, devlet politikasınıetkilemeyönündekigenelkapasite ile ilgilidirve devletin, eğer ortaya çıkarsa, aşırıisteklerini frenler. Yurttaş bizatihi devletinkısıtlama yetisinin kısıtlanmasını, devletinyurttaşların devlet politikasını denetleme,değerlendirme ve etkileme yetisiniengelleyecek hiçbir şey yapmamasını, aksine,devletin bu türden denetimi ve etkilemeyiuygulanabilir ve verimli kılmakla yükümlüolmasını talep eder. Örneğin, eğer devletfaaliyeti gizlilik perdesi arkasındayürütülüyorsa, eğer "sıradan insan"larınyöneticilerininniyetleriveyaptıklarıhakkındahiçbirfikirleriyoksa,eğerbuinsanlarındevletfaaliyetinin somut sonuçlarınıdeğerlendirmelerini sağlayacak verilereulaşma imkânları yoksa, yurttaşlar haklarını

tamolarakkullanamazlar.Uyruklar kendilerini yurttaş olmak ya da

devletin kabaran iştahıyla tehdit edilenyurttaşlık statüsünü korumak için mücadeleetmekle yükümlü hissettiklerinden, devletleuyrukları arasındaki ilişkiler geneldegergindir. Bu mücadelede uyruklarınkarşılaştığı başlıca engeller devletin vesayetkarmaşası ve tedaviye yönelik tutumu diyeadlandırılabilecek şeylerdir. Birincisi,uyrukları tam olgunlaşmamış, kendileri içinneyin iyi olduğunu ve gerçekte çıkarlarınaneyin hizmet ettiğini tayin etmekten aciz vebundan dolayı devletin faaliyetlerini yanlışanlamaya yatkın ve sonuçta devletin, eğer tabaşındanengel .olamamışsa, düzeltmesi veonarması gereken yanlış kararlar alan kişilerolarak görme eğilimidir.İkincisi, devletyetkilerinin uyruklarına doktorlarınhastalarına muamele ettikleri gibi - uzmanrehberliği ve gözetimi olmaksızın, kendibaşlarına çözemedikleri sorunlar altındaezilen bireyler olarak- muamele etme

eğilimlerine işaret eder; bunlar âdetahastanın "içinde", bedeninde ve ruhundayatan sorunlardır ve bu yüzden hastaya yolgösterilmesivegözlemaltınaalınmasıgerekir,öylekidoktorlarıntalimatlarınauygunolarakonlarınbedenleriüzerindeçalışılır.

Devletin bakış açısından uyruklar, herşeydenöncedevlettasarrufununnesneleridir.Onların davranışları devletin belirlediğihaklar ve görevler tarafından eksiksiztanımlanmasıgerekenbirşeyolarakgörülür;eğer devlet böyle bir tanımlamayı ihmalederse, uyruklar kendi eylemlerini kendileribelirleyecektir -ve bu büyük bir ihtimallekendilerinin ve hemcinslerinin zararınaolacaktır çünkü onlar birlikte yaşamayızorlaştıran ya da doğrudanimkansız kılanbencil amaçlar güderler. Uyruklarındavranışı, sanki sürekli talimatlara veyasaklara muhtaçtır. Devlet, bir doktor gibi,uyruklarını sağlığa kavuşturmak ve onlarıhastalıklarkarşısındakorumakiçinoradadır.Eğer davranış olması gerektiği gibi değilse,

hastalık durumunda olduğu gibi, uyruğunkendisinde yanlış giden bir şeyler vardemektir. Hastalığın içsel, kişisel nedenleriaçığa çıkarılmalıdır ki, tedaviye götürendavranışı teşvik etmek için koruyucu (doktorkadar devlet) tarafından önlem alınabilsin.Doktor hasta ilişkisinde olduğu gibi, devletleuyrukları arasındaki ilişkiler deasimetriktir.Hastalardoktorlarınıseçebilselerbile,birkeredoktor seçildiğinde, hastadan dinlemesi veitaat etmesi beklenir. Artık hastaya neyapması gerektiğini söyleyecek olandoktordur. Doktor tartışma değil disiplinbekler. Nihayetinde, hasta hastalığınınnedenlerivesağlığa

giden yol bilgisinden vebu bilgiye göredavranmak için gerekli karakter gücündenyoksundur(genelde,uzmanbilgilerininardınagizlenen doktorlar, cehaletin ve sonucundakibağımlılığın sürdüğünü görürler). İtaat vekoşulsuztabiiyetisteyendoktor,bunuhastanınkendi iyiliği için yaptığını söyler. Devletemirlerinin tartışılmadan yerine getirilmesi

isteğini aynı biçimde haklı çıkarır. Onunkiçobanın gücüdür; kendi marazi eğilimlerinekarşı korunması gereken uyruklarının "enyüksekçıkarları"içinuygulanangüçtür.

İlişkideki asimetri en açık haliyle bilgiakışında ortaya çıkar. Bildiğimiz gibi doktorhastalardan eksiksiz bir itiraf bekler. Doktorhastalarından kendilerini açmalarını,hayatlarındaki doktorun eldeki vaka ile ilgiliolduğunu düşünebileceği her ayrıntıyı tekteksaymalarını, ne kadar mahrem ve arkadaşlarile akrabalar dadahil, tüm öteki insanlardanne kadar saklanmış olursa olsun, en derinsırlarını vermelerini ister. Ne var ki, doktorlarbu açık yürekliliğe karşılık vermezler.Hastalarhakkındakibilginintutulduğudosyalargizlidir.Aynışekilde,doktorlarınhastahakkındayadahastadan elde ettiği verilerden hareketleçıkardığı sonuçları ve kanaatleri de gizlidir.Bilginin sakınılması yine hastanın kendi çıkarıgerekçesiyle savunulur; gereğinden fazla bilgizararlı olabilir -hastayı ya umutsuzluğa vebunalıma,huzursuzluğayada itaatsizliğesevk

edebilir. Benzer birgizlilik stratejisi devlettarafından da uygulanır. Devlet kurumlarıtarafından uyrukları hakkında son dereceayrıntılı bilgi toplanır, işlenir ve saklanırken,devletin kendi eylemleri hakkındaki veriler,ifşası ceza getiren "devlet sırrı" sınıfına girer.Devletin çoğu uyruğu bu gizlere erişemezken,gizlilik perdesini açma hakki olan az sayıdainsan diğerleri üzerinde ayrı bir üstünlükkazanmış olur. Devletin gizlilik uygulaması ilebirlikte, devletin bilgi toplama özgürlüğükarşılıklı ilişkideki asimetriyi daha daderinleştirir. Tarafların birbirini etkilemeşanslarısondereceeşitsizdir.

Bunedenlerdendolayı,yurttaşdevletineldeetmek istediği hükümran konuma direnmeeğilimi taşır;devletgücünüpüskürtmek, insanhayatının önemli alanlarını devlet denetimi vemüdahalesinden kurtarmak ve bu alanlarıözyönetime tabi kılmak için çaba harcar. Buçabalarbirbirleriyleilişkiliancakfarklıyönlerdeilerler.Bunlardanbiribölgeciliktir.Devletgücüyerel özerkliğin, aslında devlet organlarıyla

yurttaşlarınherbirivetamamıarasındadikilenher türaragücündoğaldüşmanıdır; iştekafatutulan devlet gücünün bu rakiptanımazlığıdır. Yerel çıkarların ve sorunlarınözgünlüğü yerel işlerde özyönetim için yeterlibir neden olarakgösterilir; ve bu iradeyi talepeden temsili yerel kurumlar o alandakiinsanlara daha yakın durur ve onların özgünbölgesel sorunlarına karşı daha duyarlı veilgilidir. İkincisitoprak esasının geçersizkılınmasıdır. Belli bir toprak parçası üzerindeyaşayan herkes, öteki belirleyici özelliklerinebakılmaksızın, devlet gücünün ama yalnızcadevlet gücünün uyruklarıdır; şimdi kafatutulan ise bu ilkedir. Öteki vasıflar sırfoturulan yere göre daha anlamlı görülereksavunulur. Irk, etnik köken, din, dil, insanhayatının bütünlüğü düşünüldüğünde,oturulan yerin ortaklığına göre daha büyükağırlık taşıdığından, daha önemli bir insanözelliği olarak öne çıkarılabilir. Talep edilenonların özerkliği, ayrı yönetim hakkıdır vehedefüniter toprak temelli gücüntektiplik

yönündekibaskısıdır.Bu yüzden, en iyi koşullarda bile devletle

uyrukları arasında en azından gerilimin vegüvensizliğin izleriherzamanvardır.Bugibikoşullarda, uyruklarının disiplinini sağlamakiçin, uyruklarının davranışlarında düzenliliksağlayacak bir disiplin gözeten ve talep edenbütün güçler gibi, devletin demeşruiyeteihtiyacı vardır: Devletin uyruklarım,durumun bütün olgularını dikkate almamışbile olsa, devletin emirlerine uymalarınıngerekliliğine ilişkin geçerli nedenlerinolduğuna ikna etmesi gerekir. Meşruiyet,uyrukların devletten gelen ve uygunotoritelerindamgasınıtaşıyanneolursaolsunboyun eğilmeyedeğer olduğuna güvenduymalarını ve boyun eğilmesinin degerektiğine inanmalarını sağlamayı amaçlar.Kişiden, onun akla uygun bir yasaolduğundan emin olmasa ve yasanınyapmasını istediği şey hoşuna gitmese bile,yasaya uyması istenir. Yasaya sırf meşruotorite tarafından desteklendiğinden

uyulmalıdır;çünkü, söylendiği üzere bu,"ülkeninyasasıdır".

Meşruiyet, "bu benim yurdum", "iyisiylekötüsüyle benim yurdum" duygusunadayandığında en güvenli olan, koşulsuzbağlılık geliştirmeyi amaçlar. Eğer bu benimyurdumsa, ben onun servet ve kudretindenancak fayda görürüm. Bu servet ve kudretgenel uzlaşma ve elbirliğine, bütünvatandaşların barış içinde yan yanayaşamasına ve düzenikorumasına bağlıolduğundan, paylaştığımız bu yurdungücünün biz hepimiz ortak çıkar için negerekiyorsa onu birlik içinde ve rızagöstererek yaptığımızda artacağına inanırız.Eylemimizeyönverenyurtseverlik,yanivatanaşkı, onu güçlü ve mutlu kılma ve onungücünün ve mutluluğunun gerektirdiği herşeyi yapma iradesidir. Yurtseverin en öndegelen görevi disiplindir; devlete itaat,gerçektende,yurtseverliğinenaçıkişaretidir.Devletin yasalarına herhangi bir kafa tutuşkargaşayı besler ve tam da bu nedenden

dolayı (konu ne olursa olsun)"yurtsevmezlik"tir. Meşruiyet, itaati akıl vemuhakeme yoluyla sağlamayı amaçlar:Herkesin itaatkâr olması herkes için iyidir.Uzlaşım ve disiplin hepimizin yararınadır.Demek ki, çatlak ses çıkarmak yerine uyumiçinde yapılan bir eylem herkes için iyiolduğundan, benim için de iyidir - hatta buonaylamadığım bir politikaya boyun eğmemigerektirsebile.

Gelgelelim,bütünhesaplarbirkarşıhesabıdavet eder. Eğer yurtseverce itaat akıl adınatalep edilirse, kişi pekâlâ buargümanı aklınbir testine tabi tutabilir. Öfke duyulan birpolitikaya boyun eğmenin bedellerikarşısında, etkin bir direnişin getirebileceğika- zanımlarının hesabı yapılabilir. Sonuçta,direnişin boyun eğmekten daha az bedel vezarar getirdiği ve dolayısıyla rızagöstermemenindahaiyiolduğugörülebiliryada en azından buna inanılabilir. Bu yüzden,birliğin getirebileceği faydalara atıftabulunarak itaat gereğini meşrulaştırma

çabalarıhiçdeiknaedicideğildirveamacınahiçbir zaman ulaşamaz. Özellikle kendimrasyonel hesabın bir ürünü olarak sunduğuiçin ve böyle sunduğu müddetçe, meşruiyetzayıf ve güvenilmez, sürekli tekrara vesavunmayamuhtaçtır.

Öte yanda, millete sadakat devletdisiplinininbaşınabelakesileniççelişkilerdenözgürdür. Millete ve refahına koşulsuzsadakatisteyenmilliyetçilikaklayadahesabagerek duymaz. Kazanım ya da refahın millidavaya sadakatle hizmetten elde edileceğinedair bir vaatte bulunabilir, amabulunmayabilir de. O daha çok itaati kendibaşınabirdeğervebir amaçolarak ister.Birmilletin üyesi olmak bireyin karşıçıkamayacağı kadar güçlü bir kader olarak-ira- di olarak giyilip çıkarılamayacak birnitelik olarak- anlaşılır. Milliyetçilik tekteküyelerine kimliğini verenin millet olduğunuanlatır. Millet devlet gibi ortak çıkarıkollamak için girilen bir birlik değildir.Tersine, o bütün çıkar hesaplarını aşar ve

aslında çıkarlara anlamını veren milletinbirliği,ortakkaderidir.

Kendini tamamen tek bir milletleözdeşleştiren bir devlet (bu kesinlikle çokmilliyetli Britanya devleti olamaz)-millidevlet- kendini, pek güvenilmez bir yolla,fayda hesaplarına atıfta bulunarakmeşrulaştırmaya çalışmak yerine,milliyetçiliğin potansiyelini hareketegeçirebilir.Millidevletmilletadınakonuşuyorolma temelinde itaat ister ve bundan dolayı,kişinin milli kaderine boyun eğmesi gibi,devlet karşısındaki disiplin de kendi başınabir amaç olarak, herhangi bir başka amacahizmet etmeyen bir değerdir. Devleteitaatsizlik-cezayıhakedenbirsuç-demekki,yasayıçiğnemektendahakötübirşeydir:Millidavaya ihanet demektir - suçlularınınitibarını ellerinden alan ve onları insantopluluğunundışınaataniğrenç,ahlâksızbireylemdir.Devletlemilletarasındakarşılıklıbirtür çekim olmasının nedeni, belki de,meşruiyet ve daha genel olarak tutum birliği

sağlama ihtiyacıdır.Devletmilletinotoritesinikendi disiplin talebini güçlendirmek içinkendine mal ederken, milletler sadakatisteklerinidesteklemeküzeredevletinzorlayıcıpotansiyelini harekete geçirmek içinkendilerini devletler halinde yapılandırmayayatkındır. Ne var ki, bütün devletler milliolmadığı gibi, bütün milletlerin de kendidevletleriyoktur.

Millet nedir? Bu, herkesi tatmin edecektekbiryanıtıbulunmayan,zorluğuylabilinenbir sorudur.Millet, devlet gibi bir "gerçeklik"değildir.Devlet,hemharitadahemdebellibirtoprak parçasında, kesin olarak çizilmişsınırları olması anlamında "gerçek"tir.Sınırların tamamı kuvvet yoluylakorunmuştur, öyle ki bir devletten ötekinerastgele geçiş, devlet sınırlarından giriş veçıkışdevleti "gerçek"kılan çokgerçek, somutdirenişle karşılaşır. Devletin sınırları içindebağlayıcı bir dizi yasa vardır ve yine buyasaların mevcudiyetine kulak asmamak,sanki onlar yokmuş gibi davranmak tıpkı

öteki diğer maddi nesnelere kulakasmamanın neden olabileceği gibigünahkârın "hırpalanmasına" ve "canınınyanmasına" yol açabilmesi anlamında"gerçek"tir. Ve böylelikle devleti "gerçek" -olmasaydı diyemeyeceğiniz sert, çetin birdireniş nesnesi- kılan açıkça tanımlanmış birtoprak parçası ve açıkça tanımlanmış bir üstotorite vardır.Gelgelelim, aynı şeymillet içinsöylenemez. Millet başından sonuna birhayali cemaattir; o ancak üyeleri zihinsel veduygusal olarak kendilerini öteki üyelerininçoğuyla hiçbir zaman yüz yüzekarşılaşmayacakları kolektif bir bünye ile"özdeşleştirdikleri"müddetçebirvarlıkolarakmevcuttur. Millet,hayali olduğu kadar,zihinsel bir gerçekliktir. Doğru, milletlergenellikle, güvenle iddia edebilecekleri gibi,özel bir renk ve çeşni kattıkları kalıcı birtoprak parçasını işgal ederler. Ne var ki, bumilli renk o toprak parçasına, devlet destekli"ülkeyasası"nın birliği tarafından dayatılantektiplilikle kıyasla, nadiren birtektiplik

kazandırır. Hatta milletler herhangi birtoprakparçasıüzerinde yaşama tekeliylebileövünemezler. Neredeyse her toprak parçasıüzerindeyanyanayaşayan,kendilerini farklımilletlere ait olarak tanımlayan ve farklımilliyetçiliklerin kendilerinden sadakatbeklediği halklar vardır. Birçok toprakparçası üzerinde, o toprağın "millikarakteri"ni belirlemeye yetecek kadarağırlıklı bir konumda olmayı bırakın,gerçekten bir çoğunluk oluşturduğuiddiasındabulunabilecekbirmilletyoktur.

Milletlerin genellikle ortak bir dilleseçildiği ve birleştiği de doğrudur. Ancakortak ve ayrı bir dil olduğu farz edilen şeybüyük oranda milliyetçi bir kararın (vesıklıkla karşı çıkılan bir kararın) sonucuortaya çıkmıştır.Genelde bölgesel ağızlar sözdağarı, söz dizimi ve deyimleri bakımındanneredeyse karşılıklı iletişimeimkan vermeyenbirözgünlüktaşırlar.Ancaknevarkionlarınkimlikleri tanınmaz ya da etkin olarakbastırılır ve onlar milli birliği bozacakları

korkusuyla ayrı diller olarak kabul görmez.Öte yanda, görece küçük yerel farklılıklarınaltı çizilir, ayrımlar abartılır ve böylece birlehçe ayrı bir dil ve ayrı bir milletin ayırıcıözelliğikatmaçıkarılabilir(örneğin,Norveççei l eîsveççe, Hollandaca ile Flamanca,Ukraynaca ile Rusça arasındaki farklılıklar,iddiaya göre aynı milli dilin çeşitlemeleriolarak -tanınmasa bile- gösterilen birçok"yerli" ağız arasındaki farklılıklardan çokdaha belirgin değildir). Dahası, insangrupları aynı dili paylaştıklarını kabuledebilirler ama yine de kendilerini ayrımilletlerden sayabilirler (İngilizce konuşanGallileri ve İskoçları, eskiCommonweaIth'inİngilizce konuşan birçok milletini, ortakdilleri Almanca olan Almanlar yanındaAvusturyalılarveİsviçrelileridüşünün).Yadaİsviçreliler gibi, insanlar kullandıklarıdillerdeki bariz farklılıkları örtmeyeçalışabilirler.

ToprakparçasıVedilayrıvebelirleyicibirnedenden dolayı da milletin "gerçekliği"nin

unsurları olarak yeterli değildir: Kişi, sözgelimi, onlara girebilir ve onlardan çıkabilir.Kişi, ilke olarak milli bağlılığının değiştiğiniilan edebilir. Kişi göç edebilir ve ait olmadığıbir millet içinde yaşayabilir. Kişi başka birmilletin dilinehakim olabilir.Eğer oturulantoprak parçası (unutmayın, bu sınırlarıkorunan bir toprak parçasıdır) ve bir diltopluluğuna katılım (unutmayın, ötekidillerin iktidar sahipleri tarafından kabuledilmemesi yüzünden kişi bir milli dilkullanmak zorunda bırakılmamıştır) tekbaşına milletin kurucu özellikleri olsalardı,millet tüm milliyetçiliklerin talep ettiğimutlak,koşulsuzveayrıksıbağlılıkiddiasındabulunamayacak kadar "gözenekli" ve"tanımsız"olurdu.

Eğermillet birseçim olmaktan çokkaderolarak, bugün hiçbir insan kuvvetinindeğiştiremeyeceği kadar geçmişte sağlamyerleşmişbir"olgu"olarak,elinisüreniyakanbir "gerçeklik" olarak benimseniyorsa, böylebir talep tamamen inandırıcı olur. Milliyetçi

hareketler tam da bunu başarmaya çabalar.Kökenmiti onlarınbaşlıca aracıdır.Bumitinortaya attığı şey, köken olarak kültürel biryaratım olsa bile, tarihsel gelişimi sürecindemilletin gerçek anlamda "doğal" bir olgu,insan denetimini aşan bir şey halinegeldiğidir. Söylenceye göre, milletin şimdikiüyeleri ortak geçmişleriyle birbirlerinebağlanmıştır. Milli ruh onların ortak vetanımlayıcıniteliğidir.Buonlarıbirleştirir; veaynı zamanda, her nasılsa kolektif olarakmiras alınabilen ancak asla özel olarakedinilemeyen milli ruha hak kazanmaksızınya da katılmaya muktedir olmaksızıncemaatlerine girmeyi arzulayabilecek tümötekimilletlerivebireyleriayrıbiryerekoyar.

Bu söylencenin desteklediği, milletlerin"doğallığı" ve millet üyeliğinin "yazılmış" vemiras alınmış doğası hakkındaki iddiamilliyetçiliği bir çelişkiye düşürmekten başkabirişeyaramaz.Biryandanmilletinherhangibir doğal olgu kadar nesnel ve somut birgerçeklik ve tarihin bir hükmü olduğu

söylenir. Öte yandan ise bir güvensizlikiçindedir: Birlik ve bütünlüğü sürekli tehditaltındadır; ötekimilletlerüyelerini avlamayada kaçırma gayreti içindedir; bozguncularsinsice saflar arasına sızmaya çalışır. Milletkendi varlığını savunmalıdır; doğal olmasınadoğaldır ama hâlâ sürekli bir uyanıklık veçaba olmaksızın varlığını sürdüremez.Böylelikle, milliyetçilikler normal olarakmilletin korunması ve sürekliliği için güç -baskı uygulama hakkı- talep ederler.Devletgücübu iş içinbiçilmişkaftandır.Dahaöncegördüğümüz gibi, devlet gücü baskı araçlarıüzerinde tekel anlamına gelir; ancak devletgücütektip davranış kuralları dayatmaya veherkesin uyması gereken yasalar yürürlüğekoymaya muktedirdir. Bu yüzden, devletinmeşruiyeti için milliyetçiliğe ihtiyaç duyduğukadar,milliyetçilikbaşarısıiçindevleteihtiyaçduya r .Milli devlet bu karşılıklı çekiminürünüdür.

Birkeredevletmilletleözdeşleştirildiğinde(milletin özyönetiminin organı olarak

gösterildiğinde), milliyetçi başarı ihtimaliönemli oranda artar. Milliyetçilik artık tekbaşına söylediklerinin inandırıcılığına vetutarlılığına,üyelerininbunlarıkabuletmektegösterdiği gönüllülüğe bağlı kalmak gereğiduymaz.Artıkelininaltındabaşka,çokdahaetkili araçlar vardır. Devlet gücü kamukuruluşlarında, mahkemelerde ve temsiliorganlarda tek başınamilli dilin kullanımınızorlama imkânı demektir. Devlet gücügeneldetercihedilenmillikültürünveözeldemilli edebiyatın ve sanatların rekabetşartlarını artırmak için kamu kaynaklarınıseferber etme imkânı demektir. Her şeydenönce,hiçkimsedışardabırakılmayacakvehiçkimseetkisidışınaçıkamayacakbiçimde,aynıanda hem serbest hem de zorunlu kılınaneğitim üzerinde denetim de demektir. Geneleğitimdevletsınırları içindekihervatandaşındevlete hâkim olan milletin değerleriniöğrenmesine, "doğuştan" yurtseverolmalarına ve böylece pratikte, teoride iddiaedilenin, yani milliyetin "doğallığı"nın

gerçekleşmesinehizmeteder.Eğitimin, yayılmış ancak her yerde varlığı

hissedilen kültürel baskının ve devletindayattığı davranış kurallarının, toplam etkisi"milletüyeliği"ilegelenhayattarzınailişiktir.Bumanevibağbazenbilinçliveaçıkbiretnikmerkezcilikte; kişinin kendi milletinin veonunla ilişkili her şeyin haklı, ahlâki olarakövgüye layık ve güzel -ve bir alternatifinsunabileceğiherşeydençoküstün-olduğunave kişinin kendi milleti için iyi olan şeyinbaşka herkesin çıkarlarından önce gelmesigerektiğine duyulan bir inançta kendinigösterir. Böylesine bariz bir etnikmerkezcilik-"grupbencilliği"-felsefesitelkinedilmesebileözgün, kültürel olarak biçimlenmiş birçevrede yetişmiş insanların kendilerini oçevrede, yalnızca o çevrede yuvalarında vegüven içinde hissetmeye yatkın oldukları datemel bir gerçektir. Bildik olanın dışındakikoşullar, edinilmiş becerilerin değerinidüşürür ve böylelikle karışıklığın sorumlusu"yabancılarda odaklananbir rahatsızlık, belli

belirsiz bir öfke, hatta düşmanlık duygusunaneden olur. Yabancıların tarzları onlarıngeriliklerinin ya da küstahlıklarının kanıtıolarak görülür, yabancıların kendileri debozguncular olarak algılanır. İnsan onlarınayrı tutulmasınıyadaortadankaldırılmasınıister.

Milliyetçilikkültürelseferlerdüzenlenmesi-yabancıların tarzlarını değiştirmeye, onlarıdöndürmeye, onları hâkim milletin kültürelotoritesine itaate zorlamaya çabaharcanması- yönünde bir eğilimi teşvik eder.Kültürel seferin amacı asimilasyondur.("Asimilasyon" terimi köken itibariylebiyolojiden alınmıştır; kendini beslemek için,canlıbirorganizmaçevreninöğeleriniasimileeder, yani "yabancı" varlıkları kendivücudununhücrevedokularınadönüştürür.Bunu yaparak onları kendine "benzer" kılar;bir zamanlar farklı olan şey kendi gibi olur.)Elbette,milliyetçilikdediğimiz şeyher zamanasimilasyonla ilgilidir çünkü milliyetçiliğin"doğal birliğe" sahip olduğunu ilan ettiği

millet,öncegeneldefarklıveçeşitlibirnüfusumilli karakter efsaneleri ve sembollerietrafında toplayarak yaratılmak zorundadır.Asimilasyon çabaları, belli bir toprak parçasıüzerinde devlethakimiyeti kurmuş muzafferbirmilliyetçilikotopraklardaoturanbirtakım"yabancı" -ister kendi ayrı milli kimlikleriniilanedenistersekültürelbirliksürecinegirmişnüfus tarafından ayrı ve milliyet olarakyabancımuamelesine tabi tutulan- gruplarlakarşılaştığında, açık ve kendi iç çelişkilerinitamamen ortaya sermiş hale gelir. Böylesidurumlarda, asimilasyon sıklıkla bir dindeğiştirmemisyonu -daha çok bir kâfiridoğrudinedöndürme-olaraksunulur.

İşingaribi,döndürmegayretleriçoğukerebaşarılı olmaktan korkuluyormuş gibi, yarıgönüllü yürütülür. Bu gayretler milliyetçigörüştedaimamevcutolaniççelişkilerinizinitaşır.Milliyetçileribiryandakendimilletinin,onun milli kültür ve karakterininüstünlüğünü iddia eder. Dolayısıyla böyleüstün birmilletin çevre halklar için çekiciliği

beklenen bir şeydir; aslında, ötekilerin bumilletin görkemine katılma arzu ve çabalarımilletin hak ettiği üstünlüğün bir kanıtı vefazladanbironayıdır.Dahası,milli birdevletdurumunda, bu devlet otoritesi için popülerbir desteği de harekete geçirir ve devletin önayak olduğutektipliğe direnen öteki otoritekaynaklarını zaafa uğratır. Öte yandan,özellikle ev sahibi milletin "kolları açık",misafirperver tutumuyla kolaylaştırıldığında,yabancı unsurların millet içine doluşmasımillet üyeliğinin "doğallığı"na gölge düşürürve bizatihi milli birlik pınarını kurutur.Görülüyor ki, insanlar iradi olarak yerlerinideğiştirebiliyor. Dün "onlar" olanlargözlerimizinönünde"biz"olurlar.Buyüzden,sankimilliyetbasitbirtercihmeselesiymişgibigörünür; bir kararın sonucu olmak -bü- tünkararlar gibi- ilke olarak geçmişteolduğundan farklı olabilmek ve hatta kararıhükümsüz kılabilmek demektir. Asimilasyon,eğer etkili olmuşsa, milletin ve milletüyeliğinin kalıcı olmayan, iradi karakterini -

milliyetçiliğin ısrarla gizlemeye çalıştığı birşeyi-gözlerönüneserer.

