WOENSDAG 1 MEI 2013

On⌫e RoadgefileerdJOOST ZWAGERMAN BUIGT ZICHOVER JACK KEROUAC PAG 12

Geven tot jeerbij neervaltDE ZOEKTOCHT VAN SAXOFONISTJOHN DIKEMAN PAG 10

De Châtelwerkt doorDE CHOREOGRAFE PEINST NIETOVER STOPPEN PAG 6

ZuiverZweeds

FOTOGRAAF MICHIELBROUWER LEGT DE PIJNLIJKEZWEEDSE HISTORIE BLOOT

FotoMichiel Brouwer

Kunst Media Eten Film Leven Mode Fotografie Theater Televisie

Michiel Brouwersjort aan deklink vande kel-derdeurvaneenoud universi-teitsgebouw inUppsala. Het ge-

bouw,waarinvroegerhet anatomischinstituut zat, staat voor eengrootdeelleeg.Wezijn eenhekovergeklommenom op het terrein te komen. ‘Shit, dedeurzit vast.’Brouwer, een Zweeds-Nederlandse

fotograaf,zeteenstapnaarachterenenduwtmetzijnschoudertegendedeur.Die schietopen.Dekelderwasvroegereenvande tweebalsemkamers vandeuniversiteit, een ruimte waar bottenwerden schoongemaakt en lichamenin alcohol werden bewaard. Brouwerstapt het donker in. ‘Ik benbenieuwdof dealcoholbadenernogstaan.’

Twee jaar geleden liep de fotograafdoor dezelfde kelder. Omde sleutel tekrijgen, hadhij zich bij de beheerdervoorgedaan als een fanatieke genees-kundestudent die álles wilde wetenvandeoudeanatomischewetenschap.Zijncamerahadhij ‘toevallig’ inzijntaszitten.Brouwer(27)hadkunnenuitleg-gen dat hij onderzoek deed naar ras-biologie, een omstreden en achter-haalde tak indewetenschapdiewerdbeoefendindezestad,70kilometerbo-venStockholm.WetendehoegevoeligditonderwerpinZwedenligt,acteerdehij de rol van student.Met eerlijkheidwasdekelderdeurwaarschijnlijkdichtgebleven. Enhad zijn boek Lapponesiseenhoofdstukmindergehad.

‘Zestaanernog’,zegtBrouweralshijde lichtschakelaar heeft gevonden. Ineenwitbetegelderuimtestaanvijf zin-kenbadenmetdeksels erop. Brouwer

trek eendeksel open enwijst naar hetblauwuitgeslagenmetaal. ‘Hier wer-denlichamenbewaard.Enmetdielift’,Brouwerwijstnaareengat indemuur,‘werdenzenaarbovengebrachtenver-voerdnaarhetanatomischtheater, ietsverderop, voordeanatomieles.’

De in onbruik geraakte balsem-kamerlijkt luguber,maarmisstaatnietineenuniversiteitsstadmeteenacade-mischziekenhuis.Hetpreparerenvanlichamen is onderdeel van de medi-sche wetenschap. ‘Nog steeds’, zegtBrouwer. ‘Deruimtekrijgtpaseendub-bele ladingals jeweetwatvoorweten-schappershiernogmeer rondliepen.’

In 1921beslootdeZweedseoverheidominUppsalaeenrasbiologisch insti-tuut op te richten, het eerste instituutter wereld met die functie. Doel wasomde verschillen tussende rassen inScandinavië te onderzoeken en zohet

2 DE VOLKSKRANTWOENSDAG 1 MEI 2013

Fotografie

De 28 haarstrengen, van hoogblond tot zwart, samengebonden door de arts Herman Lundborg. De lokkenwerden gebruikt om te zien hoe ‘Zweeds’ iemandwas.

REPORTAGE HET RASBIOLOGISCH INSTITUUT VAN UPPSALA

DE VOLKSKRANTWOENSDAG 1 MEI 2013 3

Als eerste overheid besloot Zweden in 1921 tothet oprichtenvan een rasbiologisch instituut.Eenpijnlijk hoofdstuk,waaraandeZweednietgraagwordt herinnerd.De fotograafMichielBrouwerheeft de restantenvandit verledenvastgelegd inhet boekLapponensis.Door AngelaWals Foto’s Michiel Brouwer

Raszuiver

Zweedse ras zuiver te houden. Tussen1921 en 1958werden zo’nhonderddui-zendpersonen énbottenopgemeten,beschreven en ingedeeld in rassoort.Grote interesse ginguit naar de Sami,toen nog Lappen genoemd – een vanoorsprong nomadisch volk uit hetnoordenvanScandinavië endegroot-steminderheidvanZweden.De rasbiologen bedachten nieuwe

leermethoden voormiddelbare scho-len, organiseerden tentoonstellingenover raskenmerken en gaven collegeopuniversiteiten over rashygiëne enhet gevaar van mengen van rassen.Ookvoerdehet instituutallerleimaat-regelen uit om het ‘Lapse ras’ van dearische Zwedenaf te scheidenof ze zosnelmogelijk te verzweedsen. Het in-stituutstondmodelvoorgelijkaardigestudiecentra in andere landen, ondermeer innazi-Duitsland.