Bu yüzden, asimilasyon kültürel seferinyanına çekmeyi ve döndürmeyi amaçladığıhalka karşı duyulan hıncı besler. Onlardüzenevegüvenliğebirtehditgibigörülürler:Onlar teoride imkânsız olan bir şeyibaşarmışlar, insan gücü ve denetimi dışındaolduğuna inanılan bir şeyi insan çabasıylaelde etmişlerdir. Onlar böylece iddia edilendoğalsınırlarınaslındayapayvedahakötüsüaşılabilir olduğunu göstermişlerdir. Buyüzden, onların asimilasyonunun -milliyetçipolitikanın duyurduğu hedefin- gerçektenbaşarılı ve tam olduğunu kabul etmek kolaydeğildir. Kuşkucunun gözünde, görünüşteasimile olmuş kişiler daha çok döneklere -ister kişisel kazanç isterse kafasından geçendaha uğursuz bir maksat için olsun,olduklarından başka görünmeye çalışanyapmacıklı, potansiyel hainlere- benzerler.İşin garibi, bizatihi asimilasyonun başarısıbölünmeninsürekliolduğuvedeğişmeyeceği,

"gerçek asimilasyon"un aslında mümkünolmadığı ve kültürel dönüştürme yoluylamillet kurmanın geçerli bir proje olmadığıfikrinearkaçıkar.

Milliyetçilikbuyüzdendahatekinvedahasağlam,ırkçısavunmahattınageriçekilebilir.Irk, milletten farklı olarak ve kuşkuya yerbırakmayacak biçimde, doğaya özgü -kuşkusuzinsanetkisivedenetimidışında-birşey olarak algılanır. Irk fikri, insanlararasındane insaneserinede insançabasıyladeğiştirilebilir olduğu düşünülen türdenayrımlarıtemsileder.Irkasıklıklakatıksızbirbiyolojikanlamverilir:Yanibireyselkarakter,kabiliyet ve mizaç, kafatası ya da bedeninöteki parçalarının şekli ve ölçüsü gibi,gözlenebilir, dışsal niteliklerle yakındanilişkilidir, ya da genlerin niteliği ile bir dahadeğişmemek üzere belirlenmiştir. Ne var ki,herdurumdabukavrayış,cinselüremesüreciyoluylabirnesildendiğerinegeçenkalıtımsalniteliklere başvurur. Irkla karşı karşıyageldiğinde, eğitim teslim olmalıdır. Doğanın

karar verdiğini hiçbir insan bilgisideğiştiremez. Irk, milletin tersine, asimileedilemez; asimilasyon ancak başka bir ırkınarılığını "kirletebilir" ve kalitesini bozar.Böylesi marazi bir olaya meydan vermemekiçin, yabancı ırklar ayrı tutulmalı,birbirlerinden tecrit edilmeli ve en iyisi,karışımı im-kânsızlaştıracak güvenli biruzaklığa taşınmalı ve böylece kişinin kendiırkıkirlenmedenkorunmalıdır.

Görünüşe göre, asimilasyon ve ırkçılıktaban tabana zıttır. Ancak ne var ki, onlaraynı kaynaktan doğarlar;sınır çizme kaygısımilliyetçi eğilimde içkilidir. İkisi de iççelişkinin kutuplarından birine ağırlık verir.Duruma bağlı olarak şu ya da bu tarafmilliyetçihedeflerinizlenmesindesilaholarakkullanılabilir.Ancakikisidepotansiyelolarakdaima her milliyetçi hamlede mevcuttur -sıralarını beklerler. Birbirlerini dışlamakyerine, karşılıklı olarak destekleyebilir vepekiştirebilirler.

Milliyetçiliğin gücü, sosyal düzenin devlet

otoritesi tarafından tanımlandığı haliyleyürütülmesinde ve sürdürülmesinde oynadığıbağlayıcı rolünden gelir. Milliyetçilik yaygınheterofobiyi (yabancı olgusuna ayırdığımızbölümde tartıştığımız, yabancıya duyulanöfke) "kamulaştırır" ve bu duyguyu devletesadakat ve destek, devlet otoritesi karşısındadisiplin sağlama hizmetinde seferber eder.Böylelikle devlet otoritesini daha etkili kılar.Milliyetçilik aynı zamanda devletin güçkaynaklarını sosyal gerçekliği yeniheterofobiarzının ve dolayısıyla yeni seferberlikfırsatlarının yaratılmasını sağlayacakbiçimdedeğiştirmekte de kullanır. Devlet zorkullanma tekelinikıskançlıklakoruduğu için,kural olarak, etnik ve ırkçı şiddet gibi tümözel hesap kesme yollarını tıkar. Çoğudurumda devlet küçük ayrılıklardaki özelgirişime izin vermez ve hatta onlarıcezalandırır da. Kaynaklarının tüm gerikalanları gibi milliyetçiliği bir ve tek sosyaldüzenin(yani,devlettarafındantanımlanmış,sürdürülen vedesteklenendüzenin)bir aracı

olarak kullanırken, aynı zamanda yaygın,kendiliğindenvebuyüzdenpotansiyelolarakdüzen bozucu tezahürleri engeller.Milliyetçiliğin seferber edici potansiyeliböylelikle uygundevlet politikasının -popülerheterofobiyi görünüşte yansıtan ama aslındapekiştiren vatana döndürme ve ötekiönlemlerle güçlendirilmiş, göçü kısıtlayanyasalar yanında, tercihen pahalı olmayanamaprestij sağlayan askeri, ekonomik ya dasportif zaferler yoluyla devletle yurtseverceözdeşleşme ve milliyetçi duygulan okşama-emrinekoşulur.

Dünyanın büyük bir kesiminde, devlet vemillet tarihselolarakiçiçegeçmiştir;devletlertoplum üzerindeki denetimlerini pekiştirmekve sürdürdükleri düzeni güçlendirmek içinmilli duygulardan faydalanırken, millet-kurma gayretleri güya doğal olan ve buyüzden desteklenmesine gerek duyulmayanbirliği pekiştirmek için devlet gücünebaşvurur. Gelgelelim, unutmamak gerekir ki,devlet vemilletiniçiçegeçmesinin tarihselbir

olgu olması onun kaçınılmazlığının kanıtıdeğildir. Etnik sadakat ile yerli dile veâdetlere bağlılık, onların devlet gücüyleittifakları sayesinde yerine getirdikleri politikişleve indirgenemez. Milletle devletin evliliğihiçbir biçimde alınyazısı değildir; kendirızalarıylayapılmışbirevliliktir.

Düzenvekaos

Acaba, bir sinemada filmin songörüntüleri bittikten sonra ekranda belirenlisteyi sonuna kadar izlemek içinkoltuğunuzdaoturacakkadarsabırlımısınız?Eğer sabırlıysanız, hiç kuşku yok,yapımcıların adını -ya da sadece işlevini-anma gereği duydukları insanların bitmekbilmez listesi sizi şaşırtmıştır. Anlaşılıyor ki,ekran gerisinde çalışan insanların sayısıekranda gördüklerimizden birkaç mislifazladır. Oyunculardan çok daha fazlagörünmeyen yardımcılar vardır. Dahası, bukolektif çabaya yaptıkları bazı katkılarıdolayısıyla firmaların yalnızca adlarıgeçmiştir; kuşkusuz bu firmaların her biri,herhangi bir filme katkısı geçenler listesininalamayacağıkadarinsançalıştırmaktadır.Nevar ki, hepsi bu kadar dadeğildir.Verdiklerihizmetler hiç de daha az vazgeçilmezolmayan ve onlar- sız filmin izlenir halegelmesi imkânsız olacak birkaç insanın adı

jenerikte hiç geçmemiştir.Örneğin, seskaydından sorumlu firmanın adı vardır da,ses kayıt aletlerini sağlayan firmanın adınıgörmeyiz; bu aletleri oluşturacak parçalarıüreten firmanın adından bahsedilmediği gibibu parçaların üretilmesi için hammaddesağlayan fabrikaların adı da yoktur;hammaddeleri ya da mamul parçalarısağlayan insanların beslenmesi, giydirilmesi,barındırılması, sağlıklı kalması, işleriningerektirdiği beceriler kazandırılması içinçalışmaları zorunlu olan sayısız insanın adıdageçmez.

Bunların hepsini isimisim saymanın,hatta dolaylı olarak onlardan bahsetmeninimkânı kesinlikle yoktur. Bu yüzden, birilerijenerikte adları geçecek olanların listesini biryerde kesmeye karar vermişolmalıdır; veneyse o karar, keyfi verilmiştir. Liste, aynırahatlıkla (ve aynı gerekçeyle ya da gerekçegöstermeksizin) başka bir noktada dakesilebilirdi.Nekadardikkatleseçilmişolursaolsun, her nokta mecburen rastlantısal ve

olumsaldır ve de bu yüzden tartışmakonusudur. Tartışma ciddi olduğu kadarsonuçsuzdur da -zira, ne kadar kılı kırkyararak çizilmiş olursa olsun, hiçbir sınır"nesnel doğru"yu (sadece kaydedilmeyibekleyen, nesnel olarakvarolan ayrımları)yansıtamaz. Böylesi bir sınır çizgisi içindekalanhiçbir insantopluluğugerçekanlamdakendineyeterli -filmi yapmak içinyeterli-bircemaatolarakgörülemez;onunkendi içindebir bütünlük olarak "gerçekliği" bir kesmeişleminin ürünüdür. Yalnızca tek bir filminyapımında emeği geçen insanların tamamıaslında saymakla bitmez (daha doğrusu, birnokta keyfi olarak seçilip kesme işlemiyapılmadığı takdirde liste uzayıp gidecektir).Bu haliyle zaten karmaşık olan sınır çizmeişlemini biraz daha karışık hale getirelim vediyelim ki, bu insanların film için yaptıkları,hayatlarının geri kalan bölümünden kolaycaayrılamaz; filmin yapımına katkıları, filmyapımındakirolleriylebağlantısı,olsabileçokgevşek olan başka kaygıları ve ilgi alanlarını

kapsayan hayat etkinliklerinin sadece biryönüdür.Dolayısıyla filminyapımındaemeğigeçenler listesinin nerede kesileceğine kararverirken, iki anlamda keyfi bir bölme işlemiyapılır. İç içe geçmiş karşılıklı bağımlı insanhayatlarından oluşan yoğun bir ilişkilerağından, kesilip geri kalandan ayrıldığı için,"kendibaşınabirgerçeklik"gibigörünenincebirdilimalınmıştır;sankibubiryandakendiiçinde yeterli olupöte yandaortak amacaveişleve göre içsel bütünlük taşımaktadır.Aslında,ikisidedoğrudeğildir.

Doğrusu şu ki, iddia edilen tüm obağımsız ya da özerk birimler, insandünyasına özgü görünüşte "özyönetimli",tutarlıtümoaltkümelergüvenilmez,kırılganbir doğaya sahip kümelerdir; hepsi engin vesınırsız, sürekli ve ayrılmaz bir gerçekliktenaçıkça belli,başedilebilir küçük dünyalarkesmek için girişilen yoğun gayretlerinürünüdür. Filmin sonunda gösterilenjenerikörneğinde, kesme işlemi görece küçük sonuçdoğuran bir işlemdi. Olsaolsa, adları

geçmeyen katkı sahipleri adaletin yerinegetirilmesi ve hizmetlerinin önemininkamuoyu önünde onaylanması talebiyleişlemi dava konusu yapabilirler. Ne var ki,örnek hiçbir biçimde masum olmayantezahürleriyle bilinen, çok genel bir belayaişaret ediyor. Bir yandan aksi halde çok azşeyleri ortak olan insanlara aynı koşullarıdayatırken, Öte yanda ekonomik ve kültürelbağlarla sıkıca kenetlenmiş insanlar arasınakama sokacak biçimde, devlet sınırlarınınkestirip atılması çabalarını düşünün. Yine,her birpartnerin içine girdiği, evlilikilişkisinin yalnızca bir yönünü, hem debağımsız ve hatta belirleyici olmayan biryönünü oluşturduğu, çok yönlü karşılıklıbağımlılıklarıgözardı ederken, bir evliliğikurtarmakiçinalınanönlemleridüşünün.

Tahminedilebileceğigibi,butürdenyapaysınırlarçizme,belirlemevekorumagayretleri,"duğal"(yani,sağlam,direngenvedeğişmez)bölünmeler ve mesafeler eriyip dağıldıkça veinsan hayatları (hatta birbirlerinden

muazzam coğrafi ya da manevi uzaklıktaolan hayatlar) birbirine sıkıca bağlı halegeldikçe, giderekartanbir ilgi konusuhalinegelmiştir - aslında şiddetli bir takıntıyadönüşmüştür.Birsınırnekadaraz"doğal"sa,karmaşık gerçekliği o kadar göz göregörebozar, savunması o kadar fazla dikkat vebilinçli çaba ister, o kadar çok baskıya veşiddetedavetiyeçıkarır.Enfazlabarışçılveenaz korunan devlet sınırları, bütünüylebakıldığında, "kendi işine bakan" içselbirlikteliği olan nüfusun yerleştiği toprakparçasınınsınırlarıylabirbiçimdeörtüşür.Sıkve yoğun ekonomik ve kültürel alışverişiçindeki alanları boydan boya kesen sınırlarneredeyse her zaman çatışmanın ve silahlımücadelenin bir hedefi olmuştur. Başka birörnek alalım: Cinsel ilişki erotik aşktan ve"doğalolarakaitolduğu"istikrarlı,çokyönlüortakyaşam ilişkilerindengiderekdaha fazlakoparken, giderek artan bir endişe odağı,büyüyen teknik yenilik dürtüsü ve yeryerşiddete dökülen ruhsal gerilim haline de

gelmiştir.Diyebiliriz ki, bir bölünmenin önemi,

yapılma ve savunulma şiddeti, kırılganlığıylavekarmaşıkinsangerçekliğineverdiğizararınboyutlarıyla birlikte artar. Sadakatle boyuneğilmeyeceği hemenhemenbelliayrımlariçindişe diş, göze göz kavga verilir; ayrımlarısulandırmadan koruma mücadelesi, ayrımınamacını gerçekleştirmek için verilenmücadeledenbiledahavahşihalegelir.

Bu, çoğu kişinin, modern toplumdediğimiz şeyin, dünyanın yaşadığımızkesiminde[3] -yaklaşık üç yüz yıl öncekurulan ve hâlâ içinde yaşadığımız toplumtürünün- belirgin bir işareti olduğunudüşündüğübirdurumdur.Dahaönceyaygınolan koşullarda (onları mevcut koşullardanayırmak için, sıklıkla "pre-modern" terimikullanılır), kategoriler arası ayrımların vebölünmüşlüğün korunmasına geneldegünümüze kıyasla daha az dikkat edilir vedaha az gayret sarf edilirdi; bunun nedeniözelliklefarklılıklarındoğal, insanınherhangi

bir bilinçli çabasını gerektirmeyen bir şeyola rakgö- rülmesiydi. Farklılıklar kuşkugötürmez, daimi ve değişmez, insanmüdahalesinden bağımsızdı. Aslında, insaneseribiledeğillerdi.Tersine,farklılıklar,içindeher şeyin ve herkesin yerinin önceden takdiredildiğivesonsuzadekolduklarıgibikalmayayazgılı olduğu, "İlahi Düzen"in parçalarıolarakalgılanıyordu.Birasildoğduğuandanitibaren bir asildi ve asillerin yaptığı hemenhiçbir şey onları bu niteliklerinden mahrumbırakamaz ve başka biri yapamazdı.Aynı şeygeneldeşehirlihalkkadarköylüserfleriçindegeçerliydi (aksi halde geçit vermez olanayrımlar arasında yalnızca dar bir geçişalanını savaşve ibadetsağlıyordu;budurumdin adamlığı ve askerlik mesleğine verilendikkatinolağanüstüartışınavekilise ileorduhiyerarşilerinin oluşturulması, korunması vesürdürülmesinebüyükkatkıdabulunmuştur).Aslında insanlık durumu, dünyanın geriyekalanıylaaynıbiçimdesağlamcakurulmuşveyerleşmiş bir durum olarak görülüyordu:

Bundandolayı,"doğa"ile"kültür","doğal"ile"insaneseri"yasalar,doğalveinsanidüzenlerarasında ayrım yapmanın nedeni yoktu.Bunlarsankiyerindenoynatılmasıimkânsızoaynısertkayadanoyulmuşlardı.

Kabaca on altıncı yüzyılın sonuna doğru,BatıAvrupa'da,buahenkliveyekparedünyatablosu dağıldı (Britanya'da, bu hemen 1.Elizabeth'in tahta çıkışı ardından olmuştur)."İlahi oluşzinci- ri"nin hiçbir yerleşiktaksimine tam uymayan insanların sayısındavegörünürlüğünde(vedolayısıylaonlarıiyicetanımlanmış ve çok sıkıgöz altında tutulanbir yere oturtma yönündeki kaygılarda) anibiryükselişgörülürken,yasamafaaliyetlerinintemposu da arttı; çok eski zamanlardan berikendi haline bırakılmış hayat alanlarınıdüzenleyen yasalar yürürlüğe kondu;kurallara uyulup uyulmadığını araştırmak,izlemekvekurallarıkorumakveinatedenlerisilahsızlandırmak ve güçsüzleştirmek üzereuzman birimler yaratıldı. Sosyal bölünmelerve ayrımlar artık bir irdeleme, öngörü,

tasarım,planlamaveherşeydenöncebilinçli,örgütlü ve uzmanlaşmış çaba konusu halineg e lm iş t i .Sosyal düzenin, ormanların,denizlerin ya da çayırların aksine birinsanürünü olduğu, ancak insan öznelerinkavrayabileceği ve alabileceği önlemlerlesürekli desteklenmedikçe sonunun geleceğiy a v a şyavaş, açığa çıkıyordu. İnsanibölünmeler artık "doğal" görülmüyordu. Birinsan ürünü olarak onlar iyileştirilebilirler yada kötüleştirilebilirlerdi. Durum ne olursaolsun, onlarkeyfi veyapaydı ve öyle dekalacaktı. İnsani düzen sanatın, bilginin veteknolojininbirkonusuolmuştu.

Bu yeni imge doğayı ve toplumu kesinçizgilerle ayırır. Doğa ve toplumun aynızamanda, "keşfedildiği" de söylenebilir.Aslında keşfedilen doğa ya da toplum değil,onlar arasındakiayrım, özellikle her birininyettiği ya da istediği pratikler arasındakiayrımdı.İnsanlıkdurumugiderekdahafazlayasama, yönetim ve bilinçlimanipülasyonunürünleri olarak ortaya çıktıkça, "doğa" insan

güçlerinin henüz şekillendiremediği ya daşekillendirme arzusu duymadığı her şeyin,yani, kendi mantığı tarafından yönetilen vekendi

amaçlan için kullanıp kullanmamakinsanlara kalmış her şeyin kocaman birdeposu rolünü üstlenmişti. Filozoflar, krallarve parlamentolar tarafından düzenlenenyasalarla benzerlik kurarak "doğayasaları"ndanbahsetmeyeamaaynızamandabuyasalarıöncekilerdenayırmayabaşladılar."Doğa yasaları" kralın yasalarına benziyordu(yani, uyulması zorunluydu ve cezaiyaptırımlarla silahlanmıştı) ancak kraliyetkararnamelerinden farklı olarak doğayasalarınınkabuledilebilirhiçbirinsanyazarıyoktu (bu yüzden, onların gücü, isterTanrı'nın iradesi ve idrak edilemezmaksatlayürürlüğe konmuş, isterse, kaçılamaz birzorunluluk gereği, doğrudan kozmikmaddelerin düzenlendiği biçimde nedenselolarakbelirlenmişolsun,insanüstüdür).

Olayların birbiri ardından düzenli akışı,

uyumluparçalarınahenklibirbirliği,şeylerinkendilerinden beklendiği gibi kalacakları birdurum olarak düzen fikri modernzamanlarda doğmamıştır. Yine de, ayrıksıolarak modern olan düzene duyulan ilgi,onun hakkında bir şeyler yapmaya duyulanyakıcı istek, bir şey yapılmadığı takdirdedüzeninkaosadönüşeceğikorkusudur.(Kaosşeyleridüzenlemektebaşarısızlığauğramışbirçaba olarak düşünülür; öngörülen vekurulmaya kalkışılan düzenden farklı birdurum, bu yüzden, alternatif bir düzenolarak değil düzen denilen şeyin yokluğuolarak algılanır. Onu böylesine düzensizyapan şey gözlemcinin olayların akışınıdenetlemedeki, çevreden istenen yanıtıalmadaki, planlanmamış ve arzulanmayankendiliğinden oluşumları engellemek ya daortadan kaldırmadaki yetersizliğidir. Kısaca,belirsizliktir.)Modern bir toplumda, görüleno ki düzen ilekaos arasında ancak insanfaaliyetlerinintitizbiryönetimidurabilir.

Ne var ki, yukarıda gördüğümüz gibi,

bağımlılıklar ağının herhangi bir kesiminin,hayat etkinlikleri evreninden çıkarılmışherhangibirbileşikamaaynızamandakısmieylemin, sınırları keyfidir ve bu yüzdengeçirgen, kolaylıkla nüfuz edilebilir vetartışmalıdır. Her zaman kısmi olan birdüzenin yönetimi bu yüzden her zamaneksiklidir, mükemmel olmaktan uzaktır veöylekalacaktır.Yapayolarakçizilmişsınırlarıparçaparçaedenveyöneticilerintasarılarınaetkiedençoksayıdadışbağımlılıklarvehesapdışı insan amaçlan ve dürtüleri vardır.Planlananve yönetilenkesimkayankumlaradikilen bir kulübeden, rüzgârda savrulan birçadırdan ya da daha doğrusu, içeriğinisürekli değiştirirken şeklini koruyan, hızlaakan bir nehirdeki girdaptan başka bir şeyolamaz.

En iyi halde, enginkaos (yani, olaylarınplansız ve tasarlanmamış akışı) ummanınaserpiştirilmiş düzen (geçici ve kırılgan)adacıklarından bahsedebiliriz. En amansızdüzen kurma gayretleri görece özerk alt

bütünlükler (merkezkaç güçler üzerindemerkezcil güçlerin ortalama ağırlığının birmiktar daha fazla olması, içsel bağlantılardabirmiktardaha fazlayoğunlukvebirmiktardahaazsonucuetkileyendışbağlarileseçilenbütünlükler)yaratılabilir.Dışçekmeüzerindeiç tutmanın üstünlüğü her zaman görelidir,tam değildir. Buna göre,kaos üzerindedüzeninzaferihiçbirzamantamyadanihaideğildir. Görünen hedefe asla varılamazken,mücadelehiçbitmeyecektir.

Bunu söylediğimizde, önceki bölümlerdebirçok kez yaptığımız gözlemlerden genelsonuçlar çıkarmaktan öte bir şey yapmışolmuyoruz. Bütün insanları bir toprakparçasınınyörüngesineyadabirörgütüaçıkve net bir biçimde ayrı kategorilere sokmayazorlamanın, onları ya "biz" ya da "onlar", yayabancılar ya da yerliler, ya dostlar ya dadüşmanlar olarak sınıflandırmanınzorluklarını düşünün. Her zaman ne içerden edışarda olan -mevcudiyetleri tablonunarılığınıbozanvedavranışyönününnetliğini

zayıflatan yabancılar- çok sayıda insankaldığından, böylesi bir ayrım yapmak içinnetliğe ulaşma çabalarının en içten olanınındahi başarısızlıkla sonuçlandığını görürüz.Tam da tüm dikotomilcr -her tür ikilisınıflandırmalar- insanlık durumununkarmaşıklığına uygun düşmediği için, onuçok yönlü gerçekliğe dayatma çabasınınkend isi,kaos tehlikesini gidermeyen vetasarlanan düzenin tamamlanmasını ilelebeterteleyendahaçokmüphemlikyaratır.Yada,üyelerinin davranışlarını yöneticilertarafından tespit edilmiş tek bir amaca t ab,kılmaya ve onları, büro saatleri dışındayaşadıkları öteki gruplardan getirebilecekleritümötekigüdülervearzulardanarındırmayaçalıştığında her bürokratik örgütünkarşılaştığı zorlukları; ya da örgüt içindekibütün insan ilişkilerini örgütsel görevintamamlanmasıyla ilgili mübadeleyeindirgemek için verilen umutsuz mücadeleyihatırlayın -öyle ki burada kişisel tutkular,kıskançlıklar, sempatiler,düşmanlıklar yada

ahlâki motiflerin bürokratik hiyerarşinintepesinden tanımlanmış o tek amaca yönelikdışlayıcı yoğunlaşmaya müdahale etmesineizin verilmez. Bu bağlamdaki en amansızgayretler, orijinal olarak örgütsel yapınınprogram ve tüzüğünde özetlenmiş berrak,ahenkli imgeyi hayata geçirmektebaşarısızlığa mahkûmdur. Öyle olunca da,ortaya sürekli sadakatsizlik, ikiyüzlülük,itaatsizlik,ihanetşikâyetleriçıkar.

Yapay bir düzen kurma çabaları idealhedefleri karşısında yetersiz kalmayamahkûmdur. Bunlar görece özerklikadacıkları oluşturabilirler ancak aynızamandayapayolarakkesilmişadacığayakıntoprakparçasınımüphemliğingribiralanınadönüştürürler. Bu nedenle bu çabalarsürmeye mecburdur ve hiç durmayacaktır.Müphemlik(düzensizliğinyadakaosunözü)bütün açık ve net projelerin, istisnatanımayan sınıflandırmaların -yani,gerçekliğin öğelerini sanki onlar gerçektenayrı ve bölünmüş, sanki onlar her sınırı

dağıtmazmış, sanki onlar tek ama yalnızcatek bir ayrıma aitmiş gibi ele almanın-kaçınılmaz sonucudur. Müphemlik, insanlarveonlarınçoksayıdakiözelliklerininiçvedış,faydalı ve zararlı, ilgili ve ilgisiz ve anlamsızolarak kesin çizgileriyle ayrılabileceği -ya daen azından ayrılması gerektiği-varsayımından çıkar. Herdikotomimüphemlik üretir; her düzen arayışındazorunluolarakboy gösterendikotomik görüşolmasaydı,müphemlikdeolmazdı.

Dikotomik "ya bu, ya öteki" görüşübizatihiüzerindebütüncül,heryerdehazırvenazır denetimin yaygınlaştırılabileceği göreceözerk kuşatılmış parçaya yönelik birdürtünün ürünüdür. Her tür gücün sınırlarıolduğundan,birbütünolarakevrenüzerindedenetim sağlamak insan potansiyelininötesindeolduğundanvehattaencüretliinsandüşlerindenbile kaçtığından, düzen yaratmapratikte daima düzenli alanı geri kalandüzensizkesimden,yabandanayırma,sınırsızkaos ummanının ortasında düzen adasının

sınırlarını çizme anlamına gelir. Sorun buayırma,buçitçekmeninnasıletkilikılınacağı,adayı istila eden ummana engel olacak sıkıbir barajın nasıl inşa edileceği, müphemlikdalgasınanasılgöğüsgerileceğidir.

Düzen inşasımüphemlik karşısında savaşsanatının kullanılmasını gerektirir. Düzenkurmakbelirsizliklesavaşatutuşmaktır.

Her görece özerk düzen adacığında, herşeyin yalınlaştırılması-na (yani, her isimeyanıt veren açık seçik bir nesne türününolduğu ve her nesnenin ilk bakıştatanınabilecek ve karıştırılması zor bir isimtaşıdığıdurumaerişmeye)özengösterilir.Buelbette bütün öteki anlamların, "ötekikapasiteler'in, planlanmamış özelliklerin,şeylerin ve sözcüklerin yasaklanmasını,bastırılmasını ya da ilgisiz olarak ilan edilipgözardı edilmesini gerektirir.Bu çifte amacaulaşmak için, sınıflandırma kıstasları biryerden tamamen denetlenebilir ve kararabağlanabilir olmalıdır -o yerden söz konusuparçabirbütünolarakdüzenlenipyönetiliyor

olmalıdır (yöneticiler tekelinin -içeri iledışarıarasındaki sınırın nerede çekileceğineayrıcalıklıkararvermehakkı,alanlarınagirenher şeyi tek başına tanımlama yetkinliği-düzeni korumanın ve müphemliktensakınmanın zorunlu önkoşuludur; aynızamanda belki de güdüsüdür). Böyle birmerkezi denetime gelmeyen kıstas, buyüzden, genelde yasadışı ilan edilir; pratiktebunları uzaklaştırmak, bastırmak ya daolmazsa etkisiz kılmak için çaba sarf edilir.Müphemlik, karşısında tüm bastırmayollarının ve tüm sembolik güçlerin dikildiğidüşmandır. Herortodoksluk muhafızınınsapkınlara ve muhaliflere karşı verdiğimücadeleyi hatırlayın. Ve bunun yeminlidüşmanlar -dönekler ya da hainler-karşısında verilen savaştan daha şiddetli veacımasızolduğunudahatırlayın.

Harita üzerinde hayali bir hat çizilir.Sonra da buna "devlet sınırı" adı verilir.Silahlı insanlar sınırı aşan "yetkisiz"hareketleri savuşturmak için sınır boyunca

nöbet tutarlar. Bu insanlar herkesin onlarıyetkili kişiler -hattı kimin geçip kimingeçemeyeceğine karar verme hakkı olankişiler- olarak tanımalarını sağlayanüniformalar giyerler. Yine de onlara gerçekkapıcıdenemez.Onlar,sınırlarınıkoruduklarıdevletin başkentinde bir yerlerde oturanbaşka otoritenin temsilcileri, aracılar olarakdavranırlar. İşte kimin sınırı geçmeye yetkiliolduğuna ve kimin durdurulup geriçevrileceğineiradiolarakkararverenbuuzakotoritedir. Bu otorite ilk kategoriye gireninsanlara pasaport verir ve ötekileritanımlayan yasaklı insanlar listesi oluşturur.Bu otorite tüm otoritelerin yaptığını yapar:Özellikleri hiçbir biçimde karşılıklı dışlayıcıolmayan ve birbirlerinden sonsuz biçimlerdefarklılaşan (ve birbirlerine benzeyen) büyüksayılarda insanları kesin olarak, birbirinikarşılıklıdışlayan iki takımaayırmayaçalışır.İşte iradesinihayatageçirmeklemeşgulböylebirotoriteninveçoksayıdakiaracınınsürekligözü açıklığı sayesinde belli bir insan

topluluğu devlet uyrukları olarakkapasitelerini birleştirerek devletin kararsızkimliğini korurlar.Kişi bu topluluğa ya aittiryadadeğildir;üçüncübir ihtimal, ara statü,belirsizlikyoktur.

Bu kalıp sonsuza kadar tekrarlanır. Nezaman kapıda üniformalı ya da silahlıinsanlargörseniz,bukalıbıngeçerliolduğunufarkedeceksiniz.Bazen,içeriyegirmenizeizinverilmesi için, belli bir futbol takımınınonaylanmış ve kabul edilmiş bir fanatiğiolarak sizi oyunu izleyen tüm yetkisiztaraftarlardan ayıran bir kimlik kartıgöstermeniz gerekir.Ya da ev sahibinin sizipartinin bir konuğu olarak sınıflandırdığınıkanıtlayan bir davetiye. Ya da sizi "bizdenbiri",kulüpiçindenbiriolaraktanımlayanbirüyekartı.Yadaişinhavasındaolanlarınveyailginç kitaplara gözü takılan rastgeleziyaretçilerin.okumasındanfarklıolaraksizinkütüphanedeki kitapları okumanızın yasalolduğunu bildiren bir öğrenci kartı... Eğerböyle bir kart, pasaport ya da davetiye

gösteremezseniz, her halde kapıdan geriçevrileceksiniz demektir. Eğer bir biçimdeiçeri girmenin bir yolunu bulmuş ve tespitedilmişseniz, en iyi halde sizden çıkmanızistenecektir.O alan, aynı kurallara uymaları,aynı otorite tarafından belirlenen veyürütülen aynı disipline boyun eğmeleribeklenen özel türden bir grup insan içinayrılmıştır. Davetsiz mevcudiyetiniz buotoritenin hâkimiyetini zayıflatır. Otoritenindenetlediği kuşatılmış alanın göreli özerkliği,etkileşimi rastlantıya bırakan ve bu yüzdendüzenveintizamagirmeyengüçlerveetkilereaçıldıkça, dizginlenmemiş müphemliktarafından teslim alınabilir ya daaşındırılabilir. Genel olarak söylersek, birdevlet ya da öteki örgütler özgün ama herzaman kararsız türden düzenlerini (vedolayısıyla kimliklerini ya da göreliözerkliklerini) uzayıp giden bir zamanboyunca ancak muhafızlar görevlerininbaşında olduğu müddetçe - kapı bazıinsanların ya da kişiliğin bazı özelliklerinin

suratına kapandığı müddetçe- korunupsürdürülebilir.

Fiziki kapıları ya da fiziki sınırlarıkapatmak kolay olmaz ancak en azındanteknik olarak net bir meseledir. Öte yandan,bir insan kişiliğini izin verilen ve dışarıdatutulmasıgerekenparçalaraayırmakvebuikiparça arasındaki iletişimi yasaklamak çokdaha karmaşık bir meseledir. Tüm ötekibağlılıklarıreddedenyadaaskıyaalanörgütesadakat, yaratılmasının zorluğuyla bilinir vesıklıklaenhünerliveyaratıcıkestirmeyollarınkullanılmasına esin kaynağı olmuştur. Birşirketin ya da bir kurumun çalışanlarınınsendikalara ya da politik hareketlere üyeolmaları engellenebilir. Ya da örgüte aitolmayan insanlar ile örgütsel meselelerikonuşmak, düşünmek ve tartışmakyasaklanabilir (eğer bu kuralı çiğnerlerse,onlar bu "yabancılar"ın fikir ve yargılarınıörgüt otoritelerinin resmi görüşleri ilekıyaslayabilir ve bu ikincilerin söylendiği gibitartışılmaz olmadıklarını fark edebilirler).

Devlet memurlarına devlet organlarınınfaaliyetleri ve amaçları ile ilgili bilgiyi ifşaetmesini, bu bilgiyi bütün yurttaşlarınhizmetinesokmakkamuyararına,yanitanımgereği, devlet birimlerinde çalışanlardanbaşka insanların çıkarlarına olsa bile,yasaklayan malum Devlet Sırları Yasası'nıhatırlayın. Örgütlerin bilgi akışım engellemeeğilimlerinin nedeni, yapay olarak çizilmişsınırlar boyunca uzanan kişisel bağların vekişiliğin birliğinin tehlikeli bir belirsizlikolarak yorumlanması ve bu yüzden -örgütlerin ve yöneticilerinin bakış açısından-düzene en ciddi tehdit haline gelmesidir.Casusları ve hainleri yaratan, sırlarınkorunmasıdır; ya da daha doğrusu, aksihalde masum ve "doğal" bazı insaneylemlerine ihanet ve bozgunculuk damgasıvuransırlarınkorunmasıdır.

Kaçınılmaz olarak bütün yapay olarakçizilmiş sınırlarıkuşatanmüphemlikalanı ilebu müphemliği etkisiz hale getirmek vebastırmayı hedefleyen incelikli strateji dizisi

ufkutoprakyadaişlevdüzeyinde(herzamangöreli ve kararsız) özerkliğin tek sonucudeğildir. Doğal bağlılık ve bağımlılık ağlarıyırtılır ve parçalara ayrılır, yapay olarakdikilmiş sınırlar üzerinden iletişimdurdurulur -ve böylelikle sınır çizmek hiçkimsenin kestiremediği, hesaplayamadığı yada arzulamadığı sayısız yan etkiler dedoğurur. Göreli özerk birimlerin birindekarşılaşılansorunauygun,rasyonelbirçözümolarak görünen şey bizatihi başka birim içinsorun haline gelir. Görünüşlerinin tersine,birimler sıkı bir biçimde birbirlerine bağımlıolduklarından,sorunçözmeetkinliğisonuçtailk başta o işi üstlenmiş birimin ayağınadolanır. Bu, başlangıçtaki sorunun sürekliçözümünü beklenenden daha zorlaştıracak,hatta bütünüyle imkânsız kılacak şekilde,durumuntümdengesindehesaptaveplandaolmayan bir kaymaya yol açar. Bu gibi yanetkilerinmalum örneği, çözüm arayıcılarınınpratiklerinde ve tahayyüllerinde meşguloldukları sınırlı toprak parçasına ister yakın

ister uzak olsun, herhangi bir ülkenin vehalkın varoluşunu tehlikeye sokacağındankorkulan, gezegenimizinekolojik ve iklimdengesinin tahrip edilmesidir. Yeryüzünündoğal kaynakları, sorunları daha içindençıkılmazhalegetirerekvesorununsüreklibirçözüme kavuşturulmasını daha da zor-laştırarak tüketilmiştir. Endüstriyelörgütlenmeler havayı ve suyu kirletmiş veböylelikle insan sağlığı ve kentsel gelişmedensorumlu olanların başına yeni birçok belalısorun çıkarmıştır. Kendi yürüttüklerifaaliyetlerinörgütlenmesini iyileştirmegayretiiçindeki şirketler emek gücününkullanılmasını rasyonelleştirmiştir ancak buaynı zamanda işçilerinden birçoğunungereksiz olduğunun ilanı ve kronik işsizlik,sefalet adacıkları ve çöküntü alanlarınıngetirdiğiyenisorunlaranlamınagelmiştir.Birzamanlar hareketlilik ve ulaşım sorununuçözeceği umut edilen özel otoların veotoyolların, havaalanlarının ve uçaklarınmantargibi çoğalması trafik tıkanıklığı,hava

kirliliği ve gürültü yaratıyor, insanların tümyerleşim alanlarını tahrip ediyor ve birçokyerleşim alanını oturulmaz kılacak şekildekültür hayatının ve hizmet sunulmasınınmerkezileşmesine yol açıyor; bu yüzdenyolculuk, bir yanda daha zor ve yorucu halegelirken, öte yanda çok daha zorunlu(işyerleri artık yerleşim alanlarından çokuzakta) ya da her zamankinden daha çekici(birkaç günlük tatil için bile olsa "ondankaçıp uzaklaşmak") hale geldi. Yetmezmişgibi, otomobiller ve uçaklar çözmeyiamaçladıkları sorunu tersine azdırmak veağırlaştırmakla kalmamış, gelecekteçözümlerin uygulanabilirliğini de azaltmıştır.Hiçbir şey yapmamışlarsa, genişletmevaadinde bulundukları kolektif özgürlüğüdaraltmışlardır.

Bu şaşkınlık göründüğü kadarıylaevrenseldir ve hiçbir kaçış yolu da sunmaz.Kökleri, içinde yaşadığımız dünya ile birlikteinsan türünün tamamını kucaklamaksızınyapamayanbütündenyapayolarakkoparılan

herhangi bir varlığın özerkliğiningöreliliğinde yatar. Özerklik en iyimserbakışla kısmidir, en kötümser bakışla isetümden hayal ürünüdür: Özerklik sıklıklaancak tüm failler arasındaki ve her failinyaptığı şeyler arasındaki çok çeşitli ve zenginbağlantılar karşısında kör olduğumuz ya dagözlerimizi bilebile kapadığımız için ortayaçıkan bir durum gibi görünür(Bu beniilgilendirmez. Bu benim sorumluluğumdadeğil. Kardeşimin vekili ben miyim? Herkoyun kendi bacağından asılır. Sona kalandona kalır). Herhangi bir sorununçözümünün planlanması ve hayatageçirilmesinde hesaba katılan unsurlarınsayısı, verili sorunun kaynaklandığı durumuetkileyen ya da ona bağlı olan unsurlartoplamından her zaman daha küçüktür.Hatta denebilir ki, güç, yani düzenitasarlama, yürürlüğe koyma ve korumakapasitesi, ihmal edilmediklerinde bizatihidüzeni imkânsız kılan çok sayıdaunsurugö-zardı etme, ihmal etme, bir kenara koyma

yetisinden ibarettir. Güç sahibi olmak, başkaşeyler yanında, neyin önemli neyin önemsizolduğuna;neyindüzenmücadelesiaçısındananlamlıolduğu,neyinkaygıduyulacakbirşeyolmadığınakararvermeyemuktedirolmaktır.Ne var ki, sorun, bu yapıldığında anlamsızgörülen unsurların varlıklarınıkaybetmemeleridir.

Anlamlılıkveanlamsızlıktayiniherzamanolumsal olduğundan (yani, anlamlılıkçizgisinin belli bir biçimde çizilebilmesininağırlıklı bir nedeni yoktur; bu çizgi çokdeğişik biçimlerde çizilebilir), karar ateşlitartışmalara konu olabilir ve sıklıkla olur da.Modern çağın eşiğinde, çığır açıcı güçmücadeleleri himaye sisteminden, bazımodern düşünürler tarafından eseflekarşılanan ve bazı modern protestohareketlerininkarşıçıktığınakitbağınageçişetrafındagelişti.Fabrikasahiplerinin"makinekolu"nun (işçilere verilen bu isim, işverenleriçin onların birer koldan ibaret olduğumesajını iletir) kaderine karşı akıl almaz

ilgisizlikleri karşısında, gelişmeye başlayanfabrikasisteminieleştirenlerenüsttenenaltaherkesi içine alarak "büyük bir aile" gibiduran zanaat atölyelerinin, hatta kırsalmalikâne sisteminin pratiklerini hatırlıyordu.Atölyenin ve toprağın efendisi acımasız,despot bir patron olabilir ve işçilerin alınterini acımasızca sömürebilirdi ancak işçilerdeondanihtiyaçlarınaözengöstermesinive-eğer enkötüsübaşagelirse-onları felakettenkurtarmasını beklerdi. İşçiler kendilerineyaşayacakbiryersağlanmasını,hastalıkyadadoğal afet durumunda yardım edilmesini,hattayaşlanıp işeyaramazhalegeldiklerindegelir bağlanmasını bekleyebilirdi. Eskininâdetlerinin tam tersine, bu tür beklentilerfabrika sahipleri tarafından meşru kabuledilemezdi. Onlar çalıştırdıkları işçilereçalışma saatlerinde kullandıkları emeklerininkarşılığını ödüyordu, gerisi -ısrarlabelirttikleri gibi- işçilerin kendisorumluluğuna kalmıştı. Eleştirmenler vefabrika işçilerinin sözcüleri bu tür "suya

sabuna dokunmayış" karşısında öfkeduyuyordu.Bu kişiler fabrika disiplininintalepettiğihergünsürekli,bıkkınlıkverenveyorucu çabanın işçileri fiziki olaraktükettiğine ve manevi olarak yıprattığına veböylesine derinden etkilenen aynı bireyler ileailelerininhayatlarıiçinfabrikapatronlarınınherhangi bir sorumluluk üstlenmeyeyanaşmadığına; makine kolları fabrikarejiminin yönetimindeki çarklar arasındançıktıklarında "insanartıkları"nadönüştüklerine (artık olarak sınıflananfabrika üretiminin öteki parçaları gibi, işçilerdeüretimplanıaçısındanişeyaramazolarakdeğerlendiriliyorlardı; onlar nihai ürünün,kârlı kullanım imkânları tükendiği için ilgiodağı olmaktan çıkan, dikkat edilmeyen vesonuçta basitçe fırlatılıp atılan vazgeçilmezbir parçası idiler) işaret ediyorlardı.Eleştirmenleraynı zamanda fabrika sahipleriilemakinekolları arasındaki ilişkinin aslındabasit bir ücret karşılığında emek gücüalışverişiyle sınırlı olmadığına işaret

ediyorlardı: Emek işçinin kişiliğindenkoparılıp yalıtılamayacağı gibi, toplam birnakit de patronun kişiliğinden ayrılamaz."Emek vermek" bütün kişiyi, bedenini veruhunu, patron tarafından belirlenen göreveve patron tarafından karar verilen çalışmaritmine tabi kılmak anlamına gelir. Gözleriniyalnızca "kullanışlı" ürüne dikmiş patronlarbunu kabul etmekten ölesiye nefret etselerbile,işçidenücretkarşılığındabütünkişiliğinive özgürlüğünü vermesi istenir. Fabrikasahiplerininkiraladığıişçilerüzerindekigücü,kendini özellikle görünüşte denk şeylerinmübadelesindeki bu asimetriden yakayısıyırmalarında gösteriyordu. İşverenlerçalışmanın anlamını belirliyordu veilgilendikleri meselenin ne olup neolmadığına karar verme hakkını kendilerinesaklıyorlardı -bu hakkı işçilerinetanımıyorlardı.Aynışekilde, işçilerindaha iyiçalışma koşulları ve üretim sürecininişleyişinde ve bu süreçte kendi rollerini vegörevlerini belirlemede daha fazla söz hakkı

için verdikleri mücadele işverenlerin fabrikadüzeninin sınırları ve içeriğini belirlemehakkına karşı verilen bir mücadeleyedönüşmekzorundaydı.

Fabrika sisteminin sınırlarınıntanımlanması üzerine işçiler ile işverenlerarasındaki mücadele, bütün düzentanımlarının zorunlu olarak ateşleyeceğitürden çatışmaya yalnızca bir örnektir. Hertanım olumsal olduğundan ve son tahlildeyalnızca birilerinin onu uygulama gücünedayandığından, ilke olarak tartışmalıdır veaslında zararlı etkilerinin kurbanı olanlarınitirazlarıyla karşılaşacaktır. Örneğin, taze sukaynaklarının kirletilmesini, zehirli atıklarındökülmesini ya da yeni bir maden ocağınınveya yeni bir otoyolun çevreye verdiği zararıkimin karşılaması gerektiğine ilişkin bitiptükenmek bilmez ateşli bir tartışmaduyarsınız.Butürtartışmalartarafsız,nesnelçözümler olmadığından ve yalnızca güçmücadelesi ileçözülebileceğinden, ilkeolaraksonsuza dek sürer. Birisinin artığı pekâlâ

başka birinin hayat koşulunun önemli biröğesi olabilir. Anlaşmazlık konuları olduğunoktadan düşünen göreli özerk varlığa bağlıolarak farklıgörünüı ve anlamları tamamenbu kısmi düzenlerde işgal ettikleri yerdentürer. Sıklıkla çok sayıda karşıt baskılartarafından hırpalanan bu konular sonuçtahiç kimsenin önceden planlamadığı ve hiçkimsenin kabul edilebilir bulmadığı bir biçimalır. Çok sayıda kısmi düzen tarafındanetkilenmiş olduğundan, kalkıp hiç kimsebunlaı^"benimsorumluluğum"demez.

Modern zamanlarda, insan eylemininteknolojikaraçlarınıngücüveonunlabirlikteuygulamanın sonuçları da geliştiğinden,sorun çokdahayakıcı birhale gelmiştir.Herbir düzen adacığı daha fazlabiçimlendirilebilir, rasyonelleşmiş, daha iyidenetlenir ve daha etkin uygulanır halegeldiğinden,çoksayıdaböylesimükemmelleş-tirilmiş kısmi düzenler tam bir kaosa nedenolur. Planlanmış, maksatlı, rasyonel olaraktasarlanmış ve sıkı biçimde denetlenen

eylemlerin uzak sonuçları kestirilemeyen,denetlenemeyen birer kargaşa olarak geriteper.Seraetkisininolasıkorkunçsonuçlarınıdüşünün-dahafazlaverimlilikvedahafazlaüretim adına girişilen sayısız çabanınönceden tahmin edilemeyen toplam ürünü(her bir çaba, tek başına alındığında, eldengeldiğince bilimsel olarak yürütülmüş ve herzaman eldeki iş açısından çok iyigerekçelendirilmişti); ya da çevreye genetikolarak yeni tasarlanmış canlı organizmaçeşitlerisalmanınhenüz tahayyüledilemeyensonuçlarını düşünün - bunların her biri ayrıayrı bilimsel bir amaca çok iyi hizmet ediyorama hepsi bir araya geldiğinde,ekolojikdengeyi hiç kimsenin kestire-mediği birbiçimde değiştirecekleri kesindir.Nihayetinde, atmosfere her zehirli maddeboşaltılmasıyalnızcaşuyadabugöreliözerkörgütlenmenin karşılaştığı özgün bir sorunaçısındangayetanlaşılırveiçtenolarakeniyi,en rasyonel (en üretken ve en az maliyetli)çözüm arayışının bir yan ürünüdür. Yeni

keşfedilen her virüs ya da bakterinin açıkçatanımlanmış bir amacı ve yerine getireceğisomutbirfaydalıgörevivardır;örneğin,mısırvebuğdaytarlalarındaverimitehditedenözelolarak zararlı bir parazitin yok edilmesi.İnsan genlerininmanipülasyonu, eğer izinverilirse, aynı şekilde böyle arzulanan,doğrudan hedeflere yönelecektir; örneğin,özelbirkusurunyadabellibirhastalığakarşızayıflığın önlenmesi. Ne var ki, bütün budurumlarda, üzerinde "odaklanılan"durumdaki değişiklikler çok sayıda öteki"odak dışı" şeyi etkilemeden edemez; buplanlanmamışveöncedenkestirilemezetkilerorijinal, bir zamanlar can sıkan ancak şimdibaşarıyla çözülen sorundan daha zararlıolabilir. Tarımdan alman ürünü artırmaktakullanılan sunidöllendirici- lermeseleyi tümçıplaklığıyla ortaya serer. Toprağı besleyennitrat,ilanedilenetkisinigösterir,yaniürünübirkaç katına çıkarır. Gelgeldim, yağmurdamlaları gübrenin büyük bir kısmınıyeraltındaki su kaynaklarına taşır, böylelikle

yeni ve daha az uğursuz olmayan bir sorundoğar: Suyu tüketilecek hale sokmak içinsuyun toplandığı yeraltı havzalarınıntemizlenmesi. Yeni sorun, hiç kuşkusuz eskireaksiyonun sonuçlarını ortadan kaldırmakiçin yeni kimyasal reaksiyonlardanyararlanacak arıtma tesislerinin kurulmasınıgerektirir.

Eryadageçyeniişlemindekendineözgükirletici etkilerinin olduğu keşfedilecektir: Buişlemler artık su yataklarını doldurmuş olanzehirli yosunlara bereketli beslenme alanlarıyaratır.

Demek ki,kaosa karşı mücadele görünürbirsonucaulaşmaksızınsürüpgidecektir.Nevar ki, ele geçirilip zapt edilecekkaos, artanbir oranda, sorun çözme yeni sorunlarınyaratılmasınanedenolduğundanveher yenisorunlatıpkıeskiyöntemlerle-mevcutsorunuçözmenin en kısa, en ucuz, "en makul"yolunu bulmakla görevlendirilen bir ekiptayin etmekle- baş edilemediğinden, insanınmaksatlı,düzenkurmaetkinliğininbirürünü

olacaktır.Süreçteötekiunsurlarnekadarçokhesapdışıbırakılırsa,tutulanyolokadarçokkestirme,ucuzverasyonelolacaktır.

Şimdiye kadar bulduklarımızı şu şekildetoparlayabiliriz: Kaos yerine düzen getirme,yakın çevremizdeki dünya parçasını kuraltanır, kestirilebilir ve denetlenebilir kılmamücadelesi sonuçsuz kalmaya mahkûmdurçünkü bu mücadelenin kendisi kendibaşarısına en önemli engeli oluşturur: Kaos,düzensiz (kuralı çiğneyen, kestirilemez vedenetlenemez)olgularınçoğuözellikledarbiralana odaklanmış, hedefli, görev yönsemeli,tek sorun çözücü eylemlerden doğar. İnsandünyasının bir parçasını, insan etkinliğininözgün bir alanını düzenli kılma yönündeatılan her yeni adım, eski sorunları ortadankaldırsa bile, yeni sorunlar yaratır. Her yeniadım yeni türden müphemlikler doğurur veböylelikle -benzer sonuçlar doğuracak- dahabaşkaadımlarınatılmasınızorunlukılar.

Başka bir ifadeyle, modern yapay düzenarayışınınbaşarısıbizatihikendienderin,en

kaygı yaratan zaafının nedenidir. İnsanlıkdurumunun yönetilemez bütünlüğünü,küçüklüğü ve zamanla sınır-lanmışlığıyüzünden tam olarak gözlenebilir,denetlenebilir ve yönlendirilebilir olan, çoksayıda küçük,dolayımsız görevlereparçalamak insan eylemine eşineraslanmamış bir verimlilik kazandırmıştır.Eldeki işnekadarçokkesin, sınırlı veaçıkçatanımlanmış olursa, o kadar başarıylayapılabilir. Aslında, iş yapmanın özel olarakmodern tarzı, parasal değerine göre (yani,verili maliyete karşılık elde edilen doğrudansonucagöre)ölçüldüğümüddetçe, tümötekitarzlardanhiç tartışmasız üstündür.Moderneylem biçimi rasyonel -fiili sonuçlanamaçlanan şeye göre ölçen ve kaynaklarlaemekgücüharcamalarınıhesaplayanaraçsalaklın gerekleri- olarak tanımlandığında,kastedilen tam da budur. Ne var ki, buradagözdenkaçırılanşey,bütünmaliyetlerindeğil,yalnızca faillerin kendilerinden doğanmaliyetlerin hesaba katıldığı; bütün

sonuçlarındeğil,yalnızcafaillertarafındanyadafailleradınabelirlenengörevintamamı ileilgili sonuçların gözlendiği gerçeğidir. Öteyandan, eğer tümkayıp ve kazançlarhesabakatılacak olsaydı (eğer böylesine olağanüstütutkulu bir girişim her şeyden önceuygulanabilir olsaydı), iş yapmanın moderntarzı üstünlüğünden çok şey kaybederdi. Ozaman, sayısızkısmiveayrı rasyonel eyleminsonucunundahafazla,dahaazdeğil,tambirirrasyonellikolduğupekâlâortayaçıkabilirdi.Ve sorun çözmekteki en çarpıcı başarılarınçözüm gerektiren sorunlar toplamınayenilerini eklemekten başka işe yaramadığı.Bu belki de, tüm modern toplumların enbariz göstergesi olan.düzen arayışı vemüphemlikle mücadelenin en bıktırıcı amakaçınılmaziççelişkisidir.

Biz hepimiz hayatlarımızı yerinegetirileceködevlerveçözüleceksorunlarınbirkoleksiyonuolarakdüşünmeyealıştırıldık.Birsorun bir kere tespit edildiğinde,alışageldiğimiz üzere, görevin onunla nasıl

başaçıkacağımızıaçıkçagösterenbirbiçimdeonu tam olarak tanımlamak olduğunudüşünürüz (canımız sıkıldığında, moralimizbozulduğunda ya da bunaldığımızda ilktepkimiz "Sorunum ne?" diye sormak veonunla nasılbaşedileceğine dair uzmantavsiyesine başvurmaktır). Bu bir kereyapıldığında, can sıkan sorunu defetmeninartık sadece doğru kaynakları bulma vekendinisabırlaişinevermemeselesiolduğunusanırız. Şayet hiçbir şey olmamışvc sorunhalledilememişse, kendi cehaletimizi,ihmalimizi, tembelliğimizi ya dabeceriksizliğimizi suçlu buluruz (şayet moralbozukluğusürerse,budurumuyasıkıntılarlamücadele kararlılığımızın yokluğu ya da elealman "sorun"un nedenlerini yanlıştanımlamamızla açıklarız). Gelgelelim, hayalkırıklığıveşaşkınlıknekadarkarmaşıkolursaolsun, doğru bilgi, beceri ve çabayla, her birdurumun sonlu bir dizi sorunaparçalanabileceğine,busorunlarınherbiriylebaşarılı bir biçimdebaşedilebileceğine

(zararsız hale getirilebileceği ya da ortadankaldırılabileceğine) inancımız eksilmez.Kısaca, hayat uğraşının tektek sorunlaraparçalanabileceğine ve her sorunun birçözümü,her çözümünde özgünbir aracı veyöntemi olduğuna, yoksa bulunmasıgerektiğineinanırız.

İşte bu inanç hem modern zamanlarınparlak başarılarının nedenidir hem de, sözkonusu başarıların ardı sıra gelen tehlikelerve hayal kırıklıkları ile karşılaştıkça bugünartık bilimsel ve teknolojik sürecin toplambedeli saymaya başladığımız, günümüztoplumlarındaki çoğalan endişelerinsorumlusudur. Kısaca göreceğimiz gibi,modern durumun bu yapısal belirsizliğinintam bir kopyasını hayatlarımızı planlama veyaşamatarzımızdabuluruz.

Hayatuğraşınadalmak

Sizin gibi (umarım) ben de zeki vebecerikli biriyim. Evde pek çok şeyyapabilirim. Örneğin, elektrik devreanahtarını, bir duyu ya da prizi tamiredebilirim. Hatta bu amaçla tornavida,sigortalar, çeşitli çapta kablolar bilebulundururum.Ancakbazenöyleolurki,aletedavat kutusunda gerekli şeyi bulamam;örneğin, masa lambamı odanın farklı birköşesineyerleştirmemgerekvebuyüzdenbiruzatma kablosuna ihtiyacım var ama yeterliuzunlukta kablom yok. Ama neredenbulacağımı bilirim; bir elektrikçinin ihtiyaçduyabileceği bütün malzemeleri stoktabulunduran özel dükkânlar var. Ev işleriniyapmak için gerek duyulan her şeyibulunduran kendi başına yapılabilecek işleriçin malzeme satan dükkânlar da var. Birkere böyle bir dükkâna gittim; kabloyuzemine raptetmek için ihtiyaç duyduğumçiviler buldum ancak çivileri ararken daha

önce görmediğim türden birkaç araç gereçgözümeçarptı.Bunlarınherbiri,eğeryerindekullanılırlarsa, yaşadığım hayat biçimine birşeylerekler.Örneğin,voltajayarlıbiranahtar,ışığın şiddetini değiştirme imkânı sağlar. Birbaşka elektronik anahtar güneşin doğuşunaya da batışına göre ya da benim öncedenayarladığım zamana göre ışığı kendi başınayakıpsöndürecektir.Bualetleridahaöncehiçkullanmadım ama bana parlak bir fikir gibigeldiler. Kullanımlarını ve tam olarak nasılçalıştırılacaklarını açıklayan bir kitapçığıilgiyle okudum. Onlardan satın aldım ve eveyerleştirdim. Ancak onların tamirinin eskianahtarlara göre daha zor olduğunu farkettim. Bozulduklarında, tornavida pek işeyaramıyor.Birkere lehimlenmiş, açılmıyorlarve benim gibi acemi bir tenekecinin açmasıimkânsız. Başka bir alet satın almam veeskisinin yerine koymam gerek. Bazı araçgereçyedekparçalarlagelir,öylekineyseonutamamıyla atmadan bir parçası yerinebaşkasınıkoyabilirim.

Tüm bunlar birçok elektrikli aygıttanfaydalanma imkânı verir. Kuşkusuz, gecelerikaranlıkta oturmaktan kurtulmak içinelektrikten faydalanırım. Ancak çok sayıdabaşkakullanımlarıdavardırveyıllargeçtikçebu sayı katlanarak artmaktadır. Örneğin,gömleklerimi leğende yıkadığım günleri hâlâhatırlarım. Şimdi onları elektrikli çamaşırmakinesine koyuyorum. Yıllar önce otomatikbir çamaşır makinesi satın aldım; ozamandanberi,bumakinelereuygunözelbirdeterjan alıyorum (hatırladığım kadarıyla,makineler otomatik olmadan böyle birdeterjan yoktu). Geçen yıldan bu yanabulaşıkları mutfak lavabosunda elimleyıkamıyorum. Şimdi bir elektrikli bulaşıkmakinem ve bulaşık makinelerine özel sıvıdeterjanım var. Birkaç gün önce bulaşıkmakinemdebirşeylertersgitmeyebaşladı.Neyapacağımı şaşırdım. Küçük bir partininbulaşıklarım yıkamak bana neredeyseimkânsız bir angarya gibi geldi,halbukigeçtiğimiz yıl kaç kere yıkamıştım...Bu

yetmezmiş gibi, elektrikli tıraş makinem detıkanmaz mı! Onsuz tıraş olmayı gerçektenunutmuşum.tki gün tıraşsız dolaştım;benimki gibi tıraş makineleri için gereklibütünyedekparçalanbulunduranbirtamircidükkânımdahayenibuldum.

Ve elbette, birkaç saat aralıksız enerjikesintisi uygulandığında, o unutamadığımızgenel grev vardı. Gerçek bir karabasandı.Radyom sustu, televizyonum karardı.Akşamlarımınasıl geçireceğimi bilmiyordum.Kitapmı?Gözleriminmumışığındaokumayauygun olmadığını fark ettim. Ardından,kesintinin en şiddetle uygulandığı zaman,telefonlar da kesilmez mi! Birden dostlarımve iş arkadaşlarım gözüme sonsuz uzak veerişilmez göründüler. Dünyam, kelimenintam anlamıyla, yıkıldı... O dehşetli dünyadatek başına terk edilmişlik duygusunuhatırlıyorumda, günbe günüzerindebir anbile olsun düşünmeden yaptığım basit şeyleraniden nasılbaşedeceğimi bilmediğim ağırbireryükedönüştüler.

Bütün bunları söyledikten sonra, tekrarbaşta söylediklerim üzerine -zeki ve beceriklibiri olduğum, günlük hayatta ihtiyaçduyduğum türden her şeyi yapabildiğimhakkında-düşünmeyebaşlıyorum.Şimdiherşeyin eskisi kadar basit olmadığınıgörüyorum. Beni böyle akıllı, kendinegüvenen bir kişi yaptığını, düşündüğümbecerilerim beni hiç de bağımsız kılmıyor.Tam tersine, beni dükkânlara, elektriksantrallerine, çok sayıda uzman vetasarımcının yaptığı sayısız keşfe, ürettikleriaraç gerece, oluşturdukları çarelere vetalimatlara tutsak ediyor. Onlar olmaksızınhayatımıyaşayamam.

Geriye dönüp baktığımda, onlarabağımlılığımın yıllar geçtikçe arttığınıgörebiliyorum.Uzunzamanönce,tıraşolmakiçin sıradan bir ustura kullanırdım.Kuşkusuz, usturayı yapamazdım ancak birkere bir ustura edindiğimde onu kolaylıklabileyebilir, parlatabilir, sürekli hizmete hazırtutabilirdim (bu arada, ilk usturamı bana

veren babamdı; hayatının büyük bölümündegünübirlik kullandığı iki usturasından birinivermiştibana).Sonraşujilettakılanemniyetlitıraş makineleri çıktı ve birden benim eskigüvenilir usturam gözüme hantal, hiç dedüşünegeldiğim gibi uygun olmayan, hattabir biçimde pespaye bir şey gibi görünmeyebaşladı;sankionukullanmakbenieskikafalı,geri bir kişi yapıyordu. İyi de, jiletlerkullanıldığında körleşiyor ve bir dahakeskinleştirilemiyordu, yanihiçdebanagöredeğildi. Her defasında yeni bir jilet satınalmayı hatırlamak zorundaydım.Dükkânlardabirçokdeğişikmarka jiletvardıve en iyisini seçmek için aklımıkullanmalıydım. Çoğalan bir seçimözgürlüğümünolduğuhissiuyandıbende;neki yapamadığım şey vitrindeki markalardanherhangibirinisatınalmamaktı.Nihayetinde,her gün tıraş olmak zorundaydım. Zamanla,elektrikli tıraşmakineleri çıktı ve eski hikâyetekrarlanmaya başladı. Neredeyse bir gecedejiletler ışıltılarını büyük oranda yitirdi; çekici

yeni aletlerle kıyaslandığında, jiletler pek işeyaramaz görünüyordu. Ve kendi kendimedurmadanneyapıpedipdebirelektriklitıraşmakinesialsamdiyesormayabaşladım;dahaalmamışmıydım?Neden?Niyetim gerçektenşu eski moda şeylere takılıp kalmak mıydı?Sonra, dayanamadım ve bir tane aldım.Şimdielektrikolmaksızın tıraşolamam.Eğerbozulursa, onu ne tamir edebilir ne de tıraşeder hale getirebilirim. Artık, bu meseledebana yardım edecek bir tamirci ustasınaihtiyacımvar.

Her yeni adımda, yeni beceriler edinmekzorundaydım ve başarıyla o işin altındankalktım. Diyebilirim ki, şimdi en yeniteknolojilerin maharetli bir ustası olmaklagururduyuyorum.Nevarki,heryeniadımdabecerilerimi uygulayacak daha karmaşık"teknolojik nesnelere" ihtiyaç duyuyordum.Onlarınnasılçalıştıklarınıhergünbirazdahaaz biliyordum. Eğer bir şey bozulursa onlarıyeniden çalışır hale getirmekte artık her gündaha az başarılı oluyordum. Evvelden

yaptığımaynı şeyi yapmak için giderekdahakarmaşık araç gerece ihtiyaç duyuyordum;onlarartıkniyetimleişinbaşarılmasıarasındaengel teşkil ediyordu. Artık böyle aletlerolmadan yapamazdım. Onlar olmaksızınşeyleri nasıl yaptığımı unuttum. Yeniaraçlarda odaklanan yeni becerilerim eskiyeteneklerimi arıyordu. Eski günlerin dahabasitaletleriyle,eskibecerimdegeçipgitmişti.Hatırladığım kadarıyla, şeyleri bir zamanlaruygulayabildiğim ama artık unuttuğumyapmanın yolu yordamı elektrikli tıraşmakinesi-nindüğmesini açıp kapatmaktandaha fazla özen, daha fazla eğitim, deneyimve dikkat gerektiriyordu.Sanki, işin zorkısımları aletlere devredilmişti.Sanki, geçmişbecerilerimin bir kısmı kullandığım aletleretaşınmış ve orada "kilitli" duruyordu; belkide, bu yüzden onlara böylesine sıkıca bağlıhalegelmiştim.

Şimdi uzaklarda kalmış gençlikgünlerimde,tıraşolmakherkesinrutinolarakyaptıkları bir şeydi. Öğrenme (sırf yüzünü

kesmemekiçin)gerekiyorduelbetteancakbuhemenhiçkimseiçinözelbilgiisteyenözelbirbeceri gerektirmiyordu. Tıraş olmak içingerekliherşeyherkesinelindeydi; zaten tıraşolma becerilerinin böyle evrensel dağılımıyüzünden tıraş uzmanları ve tıraşteknolojisineayrılmışbellibiryeryoktu.Şimdiherşey değişti. Tıraş olma işlemi titiz bilimselçalışmaların konusu haline geldi.Önce tıraştemel parçalara ayrıldı ve her bir parçaayrıntılarıyla irdelendi: Çeşitli tür derilerinyumuşaklığı, yüzün farklı bölgelerindekikılların açıları, bıçağın hareket biçimi ilekılların kesilme hızı arasındaki ilişki vb.Çözümlenen her parça daha sonra yerinegetirilmesi zorunlu olan kendine özgügerekleriyle bir sorun olarak sunuldu; hersorunun da bir çözümü olmalıydı. Sonraçeşitli çözümler tasarlandı, denendi,kıyaslandı; sonuçta, içlerinden en iyi (enverimli, ya da en çekici ve bu yüzden satışşansı en yüksek) olduğu düşünülen biriseçildi ve ardından kalan sorunların

çözümleriyle bir araya getirilerek son ürünçıkarıldı.Her biri son derece özgün alanlaraaitbiruzmanbilgisinitemsiledendüzinelerleuzman nihai ürüne katkıda bulundu; bukişiler yalnızca bu mesele -tıraş- ile ilgiliaraştırma ekiplerinde çalışıyordu ve buyüzden günlük işlerine giderken yüzlerinintemiz ve pürüzsüz olmasından başka bir şeydüşünmeyen senin ve benim gibi sıradaninsanların erişemeyecekleri kadar derinliğinekonuyuirdeleyipyetkinleşmişti.

Ve döşemeyi süpürmek, çimleri biçmek,çalıları kesmek, yemek pişirmek ya dabulaşıkları yıkamak gibi, başka şeyler detıraşın akıbetine uğramıştır. Tüm bu işlerde,teknolojik araç ve gereçlere hapsedilmişuzmanlık, bir zamanlar herkesin elinde olanbecerileri devralmış, parlatmış vekeskinleştirmiştir. Artık iş yapmak için ouzmanlığaveoteknolojiyeihtiyaçduyuyoruz.Aynızamandaeski,gereksizveunutulanlarınyerine yenilerini de koymamız gerekiyor: Budefa doğru teknolojik araçları bulma ve

çalıştırmabecerilerineihtiyacımızvar.Kullandığımız ve onsuz yaşayamadığımız

tümo teknoloji dediğimiz şey, keşfedilmedenve kullanılabilir hale getirilmeden, yapmaktaolduğumuzişlertarafındanzatenhazırlanmışbir alam devralmadı. Onları mümkün kılanteknoloji olmaksızın asla olamayacak,hayatımızda oldukça merkezi bir yer işgaleden, birçok şey vardır. Radyoları, müziksetlerini, televizyonları, bilgisayarlarıdüşünün. Gündeme gelişleri daha öncelerihiç mevcut olmayan yeni imkânların önünüaçmıştır. Akşamlarımızı diziler ve filmlerseyrederek geçirme uygulanabilir bir fikirdeğilken, ona ihtiyacımız yokmuşgörünüyordu; ama şimdi televizyonumuzbozulsa yokluğunu hisseder ve kahroluruz.Görünüyor ki, ona olan ihtiyacı biz yarattık.Evde bir bilgisayara sahip olmak imkândahilinegirmedenöncebilgisayaroyunlarınadabir ihtiyaçduymuyorduk.Müziksetleriveküçükmüzikaletleriortadayokkenherşeyinarkaplangürültüsüolarakmüzik ihtiyacıda

yoktu. Bu durumlarda, teknolojinin kendiihtiyacını yarattığı görülüyor: Aslında, yenitür bir ihtiyaç. Bu yeni teknolojik nesnelerşeyleri yapmanın eski biçimlerinin yerinialmazlar; onlar bizi daha önce hiçyapmadığımızşeyleryapmayasevkederlerveeğeronlarıyapmamışsakbizimutsuzederler.

Öyleyse, uzmanlık ve teknolojinin sahipolduğumuzbir ihtiyacakarşılıkolarakortayaçıktığı doğru değildir. Sıklıkla, bizeuzmanlıklarını ve ürünlerini sunan insanlarilk başta bizi sundukları şeylere gerçektenihtiyaçduyduğumuzaiknaetmelidir.Kaldıki,yeni ürünlerin çok temelli, sorgulanmayanihtiyaçlarahitapettiğidurumlardabile(dahaönce tartıştığımız tıraş makineleri gibi), eğeryeni aletlerin cazibesi ile değiştirme hevesinekapılmamışsak, o ihtiyaçlarımızı eskidenolduğugibikarşılamayısürdürebiliriz.Demekki, böyle durumlarda bile yeni teknolojibasitçe ihtiyaca karşılık değildir. Yeniteknolojilerin ortaya çıkışı hiçbir biçimdepopüler talep tarafından belirlenmemiştir;

onların kullanılabilir hale gelmesiylebelirlenendahaçok taleptir.Önceden ihtiyaçvar olsun ya da olmasın, yeni ürünler içintalep, onların piyasaya çıkışının ardındangelir.

O halde, yeni, daha derin, dahaodaklanmış, daha özelleşmiş uzmanlık vedaha incelikli teknolojik aletlerin ortayaçıkışının sebebi nedir? Muhtemel yanıt,uzmanlığın ve teknolojinin gelişmesininfazladan herhangi bir nedene ihtiyaçduymadan kendini tetikleyen, kendiniyetkinleştirenbir süreçolduğudur.Araştırmaaraç ve gere-ciyle donanmış bir uzmanlarekibi olduğunda, onların yalnızca bir örgütfaaliyetinin mantığının -geçmek,rakiplerinden üstünlüğünü kanıtlamakihtiyacıyadakişininişineduyduğusırfinsaniilgiveheyecanın-yönverdiğiyeniürünlerveöneriler ortaya atacağından eminolabilirsiniz. Ürünler genellikle kullanımlarıbelirlenmedenbilimselyadateknolojikolarakuygulanabilir hale gelirler: Bu teknolojiye

sahibiz, nasıl kullanabiliriz? Vemadem kiteknolojimiz var, onu kullanmamakdüşünülebilir mi? Çözümler sorunlardanönce gelir: Çözümler çözebilecekleri sorunlararar. Başka bir deyişle, uzman görüşü ya dateknolojik nesneler ortaya çıkıp da çözümolduklarını iddia edene kadar, çoğu kez,hayatın bir parçası bir sorun, çözüm içinyanıp tutuşanbirşey olarak algılanmaz.Ancak o zaman, muhtemel kullanıcıları sözkonusu nesnenin gerçekten de kullanımdeğeri olduğuna ikna görevi ortaya çıkar.Muhtemel kullanıcıların inandırılmasıgerekir,aksihaldeonesneyiparaharcamayadeğer görmeyecekler, onu satınalmayacaklardır.

Senveben,istersözlütalimatlarbiçimindeisterse kullandığımız teknolojik aletleremahkumedilmebiçimindeolsun,uzmanlığıntüketicileriyiz. Aslında, kendi daracık özelalanları dışındaki hayatlarının sayısızyönleriyle uzmanların kendileri dedahilolmaküzere,herkesöyledir.Uzmanlığınçoğu

hayatlarımıza davetsiz, izin bile istemeksizingirerler. Örneğin, polisin hız sınırını aşansürücüleri tespit etmek, göstericileridağıtmak, kaçakların kimliğini belirlemek yada arzu edilmeyen faaliyetler yürüttüğüdüşünülen bir gruba sızmak için kullandığıgiderek daha fazla incelikli hale gelenteknolojiyi düşünün. Ya da çeşitli devlet veözel kurumların kullandığı enformasyonteknolojisini düşünün; hakkınızda akıllaradurgunluk verecek kadar fazla veri toplamışve belirsiz bir gelecekte, yeri geldiğinde -zorunlu olarak yararınıza olmamak üzere-kullanmaküzere depolamış olabilirler. Bu vebenzeri uzmanlık ve teknoloji kullanımlarıgayet açıkça özgürlüğümüzü kısıtlar, bazıseçimleri daha az faydalı ya da doğrudanimkânsız kılar.Hatta, aşırı durumlarda, bizibaşkalarının keyfi kararlarının çaresizkurbanları da yapabilirler. Ne var ki, çoğuteknoloji bizim kişisel kullanımımız içintasarlanmıştır; seçim ufkumuzu sınırlamayıdeğil genişletmeyi,' bizi daha özgür,

hayatlarımızı daha fazla denetleyebilirkılmayı vaat eder. Bu gibi durumlarda, yeniteknolojiyi benimserken aynı zamanda onabağlı hale de geliriz; bu çok daha az gözeçarpar. Genelde, yeni teknolojik imkânlarıözgürleştirici ya da hayatı zenginleştiriciolarak sevinçle karşılarız; onlar eski şeyleridaha hızlı ve daha az yorularak yapmamızıya da eskiden hiç yapamadığımız şeyleriyapabilmemizi sağlar. Teknolojiyi sevinçlekarşılarız çünkü onun gerçekten deamaçladığı şeyi yapabileceğine inanırız -geriyebuinancınyerindevesağlamolduğunaiknaedilmekkalır.

İkna edilmemiz gerekir -duyduklarımızagüvenebileceğimiz biçimde bize anlatılsın-çünkü kendi başımıza bilmemizin bir yoluyok. Yeni teknolojik imkânların gerçektenihtiyacımı karşılayıp karşılamayacağınıbilemem, hele önceden kesinlikle bilemem.(Bu,gerçektende,servisyaptığımdaverdiğimpartiyi bir başarıya dönüştürecek içki türümüdür? Bu, gerçekten de, kalabalık bir

caddede,güzelgençerkekvekadınlarınbeni-yalnızca beni- fark etmelerini sağlayacakkoku mudur? Bu, gerçekten de, beyazıgerçekten beyaz ve her şeyi gerçekten lekesizyapacak, herkesin fark etmesini sağlayacakdeterjanmıdır?Vebuonlariçinyaptıklarımaözellikle dikkatlerini çekmek istediğiminsanların şükran duymalarını ve dostolmalarını sağlayacak mıdır?) Bazen benimsunulan teknolojik keşfin karşılamayıamaçladığı türden bir ihtiyacımınolduğundan bile emin değilim (özel birşampuanla derimi ovmadıkça, derimdegöremediğim "derin kirlerin" sabunlayıkamakla geçip geçmeyeceğinden emindeğilim; halımda elektrikli süpürgenin başaçıkmakta çaresiz kaldığı korkunç /e midebulandırıcı bakterilerin cirit attığı ve buyüzdenayrıcaözelbirhalıbakterisiöldürücüdeterjanaihtiyacımınolupolmadığındaemindeğilim; eğer dişlerimi fırçalamadan önceağzımı şu şişedeki sıvı ile yıkamazsamdişlerimde cansıkıcı, iştah kesici maddeler

birikipbirikmeyeceğindenemindeğilim;banaodak seçici, zaman ayarlı, film oynatabilentam otomatik -söylendiğine göre, benim gibibirini de iyi bir fotoğrafçı yapacak- yeni birmakine gösterilenekadar, sadık eski fotoğrafmakinemin komik denecek kadar ilkel ve işeyaramazolduğunubilmiyordum).

Bütünbunlarbirkerebanaanlatıldığında,belki de acil olarak karşılanması gerektiğisöylenen ihtiyaçları karşılamak için banaanlatılanürünlerdeneldeetmeyi isteyeceğim.Bir kere gerçekten bu ihtiyaçlarımın olduğukafamadank ettikten sonra, onlar içinbirşeyyapmamak yanlış olurdu. Eğer hiçbir şeyyokmuş gibi -ama biliyorum, vardı- devamedersem, cehaletime vererek kendimi mazurgöremezdim. Bugünden itibaren, hiçbir şeyyapmamak ihmalkârlığın, ilgisizliğin, kalınkafalılığın ya da acizliğin kanıtı olacaktır;bunların her biri de, bir biçimde değerimidüşürecek ve başka insanların ve kendimingözünde saygım kalmayacaktır. Aileme,sevdiğim insanlara ya da benim korumama

terk edilmiş kendi bedenime özengöstermediğim, onların ihtiyaçlarınıkarşılayamadığım hissine kapılacağım; içimigörevimi ihmal ettiğim ya da yerinegetiremediğimduygusukaplayacak.Suçlulukduyacağım,utanacağımyadakahrolacağım.Birdenbire, daha önce yaptıklarım ve yapmabiçimlerim tatmin edici olmaktanuzaklaşacaklar ve hiç kuşkusuz onlar artıkövünülecek,gururduyulacakşeylerolmaktançıkacaktır. Kendi gözümde ve başkalarınıngözünde saygımı yeniden kazanmak için,şeyleri layıkıyla yapmamı sağlayacak ve banaonları yapma gücü kazandıracak o beceriklive güçlü nesneleri edinmekten başka yolumyoktur.

Hiç kuşkusuz, edinmek satın almakdemektir. O şahane, becerikli ve güçlü şeylerçoğu kezmeta olarak ortaya çıkarlar; yani,pa- zarlanırlar -satılmak için üretilirler,satılırlarvekarşılığındaparaalınır.Birileribuparayı elde etmek için onu bana satmakisterler;yanikâretmekiçin.Amabuamacına

erişmek için, önce beni sunduklarımetayasahip olmak aşkına paramdan ayrılmayadeğeceğine -metam gerçekten mübadeledeğerini, ödeyeceğim fiyatı haklı çıkarankullanım değerinin olduğuna (sık sıkduyduğumuz gibi, onun verdiğimiz parayıhakettiğine)- inandırmak zorundadırlar.Ürünlerini satmak isteyen (ürünlerinisatılabilir metalara dönüştüren) insanlar, buürünleriçinzatenaşırıkalabalıkpiyasadabiryer bulmak zorundadırlar.Bu insanlar eskiürünlerimiyadını doldurmuş, işe yaramaz,bayağı göstermelidirler (Kelime işlemcilerortalıktaciritatarkendaktilokullanmayakimcüret edebilir?). Ve böylelikle zeminhazırlandıktan sonra, ikna görevi yerinegetirilmelidir: Satıcılar ürünlerinin vaat ettiğifayda için arzumu kamçılamak ve böyleliklebeni onlara'sahip olmak adına fedakârlıktabulunmaya (para kazanmak, biriktirmek veharcamak için sıkı çalışmaya)hazırlamalıdır.Onlar bunu, en bariz olarak, reklamlar(örneğin, TV ilanları) yardımıyla yaparlar.

Reklam iki etki yaratmalıdır: İlkin, reklambana ihtiyaçlarım ile onları karşılayacakbecerilere ilişkin kavrayışımın yetersizolduğunu, gerçekten neye ihtiyacım olduğuve gerçekten ne yapmam gerektiği hakkındayargılarımın geçersiz olduğunu anlatmalıdır;sonra,cehaletimiyadayetersizyargımı,dahaiyi bilenleri dinleyerek ortadan kaldırmanıngüvenilir yollarının olduğunu anlatmalıdır.Çoğu ilanda, eski tarzlarında ısrar edeninsanlar cahil ya da eski kafalı olarak alaykonusudur; ve bu insanların karşısına doğruyolu göstererek cehaletlerini kanıtlayangüvenilirbirotoriteçıkar.Böylebirotoritebirbilim insanı, otomobil teknolojisinde,bankacılıkta ya da sigortacılıkta birinci sınıfbiruzman,güvenilirveiyiniyetlibirkarakter,şefkatli ve deneyimli bir anne, ürününyapmayı amaçladığı türden işin bilgili,tecrübeli ustası ya da milyonlarca ötekiinsanındaseyretmektenhoşlandığınıbilerek,insanların gıpta ile izlediklerimeşhurbir kişiimgesinde somutlanır. Son örnek gösteriyor

ki, sayılar kendi başına gereken otoriteyitaşıyabilir(nihayetinde,hepimiz"çoksayıdakiinsanın yanlış olamayacağına" ve "insanıntüm insanları her zaman aptal yerinekoyamayacağına" inanırız); bazı reklamlarbize yalnızca çoğu insanın bunu yaptığını,giderekdahafazlainsanındeğiştirdiğini,onutercihettiğinibildirir.

Her reklammetni veher ilanbizi özel birürünü satın almamız için yüreklendirmeyi vekışkırtmayı amaçlar. Ancak bunlar arasında,metalara,metalarınbulunabileceğipiyasalara(mağazalar, dükkânlar) ve onlara sahipolmayakarşıilgimiziartırırlar.Eğergenelilgihalihazırda iyice yerleşmemiş ve alışverişhayatın günlük bir olgusuna dönüşmemişse,tekbirilanınmesajıtutumumuzüzerindepeketkili olamaz. Başka bir ifadeyle, reklamajanslarının "ikna gayretleri" zaten yerleşikolan tüketici tutumuna seslenir -ve zamanlaonupekiştirir.

Birtüketicitutumunasahipolmakveonusergilemek ne anlama gelir? Önce, hayatı

belirlenebilen, az ya da çok tanımlanabilen,seçilip ayrılabilen vebaşa çıkılabilen sorunlardizisi olarak kavramak, sonra bu gibisorunlarla başa çıkmanın, kişinin onlarıçözmenin suçluluğa ya da utanç duygusunakapılmadan ihmal edemeyeceği bir ödeviolduğuna inanmaktır. Üçüncü olarak bununanlamı, her sorun için zaten bilinen ya dagelecekteortayaçıkabilecektürdenbirçözümolduğuna güvenmektir: Çözüm, uzmanlar,üstün bilgili insanlar tarafından hazırlananözel bir nesne ya da reçete olabilir; kişiningörevi onu bulmaktır. Dördüncü olarak bugibinesnelerinyada reçetelerinözdemevcutolduğunu, onların para karşılığıedinilebileceğini ve alışverişin onlarıedinmenin bir yolu olduğunu varsaymaktır.Ve nihayet, yaşama sanatını öğrenme işiniböylesi nesneleri ve reçeteleri bulma becerisiedinme gayreti olarak yorumlamak vebulduğundaonlarasahipolmagücü-alışverişbecerileri ve satın alma gücü- kazanmaktır("çamaşır yıkama sorununun çözümü" için

gerek duyulan şey el çabukluğu ve ninenizinövünç duymuş olabileceği sıkı çalışma aşkıdeğil, en iyi deterjanı ve çamaşır makinesitespit etme marifeti ve bunları satın almagücüdür).

Tüketici davranışı bir sorundan diğerine,a d ı madım hayatın tamamını piyasayabağlar; her arzuyu ve her çabayı satınalınabilecek bir araç ya da bir uzmanlıkarayışına yöneltir. Hayatın geniş kurgusuüzerindeki denetim sorununu (çoğu insanınaslabaşaramayacağıbirşey),enazındanilkeolarakerişebileceğinizçoksayıdaküçüksatınalmaedimlerineindirger.Budavranış,âdeta,meselelerikamusalolarakalgılanmayacaklarışekle sokarak özelleştirir; ödevleri sosyalolarak görülmeyecekleri biçimdebireyselleştirir. Kendimi ve hayatımıiyileştirmek,kültürlemek ve arılaştırmak,yetmezliklerimin ve hayatta yoluma dikilenöteki can sıkıcı engellerin üstesinden gelmekartık benim görevim (ve inanmaya teşvikedildiğim gibi, yerine getirebileceğim de bir

görevim) olmuştur. Böylelikle, yoğun trafiğindayanılmaz gürültüsü hemen çift camtakılması dürtüsüne dönüştürülür. Kirlenenkenthavasınakarşıgözdamlalarısatınalınır.Ev kadınlarının ve annelerin ağır iştenboğulduğudurumunüstesindenbirkutuağrıkesici vehızla etki edenbaş ağrısı hapları ilegelinir.Topluulaşımaraçlarınındökülmesineyanıtbirotomobilalmakvedolayısıyla, topluulaşımın daha fazla felce uğratılmasına ekolarak,gürültüye,havakirliliğineveacıverengerginliketkilerinekatkıdabulunmaktır.

Aslında hayatımı benimbireysel meselemyapan tüketicidavranışıdır; ve beni bireyyapan da tüketim faaliyetidir (insanlarhemen her zaman öteki insanlarla birlikteyaratırlar, üretirler; gelgelelim, tükettikleriçoğu şeyi tek başına, kişisel zevklerine göretüketirler). Sonuç olarak görüldüğükadarıyla, ben sanki satın aldığım ve sahipolduğum çok sayıda şeyden oluşmuş birkişiyim: Bana ne satın aldığını, hangidükkândan satın aldığını söyle, sana kim

olduğunu söyleyeyim. Görülüyor ki, titizlikleseçilmiş mallar yardımıyla olmak istediğimher şeyi, olmaya değer gördüğüm her şeyiolabilirim.Tıpkı görevim ve sorumluluğumolan sorunlarımla başa çıkmak gibi, kişiolarakkimliğimi,özvarlığımıbiçimlendirmek,kendimi somut biri haline getirmek benim,yalnızcabenimişimdir:Bukimlikherzamanbenim amaçlarımın, metanetimin vekararlılığımın bir göstergesi olacak ve bensonuçtabukimliğingetirdiğiher-şeyiçinherzamanbiryanıtbulmaklasorumluolacağım.

Kendime alabileceğim her çeşit modelpiyasadadır: Seçim yapabileceğim bugünrağbetgörençokmodelvardırancakyarınveyarından sonra daha fazlası olacaktır.Modeller toplanması gereken tüm küçükparçalarıyla, ve nasıl bir araya getirileceğiniadımadımaçıklayan talimatlarıylabirbütünoluştururlar: Kendi kendine yapabildiğingerçek "kimlik kartları". Reklamcılar bizegörünüşte tek,özgünbir ihtiyacayanıt verentek, özgün ürünler sunduklarında bile,

geneldebizeonların (imaedildiğigibi)doğalolarak ait oldukları hayat tarzının tümçıplaklığıyla resmedilmişarkaplanınıgösterirler. Reklamlarda insanların giyimkuşamlarının, dillerinin, boş zamanlarıgeçirmelerinin ve hatta fiziksel biçimlerininsırf kıyaslanması bile bizi seçkin bir parfüm,küçük otomobiller, lüks otomobiller, kedi yada köpek mamaları ilanlarında boygösterenlerinkiyle aynı özellikleri taşıyan bellibir bira içmeye teşvik etmeyi amaçlar.Kuşkusuz her ürünün bir "adres"le birlikteortaya çıktığını fark edeceksiniz. Satılan şey,yalnızca doğrudan ürünün kullanım değerideğil, onun ayrılmaz bir parçası olanbütünlüklü,özelbirhayattarzınınyapıtaşlanolaraksimgeselanlamıdır.

Modellerinpopülerliklerizamanladeğişir:Modaolurlar v( gözden düşerler. Üretim vetüketim çarkını işler tutmak için, satın almahevesininsönmesineaslaizinverilemez.Şayetürünleri görünürdeki faydalarını sağladıklarımüddetçe elde tutacakolsak, piyasa faaliyeti

çokgeçmedençöker.Modaolgusubufelaketiönler. Şeyler, yararlılıklarını kaybettikleri içindeğil, moda olmaktan çıktıkları -görünüşlerinden, dünün tüketicileritarafından seçilmiş ve alınmış mallar olarakkolayca tanınabildiği ve böyleliklemevcudiyetleri sahiplerinin günümüzüngelişmişvesaygınbirtüketicisiolarakşimdikistatüsüne gölge düşürdüğü- için eldençıkarılırlar v( yerlerine yenileri konur. Bustatüyü korumak için, piyasanın sunduğudeğişimleringerisindekalınmamalıdır.Onlarıelde etmekkişinin sosyal yetkinliğini yenidenonaylar; ancak başka birçok tüketici deaynısını yaptığında, başlangıçta ayrıcalıkanlamına gelen moda parçalar böylelikle"bildik" ya da "kaba" hale gelmişolacağından, yerlerine sabırsızlıkla başka birşeykonacaktır.

Modelleraynızamandaşuyadabusosyalçevredesahipolduğupopülerlikoranınaveoçevreninkendimüdavimlerinekazandıracağısaygının miktarına göre de değişir. Bu

yüzden,modellerfarklıolarakçekicidir.Bellibir modeli seçerek, onun tüm zorunluteçhizatını satın alarak ve onu canla başlauygulayarak, ben kendimi böyle bir modelionaylayanveonualamet-ifarikası,üyeliğiningörünürbirişaretiolarakbenimseyengrubunüyesi yaparım.Kendimi o grubun üyesiyapmam için gruba özgü elbiseleri giymek,grubaözgüplakları satınalmak, grubaözgümüziği dinlemek, gruba özgü TVprogramlarını ve filmleri izlemek vetartışmak, odamın duvarlarını gruba özgüsüslerle bezemek, akşamlarımı gruba özgüyollarla ve gruba özgü yerlerde geçirmek vb.gibi işaretleri göstermem dışında bir şeyyapmam gerekmez, ya da hemenhemengerekmez.Kabileyeözgüeşyalarısatınalarakvesergileyerek"kabileyekatılabilirim".

Bu, kimlik arayışı içinde katıldığım"kabileler"in, kâşiflerin uzak ülkelerdebuldukları kabilelerden çok farklı oldukları(aslında, bunların açıkça tanımlanmışüyelerdenoluşan,üyelerikabuletmeyeyada

çıkarmaya, davranışlarını denetlemeye vegrup standartlarıyla aynı çizgide tutmaya veüyelerini uyuma zorlamaya özen gösterenbaşka gruplara benzemedikleri) anlamınagelir. Kişinin semboller satın alarak katıldığı"kabileleri" kabaca gerçek kabilelerle aynıyapan şey, ikisinin de kendilerini ötekigruplardanayrı yerekoymaları vekendi ayrıkimliklerinin altını çizmek ve karışıklıktansakınmak için kendilerine bir sürü övgülerdüzmeleri; ikisinin de kendi kimlikleriniüyelerine vermeleri - onları vekâletentanımlamalarıdır. Ancak burada benzerliksona erer ve kesin bir fark ortaya çıkar:"Kabileler" (yanlış anlamadan kaçınmak içinonlara bundan böyle yeni kabileler diyelim)kendilerininüyeolduklarınıilanedenlerlehiçilgilenmezler. Kimin içeride kalma hakkıolduğuna ve kimin dışarıda tutulmasıgerektiğine karar verecek ne bir ihtiyarlarheyetiyadakurulları,nedekabulkomitelerivardır.Onlarnemuhafıznedesınırbekçisinesahiptir. Üyelerinin davranışının

doğruluğunu ilan edebilecek ne yetkilikurumları, ne de yüce mahkemeleri vardır.Kısaca, üyelerini denetlemez ve uyumlulukoranlarınıgözlemeyekalkışmazlar.Böylelikle,yeni kabileler söz konusu olduğunda, kişionlara iradi olarak katılabilir ve onlarıterkedebilir. Göründüğü kadarıyla, yalnızcaelbise değiştirme, dairesini döşeme ve boşzamanlarını farklı yerlerde geçirme yoluylabir yeni kabileden ötekine özgürcedolaşılabilir (yahi, kabilenin tümünüilgilendiren kimlik takılabilir ya daçıkarılabilir). Yeni kabilelerin kapıları (eğerkapıdenenbirşeyvarsa)herkeseaçıktır.

Ya da öyle görünüyor. Yeni kabileler girişçıkışlara muhafız koymakla ilgilenmiyorolsalar bile, bu işi yapan bir başkası var:Piyasa. Yeni kabileler öz olarak hayattarzlarıdır ve hayat tarzları, gördüğümüzgibi, neredeyse tamamen tüketimtarzlarından başka bir şey değildir. Tüketimimkânı -her tarzın her tüketimi- piyasada,pazarlanan metaların satın alınması

eyleminde ortaya çıkar. Önce onları satınalmaksızın tüketilebilecek çok az şey vardır -ve bedavaya gelen tüketim malları, metalarolarakedinilmemişbumallar çoğudurumdakabul edilebilir hayat tarzlarının yapı taşlarıolarak kabul görmezler. Eğer bunlardan birkısmı özgün bir hayat tarzına katkıdabulunuyorsa, o tarz normal olarak horgörülür, cazibeden ve prestijden yoksundur,ona tepeden bakılır, kimseye ilginç gelmez,hattaonuuygulayaninsanlarıküçükdüşürür(araçlarından yoksun olduklarından seçmeözgürlükleri sınırlı, seçici olmayan,tüketimlerini karşılığım ödemedikleri şeylerlesınırlayan, dolayısıyla tüketiciler olarakdavranamayan bu insanlar piyasadandışlanmalıdırlar,dışlanırlarda;buinsanlarıniçinde bulundukları durum yoksulluk olaraktanımlanır. Bir tüketiciler toplumunda,yoksulluk tüketici tercihinin sınırlanması yadayokluğuanlamınagelir).

Her biri farklı bir hayat tarzı sergileyenyeni kabilelerin derin ve geniş ufuklu

mevcudiyetinin hayatlarımız üzerinde güçlüancaktartışmalıbiretkisivardır.Bizşimdibirkişisel nitelikten ötekine geçmekte, olmakistediğimiz ve yapmak istediğimiz şeyiseçmekte özgürüz. Görünen o ki, hiçbirkuvvet bizi yolumuzdan alıkoyamaz, hiçbirdüş imkânsız, "sosyalmevkimizle" uyumsuzdeğildir. Bu, haklı olarak özgürleşme hissiverir: Hiçbir ayak bağı tarafından aşağıçekilmeme,herşeyin ilkeolarakerişilebiliryadaenazındanhayaledilebileceğimizdüzeydeolması, nihai ve geri alınamaz koşulunolmaması gibi rahatlatıcı bir deneyim.Gelgelelim, kalıcı ya da geçici, varacağımızher bir nokta tamamen kendi seçimimizebağlı ve geçmişte özgürlüğümüzü kullanmabiçimimizin sonucu gibi göründüğümüddetçe, suçlanacak (ya da tatminoranımızabağlıolarak,övülecek)birivarsaoda ancak kendimiz oluruz. Biz hepimiz"kendi yaptığımız kişileriz" ve tekrartekrarbize hatırlatılan budur: Tutkularımızınsınırını daraltmanın haklı bir gerekçesi

yoktur.Nekadaruzaktaolursaolsun,biryenikabilenin her hayat tarzı bir kafa tutuştur.Eğer onu cazip buluyorsak, o bizimkindendahaçokövülüyor,bizimkindendahahoşyadasaygınolduğuiddiaediliyorisebirbiçimdemahrumiyetduyarız.Onunaklımızıçeldiğini,bizi kendine çektiğini hissederiz ve onakatılmak için elimizden geleni yaparız.Mevcut hayat tarzımız parıltısından çok şeyyitirmiştir.Artıkbirzamanlarolduğugibibizitatmin etmez olur. Bu yüzden, çabalarımızınsonu yoktur. "Ulaştım, yaptım, şimdigevşeyebilir ve rahatıma bakabilirim"diyebileceğimiz hiçbir nokta yoktur. Tam dauzun süren bir gayretinmeyvalarını yemeğehazırlanırken,ufuktacazipyenibirşeybelirirveziyafetbaşlamadanbitmiştir.

Özgürlüğümün bir sonucu (yani, tüketiciseçimi yapma özgürlüğü, farklı tüketimtarzlarını benimseyerek ya da reddederekkendimi başka biri yapma özgürlüğü),göründüğü kadarıyla, ilelebet mahrumiyetiçinde kalmayamahkum edilmiş olmaktır.

Heranayartıcıyenibirşeyintümçıplaklığıylabelirmesi ve görünüşte erişilir olması herbaşarı sevincini kursakta bırakır. Sınır engingökyüzü olunca, yeryüzündeki hiçbir hedefbizitatminetmeyeyetmez.Ortayerlerdecakasatılanhayattarzlarıyalnızcasayısızveçeşitliolmakla kalmazlar, aynı zamanda sıklıkladeğer olarak, uygulayıcılarına bahşettiğiayrıksılık duygusu olarak farklı görülürler.Hepimiz kendimizi kültürleriz, ancak az yada çok rafine -yüksek, orta, aşağı- kültürlervardır. En iyisinden azma razı olduğumuzandan itibaren artık bizim çokprestijliolmayan sosyalmevkimizin yarı gönüllü birkendinikültürleme gayretinin doğal sonucuolduğuna inanmaktan başka çaremizkalmamıştır.

Hikâyebununladabitmez.En rafinebileolsa, öteki insanların hayat tarzlarımböylesine göz kamaştırıcı ve erişilebilir kılanşey,gizlilikiçindeyaşanmamalarıdır.Tersine,onlar ayartıcı bir biçimde yakın vedavetkârdır; aslında, yeni kabileler kalın

duvarlar, mazgallar ve kuleler ile korunankalelerde yaşamazlar ve kararlı her yolcuonlara erişebilir ve içeri girebilir. Gelgelelim,kısa süre önce gördüğümüz gibi, girişgöründüğü kadar serbest değildir; bu özelözgür-lüksüzlüğüböylesinekötüvekahredicikılan şey gerçek muhafızlarıngörünmezliğidir. Gerçek muhafızlar - piyasagüçleri- üniformalar giymezler ve onlar(ihtiyaçların ve karşılanmalarının, görünürolmak zorunda ve bu yüzden halkınprotestolarıkarşısındazayıfvekolektifreformçabalarının kolay bir hedefi olan, devlettarafından düzenlenmesinden farklı olarak)serüvencininnihaibaşarısı yadabaşarısızlığıkonusunda herhangi bir sorumluluk almayayanaşmazlar. Yenilgi durumunda, çaresizyolcularbununhiç tartışmasızkendihatalarıolduğuna inanmalıdırlar. Kendilerine,karakterlerinin güçlülüğüne, zekâlarına,becerilerine,güdülenimlerine, tahammülderecelerineolaninançlarınıkaybetmeriskinegirerler. Yanlışı yapanın kendileri olduğu

sonucuna varacaklar ve belki de hatalıkişiliklerinin tamiri için bir uzmanın, birpsikolojik analizcinin yardımınıisteyeceklerdir. Uzman onların kuşkularınıdoğrulayacaktır: Evet, koşullarda yanlış olanbirşeyyok,kusuriçerde,onlarıkuşkusuzheporada olan fırsatları yakalamaktan alıkoyanyenilmiş olanın parçalanan benliğinde gizli.Uzmanhayalkırıklığınauğramışkişiyehayalkırıklığını yeniden yansıtacaktır. Hayalkırıklığının doğurduğu öfke böylelikleyayılmayacak ve dış dünyayayö-neltilmeyecektir. Amaçlanan yolu tıkayangörünmez muhafızlar, görünmez veeskisinden daha güvenli olarak yerlerindekalırlar.Veonlarınböylesineçekici renklerdeboyadıklarıdüşalemleridegözdendüşmemişolacak, cazibelerini ve ayartma güçlerinikoruyacaklardır: Onlar her türlü çabayadeğer,veancaksenşuyadabunedenleböylebir çabaya girmek için kendinizorlamayabilirsin. Başarısız böylece aynızamanda geriye dönüp nafile yere

benimsemeye can attıkları hayat tarzlarımyerin dibine batırma gibi cazip bir tesellidende mahrum bırakılır("Kedi yetişemediğiciğere murdar dermiş" atasözündeki teselli:Elde edemedim tamamda, zatenuğraşmayadeğmezdi, sonuçta çok şey kaybetmedim.Yapılan tespitlere göre, üstün ve yüksektatmin gücüne sahip olarak reklamı yapılanhedeflere erişmekteki başarısızlık, sıksık, ohedeflere yönelen, ancak daha sonragenellikle onlara erişmekle övünen insanlaradasıçrayan,birhınç,kinvegarezduygusunayolaçar.)

Gelgelelim, mevcut koşullarda ne kadarakla yatkın olarak görünürse görünsün, özelolarak göz dikilen bir hayat tarzınıyakalamaktaki başarısızlık buna kalkışaninsanların hatası değildir. En incelikli hayattarzları bile, eğer başarıyla pazarlanacaksa,evrensel olarak elde edilebilir olarakgösterilmeleri gerekir: Onların sözdeerişilebilirlikleri ayartıcılıklarının zorunlukoşuludur. Onlar tüketicilerin alışveriş

güdülenimleriniveilgilerinikışkırtırlarçünkümuhtemel alıcılar peşlerine düştüklerimodellerin gıpta edilecek ve hayranlıkduyulacak şeyler olmalarının dışında eldeedilebileceklerine, bu modellerin yalnızcasaygın bir düşüncenin değil, pratik eylemindemeşrunesneleriolduklarınainanırlar.İştebusunum(piyasanınterkedilmesinemeydanvermeyensunum)sosyalmevkilerinikendileribelirleyen özgür seçiciler olarakkapasiteleriyle tüketicilerin eşitliğini savunur.Varsayılan bu eşitlik ışığında, başkalarınınsahip olduğu mallan elde etmedekibaşarısızlıkyakışıksızveonurkırıcıdır.

Ancak başarısızlık aslında kaçınılmazdır.Alternatif hayat tarzlarının sahidenerişilebilirliği muhtemel uygulayıcılarınınonlara yetebilmeleri, basitçe söylersek,harcayabilecekleri para tarafından belirlenir.Çıplak gerçek şudur ki, bazı insanlarınötekilerden daha çok parası ve dolayısıyladaha fazla pratik seçim özgürlüğü vardır.Özel olarak, büyük miktarlarda para

(piyasanın gerçek giriş bileti ve piyasanınsunduğuharikalarülkesinegerçekpasaport)sahibi olanların gücü enövülen, gıpta edilenvebuyüzdenenprestijlivehayranlıkduyulantarzlara yetebilir. İşin doğrusu, tam şimdiokuduklarınız birtotoloji -hakkındakonuştuğu şeyleriaçıklamış gibi görünürkentanımlayan bir önerme: Belli büyüklüktekibir servetin sahibi olan görece az sayıdakiinsantarafındanancakeldeedilebilirtarzlar,aynı zamanda en seçkin ve takdire şayantarzlar olarak görülürler. Hayranlıkuyandıran az sayıda olmalarıdır, onlarışahane kılan da pratik erişilemezlikleridir.Elde edilir edilmez, bu yüzden, seçkinayrıksılık işaretleri, olağanüstü sosyal konumolarak, görkemini yitirir. Onlar "en iyiinsanların" işaretleridir; onlar "en iyi hayattarzlan"dırçünkü"eniyiinsanlar"tarafındanyaşanırlar. Hem metalar hem de onlarıkullanan insanlar (burada metaın aslikullanımlarından biri, belki de asli kullanımısergilemektir) gördükleri yüksek itibarı

Özellikleonlarınbu"evlilik"lerindenalırlar.Bütün metaların üzerine iliştirilmiş bir

fiyat etiketi vardır. Bu etiketler potansiyeltüketiciler havuzunu seçer. Bunlartüketicilerin sonuçta alacakları kararlarıdoğrudan belirlemezler; kararlar özgürolarak alınır yine. Ancak etiketler gerçeğeuygun olanla uygulanabilir olan arasındakisınırı çizer; bu verili tüketicinin aşamayacağıbir sınırdır. Piyasanın öne çıkardığı vereklamını yaptığı görünürdeki eşit şansınarkasında tüketicilerinpratikeşitsizliği -yani,son derece farklı pratik seçim özgürlüğüoranlan-gizlenir.Bueşitsizlikaynıandahembir baskı hem de bir dürtü olarak hissedilir.Eşitsizlik,kendinesaygıaçısındandahaönceüzerinde durulan tümmara- zi sonuçlarıylabirlikte, acılı birmahrumiyet deneyimi üretirama aynı zamanda kişinin tüketicikapasitesini artırması yönünde hırslıgayretlerinin -piyasa nimetleri için dinmekbilmezbiristeğigüvenaltınaalangayretlerin-fitiliniateşler.

Böylelikle, eşitliğin bayraktarlığınıyapmasına rağmen, piyasa tüketicilerdenoluşan bir toplumda eşitsizlik üretir vesürdürür. Tipik olarak piyasanın getirdiği yada piyasanın hizmet ettiği eşitsizlik canlıtutulur ve fiyat mekanizması yoluyladurmaksızın yeniden üretilir. Pazarlananhayat tarzları peşine düşülen bir ayrıcalıkbahşederler çünkü fiyat etiketleri onlarayeterliservetiolmayantüketicilerinerişmesiniengeller; ve bu ayrıcalık bahşedici işlevonlarınçekimgücünüartırırvebudaonlarailiştirilen fiyatlarınyükselmesinehizmet eder.Günün sonunda, anlaşılır ki, pazarlananhayat tarzları eşit olarak, hatta rastgeledağıtılmıyor;herbirigenellikletoplumunözelbirkesimindeyoğunlaşıyorveböyleliklesosyalmevkinin bir nişanı olma rolü üstleniyor.Hayat tarzlarının genellikle sınıfa özgüoldukları söylenebilir. Onların hepsimağazalardan elde edebilir olan parçalarıntoplamıolmasıonlarıeşitliğinbiraracıkılmazama durmaksızın somut eşitsizliğin kabul

edilebilirliğini kemiren bir unsur halinegetirir. Bu son durum, görece yoksul vemuhtaç durumda olanlar için, malların vemülklerin açıkaçık ta baştan işgal edilmişolan, sıklıkla miras yoluyla edinilmiş vedeğiştirilemez, sosyal mevkilere ayrıldığı birduruma kıyasla, daha az katlanılabilir,dayanılmasıçokgüçbirşeydir.

Böylesine ba§tan belli bir eşitsizlikkarşısında,piyasanınöne çıkardığı ve ayaktatuttuğu tüketici eşitsizliği gerçekten ağırbasar.Piyasaservetvegelireşitsizliğiüzerindeyükselir ama zümre ayrımlarını tanımaz. Ofiyat etiketleri dışında tüm eşitsizlikvasıtalarının değerini düşürür. Mallarbedellerini ödemeye gücü yeten herkese açıkolmalıdır.Hayat tarzları -tümhayat tarzları-yakalamayı bilenlerin hizmetindedir. Satınalma gücü piyasanın tanıyacağı, hakkazandıran tek yetkilidir. İşte bu nedenledirki, piyasa ağırlıklı bir tüketici toplumundatüm öteki, baştan belli eşitsizliklere karşıdirenişeşigörülmemişbirorandaartar.Belli

ırklardan ya da etnik gruplardan üye kabuletmeyen seçkin kulüpleri, "yanlış derirengine" sahip oldukları için müşterileriningirmelerine izin vermeyen lokantalar ya daoteller, mülkleri benzer nedenlerle satmayankomisyoncular, hepsi top ateşine tutulur.Sosyal farklılaşmadaki piyasa desteklikıstasların aman vermez gücü, görünüşebakılırsa, bütün rakiplerini saf dışıbırakmıştır: Paranın satın alamayacağı malyoktur.

Pazar yönsemelimahrumiyet ile ırk yadaetnik köken temelindeki mahrumiyet çok sıkörtüşür. "Kendileri için tayin edilmiş"kısıtlamalarla aşağı bir konumda tutulangruplar aynı zamanda genel olarak düşükücretli işlerde çalıştırılırlar, öyle ki "daha iyikonumdakiinsanlar"ın payına düşen hayattarzlarına güçleri yetmez. Bu durumda,mahrumiyetin önceden tayin edilmişliği gizlikalır.Görünür eşitsizlikler yoksul ırkın ya daetnik grubun üyelerinin yetersiz becerileri,verimlilikleriyadakavrayışlarısonucuolarak

geçiştirilir; doğuştan gelen kusurlarıolmasaydı, onlar da herkes gibi başarılıolurlardı. Kıskandıkları ve taklit etmekistedikleri insanlar gibi olmak, eğer isterlerseve isteklerine uygun davranışlarsa, kendiellerindedir.

Ne var ki, öteki türlü, üyeleri piyasakoşullarında başarılı olmakla birlikte hâlâ"daha iyihayattarzları"nınkapılarıyüzlerinekapanan sefil kategorinin durumunda, buaçıklama mümkün değildir. Parasal olarak,onlar kulübün yüksek aidatını ya da otelinyüksek ücretini ödeyebilirler ama yine degirişleri engellenir. Mahrumiyetlerininönceden belirlenmiş niteliği böylelikle açığaçıkar; vaat edilenin tersine, paranın her şeyisatın alamadığını ve dolayısıyla toplumdainsani yerleşim için, esenlikleri ve itibarlarıiçin,sebatlaparakazanıpsonraharcamaktandaha başka şeyler vardır. Bu bulgular insanözgürlüğünün teminatı olarak serbestpiyasaya olan güvenlerini sarsar. Bildiğimizkadarıyla, insanlar bilet almaya güçlerinin

yetip yetmemesi bakımından ayrılabilirlerancakhiç kimse bir kere bilet aldıktan sonrakapıdan çevrilemez. Bir piyasa toplumunda,önceden belirlenmiş fırsat farklılıkları haklıgösterilemezvetamdabuyüzdentahammüledilemez. İşte bu yüzden, "satın alma gücü"temelindekilerdışındatümayrımlarakarşıbirbaşkaldırınınbaşınıayrımatabiırkların,etnikgrupların, dinsel cemaatlerin, diltopluluklarının varlıklı, daha başarılı üyeleriçekmiştir (bir dereceye kadar, feministmücadele de gücünü tüketim toplumunun"ruhuna"yadaenazındanvaatlerineyabancıayrımlardan alır)."Kendini yapan kişilerin",hayat tarzı "kabilelerinin serpilipgelişmesinin, tüketim kalıpları yoluylafarklılaşmasınınyaşandığı çağaynı zamandaırksal, etnik, dinsel ya da cinsiyetayrımcılığınakarşıdirenişlerindeçağıdır;buinsan hakları için -yani, ilke olarak bizimyaşadığımız türdeki toplumun inançlarınagöre, bir birey olarak herhangi bir insanınçabalarıyla üstesinden gelinemeyecek olanlar

dışında, her tür kısıtlamanın kaldırılmasıiçin- kararlı mücadelelerin verildiği birçağdır.

Sosyolojidetarzlarvearaçlar

B ö l ü mbölüm, paylaştığımız gündelikdeneyimler dünyası içinde birlikte yolculukettik.Sosyolojiyidebize rehberlik yapsındiyedavetettik:Sosyolojiye,eğergündelikkaygıvesorunlarımız yol boyunca karşımıza çıkacakolursa, gördüğümüz ve yaptığımız şeyhakkında yorum yapma işi verildi. Herhangibir rehberli gezide olduğu gibi, rehberimizinönemli hiçbir şeyi kaçırmadığımızdan eminolmamızısağlayacağınıvetekbaşımızakalsakmutlakagözdenkaçıracakolduğumuzşeyleredikkat çekeceğini umduk. Aynı zamandarehberimizden, bize ancak üstün körübildiğimiz şeyleri açıklamasını -onlarhakkındabilmediğimizhikâyeleranlatmasını-da bekledik. Rehberli gezimizin sonundaşeyleri başlangıçtakinden daha iyi bilir vekavrar hale geleceğimizi umduk; bu gezininardındangünlükhayatuğraşlarımızayenidendaldığımızda, karşılaştığımız sorunlarla başaçıkmak için daha iyi donanımlı olacağımızı

umduk.Onlarıçözmegayretlerimizinzorunluolarakdahabaşarılıolacağıanlamınagelmezbu; ancak artık en azından sorunların neolduğunu ve çözümlerinin, eğer varsa, neyigerektirdiğinibileceğiz.

Ben göründüğü kadarıyla sosyolojiningezimiz boyunca kendisinden istediğimizgörevlerin gayet iyi üstesinden geldiğineinanıyorum;ancakozaman,eğerondanbizebiryorum,gündelikdeneyimlerimizhakkındabir dizi açıklayıcı dipnot sağlamasından öteşeyler yapmasını istemiş olsaydık, bizi hayalkırıklığına uğratacaktı. Yorum tam dasosyolojinin yapmak zorunda olduğu şeydir.Sosyoloji, günlük hayatlarımızda eldeettiğimiz ve kullandığımız bilgininanlaşmasıdır: Çünkü sosyoloji çıplak gözüntespit edemeyeceği bazı incelikli ayrımları veilk bakışta hemen belli olmayan bazıbağlantıları açığa çıkarır; aynı zamandaharitayı günlük deneyimlerimiz ufkununötesine uzatır, böylece mesken edindiğimiztoprakların kendi başımıza keşfetme

şansımızın olmadığı dünyaya ne kadaruyduğunu görebiliriz. Sosyoloji olmaksızınbildiklerimiz ile onun yorumlarını işittiktensonra bildiklerimiz arasındaki fark doğru ileyanlış arasındaki fark değildir (ancak kabuledelim ki, sosyolojinin şurada burada yanlışdüşüncelerimizi düzelttiği de olur); fark asılolarak yaşadıklarımızın ancak ve ancak birbiçimde tanımlanabileceği veaçıklanabileceğine inanmak ilemuhtemel -vemakul- anlatımların sayısının çok fazlaolduğunu bilmek arasındadır. O haldesosyoloji, anlam arayışımızın sonu değil,arayışımızı sürdürmemiz için bir teşvik vemerakın kaybolduğu ve arayışın durduğuhoşnutluk hali için bir engeldir. Denir ki,sosyolojinin yapabileceği en iyi hizmet,görünüşteki benzer şeyleri beklenmedikaçılardan göstererek ve böylece tüm bildikşeyleriveözgüvenlerizayıflatarak"ağıraksakilerleyenhayalgücünükışkırtmaktır.

Gelgelelim, genel anlamda söylersek,"sosyal bilim" olarak (yani, sıradan görüşler

ve kanılar karşısında üstünlük iddia eden veşeylerin gerçekten nasıl olduğu hakkındagüvenilir, sağlam ve doğru bilgiye sahipolduğuna inanılan bir bilgi demeti olarak)sosyolojinin verebileceği ve vermesi gerektiğihizmetlere ilişkin birbirinden çok farklı ikibeklentivardır.

Beklentilerden biri sosyolojiyisorunlarımızın ne olduğunu, onlara ilişkinneler yapacağımızı ve onlardan nasılkurtulacağımızı anlatma vaadinde bulunantürden öteki uzmanlık alanlarıyla aynı kabakoyar.Sosyolojibirtürkendiişinikendinyapbrifingi ya da hayat sanatını -istediklerimizinasıl elde edeceğimizi, yolumuza dikilenherhangi bir engelin üzerinden nasılatlayacağımızı ya da kenarından nasılgeçeceğimizi- öğreten bir ders kitabı olarakgörülür. Böylesi bir beklentinin varacağı yer,durumumuza ilişkin çeşitli unsurların nasılbirbirine bağlı olduğu bilgisini bir kereedinmişsek, o durumun denetimini elegeçirmekte, onu amaçlarımıza boyun

eğdirmekte ya da en azından bu amaçlaradaha iyi hizmet etmeye zorlamakta özgürolacağımız umududur. Bu, son tahlilde,bilimsel bilgi dediğimiz şeydir. Biz o bilgiyeçokyüksekbirpayeveririzçünkü inanırızki,onun sağladığı bilgelik kişinin olayların nasılgelişeceğini kestirmesini sağlayantürdendir;ve olayların gelişim seyrini (böylelikle kişininkendi eyleminin sonuçlarını da) kestirmeyetisikişininözgürverasyoneldavranmasını-yani, ancak ve ancak arzulanan sonuçlarıvermeyi garanti eden türden hamleleryapmasını-sağlayacaktır.

Öteki beklenti öncekiyle yakındanilişkilidir ancak o araçsal olarak faydalılıkfikrinin altında yatan varsayımları -öncekibeklentinin dile getirme ihtiyacı duymadığıöncülleri- açığa vurur. Bir durumundenetimini elindebulundurmak, şuyadabubiçimde (her zaman o durumun parçalarıolan) öteki insanların istediğimizi eldeetmemize yardımcı olacakları şekildedavranmaya ayartmak, zorlamak ya da

olmazsa sebep olmak anlamına gelmelidir.Bir kural olarak durumun denetimini elindebulundurmak öteki insanların denetiminielinde bulundurmaktan başka bir anlamagelemez (nihayetinde, bu normalde,"arkadaşları kazanma ve insanları etkileme"yolu olarak yaşama sanatının gereğidir).İkinci beklentide, bu başkalarını denetlemearzusu öne çıkar. Sosyolojinin hizmetlerine,onların, bir önceki bölümde içindeyaşadığımız modern zamanların ayırıcı birözelliği olduğunu gördüğümüz düzensağlama vekaosu uzaklaştırma gayretlerineyardımcı olacakları umuduyla bel bağlanır.İnsan eylemlerinin içsel kaynaklarınıkeşfederek sosyologdan, insanlardangöstermeleri istenen türden davranışı ortayaçıkarmak ya da alternatif olarak tasarlanandüzen modelinin uygun görmediği herdavranışı ortadan kaldırmak için, şeylerinnasıl düzenlenmesi gerektiğine ilişkin pratikolarak faydalı bilgiyi sağlaması beklenir.İştebu yüzden, fabrika sahipleri sosyologlara

grevlerinnasılönleneceğini,yabancıbirülkeyiişgal eden silahlı güçlerin komutanlarıgerillalarla nasıl mücadele edileceğinisorabilir; polis kuvvetleri göstericikalabalığının nasıl dağıtılacağı ve potansiyelasilerinnasıletkisiztutulacağınailişkinpratiköneriler bekleyebilir; ticari şirket yöneticilerimuhtemelalıcılarıürünlerisatınalmayaiknaetmenin en iyi yollarını isteyebilir; halklailişkiler görevlileri anlaşmalı olduklarıpolitikacıları nasıl daha popüler ve seçilebiliryapabileceklerini araştırabilirler; politikacılarise hukuku ve düzeni korumanın -yani,vatandaşları tercihen gönüllü olarak amaboyun eğmekten hoşlanmadıklarında da,yasalara boyun eğdirmenin- yöntemlerikonusundatavsiyeleristeyebilir.

Bütün bu taleplerin vardığı yer:Sosyologlar bazı insanlara, özgürlüklerinisınırlayacak ve davranışlarını daha fazlakestirilebilir kılacak şekilde, özgürlüğünnasılazaltılacağı konusunda tavsiyelerdebulunmalıdır. Konu edilen insanların kendi

eylemlerinin özneleri olmaktan, başkainsanların eylemlerinin nesnelerine nasıldönüştürüleceğinin; pratikte, insan eylemineilişkin olarak insanların yaptıkları şeyindışarıdan uygulanan baskıyla tamamıylabelirlendiği bir tür "bilardo topu" modelininnasıl gerçekleştirileceğinin bilgisiistenmektedir.İnsaneylemiböylebir"bilardotopu" modeline ne kadar yaklaşırsa,sosyolojikhizmetlerdüşünülenamaçlariçinokadar faydalı olacaktır. İnsanlar, seçiciler vekarar vericiler olmaktan çıkarılamazsa bile,eylemlerinindışsalbağlamıöylesinemanipüleedilecektir ki, yapılan seçimlerin ve alınankararların manipülatörlerin isteklerine karşıgelmesitamamenimkânsızlaşacaktır.

Genelde,butürdenbeklentilersosyolojininbilimsel olmasına, yani, bolca görülen pratikyararlılığı -getirdiği somut faydalar-yüzünden büyük saygı gören yerleşikbilimlerin kalıplarına uygun olaraketkinliklerini ve ardından ürünlerinibiçimlendirmesi talebine çıkar. Sosyoloji,

örneğin fizik ya da kimyanın sağladığı gibikesin, pratik olarak faydalı ve etkili reçetelervermelidir. Başından beri bu ve benzerbilimler kesin tanımlanmış bir bilgi eldeetmeyi hedeflemektedir: Sonuçta, çalışmanesneleri üzerinde tam hakimiyete yol açantürden bir bilgi. "Doğa" demek olan nesnekendi iradesi ve maksadındanuzaklaştırılmıştır, öyle ki nesne, hiçtereddütsüzonukendiihtiyaçlarınındahaiyikarşılanması için kullanmak isteyeninsanların irade ve maksatlarına tamamenboyun eğdirilebildi. "Doğal" nesnelerinibetimlemektekullanılanbilimdili,maksat yada anlama gönderme yapan tüm terimlerititizlikle ayıkladı; böyle bir temizlikhareketinden geriye bir "nesnel" dil,nesnelerin eylemi, ürettiği değil, kabul ettiğioranda kuran bir dil kaldı; nesnelerini,değişmeksizin"kör"olarak,yaniherhangibirözgür amacı veniyeti olmayanbir şeyolarakbetimlenen dış güçlerin darbelerine maruzkalan nesneler olarak kuran bir dil. Böyle

tanımlandığında, doğal dünya "herkesinmalı", ekilmeyi ve bilinçli olarak insanyerleşimine uygun olacak şekilde tasarlanmışbir alana dönüştürülmeyi bekleyen bakir birtoprak parçası olarak kavrandı. Biliminnesnelliği,bulgularını,amaçlanolaninsanilebu amaçlara göre biçimlen- dirilmeye vekalıba dökülmeye yazgılı doğa arasındakikapatılamazuçurumuvurgulayanduygusuz,teknik bir dille açıklamasında ifadesinibulmuştur. Bilimin ilan edilen amacı "insantürünün doğa üzerinde hâkimiyeti"neyardımcıolmaktı.

Dünyazihinlerdekibumaksatlakeşfedildi.Doğa üzerinde çalışılacaktı ki, insanın ustaelleri ona istediği şekli nasıl vereceğinibilecekti(örneğin, heykeltıraşları ve onlarınbir insan şekline dönüştürmeyi istediklerimermer kalıplarını düşünün. Amacınaulaşmak için, heykeltıraş önce taşın yapısalniteliklerini öğrenmelidir.Mermeri kırmadankesmek ve yontmak üzere güçuygulanabilecek belli doğrultular vardır.

Kafasında taşıdığı biçimimermere dayatmak- taşı tasarısına boyun eğdirmek- için,heykeltıraş bu doğrultuları nasıl tanıyacağımöğrenmelidir. Aradığı bilgi cansız taşıiradesine boyun eğdirecek ve ahenk vegüzellik fikirlerine göre onu yenidenbiçimlendirmesini sağlayacaktır). Bilimselbilginin izlediği yol budur: Bilimin nesnesiniaçıklamak, şu ya da bu olduğunda neolacağımkestirmeyetisi kazanmaktır;böylesibirkehanetyetisiilekişieylemyapabilecekti -yani artıkzaptedilmişveuysalgerçekliğinbirparçası üzerine, seçilen amaca daha iyihizmetedecektasarıkazı-nacaktı.Gerçeklik,her şeyden önce insanınmaksatlı etkinliğinekarşı bir direniş olarak görüldü. Biliminhedefibudirenişinnasılkırılacağınıbulmaktı.Sonuçta dünyanınzaptedilmesi insanlığındoğal kısıtlamalardan kurtuluşu, bir bakımakolektif özgürlüğümüzün artması anlamınagelecekti.

Dişe dokunur her bilginin, bu bilimmodeliyle bağdaşması teşvik edildi ve

beklendi. Genel kabul görmeye, akademikdünyada bir yer, kamusal kaynaklardan birpay almaya aday her tür bilgi, doğabilimlerine benzediğini, dünyayı insanmaksatlarına daha uygun yapmamızısağlayacak şekilde benzer faydalı, pratik birtalimat verebildiğini kanıtlamak zorundaydı.Doğa bilimleri tarafından konmuş kıstaslarauyma baskısı muazzamdı ve karşı koyulmasıh emenhemen imkânsızdı. Sosyal düzenmimarlarının ya da tasarımcılarının rolünüoynamayıakıllarındanbilegeçirmemişolsalarbile,istedikleritekşeyinsanlıkkoşulunudahaeksiksiz kavramak olsa bile, sosyolojininkurucubabalarınınhâkimbilimmodelini"iyibilgeninveher türkavrayış tarzınınilkörneğiolarak zımnen yada açıktankabul etmektenbaşkaçareleriyoktu.Buyüzden,insanhayatıve faaliyetlerinin araştırılmasında doğabilimleri tarafından kullanılan yöntemlerkadar kesin ve nesnel yöntemlerindüşünülebileceğini ve sonuçta aynı şekildekesin ve nesnel bir bilgiye ulaşılabileceğini

göstermek zorunda kaldılar. Sosyolojininkendisini bilim katına çıkarabileceğini vedolayısıyla akademi ailesine onun yaşlı veseçkin üyeleriyle eşit temelde kabuledilebileceğinikanıt-lamalıydılar.

Bu ihtiyaç, bir kere akademik öğretim vearaştırma dünyasındaki öteki bilimlerarasında yer almaya kararlı olduktan sonra,benimsenen sosyolojik söylemin biçiminiaçıklamakta çok işe yaradı. Sosyolojiyi"bilimsel" kılma çabası söyleme hâkim oldu;bugörevkatılımcılarınınilgialanlarıarasındabaşsırayaoturdu.Tomurcuklananakademiksosyolojinin meydan okuyuşlara karşılıkverebileceğiüçstratejivardı.Üçüdedenendive sonuçtaüçüde yerleşik sosyolojinin aldığışeklibelirledi.

İlk stratejinin en iyi örneği Fransa'daakademik sosyolojinin kurucusu EmileDurkheim'ın öğretileridir.Durkheim, bilimselstatü peşindeki bütün bilgi alanlarınınpaylaştığı bir bilim modelinin olduğunu veriolarak aldı. Bu model, her şeyden önce,

nesnelliği ile çalışma nesnesine çalışmayıyapan özneden tamamen farklı olarakaraştırmacının tetkikine tabi kılınabilen,gözlenebilenvekesinlikleyansızveayrıbirdiliçinde açıklanabilen, "orada" bir şey olarakelealmasıylanitelendi.Herbilimaynışekildehareket ederken, bilimsel disiplinlerbirbirlerindenancakaynıtürdennesnelbakışıgerçekliğin ayrı alanlarına yöneltmeleriyleayrılır;dünya,âdetaparsellerebölünürvebuparsellerinherbiriaitolduğubilimseldisiplintarafından araştırılır. Araştırmacılar hepaynıdır, hepsi aynı tür teknik beceriyledonanmış ve aynı kurallara ve davranışkoduna tabi bir etkinlik yürütürler. Veüzerinde çalıştıkları gerçeklik hepsi içinaynıdır, her zaman "orada" gözlenmeyi,tanımlanmayı ve açıklanmayı bekleyenşeylerden oluşmuştur. Bilimsel disiplinleribirbirinden ayıran tek şey araştırmaalanlarının ayrılığıdır. Çeşitli bilim dallarıdünyayı kendi aralarında bölüştürür ve herbiri kendi parçasıyla, kendi "şeyler

koleksiyonu"ilemeşgulolur.Eğer bilimin yaptığı buysa, sosyolojinin

bilim içinde bir yer bulması, bir bilim halinegelmesi için mevcut bilimsel disiplinlerinhenüz ele almadıkları bir dünya kesimibulması şarttır. Denizleri dolaşan birkaşifgibi, sosyoloji hiç kimsenin henüz egemenlikiddiasında bulunmayan bir kara parçasıkeşfetmelidirki,kendibilimselyetkinliğininveotoritesinin rakipsiz alanını oluşturabilsin.Basitçe söylersek, bir bilim olarak ve ayrı,egemen, bilimsel bir disiplin olarak sosyolojiancakogünekadar ihmaledilmişbir "şeylerkoleksiyonu"nun hâlâ bilimsel tetkike konuedilmeyi bekler bulunmasıylameşrulaştırılabilirdi.

Durkheim, özel olarak sosyal olguların -özelde hiçbir kişiye ait olmayan kolektiffenomenlerin (ortak inançlar ve davranışkalıpları gibi)- oldukları haliyle şeyler olarakele alınabileceklerini ve öteki şeyler gibinesnel, ayrı bir biçimde araştırılabileceğiniileri sürüyordu. Aslında, bufenomenler sizin

ve benim gibi bireylerin gözünde gerçekliğingeri kalanıyla aynı görünür: Somut veinatçıdırlar ve onların olmamasınıisteyemeyeceğimiz gibi onları tanıyıptanımamamızdan bağımsız olarak vardırlar.Tıpkı ona baksam da bakmasam da, onudüşünsem de düşünmesem de, odamda bellibir yer işgal eden masa ve sandalye gibi,onlar, bilsek de bilmesek de oradadırlar.Dahası, onları ancak felaketim pahasınaihmal edebilirim. Eğer sanki onlar yokmuşgibidavranırsam, fenahalde cezalandırılırım(eğer doğ al yerçekimi yasasını görmezdengelip odadan çıkmak için kapı yerinepencereyi kullanırsam, cezaya çarptırılırım -kolumbacağımkırılır.Eğerbirsosyal normu-çalmaya karşı yasaları ve ahlâk kurallarını-görmezden gelirsem, yine cezayaçarptırılırım; hapse atılırım ya dahemcinslerim tarafından lanetlenirim). İşinaslı, bir sosyal normunmevcudiyetini zor biryoldan -normu çiğnediğimizde ve bu yüzdenistemedenkendimizekarşıcezaiyaptırımların

"fitiliniateşlediğimizde"-öğreniriz.Bu yüzden, diyebiliriz ki, kuşkusuz

insansız olmayacaksa da, sosyalfenomenlerbirey olarak insanın içinde değil dışındadır.Doğaveonunmutlakyasaları ilebirlikte,herinsanın nesnel çevresinin, herhangi bir insaneylemi ya da bütün olarak insan hayatının,dışsal koşullarını oluştururlar. Onlarıngüçlerine tabi insanlara sorarak sosyalfenomenler hakkındabirşeyler öğrenmekanlamsız olacaktır (uçmak yerine yürüyeninsanların kanaatlerini toparlayarakyerçekimi yasası üzerine araştırmayapılamaz). İnsanlara sormak yoluyla eldeedilebilecek enformasyon bulanık, kısmi veyanıltıcı olacaktır: Sorularımızı yönelttiğimizinsanlar, araştırması yapılanfenomenlerionlar bulmuş ya da yaratmışolmadıklarından, onları zaten olduğu gibi vehazır buldukları ve çoğu kez onlarla kısa biran için ve bir yönüyle karşılaşmak dışındakarşılaşmadıklarından (yani,mevcudiyetlerinden haberdar

olmadıklarından), söyleyecekleri çok fazladeğildir.Buyüzden,sosyalolgulardoğrudan,nesnel olarak, "dışarıdan", sistematik gözlemyoluyla,özellikle"oradaki"şeyleringerikalanıüzerinde çalışırken olduğu gibiaraştırılmalıdır.

Durkheim, önemli bir anlamda, sosyalolguların doğal olgulardan farklı olduğufikrine katılır. Doğanın yasasını çiğnemekleardından gelen zarar arasındaki bağlantıotomatiktir; insan tasarımı (ya dahiçkimsenintasarımı)ilegündemegetirilmez.Toplum normunu çiğnemekle normçiğneyenlerin maruz kaldıkları arasındakibağlantı tersine "insanyapısı"dır. Bellidavranışlar, bizatihi davranış failine zararverdiği içindeğil, toplumonumahkûmettiğiiçin cezalandırılır (böylelikle, çalma hırsızazarar vermez, hatta fayda bile sağlayabilir;eğer hırsız sonuçta ceza görürse, bunun teknedeni sosyal duyguların hırsızlık karşısındaağır basmasıdır). Gelgele-lim, bu farklılıksosyalnormların"şeylerebenzer"niteliğiniya

da üstlerinde nesnel araştırmanınuygulanabilirliğini değiştirmez. Tam tersine,bu farklılık normların "şeylere benzer"doğasına katkıda bulunur çünkü normlardüzenliliğinve insandavranışının,dolayısıylabizatihi toplumsal düzenin, rastlantısalolmayışının somut malzemesi ve etkinnedenleri olarak ortaya çıkarlar. İnsandavranışının sahici açıklamasını mümkünkılan zihinsel durumlar ya da psikologlarınistekle araştırdıkları türden bireyselduygulanımlar değil, bu gibi "şeylere benzer"sosyal olgulardır. İnsan davranışını doğruolarak anlatmayı ve açıklamayı isteyensosyolog bu yüzden ancak bireyin kendisininbize anlatabileceği -ve bu yüzden "insanruhunun" gözlemlenemez ve nüfuz edilemez"gizleri" olarak kalmaya mahkûm- bireyselpsişe, niyetler ve özel anlamların kenarındangeçmekte ve bunun yerinedışardangözlenebilen ve her ihtimalde onlara bakanher gözlemciye aynı görünenfenomenleriaraştırmayaağırlıkvermektehaklıdır(onabu

salıkverilir).Bu, sosyolojinin bilimsel statüsünü

savunmak için izlenebilecek muhtemelstratejilerden biridir. Çok farklı bir stratejiMax We- ber'in eserleriyle birlikte ortayaçıkmıştır. "Bilimselolma"nm ancak ve ancakbiryolununolduğuvebuyüzdensosyolojinindoğabilimlerininpratiklerinisorgusuzsualsiztaklitetmesigerektiğifikrişiddetlereddedilir.Bunun yerineWeber, sosyolojik pratiğin,bilimsel bilgiden beklenen kesinliktenbirşeykaybetmeden, nasıl sosyoloji tarafındanincelenen insan gerçekliği doğa bilimitarafından araştırılan insani olmayandünyadan farklı ise doğa bilimlerinden aynışekildefarklıolmasıgerektiğinisavunmuştur.

İnsan gerçekliği, insan faillerineylemlerine anlam katmalarıy- la, farklıdır,aslında eşsizdir. Faillerin güdüleri vardır;kendilerinekoydukları amaçlara erişmek içineylemyaparlar.Onlarıneylemleriniaçıklayanböylesi amaçlardır. Bu nedenle, fizikselmaddelerin uzamsal hareketleri ya da

kimyasal tepkimelerin aksine, insaneylemlerinin açıklanmak yerine anlaşılmayaihtiyacı vardır. Daha açık bir deyişle, insaneylemim açıklamak onu anlamak, failtarafından ona bahşedilen anlamıkavramaktır.

İnsan eylemlerinin anlamlı olması ve buyüzden özel tür bir araştırmaya ihtiyaçduymasıWeber'in keşfi değildir. Tersine, bufikir anlambilim'in -bir edebi metinde, birtabloda ya da yaratıcı bir insan ruhununbaşkabirürünündeyatan"anlamınkeşfi"ninteorisi ve pratiği- kurulmasından beri, uzunzamandır bilinmekteydi. An-lambilimselincelemeler boşuna bilimsel statü kazanmakiçin mücadele veriyordu. Anlambilimteorisyenleri, anlambilimsel çalışmanınyöntemivebulgularınınbiliminyöntemlerininve sonuçlarının olduğunu gösterdiği kadarnesnel olabileceğini, yani, anlambilimselincelemenin yönteminin kuralları izleyenherhangi bir araştırmacının aynı sonuçlaraulaşabilecekleri kesinlikte bir sisteme

bağlanabileceğini gösterme zorluğuyla karşıkarşıya kaldılar. Böylesi bir bilimsel ideal,göründüğü kadarıyla, anlambilimciler içinerişilemez bir şeydi. Öyle ki, anlamınıkavramak için, metnin yorumcuları"kendilerini yazarın yerine koymalı", metniyazarının gözünden görmeli, yazarınındüşüncelerini düşünmeliydiler; kısaca, yazargibi olmaya, düşünmeye,akılyürütmeye veduymaya çalışmalıydılar (bu tür, kendiniyazarın hayatına ve ruhuna "aktarma",yazarındeneyiminiyenidenyaşamavekopyaetme çabasına eşduyum deniyordu). Bu,yazarlasahicibiryakınlaşmavemuazzambirhayal gücügerektirir; ve sonuçlar herkesineşit başarıyla uygulayabileceğitektip biryönteme değil, tek bir yorumcunun emsalsizmaharetlerine bağlı olacaktır. Bu yüzden,yorumlama süreci bir bütün olarak bilimdençoksanataaittir.Eğeryorumcularsonderecefarklı yorumlar yaparlarsa, rakip önerilerarasından zengin, daha geniş açılı, derin,estetik olarak hoş ya da hiç değilse

ötekilerden daha doyurucu olan biriseçilebilir; ancak bunlar hoşlanmadığımızyorumun yanlış ama tercih ettiğimizyorumun doğru olduğunu söylememizisağlayacak nedenler değildir. Ve doğruolduğu kesinlikle teyit edilemeyen ya dayanlışlığı kanıtlanamayan bir tez bilime aitolamaz.

Ne var kiWeber, onları anlamayıamaçlayan (yani anlambilimgibi anlamlarınıkavramaya çabalayan) bir insan eylemleriincelemesiolaraksosyolojininbilimselbilgininayırıcı özelliği olan nesnellik düzeyineerişebileceğinde ısrar etti. Başka bir ifadeyle,We-bersosyolojininöznelinsangerçekliğininnesnel bilgisiniyaratabileceğini, ve yaratmasıgerektiğiniısrarlabelirtti.

Kuşkusuz, tüm insan eylemleri böyleyorumlanamazçünküeylemlerimizinçoğuyagelenekselyadahissidir -onlaraalışkanlıklarya da duygular yön verir. İki durumda daeylem düşünümsüzdür. Öfkeyledavrandığımda ya da bir rutini izlediğimde,

ne eylemim üzerine kafa yorarım ne de özelamaçlar güderim; eylemimi özel bir amacayönelik bir araç olarak tasarlamadığım gibidenetlemem de. Geleneksel ve hissi eylemler,tıpkı doğal fenomenler gibi zihnimindenetleyemediği unsurlar tarafındanbelirlenirler; ve doğal fenomenler gibi, en iyinedenleri gösterildiğinde kavranırlar.Nedensel bir açıklama yerine bir anlamkavrayışı için, rasyonel eylemler, yanidüşünümlüeylemler,hesaplıeylemler,bilinçliolarak benimsenmiş ve denetlenen ve bilinçliolarak düşünülmüş bir amacı hedefleyeneylemler ("için" eylemleri) gereklidir.Geleneklerçeşitliveduygulanımlardoğrudandoğruya kişisel ve özel olsalar bile,amaçlarımızı onları başarmak için seçtiğimizaraçlarla Ölçmeye kalkışmamızın altındayatan gerekçe bütün insanlar için ortaktır.Böylelikle,gözlediğimeyleminanlamını failinaklından neler geçtiğini tahmin ederek,"düşünceleri düşünerek" (başka bir ifadeyle,empatiyle) değil, eylemi, anlamlı olan ve bu

yüzden eylemi benim için ve herhangi birbaşka gözlemci için anlamlı kılan birmotifleeşleştirerek çıkarabilirim. Okul arkadaşınızaöfkeyle vurmanız, eğer ben hiçbir zamangüçlü duygular yaşamamış halim selim birkişiysem, benim için hiçbir anlamagelmeyebilir. Ancak eğer ben"sabahladığınızı", gece geç saatlere kadar birmakale yazdığınızı görürsem, gördüğümşeyin anlamını kolaylıkla çözebilirim (veherkes bunu yapabilir) çünkü makaleyazmanın bilgi edinmenin mükemmel,sınanmışbiryoluolduğunubiliyorum.

Göründüğü kadarıylaWeber,kısaca şunuvarsayıyor: Bir rasyonel akıl başka birrasyonel aklı tanıyabilir; araştırılan eylemlerrasyonel oldukları (hesaplanmış, bir amaçgüden) müddetçe, rasyonel olarakanlaşılabilir-birnedendeğil,biranlamortayasürerek açıklanabilir. Sosyolojik bilginin buyüzden bilimden aşağı kalması gerekmez.Tam tersine, onun yalnızca betimlemeklekalmadığınesnelerini-insannesnelerini-aynı

zamanda anlayabilmesiyle bilim üzerindeaçık bir üstünlüğü vardır. Ne kadar baştansona keşfedilmiş olursa olsun, biliminbetimlediği dünya anlamsız durur (ağaçhakkında her şeyi bilebilirsiniz ama ağacı"anlayamazsınız"). Sosyoloji bilimden ötesinegider - o üzerinde çalıştığı gerçekliğinanlamınıyakalar.

Sosyal araştırmaları bilim katınaçıkarmayıhedefleyenüçüncübirstratejidahavardır: Bilim gibi, sosyolojinin de doğrudanve etkili pratik uygulamasının olduğunugöstermek. Bu strateji özel bir gayretkeşlikle,pragmatik kafa yapısı ve pratik başarıyı,değerin ve nihayet hakikatin yüce kıstasıolarak gören bir ülkede, Amerika BirleşikDevletleri'nde,sosyolojininöndegelenisimleritarafından uygulanmaktadır. Avrupalımeslektaşlarından farklı olarak ilk Amerikalısosyologların yaptıkları işin doğası hakkındateoriler yapmaya pek vakitleri yoktu; onlarsosyolojikpratiğinfelsefihak-lılaştırılması ileilgilenmediler.Bununyerine,onlarbüyükbir

hevesle sosyolojik araştırmanın teminedebileceği türdenbilgininyıllarboyuçarpıcısonuçlar alarak kullanılmakta olan bilimselbilgiyle tamamen aynı biçimdekullanılabileceğini göstermeye giriştiler; bubilgi de öngörülerde bulunmak ve gerçekliği"manipüle etmek" için, gerçekliği ne olursaolsun ve nasıl tanımlanmış ve seçilmişolurlarsa olsunlar, ihtiyaçlarımız veniyetlerimize yanıt verecek biçimdedeğiştirmekiçinkullanılabilirdi.

Bu üçüncü strateji ağırlığını sosyal teşhisyöntemlerinin (sosyal hayatın bellialanlarında işlerin tam olarak nasılyürüdüğünü ayrıntılarıyla gösterenincelemeler) ve insan davranışının genelteorisini (yani, bu tür davranışları belirleyenunsurlar; bu gibi unsurların eksiksiz birbilgisinin insan davranışını öngörülebilir vemanipüle edilebilir kılabileceği umutediliyordu) geliştirmeye verdi. Başından beri,sosyolojinin pratik bir yanının olduğudüşünülüyordu. Sosyolojinin bu özelliği,

artan suç oranları, çocuk suçları, alkolizm,fuhuş,ailebağlarınınzayıflamasıvb.gibibellibaşlı sosyal sorunların karşısına çıkarıldı.Sosyoloji sosyal tanınma şansını, nasıl jeolojive fizik, gökdelenlerin inşasına yardımcıoluyorsa, aynı şekilde sosyal süreçlerinyönetimine yardımcı olma vaadi üzerinekurdu. Başka bir ifadeyle, sosyoloji kendinisosyal düzenin kuruluşu ve sürdürülmesihizmetine soktu. Sosyal yöneticilerin, ötekiinsanların davranışlarını yönlendirmegörevini üstlenen insanların kaygılarınıpaylaştı.Pratikyararlılıkvaadiidarifaaliyetinheryeni alanındayankıbulduve savunuldu.Fabrikalarda ve madenlerde uzlaşmazlıklarıçözmek ve çatışmaları önlemek için, savaşyorgunu askeri birliklerdeki genç askerlerinuyumunu kolaylaştırmak için, yeni ticariürünlerin piyasaya çıkarılmasına yardımetmekiçin,eskihükümlülerinrehabilitasyonuiçin,sosyal refahharcamalarınınverimliliğiniartırmak için sosyologların hizmetlerindenfaydalanıldı.

BustratejiFrancisBacon'ın "doğaya itaatederek boyun eğdirmek" formülüne çokyakındı; doğruyu yararlılık, enformasyonudenetim, bilgiyi güç ile kaynaştırıyordu. Bustrateji, sosyolojik bilginin geçerliliğini sosyaldüzenin yönetimine, düzeni yönetenleringördüğü ve dile getirdiği biçimiyle"sorunlar"ınçözümünesağlayabileceğipratikfaydalar ile kanıtlamak üzere, güçsahiplerinin meydan okuyuşunu kabulediyordu. Aynı şekilde, böyle bir stratejiizleyen sosyoloji idarecilerin bakış açısınıbenimsemek, toplumu "tepeden" birmanipülasyon nesnesi, ona verilmek istenenbiçimedaha kolay uyum sağlayıp girebilmesiiçin içyapısınındaha iyiöğrenilmesigerekensert materyal olarak görmek zorundakalmıştı.

Sosyolojik ve idari ilgi alanlarınınkaynaşması, sosyolojinindevletin, endüstriyelya da askeri yönetim çevrelerinin gözünegirmesinisağlamıştısağlamasınaamabuonutepedeki gücün denetimini gönülden

destekledikleri değerlere, özellikle bireyselözgürlük vekomünal özyönetime karşı birtehdit olarak algılayanların eleştirilerinemaruz bıraktı. Eleştirmenler, tartışılan bustratejinin izlenmesinin taraf tutma ve sosyalgücün mevcut asimetrisine aktif bir destekverme anlamına geldiğine işaret ediyorlardı.Onlar ısrarla, sosyolojinin sağladığı bilgi vepratik çözüm önerilerinin onlardanfaydalanmayı isteyen herkese eşit olarakhizmet edebileceği ve bu yüzdennötr vetarafsız görülebileceği iddiasının doğruolmadığını belirtiyorlardı. Yöneticilerin bakışaçısından kurgulanmış bilgiyi herkeskullanamaz; o bilginin uygulanması, herşeyden önce, ancak yöneticilerin elinde olanve onların kullanabildiği kaynaklar ister.Demek ki, sosyoloji zaten ipleri elindetutanlarındenetimgüçlerinegüçkatar;zatenelleri güçlü olanların şansını daha da artırır.Böylelikle, eşitsizlik ve sosyal adaletsizlikdavasınahizmetedilmişolur.

Sosyolojiböylelikleeleştirioklarınıüzerine

çekti. Ürünleri, uzlaşmaları pek mümkünolmayan baskılara maruz kalmıştır. Birtarafın sosyolojiden yapmasını istediği şeyiötekitarafkötülüğünnedeniolarakgörmekteve ona karşı kararlılıkla direnmektedir.Tartışmalı olma kabahati tek başınasosyolojinin üstüne atılamaz, Sosyolojigeneldetoplumuparçalayansomutbirsosyalçatışmanın, bir iç çelişkinin kurbanıolmuştur; bu onun çözemeyeceği birçelişkidir.

Çelişki modern toplumun doğasındangelen, bizatihi rasyonel-leştirme projesindeyatar.Rasyonellikikikenarıkeskinbirkılıçtır.Bir yanda, insan bireylerinin kendi eylemleriüzerinde daha fazla denetim kazanmalarınayardım eder. Gördüğümüz gibi, rasyonelhesap eylemi failin amaçlarına daha uygunhale getirilebilir ve böylelikle verimliliğiniartırabilir. Genel olarak bakıldığında görülürki rasyonel bireylerin amaçlarına ulaşmaihtimaliplanvehesapyapmayanveeylemleriüzerine kafa yormayan bireylere göre daha

fazladır. Öte yandan, bir kere bireysel eylemçevresine -genelde toplum örgütlenmesine-uygulandığında, rasyonel analiz pekâlâbireysel tercihlerin ufkunu daraltabilir ya dabireylerin amaçları peşinden gitmek içinfaydalanabilecekleri araçlar havuzunukurutabilir. Taban tabana zıt bir etkiyaratabilir, yani bireysel özgürlüğüsınırlayabilir. Sonuç olarak rasyonelliğinmuhtemel kullanımları içkin olarakbağdaşmazdır ve tartışmalı kalmayamahkûmdur.

Sosyolojiyi kuşatan tartışmalar yalnızcarasyonelliğin çift yüzlü doğasını yansıtır.Sosyolojinin bunu değiştirmek içinyapabileceği çok şey yoktur ve bu yüzdentartışma sürecektir. Güç sahipleri sosyolojiyiuyrukları üzerindekihakimiyetlerinizayıflatmak ve sosyal huzursuzluk vebozgunculuk dedikleri şeyi kışkırtmaklasuçlamaya devam edecektir. Mevcutkaynakları ellerinde tutanlar tarafındandayatılan soluk kesen kısıtlamalar karşısında

hayattarzlarınısavunaninsanlarsosyologlarıcan düşmanlarının danışmanları ve akılhocaları kılığında gördüklerinde hayretedüşmeye ya da üzüntüye kapılmaya devamedeceklerdir.Her bir durumda, suçlamalarındozu çatışmanın mevcut şiddetiniyansıtacaktır.

İki cepheden saldırıya uğrayan sosyolojibilimsel statüsünün derinlemesinesorgulandığına tanık olur. Muhalifleri canlabaşla sosyolojik bilginin geçerliliğiningayrimeşru kılınmasıyla uğraşmaktadır vebilimsel statü verilmemesi de bu amaçlarınahizmet eder.Belki de, sosyologları biliminsanları olma statüleri konusundabukadarduyarlı kılan vehemakademikdünyayı hemde kamuoyunu sosyologların ürettiği bilgininbilimsel bulgulara atfedilen kıstaslara uygundoğruluk değeri taşıyabildiğine ikna etmekiçin hiç durmadan yeni çabalara iten şey,akademik dünyadaki az sayıda dalın karşıkarşıya kaldığı bu ikili saldırıdır. Çabalarsonuçsuzkalmıştır.Nevarki,buçabalaraynı

zamanda dikkatleri sosyolojik düşünceningünlük hayata verebileceği gerçek hizmettendeuzaklaştırmıştır.

Düzenli birvizyon, düzenin bir vizyonuolarak her bilgi, bir dünya yorumu içerir.Genelde inandığımız gibi, şeyleri olduklarıhaliyle yansıtmaz; şeyler, daha çok, sahipolduğumuz bilgiyle varlık kazanırlar:Sanki,ham, olgunlaşmamışduygularımız bilgimizinelekten geçirerek onlar için hazırladığıkategoriler, sınıflar, türler biçimindekibölmelere aldığı şeyler içinde yoğunlaşmıştır.Bilgimiz arttıkça gördüğümüz şeyler artar,dünyada ayrımına vardığımız farklı şeylerinsayısı artar. Ya da, daha doğrusu, "çokbilgiliyim" demekle "dünyada çok şeyinayrımındayım"demekaynıanlamagelir.

Eğer resim sanatı üzerinde çalışıyorsam,daha önce bende hep aynı izlenimi bırakan"kırmızılık"artık"kırmızılarailesi"ningiderekar tan sayıda özgün ve son derece farklıüyelerine ayrışırlar: Artık Ad-rianoplekırmızısını, alev kızıllığını, çöpleme

kırmızısını, Hindistan kırmızısını, Japonkırmızısını, lal rengini, koyu kırmızıyı, yakutrengini,alı,parlakkırmızıyı,kanrengini,gülkırmızısını,cart kırmızıyı, Napoli kırmızısını,Pompeikırmızısını,İrankırmızısınıvesürekliartan sayıda öteki kırmızıları birbirindenfarklı görürüm. Sanattan bihaber, eğitimsizbir kişi ile okuldan yetişmişbir sanatçı yadabir sanat eleştirmeni, bir uzman arasındakifarkikinciningayetaşikâr(ve"doğal")olarakfarklı ve ayrı gördüğü renkleri göremeyenbirincide kendini gösterir. Bu fark aynızamandabirincikişininsahipolduğugenelde"kırmızılığı"görme, tümnesnelerinaynı renkkırmızının çeşitli tonlarına boyandığınıalgılama yetisini kaybetmiş ikinci kişidekendinigösterir.

Bütün alanlarda, bilgi edinme nasıl yeniayrımlara gidileceğini,tektip olanın nasılparçalı kılınacağım, ayrımların nasıl dahaderinleştirileceğini, geniş sınıfların nasıl darsınıflara parçalanacağını öğrenmektenibarettir, böylelikle deneyimin yorumu daha

zenginleşir ve çeşitlenir. Sıklıkla, insanlarınsahip oldukları eğitimin kullandıklarısözcüklerin zenginliği (dillerinin ne kadarsözcükiçerdiği)ileölçüldüğünüduyarız.Bazışeylere "hoş" diyebiliriz; ancak "hoşlukları"daha özgünleştirilebilir ve o zaman görülürki,böylebetimlenenşeylerçeşitlinedenlerle -zevk verici, leziz, nazik, uygun, zevkli ya da"doğrusunu yapan"- "hoş" olarakyaşanmıştır. Demek ki, deneyimin ve sözdağarınınzenginliğibirlikteartıyor.

Dil,halihazırda olanları aktarmak üzere,"dışarıdan"gelmez.Dilbaşındanberihayatıniçindedir. Aslında, dilin bir hayat biçimiolduğunu ve her dilin -İngilizce, Çince,Portekizce, işçi sınıfı dili, "züppe" dili, kamugörevlilerinin "resmi" dili, yeraltı dünyasınınargosu, yeniyetme çetelerinin ağızları, sanateleştirmeninin dili, gemicilerin, nükleerfizikçilerin, cerrahların ya da madencilerindili- kendi başlarına bir hayat biçimiolduğunu söyleyebiliriz. Her biri birlikte birdünya haritası (ya da dünyanın özgül bir

kesimini) ve bir davranış kodunu -paralel veeşgüdümlü iki düzen, iki ayrımdüzlemi (birialgının,ötekidedavranışpratiğinindüzlemi)halinde- meydana getirir. Her bir hayatbiçiminin içinde, harita ve kod yumakhalindedir. Onları ayrıayrı düşünebilirizancak pratikte birbirinden ayıramayız.Şeylerin isimleri arasında yapılan ayrımlaronların niteliklerindeki -ve dolayısıylakullanımlarındaki ve onlara karşıtutumumuzdaki- farklılığı algılamamızıyansıtır; ancak nitelik farklarını tanımamızonlara karşı tutumumuzdaki vetutumumuzun nedeni olanbeklentilerimizdeki farklılığı yansıtır. Şimdinereye vardığımıza bir bakalım: Anlamaknasıldevamedileceğinibilmektir.Yadatersi:Eğer nasıl devam edileceğini biliyorsak,anlamışız demektir. İşte tam da bu örtüşme,ikisi -eylem biçimimiz ve dünyayı görmebiçimimiz- arasındaki bu ahenk yüzündenfarklılıklarınşeylerinkendilerindeolduklarını,bizi kuşatan dünyanın dilimizle

ayrıştırdığımız ayrı parçalara bölünmüşolduğunu,isimlerinadlandırılmışşeylere"ait"olduklarınısanırız.

Hayatbiçimleri sonsuzdur.Kuşkusuz,herbiri diğerinden farklıdır; ayrımları,nihayetinde,onlarıayrıhayatbiçimleriyapanşeylerdir. Ancak bunlar birbirlerindenaşılmaz duvarlarla ayrılmamıştır; bunlar,içlerinde her şeye sahip, içerdikleri her şeyonlara, sadece onlara ait, kendine yeterlikapalı dünyalar olarak düşünülmemelidir.Hayatbiçimleridüzenli,paylaşılankalıplardır-ancak sıklıkla biri diğerinin üzerineeklenmiştir. Örtüşürler ve toplam hayatdeneyiminin seçilmiş alanları için yarışırlar.Hayat biçimleri âdeta farklı seçimler vetoplam dünyanın aynı parçalarının ve ortakhavuzdan çıkarılan aynı şeylerin alternatifdüzenlenişleridir. Bir gün boyunca, benbirçok hayat biçimini yaşarım; ancak hangibiçimi yaşarsam yaşayayım, yanımda ötekibiçimlerden bir parça taşırım (öyle ki,çalıştığım araştırma grubundaki davranış

tarzım özel hayatımda katıldığım tarzlarınbölgesel ve yerel özelliğinin "kusurlarını"barındırır; bu yöresel hayat biçiminde yeralmam zamanla ait olduğum ve hayatlarınıpaylaştığım özel bir dinitarikatin izlerinitaşır, vb.). Hayatım boyunca yaşadığım herhayat biçimi içinde, farklı bir dizi insanlabilgileri ve davranış kodlarınıpaylaşırım; vebu insanların her biri katıldıkları hayatbiçimlerinin tek bir bileşimini yaşayabilir. Bunedenle, hiçbir hayat biçimi "arı" olmadığıgibi, statik, sonsuza dek verili de değildir.Benimbirhayatbiçiminegirişimkendiadımapasifbiryolyordamöğrenmesüreciolmadığıgibi, şimdi boyun eğmek niyetinde olduğumkatı kurallara uysunlar diye fikirlerimin veyetilerimin eğilip bükülmesi, şekle sokulmasıve kesilip biçilmesi süreci de değildir. Benimbir hayat biçimine girişimdahil olduğumhayat biçimini değiştirir: İkimiz de değişiriz;yeni girdiğim hayat biçiminin içeriğini(içimde taşıdığım öteki hayat biçimlerişeklinde)değiştirmemeziyetimvardır,öyleki

benim girişimden sonra bu hayat tarzıöncekindenfarklıdır.Veböylelikleherzamandeğişir. Her bir katılım (bir hayat biçiminioluşturan dili öğrenme, hâkim olma veuygulama)yaratıcıbireylem,birdönüştürmeeylemidir.Başkabir ifadeyle, onları paylaşancemaatler gibi diller de açık uçlu ve dinamikoluşumlardır. Ancak daimi bir değişimdurumundavarolabilirler.

Bu yüzden, kafa karışıklığı, iletişiminkopması tehlikeleri kadar, anlama sorunlarıhiçbir zaman yakamızı bırakmaz. Kenditarzlarıveayrıyorumlarıyladilinkullanıcılarıdurmaksızın farklı hayat biçimi türlerinietkileşime soktuklarından, her sözcüğünzoraki, kesin, mecburi bir tanımını yapmaksuretiyle dilin içerdiği yorumları"dondurarak"iletişimikusursuzlaştırmakiçingirişilen çabalar hiçbir işe yaramaz. Böylesiher etkileşim sürecinde, anlamlar bellibelirsiz, ancak sürekli ve kaçınılmaz birdeğişime maruz kalırlar. Anlamlar yenirenkler kazanır, bir zamanlar uzak oldukları

göndergelerle eşleşir, eski anlamlarıyerlerinden eder ve bizatihi dilideğiştirmemesi düşünülemeyecek birçokbaşka değişime uğrar. Ortak anlayışyaratmayı, farklılıkları kazımayı, yorumbirliğine erişmeyi amaçlayan eylemlerdenoluşan iletişim sürecinin, bir hayat biçimininsabit kalmasını engellediğini söyleyebiliriz.Hayat tarzının bu şaşkınlık verici niteliğinikavramak için, bir nehrin kıvrılarak akışınıdüşünün; her bir kıvrım sankisüregiden birşekli varmış ve bu yüzden sürüp giden birzamanzarfında"aynıkalıyormuş","kimliğini"koruyormuş gibi görünür,halbuki gayet iyibildiğimiz gibi, tek bir su molekülünü bilebirkaç saniye dışında bünyesinde tutamaz,içeriğisüreklibirakışdurumundadır.Bununkıvrımın bir zayıflığı olduğunu ve onungüvenliği -hayatta kalması- için nehrindurdurulmasının iyi olacağınıdüşünüyorsanız, unutmayın ki böyle bir olaykıvrımın"ölümü"anlamınagelir.Odaimibirakış ve hep değişen, bu arada hep farklı

organik ve inorganik maddeler taşıyan, suniteliklerinintaşmasıolmaksızın"yaşayamaz"(şeklini, ayrı biçimini ve kalıcı kimliğinikoruyamaz).

Demekkidiller,hayatbiçimleri,nehirlerinkendileri gibi kıvrımları, ancak ve ancakesnek, durmaksızın akış halinde yenimaddeleri bünyesine katabilir ve"tükenenleri" bırakabilir olduklarından canlıkalırlar, kimliklerini, göreli özerkliklerinikorurlar. Ne var ki, bu hayat biçimlerinin(tüm dillerin, tüm bilgi kalıplarının) kapalı,katı, değişime direngen hale geldiğindeölecekleri anlamına gelir. Nihai kodlamahalinde varlıklarını sürdüremezler ve bukesinlik hali kodlama çabalarını kışkırtanşeydir. Başka bir ifadeyle, dillerin ve geneldebilginin hayatta kalması, tutarlılığınıkoruması ve işe yaraması için müphemliğeihtiyacıvardır.

Gelgelelim, "karmakarışık" gerçekliğidüzene sokmakla ilgili güçler için bumüphemlik hedefleri önünde bir engelden

başka bir- şey değildir. Onlar doğal olarakakıntıyı dondurmaya, denetledikleri bilgiyedavetsiz katılan her veriyi engellemeye,üzerlerindeki tekellerini güven altına almayıistedikleri "hayat biçimini" kapatmaya canatarlar."Birazda"rekabetyokluğusayesinde,müphem olmayan bilgi arayışı ile gerçekliğidüzene sokma, özgüvenli, etkili eyleme hazırhale getirme gayreti tek bir potada erir.Bellibir durumun tam denetimini istemek,sözcüklerin anlamlarının asla kuşkuya yerbırakmadığı ve çatışmadığı, her sözcüğünşaşmaz bir biçimde göstergesine işaret ettiğive bu bir ve tek bağın onu kullanan herkesiçin bağlayıcı olduğu kesin bir "dilbilimselharita" için mücadele etmektir. Bu gibinedenlerdendolayı,bilgininmüphemliği,durdurak bilmeksizin, belli bilgileri zorunlu vesorgulanmaz-ortodok-si- olarak "sabitleme"çabalarına; ancak ve ancak bu bilgininhatasız, kusursuz ya da her halükârda dahaiyi(dahagüvenilir,sağlamvefaydalı)olduğuinancınıaşılamaya; ve aynı anlama gelmek

üzere, alternatif bilgi biçimlerini adi, gülünçhurafeler, önyargılar, sabit fikirler ya dacehaletintezahürleristatüsündeşeylerolarak-ama her durumda bir sapkınlık, hakikatemahkum edilmesi gereken bir ihanet olarak-aşağılamayanedenolur.

Bu iki yönlü (ortodoksinin konumunugüven altına almak ile sapkınlığı engellemekya da ortadan kaldırmak) çabanın amacıyorum üzerinde denetim sağlamaktır. Sözkonusu güç muhtemel yorumlardanhangisinin seçilmesi ve doğru yorum olarakbağlayıcıkılınmasınakararvermehakkınıtekbaşına elinde tutmayı amaçlar (gerçeğinbelirlenmesinde, rakipversiyonların birçoğuyanlış, ancak bir tanesi doğru olabilir; yanlışçoktur ama yalnızca bir doğru vardır;rakipsizlik tekeli, ayrıcalığı isteme cüretihakikat fikrinin kendinde vardır). Güç tekeliarayışı bir alternatifin yandaşlarına, düşünceçoğulculuğunakarşıgenelbirhoşgörüsüzlükiçinde, muhalifler rolünü, sansürü ve aşırıörneklerde ortadan kaldırmayı (Engizisyon

döneminde dinsizlerin yakılması, Stalin'intemizlikharekâtı içindemuhaliflerinkurşunadizilmesi ve çağdaş dikta rejimlerindeki fikirsuçlularıgibi)revagörmektekendinigösterir.

Doğası gereği sosyoloji, "kapatma" ve"dondurma" işi için özellikle uygun değildir.Sosyoloji gündelikhayatdeneyiminindevamıolarak yapılan bir yorum, öteki yorumlardanbeslenen ve ardından onları besleyen biryorumdur.Sosyoloji,edebiyat,sanatvefelsefegibi insan deneyiminin yorumuyla ilgilenenöteki söylemlerle rekabete girmez, kuvvetleripaylaştırır.Sosyolojikdüşünmek,enazından,herhangi bir yorumun ayrıcalığına vekusursuzluğuna duyulan güveni zayıflatır.Deneyimlerin,hayatbiçimlerininçoğulluğunuöne çıkarır; her birinin kendi başına birkendilik, kendine özgü bir mantığı olan birdünya olduğunu gösterirken, aynı zamandagörünüşte kendine yettiği ve eksiğininolmadığı yalanını gözler önüne serer.Sosyolojikdüşünmekdeneyimlerinakışınavedeğişto- kuşuna engel olmak şöyle dursun,

önlerini açar. Özet olarak, o "akışıdondurma" ve giriş noktalarını tıkamaçabalarını güçten düşürürken, müphemlikmiktarına katkıda bulunur. Kafalarınıtasarladıkları düzene takmış güçlerin bakışaçısından, sosyoloji dünyanın"karmakarışıklığı"nın bir parçası, bir çözümolmakyerinebirsorundur.

Sosyolojinin insan hayatına ve insanlarınbiraradayaşamalarınavermekiçinçokhazırolduğubüyükhizmet, paylaşılan özgürlüğünvazgeçilmez bir koşulu olarak karşılıklıanlayışvehoşgörüyüyükseltmektir.Sosyolojikdüşünmek hoşgörüyü besleyen anlayışı veanlayışı mümkün kılan hoşgörüyüartırmaktan başka bir şey değildir. Amerikalıfelsefeci RichardRorty'nin deyişiyle, "eğerözgürlüğe özen gösterirsek, hakikat ve iyilikkendi başlarının çaresine bakmasını bilirler".Sosyolojik düşünmek, özgürlük davasınahizmeteder.

Dahafazlasıiçinekokumaönerileri

En iyi ihtimalle, bu kitabın sizeaşılayabileceği şey, bir sosyoloji zevki,sosyolojik bulgular ve yorumlardan eldeedilebileceklerin sezgisidir. Şimdiye kadarsosyolojinin ne olduğuna,hayâtınıza veçevrenizdekidünyayanasıl ışıktutabileceğineilişkin kabaca bir fikir edinmiş olmalısınız.Yine de bilginizin tam olduğu yanılgısınakapılmayın.Henüzsosyolojininbiriktirdiğiveçalışmalarını sürdürmek isteyenleresunabileceği zengin bilginin tükendiği yerinyakınına bile gelmediniz. Okulunuzunkütüphanesine gidin ve sosyoloji kitaplarıyladolu raflara şöyle bir bakın. Okunacak nekadar çok kitap olduğunu ve bu kitaplarınbahsettiği ne kadar çekici ve iştah kabartankonular bulunduğunu göreceksiniz.Gerçekten de sosyoloji, günlük ilgialanlarımızın önemli meseleleriyle meşgulolurken bütün modern düşünceyi derinden

etkileyen uzun bir düşünce geleneğine sahipbir akademik disiplindir. Aynı zamanda, heryeni araştırmanın bulgularını ve yeni fikirlerizaten çarpıcı olan başarılar hanesineekleyerekhergünbüyüyenbirdisiplindirde.Kütüphane ziyaretinin sizi şaşkınlığadüşürmesi kuvvetle muhtemeldir; sizi oradabekleyen bilgi birikiminin muazzamlığıkarşısında yıkılmış olabilirsiniz ve bu yüzdendaha fazla çalışma şevkiniz kırılmış ya dadikkatiniztamamendağılmışolabilir.

Tamam da, yıkılmayın hemen, kaçıpkurtulmanın çekiciliğine de teslim olmayın.Sosyolojik bilgi devasa görünebilir ancak obilginin çoğu bildiğiniz ve kuvvetlehissettiğiniz şeylerle ilgileniyor ve yaşadığınızdeneyimlerle aynı havadan çalıyor.Göreceksiniz ki, çabanızın karşılığınıfazlasıyla alacaksınız ve bu kesinliklegücünüzü aşan bir çaba olmayacak. Ayrıcaşansınıza ağırlıklı olarak sizin ve benzer birgörev karşısında şaşıran öteki insanlarayardım etmek, sosyolojik bilginin ana

gövdesine görece sancısız bir yoldanulaştırmakiçinyazılmışsosyolojikitaplarıvar.Şimdi bu kitapların bazılarını, hepsini değilelbette, sıralayıp kısaca tartışacağız. Aşağıdasaydıklarım her şeyi kapsayan birenvanterdeğil,birseçmedir.Ancak ilerledikçe,gelecekadımınızı hangi yönde atacağınıza ilişkinartanbirgüvenkazanacaksınız;giderekdahafazla kendi yargılarınıza güvenebilecek, nehakkında okumak istediğinizi ve onlarıneredebulacağınızıbileceksiniz.

Belki,başlangıçkitabıAnthonyGiddens'ınSosyoloji'sidir. Mevcut sosyoloji haritalarıiçinde en kapsamlısı olan bu kitap, tümsosyolojiçalışmaları içindeengüncelolanıdır-olabildiğinceeksiksizdir.Muhtemelenbütünkitabı bir kerede özümlemektezorlanacaksınız ama bu yapılacak en önemlişeydeğildirzaten.Bukitababirkaynakvebirrehber olarak bakın. O size sosyolojiçalışmalarında neler bulabileceğinizi veoralarda ne tür önermelerlekarşılaşabileceğinizi anlatacaktır; siz ondan

sonra yoğunlaşacağınız ve derinlemesinearaştıracağınız alanları bulup seçebilirsiniz.Güzergâhsizyolculuğaçıkmadanöncegayetiyi hazırlanmış olduğundan, yolunuzukaybetmeihtimalinizpekyoktur.

Kalkışılanişindurumunailişkinsistematiközetler (ki bu alandaGiddens'ın kitabı eniyilerinden biridir) alana her yeni giren içinson derece faydalı ve vazgeçilmez yardımlarsağlamakla birlikte, kaynaklarla -sosyolojiksöylemi biçimlendirmiş ve ana temaları iletemel kavramlarını kazandırmış insanlarınyazdıklarıyla- doğrudan kurulacak biriletişimin yerini hiçbir şey tutamaz.Ortakdeneyimi kavramak ve anlamak için, zihnizorlayan bu eserlerin tuttuğu ışık gereklidir;anlatının nasıl yavaşyavaş ve zahmetli biruğraş vererek kurulduğuna vemev'cutbiçimine nasıl ulaştığına ilişkin bir "izlenim"edinmek gereklidir; tüm bilge insanlarınneyinpeşindeolduklarını,neyin"onlaraitibarkazandırdığını", nelere merak saldıklarını vehangi sorunları çözmek istediklerini anlamak

gereklidir. Tüm bu nedenlerden dolayı,sosyolojikdüşünmeyebaşlayışınızı "klasikleri"-en azından klasik metinlerin bir örneğini-okumadantamamsayamazsınız.Bumetinlerarasından, sizin için seçilmiş ve bu yüzdeninsanın gözünü korkutan bu işi kolaylaştırançoksayıdaderlemeyapılmıştır.Bunlardanenkapsamlı olanı,Lewis A.Coser veBernardRosenberg tarafından hazırlanmışSociologicai Theory: ABook ofReadings(Sosyoloji Teorisi: Okuma Parçaları)kitabıdır (bu kitabın toplam beş baskısıyapılmıştır ve hepsi de kısmen yenidengözden geçirilmiş bir seçmedir). Bu kitapsosyolojik araştırmanın belli başlı temalarınagöre bölümlere ayrılmıştır, öyle ki, çeşitliteorikaçınımlarınaynıkonudakianlayışımızanasıl katkıda bulunduğunu ve bu katkılarınbirbirlerini nasıl hem eleştirip hem detamamladıklarını göreceksiniz. Diğer faydalı"örnek kitaplar" farklı bir biçimde, tek birseçilmiş teori, önde gelen tek bir yazaretrafında örgütlenmiştir, böylelikle siz de,

tartışılan çok çeşitli meseleler tutarlı birbiçimde uygulanırken, bütüncül yaklaşımıntutarlılığınıgörebilirsiniz.Bukategoriyegirenkitaplar arasında özellikle değinmedengeçilemeyecek olanlar, (J. E. T.Eldridge'inderlediği) Max Weber, (A.Giddens'ınderlediği) EmileDurkheim, ( T .Botto- moreveRubel'inderlediği)KariMarxseçmeleridir.Georg Sim-mel üzerine bunlara benzer birderleme yoktur ancak onun fikirlerini,makalelerinin toplamı olan (K. P.Etzkorn'underlediği) The Conflict in ModernCulture{Modern Kültürde Çatışma) ve (D. N.Levine'ın derlediği) O nIndividuality andSocialForms(Bireylikve

SosyalBiçimlerÜzerine)kitaplarındabulabilirsiniz.

Eğersosyolojikyaklaşımlarüzerinegörecebasit bir biçimde anlatılmış genel bir bakışedinmek istiyorsanız,Stephen Mennell'mSociological Theory: Uses and Unities(Sosyoloji Teorisi: Kullanımları veBağlaşıkları) ihtiyacınıza çok iyi yanıt

verecektir. Çeşitli sosyolojik bakış açılarınailişkin olağanüstü aydınlatıcı bir girişiDavidFrisby veDerek Sayer tarafından kalemealınmış olan Soci- ety (Toplum) adlı kısakitapta bulabilirsiniz; bu kitap gayet açıkolarak bir teorik açınımın sosyal gerçekliğialgılama biçimimizde yaratabileceği farklılığıgösteriyor. Nihayet, güçlü bir biçimdesosyolojinin yerine getirmesi gereken göreveve insan yaşamında oynaması istenen roleilişkin farklı anlayışlar arasındaki çatışmalarıortaya seren iki önemli kitap var. Biri, C.WrightMills'in, otuz sene önce yazılmasınarağmen canlılığım ve güncelliğim koruyanThe Sociological Imagination (SosyolojikTahayyül) kitabıdır. İkincisi, PeterBerger'iıı,sosyologların geçtiğimiz on yılda karşılarınaçıkan ilgi alanlarını, kuşkuları ve seçimimkanlarını açıkça belirleyen In- vitation toSociology: A HümanistlePerspective(Sosyolojiye Giriş: Hümanist Bir Açınım)kitabıdır.

Güvenilir sosyolojik beceriler edinmek ne

kadar vazgeçilmez olursa olsun, hiçbirorandaki teorik netlik, "eylem içindeki"sosyolojiye bir bakışın verdiğini -özeldeneyimdenyadapopülertartışmadangayetiyi bildiğimiz olguların daha iyi kavranmasıiçin, bilişsel açınımı ve bir dolu modelkavrayışlarını kullanma yetisini-veremeyecektir. En sistematik derskitaplarının öğrettiklerinden daha fazlasosyolojik beceriler öğrenebileceğimiz başarılıçalışmaların parlak örnekleri saymaklabitmez.

KrishamKumar'ınProphecyandProgress(Kehanet ve İlerleme) kitabı, içindeyaşadığımız dünya -endüstriyel dünya,modern dünya- ve değişmesinin yönühakkındanasıldüşünebileceğimizigösteriyor.Söz konusu kitabı okuduğunuzda, budünyanınhikâyesini anlatmanın birden fazlabiçiminin olduğunu ve her hikâyenin gerçekpayı taşımakla birlikte eksik kaldığınıgöreceksiniz. Ayrıca zaman geçtikçe öncedentercih edilen hikâyelerin gözden düştüğünü

ve şimdi daha güvenilir görünen başkahikâyelere yerlerini bıraktığını; ötekihikâyelerin de tersine, zamanlarının ötesineuzanıp bizim için aktarmaya niyet etmediğideneylerimizin anlamlarını biçimlendirdiğinigöreceksiniz. Kumar'ın kitabını dikkatleokuduğunuzda, bilgi ile gerçeklik, kolektifolarak dünyanın neye benzediğini düşünmebiçimimiz ile kolektif olarak dünyayı bu halenasılgetirdiğimizarasındakiiçindençıkılmaz,iki boyutlu ilişki hakkında çok şeyöğreneceksiniz.

Benedict Anderson'ın ImaginedCommurıities:Reflections ontheOrigin andSpread ofNationalism" kitabı Kumar'ınkitabını tamamlamaktadır.Bu kitap bize,milletlerinki gibi en önemli hikâyelerinbazılarının, milli cemaatlerin, milli davalarınnasıl üretildiğini ve sonuçta nasıleylemlerimize, bağlılıklarımıza vedüşmanlıklarımıza etki ettiğini, öyle ki işinsonuna gelindiğinde bu imgelerin yalnızcaaktarma ve yansıttıkları iddiasında

bulundukları gerçekliğin el çabukluğuylayaratıldığını; imgelerin pekiştiği ve âdeta"hayatın değişmez gerçekleri" halinegeldiklerini gösterecektir. Gelgelelim,anlatılan ve izlenen hikâyeler çok çeşitli vegenelde birbirleriyle uyumsuz olduklarından,ortayaçıkardıklarıgerçeklikberrakolmaktanuzaktır; gerçekliğin müphemliği yalnızcaimgelerin bağdaşmazlığını -ima ettikleriaçıklık ve kesinlik ile insani koşulların çoksayıda karşılıklı bağımsız baskılara tabitutulmasından doğan belirsizlik arasındakiuzlaşmazlığı-yansıtır.

Mary Douglas'm Purity and Danger(Arılık ve Tehlike) kitabı size her birhikâyenin eksik ve geçici doğasından çıkışyolu bulmak için hepimizin giriştiği çabaları;dünya imgesini berrak, doğrudan ve yalınkılma ve dünyayı böyle bir imgeye zorlama(yani "köşeleri yontma", net sınırlar çizme veonları ihlallere karşı koruma, sınırı aşan herşeyi bastırma - ki bunların hepsinin birdençok anlamı vardır) gayretlerimizi

anlatacaktır. Mary Douglas'tan bu türdentümçabalarınnafileolduğunu,müphemliğinilelebet bizimle olacağını çünkü yaşadığımızdünyanın bilgimizin zıtlıklar halindetasarladığından ve yalın farklılıkların kabuledebileceğinden ve özümle-yebileceğindendaha"akıcı"olduğunuöğreneceksiniz;ancakaynı

* Hayali Cemaatler: MilliyetçiliğinKökenleri ve Yayılması, Çev.: iskenderSavaşır,MetisYay.,1993.

zamanda hayat dediğimiz uğraşısürdürmek için açıklığa ihtiyacımızolduğundan çabaların duramadığını vedurmayacağımdaöğreneceksiniz.

ErwinGoffman'ınStigma vePresentationof Self inEveryday Life (Günlük HayattaBenliğin Sunuluşu) kitapları her birimizin,şeylerin oldukları gibi olmayabilecekleriihtimaliyleyadaonlarınolduklarındanfarklıgörünür kılma ihtiyacıyla, bu kaçınılmazmüp- hemlikle başetmek için nasılçabaladığımızı gösterecektir. Bu iki kitap en

belirgin kaygılarımız üzerinde durur:Özkimliğinzahmetlivehiçbitmeyenkuruluşuve sonuçları çevremizdeki insanlara kabulettirmeyönündekiyoğunancaksıklıklahayalkırıklığı yaratan gayretler. Bu kitaplarda, birrolü iyi oynamayı bilmenin bir şey, ancakbaşkalarını onu iyi oynadığınızainandırmanın tamamen başka bir şeyolduğunu; ve böylelikle sırf görüntülerlekarşılaştığımızda neden sıklıkla kendimizirahatsız hissettiğimizi ve meseleninderinlerine -çevremizdeki insanların gerçektekim olduklarını bulmaya- inmek istediğimizigöreceksiniz. İki cephede de, çabalarsonuçsuz kalmaya mahkûmdur veilişkilerimiz son tahlilde, sağlam temelliolabilenyadaolmayabilengüvenedayanır.

RichardSennett veJonathan Cobb'unHidden Injuries ofClass (,Sınıfın GizliYaraları) kitabı size kişinin kendi kimliğinikurması ve onu kabul ettirmesi uğraşındamüzakereye oturan tarafların durumlarınıneşit olmadığını gösterecektir. Bazı kişiler

büyük etki yapan -otorite taşıyan- hikâyelerianlatırlar ya da tekrarlarlar; bazı başkalarıonlara bakmak ve böylesi otorite taşıyanhikâyeler ışığında kendi niteliklerini tartmakdurumundadır; onların kendi hikâyelerinin,şayet kurmuş olsalar bile, kabul görme şansıpek yoktur. Tali konumlarda kaldıklarımüddetçe, bu öteki insanlar onların aşağıdurumlarını anlatan ve bundan da onlarıkabahatli bulan resmi hikâyelere hınçduymayı sürdüreceklerdir; ancak sanki buhikâyeler doğruymuş gibi davranmaktanbaşka yapabilecekleri bir şey yoktur.Başlıktaki"gizliyara"onurunzedelenmesidir.Kişinin saygı duymadığı değerler içinmücadelevermesi,sınıflailişkiliolsunolmasınherhangi bir eşitsizlik durumunda insanlaraençokacıverenhakarettir.

DickHebdidge'inHidingintheLight(IşıkAltında Saklanmak) kitabı size aynı andahem müphemlik hem de eşitsizlikkoşullarında yaşamanın sorunlarınıöğretecektir. Böyle bir hayatın zorluğunu

ancakaynızamandakuşaklarboyugençlerinbulduğu ve izlediği mücadele yollarınıöğreneceksiniz. Sonunda, "gençlik kültürü"gibi görünüşte tuhaf ve şaşırtıcıfenomenleridaha iyi anlayacaksınız: Bu egzotik ve şokedici görüntünün ardında hor görülmeyigurur duymaya dönüştürme, baskıyadirenme, bağımlılıklar ummanında birözgürlük adası yaratma, sesini olabildiğinceduyurma ve dinlenilme ihtiyacınıg ö r e c ek s in i z .Hebdidge'in çalışmalarıbağımlılık ile özgürlük, kısıtlama ile özerklikarasındaki karmaşık, diyalektik ilişkiyi dahaiyigörmenizeyardımedecektir.

Bu kitapları (ve umarım, bunu izleyecekdiğerlerini) okuduğunuzda, yalnızca her birkitabın size ne anlattığına değil, aynızamanda iyi sosyolojik eserlerin yazılabildiğiçok sayıdaki farklı üsluba da dikkat edin.İsmi sayılan kitapların her biri hemen heraçıdan -konularını seçme ve savunmayollarında, konularını ele aldıkları bakışaçılarında, her bir konuya ilişkin tezlerini

savunma yollarında- farklıdır. Farklılıklar"iyi" ve "kötü" sosyoloji arasında değildir(elbette, ancak yinede sonuçta "iyi" sosyolojikadar "kötü" sosyolojinin de olduğunugöreceksiniz). Farklılıkların mevcudiyetideneyimlerimizin çeşitli, çok yönlü,müphemveçoksayıda,bazençelişkili,yorumlarabağlıolduğunu kanıtlar. Tüm bu farklılıklarınarağmen ismi sayılan kitapları birleştiren şeyhepsinin de deneyime ağırlık vermesi,karmaşıklığını hafife almaması ve açıklıkyokkenvarmışgibiyapmaması,kolayvebasitaçıklamalar peşine düşmemesidir; tersine,açığaçıkarmakveanlamakistediklerigünlükhayatuğraşımızınbukarmaşıklığıdır.Hepsini"iyi sosyoloji" -ve böylesine faydalı, böylesineheyecanvericiokuma-örnekleriyapanşeydezatenbudur.

Dizin

AABD1ahlâkigörev1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11ahlâkigörünmezlik1ahlâkigüdülenim1ahlâkiilgisizlik1ahlâkiilkeler1ahlâkisorumluluk1,2,3,4,5ahlâkiyakınlık1,2,3,4ahlâkiyükümlülük1,2,3,4,5ahlâkiyükümlülüklerevreni1ahlâkiözne1,2,3ahlâkilik1

aidiyet1,2,3,4,5,6aile1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28

ailedanışmanlığı1,2ailehayatı1,2,3,4akademiksosyoloji1,2,3aktarım1akılhastaneleri1alanınbüyüklüğü1alışverişilişkileri1,2alışılmışdavranış1amaçlar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50

anla1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,

39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155,156,157,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,176,177,178,179,180,181,182,183,184,185,186,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,206,207,208,209,210,211,212,213,214,215,216,217,218,219,220,221,222,223,224,225,226,227,228,229,230,231,232,233,234,235,236,237,238,239,240,241,242,243,244,245,246,247,248,249,250,251,252,253,254,255,256,257,258,259,260,261,262,263,264,265,266,267,268,269,

270,271,272,273,274,275,276,277,278,279,280,281,282,283,284,285,286,287,288,289,290,291,292,293,294,295,296,297,298,299,300,301,302,303,304,305,306,307,308,309,310,311,312,313,314,315,316,317,318,319,320,321,322,323,324,325,326,327,328,329,330,331,332,333,334,335,336,337,338,339,340,341,342,343,344,345,346,347,348,349,350,351,352,353,354,355,356,357,358,359,360,361,362,363,364,365,366,367,368,369,370,371,372,373,374,375,376,377,378,379,380,381,382,383,384,385,386,387,388,389,390,391,392,393,394,395,396,397,398,399,400,401,402,403,404,405,406,407,408,409,410,411,412,413,414,415,416,417,418,419,420,421,422,423,424,425,426,427,428,429,430,431,432,433,434,435,436,437,438,439,440,441,442,443,444,445,446,447,448,449,450,451,452,453,454,455,456,457,458,459,460,461,462,463,464,465,466,467,468,469,470,471,472,473,474,475,476

anlaşılmak1,2,3

antropoloji1,2,3apartheid1,2araçlar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40

araçsalrasyonellik1ardıllar1,2,3arkadaşlık1,2,3,4armağan1,2,3,4,5,6,7,8armağanvemübadele1arı1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,

16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,

118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155,156,157,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,176,177,178,179,180,181,182,183,184,185,186,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,206,207,208,209,210,211,212,213,214,215,216,217,218,219,220,221,222,223,224,225,226,227,228,229,230,231,232,233,234,235,236,237,238,239,240,241,242,243,244,245,246,247,248,249,250,251,252,253,254,255,256,257,258,259,260,261,262,263,264,265,266,267,268,269,270,271,272,273,274,275,276,277,278,279,280,281,282,283,284,285,286,287,288,289,290,291,292,293,294,295,296,297,298,299,300,301,302,303,304,305,306,307,308,309,310,311,312,313,314,315,316,317,318,319,320,321,322,323,324,325,326,327,328,329,330,331,332,333,

334,335,336,337,338,339,340,341,342,343,344,345,346,347,348,349,350,351,352,353,354,355,356,357,358,359,360,361,362,363,364,365,366,367,368,369,370,371,372,373,374,375,376,377,378,379,380,381,382,383,384,385,386,387,388,389,390,391,392,393,394,395,396,397,398,399,400,401,402,403,404,405,406,407,408,409,410,411,412,413,414,415,416,417,418,419,420,421,422,423,424,425,426,427,428,429,430,431,432,433,434,435,436,437,438,439,440,441,442,443,444,445,446,447,448,449,450,451,452,453,454,455,456,457,458,459,460,461,462,463,464,465,466,467,468,469,470,471,472,473,474,475,476,477,478,479,480,481,482,483,484,485,486,487,488,489,490,491,492,493,494,495,496,497,498,499,500,501,502,503,504,505,506,507,508,509,510,511,512,513,514,515,516,517,518,519,520,521,522,523,524,525,526,527,528,529,530,531,532,533,534,535,536,537,538,539,540,541,542,543,544,545,546,547,548,549,

550,551,552,553,554,555,556,557,558,559,560,561,562,563,564,565,566,567,568,569,570,571,572,573,574,575,576,577,578,579,580,581,582,583,584,585,586,587,588,589,590,591,592,593,594,595,596,597,598,599,600,601,602,603,604,605,606,607,608,609,610,611,612,613,614,615,616,617,618,619,620,621,622,623,624,625,626,627,628,629,630,631,632,633,634,635,636,637,638,639,640,641,642,643,644,645,646,647,648,649,650,651,652,653,654,655,656,657,658,659,660,661,662,663,664,665,666,667,668,669,670,671,672,673,674,675,676,677,678,679,680,681,682,683,684,685,686,687,688,689,690,691,692,693,694,695,696,697,698,699,700

arıtipler1asimilasyon1,2,3,4,5,6askerikışlalar1,2ayrıcalıklı1,2,3,4ayrıcalıksız1

ayrılma1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21

ayrımcılık1,2,3,4azınlık1,2,3aşkilişkisi1,2,3,4,5,6,7

BBacon,Francis1baskı1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51

baskıcı1,2,3,4,5,6,7BatıAvrupa1,2bağımlılık1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21bağımlılıkağları1,2,3,4

bedendili1belirlenmiş1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,

13,14,15,16,17,18,19,20,21BenveBeni.Bana1benlikdeneyimi1,2bilgi1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107

bilim1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18

bilimciler1,2,3,4,5bilimsel1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22bilimselbilg1,2,3,4,5bilimseldisiplinler1,2,3

bilinçaltı1,2,3bilişselperspektif1,2bilmedikleştirme1,2,3birbenlikolmak1birbenliğesahipolmak1birdüşünmebiçim1,2bireysel1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22bireyselleştirme1bireysellik1,2,3,4biyografi1,2biz1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,

108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138

bizhepimiz1bizden1,2,3,4,5,6,7,8,9,10bizdenolmayanlar1,2bizeaitdeğil1,2bizimgibi1,2,3,4,5,6bozguncular1,2,3,4bozgunculuk1,2,3,4burasıileorası1bölgecilik1,2bürokrasibürokratik1

Ccemaat1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,

26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39

cemaatduygusu1,2cemaatler1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18cinsellik1,2,3

Ççatışma1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21Çağdaşbenlikler1çağdaşlar1,2,3,4,5çevre1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42

çiftçivebahçıvan1,2çocukluk1,2,3,4

çoğunluk1,2,3,4çıkarsızlık1

Ddavranış1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94

davranışkodu1,2deneyiminiçbilgisi1devlet1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49

devletgücü1,2,3,4

devletotoritesi1,2,3devletsınırları1,2,3,4,5DevletSırlarıYasası1,2devletvemillet1,2devleteitaa1,2,3devleteitaatsizli1değerseçimi1,2,3,4değeregörerasyonel1,2değerler1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33

dikkatetmeme1dikotomiler1dil1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,

16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,

88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155,156,157,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,176,177,178,179,180,181,182,183,184,185,186,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,206,207,208,209,210,211,212,213,214,215,216,217,218,219,220,221,222,223,224,225,226,227,228,229,230,231,232,233,234,235,236,237,238,239,240,241,242,243,244,245,246,247,248,249,250,251,252,253,254,255,256,257,258,259,260,261,262,263,264,265,266,267,268,269,270,271,272,273,274,275,276,277,278,279,280,281,282,283,284,285,286,287,288,289,290,291,292,293,294,295,296,297,298,299,300,301,302,303,304,305

dilinişaretleri1din1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,153

dinselmezhepler1,2disiplin1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25dostlar1,2,3,4,5,6,7,8,9doğa1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,

27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112

doğabilimleri1,2,3doğayasaları1,2,3doğal1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71

doğalkaynakla1,2duygudaşlık1,2duygular1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25duygusaleylem1

dönmeler1,2,3,4dünyaharitası1,2dürtüler1,2,3,4,5,6,7düzen1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113

düzeninyenidensağlanması1düzensizlik1,2,3,4düşman1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40

düşünümsüz1,2,3,4,5düşünümsüzdavranış1

dışgrup1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11dışarlıklılar1,2,3,4,5,6dışlama1,2,3,4,5,6,7,8

Eedebiyat1,2,3ego1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36

ekonomi1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17

elbise1,2,3,4,5,6,7emek1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,

87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107

emsalduygusu1,2,3endüstriyelörgütlenmeler1erotizm1,2,3eskitarzlar1,2,3,4etik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24etiketleme1,2etkileşim1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30

etkinlik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21

etnikmerkezcilik1,2,3evrenselcilikvetikelcilik1eğitim1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30

eğitimliyetisizlik1eşdeğerlermübadelesi1,2eşdeğerlilik1eşduyum1,2,3,4eşitsizlik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10

Ffabrikasistemi1farklılık1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42

farklılıkgözetereköne1farklılıkyaratanfarklılık1,2felsefe1,2,3,4feministler1fikirbirliği1,2

Freud,Sigmund1

Ggelenek1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12gelenekseleylem1,2genetik1,2,3,4,5genişçaplıoluşumlarınöğeler1,2gençler1,2,3gizlilik1,2,3,4,5,6,7,8grev1,2,3,4,5,6grialan1,2,3grubuseçmeözgürlüğü1grubunsınırı1,2grup1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,

63,64,65,66,67,68,69,70,71,72grupüyeliği1gönderge1,2,3,4göndermeyapan1,2göreceözerkaltbütünlükler1,2göreliözerklik1,2,3görünüşegöreayrım1gözgöze1,2göçmenler1,2güdüler1,2,3,4,5GüneyAfrika1güven1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99

güvenlik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11güvenlikgörevlileri1güvensizlik1,2,3güç1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119

Hhafıza1,2,3,4,5,6haklar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25hapishaneler1,2

hayalicemaatler1hayatbiçimleri1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12hayathikâyemiz1hayatprojesi1,2hayattarzı1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21hayatuğraşınadalmak1hedefinyerindenedilmesi1,2hegemonya1,2,3hemfikirolmak1,2hepimiz1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26

heretik1,2heterofobi1,2,3,4,5heterojen1,2,3himaye1,2hissieylem1,2

hissilikvehissiyansızlık1hiyerarşi1,2hiçkimse1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16hoşgörü1,2,3,4,5,6,7,8,9,10hoşgörüsüzlü1,2hukuk1,2,3,4,5,6hükümet1,2,3,4hınç1,2,3,4,5

Iırk1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,

16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43

ırkçılık1,2

İidealolarak1,2,3idealrasyonelörgüt1idealrasyonellik1ihtiyaç1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57

ikincilsosyalleşme1,2,3,4ikna1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16iletişim1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13ilgikurma1ilkeler1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12imge1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38

inançcemaatleri1

insandavranışı1,2,3,4,5,6,7,8insandeneyimi1,2,3insandünyası1,2,3,4,5,6,7,8insaneseri1,2,3insaneylemleri1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,

12,13,14,15insangerçekliği1,2,3,4,5insanhakları1,2,3,4insanilişkileri1,2,3,4,5insankültürü1insanvarlı1,2,3,4insanyapısı1,2,3insanürünü1,2,3insanietkileşim1irrasyonel1,2,3,4,5,6,7irrasyoneleylemler1irrasyonellik1,2istilacılar1,2

itaay1iyi1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,

16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155,156,157,158,159,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172

içgrup1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14içgrupiledışgrup1içgüdüler1,2,3,4,5,6içimizdekidüşman1

içselleştirilme1,2,3İkinciDünyaSavaşı1İlahiDüzen1,2işveahlâk1işaretler1,2,3,4,5,6,7,8,9,10işbölümü1,2,3,4,5,6,7işgalciler1,2işlevselilişkiler1,2

Kkabileler1,2,3,4kahramanlık1kalabalık1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13kalıpdeğişkenler1kamuoyu1,2kamusal1,2,3,4,5,6,7,8,9,10

kamusalmekânlar1,2kaos1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17kararalmasüreci1kararvermeveseçme1kararlar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19karizma1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14karizmatikliderler1,2karizmatikotorite1,2,3,4karşılaştırmalıreferansgrupları1,2karşılıklıanlayış1,2,3,4,5karşılıklıbağımlılık1,2karşılıklıhoşgörü1karşılıklılık1,2karşıtlık1,2kaynaklar1,2,3

kendinikoruma1,2,3,4kenthayatı1keyfilik1,2,3,4,5Kilise1,2,3,4kimlik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16kimlikarayışı1kindarlık1,2Kipling1,2kirlilik1,2kişisel1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51

kişiselilişkiler1,2,3,4,5kişiselolmayan1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,

12,13klasikler1,2

kollama1,2,3,4komün1kontrol1,2,3,4,5,6,7,8,9kullanımdeğeri1,2,3kurallar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47

kültür1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55

kültürelişaretler1,2,3kültürelkod1,2,3,4,5,6,7,8,9kültürleme1,2,3,4kültürler1,2,3,4,5,6

L

lehçe1,2,3

Mmahremiyet1,2,3,4,5,6mahrumiyet1,2,3,4,5maksatlıgrupla1,2manevibirlik1,2medya1,2,3,4mekânagöreayrım1mesafe1,2,3,4,5,6,7,8,9meslekler1,2meta1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14meşruiyet1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15meşruiyetnedeni1meşrulaştırma1,2,3,4,5,6,7,8,9millet1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35

millidevlet1,2,3millikarakter1,2millikurtuluşkomitesi1,2milliruh1milliyet1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20milliyetçilik1,2,3,4moda1,2,3,4,5,6,7,8modeller1,2,3,4,5,6,7moderneylem1moderntoplum1,2modernzamanlar1mübadele1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11mübadeledeğeri1mübadeleilişkisi1müphemlik1,2,3,4,5,6,7,8,9

müzakerelionay1,2

Nnesnellik1nihaikodlama1nlamıkavrama1,2,3norm1,2,3,4normatifreferansgrupları1normdansapma1nüfuz1,2,3,4,5,6,7

Ookul1,2,3,4,5,6,7,8olgular1,2onlar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,

27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67

ortalığıvelveleyevermek1otorite1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19otoriterkişilik1oyunlar1,2

Öönceller1,2,3,4önemliötekiler1,2,3,4,5önyargı1,2,3,4,5,6,7,8,9,10örgütler1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13öteki1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,

51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155,156,157,158,159,160,161,162,163

ötekitaraf1,2,3,4,5,6,7ötekiler1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47

özelalan1,2,3,4,5özelhayat1,2,3özerk1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26özerklik1,2,3,4,5,6,7,8,9

özgürolmak1,2,3özgürlük1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28

özgürlükoramnı1özgürlükoranları1özkimlik1,2,3,4,5özçıkar1,2,3,4,5,6öğrenme1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11

Ppara1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45

piyasa1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22

politikihanet1

psikanaliz1

Rrasyonel1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61

rasyoneldavranış1rasyoneleylem1,2,3,4,5,6,7rasyonelleşme1rasyonelleştirme1rasyonellik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12referansgrubu1,2,3rekabet1,2,3,4,5reklamcılar1ritüel1rol1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,

16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83

roloynama1,2,3roller1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22

Ssafarmağan1,2saflarıbozmak1sahipolma1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,

13,14,15,16,17,18,19,20,21,22saldırganlık1,2,3,4,5,6sanat1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20sapkınlık1,2,3

sağduyu1,2,3,4,5,6,7Schutz1,2,3,4semiyotik1,2sendika1,2,3,4,5,6,7seraetkisi1sevgi1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12sevilmeyanılsamas1sevilmek1,2,3,4,5sevmek1,2seçimözgürlüğü1,2,3seçm1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46

seçmeözgürlüğü1,2,3,4,5,6,7sivildikkatsizlik1,2siyasal1,2,3,4,5,6,7,8siyasalbilimler1,2,3,4

sonradangörme1sorumlukonuşma1,2,3sorumluluk1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,

13,14,15,16,17,18sosyal1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81

sosyalbilim1sosyaldüzen1,2sosyaleşitsizlik1sosyalfenomenler1sosyalhayat1sosyalilişki1,2sosyalmesafe1sosyalnormlar1,2

sosyalolgular1,2,3sosyalpolitika1,2,3sosyalteşhis1,2sosyalçatışma1sosyalleşme1,2,3,4sosyolog1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27

Sosyoloj1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53

sosyoloji1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75

sosyolojidetarzlarvearaçlar1

sosyolojik1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30

sosyolojikbilgi1,2sosyolojikdüşünce1,2sosyolojikdüşünmek1sosyolojiksöylem1,2,3soykırım1,2,3,4,5süperego1,2sınıf1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37

sınırlar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49

Şşirketler1,2,3,4,5,6

Ttarafsızkalmak1tarih1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23tekel1,2teknoloji1,2,3tekrar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22tipler1tiyatro1toplumsalcinsiyet1,2,3toprak1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15toprakparçası1,2,3,4,5,6totalkurumlar1totaliterpartiler1tüketici1,2,3,4,5,6,7,8,9,10tüketicieşitsizliği1

tüketiciler1,2,3tüketimtarzları1,2

Uutanç1,2,3uyruk1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16uzlaşmazlık1,2,3,4,5uzmanlar1,2,3,4,5,6,7,8

Vvarlıklılar1,2vrenselyabancılık1,2,3

Y

yabancılar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26

yabancılı1,2,3,4,5,6Yahudiler1,2,3,4yalnızlık1,2yapıntı1,2,3,4,5,6,7,8yasa1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92

yasavedüzen1yasalar1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,

14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26

yenigelenler1,2,3,4yenikabileler1,2,3,4

yenizengin1yerleşimalanı1,2yoksul1,2,3,4,5,6,7,8,9,10yoksulluk1,2,3,4yorum1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,

15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61

yurt1yurtseverlik1,2,3,4yurttaş1,2,3,4,5,6,7,8,9yüzyüzeilişki1,2,3,4yıkıcı1,2,3,4,5,6

Zzihinselveahlâkiyakınlık1zorakicemaatler1,2