De rasbiologie is een lastig hoofd-stukindegeschiedenisvanZwedenalssocialistischemodelstaat. Het is geengeheim, elke Zweed weet ervan af,maar zwijgen is al jarenlang het pa-rool.Vooraldeoverheidhoudtzichstil.Indearchievenvandeuniversiteit lig-gendozenvol stoffelijkeoverschottenvan onderzochte Sami opgeborgen.Een deel van de botten is door de ras-biologen gestolen van begraafplaat-sen. Af en toe verschijnt er een artikeloverSamidiehunopaof oma terugei-senvoorherbegraving. Soms luktdat.

In dehoophet onderwerpwat toe-gankelijker te maken, ging MichielBrouweropzoeknaarbeeldenuitdezeperiode. Hij maakte vrienden, veelalSami, maar ook een paar vijanden,veelal ambtenaren. Iemand tiptehemover deze kelder die in redelijk oor-

spronkelijke staat zou zijn. De rasbio-logenmochtenvanallefaciliteitenvande universiteit gebruikmaken: de bi-bliotheek, het anatomisch theater endusookdebalsemkamers.

Bouwer looptdoornaar eenandereruimte.Hijweethetnietzeker–veeldo-cumentatie is verdwenen – maar dekans is groot dat de rasbiologen hierwerkten. ‘Op een steenworp afstandstaathet gebouwwaarinhet instituutzich in 1921 vestigde. Erwas zo’nwerk-plek nodig om lichamen te bewarenvoor hun eigen anatomielessen. Hierkondenookdebottenwordenschoon-gemaakt engebleekt die zeuit gravenhaddengeplunderd.’

Brouwer bukt bij een paar kisten,trekt er een open en buigt voorover.‘Nuruikikalleennogeenzwavelachtigluchtje. Twee jaar geleden zaten hiernogmenselijke resten in.’

Brouwersgrootstevondstlag inhetMedischHistorischMuseumvanUpp-sala:eenstaalvan28haarstrengen,vanhoogblond tot zwart. Hetwas eenuit-vinding vanHerman Lundborg (1868-1943) – arts en de eerste leider vanhetinstituut. De haarlokken werden ge-bruikt omte zienhoe ‘Laps’ of Zweedsiemandwas.Lundborgstheorie:hoeblonderhet

haar, hoe Zweedser. Zijn onderzoekhadniet alleen als doel de raciale ver-schillen te documenteren. Voor hemgold ook: hoe Zweedser, hoe beter. DeZweedse ariërwerd als superieur uit-gangspunt genomen. En de besteZweedwas, volgens Lundborg, hoog-blond.In hetmuseumwordenwe verwel-

komd door de curator Eva Ahlsten

ˇ Lees verder op pagina V4

Schedel uit de bottencatalogus. Apparaat om het gezicht op temeten.Apparatuur omde omvang van de schedel temeten.

Wie isMichiel Brouwer?Michiel Brouwer (1985), geboren in Alkmaar, groeide op in Noord-Zweden. Hij was 3 jaar toen zijn ouders emi-

greerden om in een woongemeenschap voor geestelijk gehandicapten te werken. Na demiddelbare schoolkeerde Brouwer terug naar Nederland. Hij volgde de fotografieopleiding aan kunstacademie St. Joost in Breda. Ineen Zweedse krant had hij een artikel gelezen over Sami, ‘Lappen’, die het skelet van hun oma en opa terugeistenuit een archief. Geïntrigeerd door dit vreemde bericht, dook hij de geschiedenis van dit van oorsprong nomadi-

sche volk. Na vier jaar kwam er een boek: Lapponensis, over de invloed van de Zweedse rasbiologie op de Sami inNoord-Europa. Eind 2012 ging hij terug naar Zweden. Daar werkt hij nu samenmet Anders Sunnas – Sami en kun-

stenaar – aan tentoonstellingen voor middelbare scholen.

Tussen 1921 en 1958werden zo’n honderd-duizendpersonen

opgemeten

4 DE VOLKSKRANTWOENSDAG 1 MEI 2013

– historicus, verpleegster én botdes-kundige. Zij vond de strengen in eenvan de overvolle kelders van hetmu-seum. Het zat in een onbeschreven,kartonnendoos, verstopt tussen tweerijen boeken. Net als Brouwer wil zegraagvandekrampachtigheidoverderasbiologische wetenschap af. Brou-wermocht daaromLundborgsmeet-instrumentfotograferen.Hijhooptnudathetistentoongesteld.Eenmedischhistorischmuseumzoudaar eenper-fecteplekzijn, vindthij.Ahlsten leidt ons rond door een

groteruimtevolvitrinesmetoudedok-tersinstrumenten.Zebenadruktdatdeosteologie,hetbestuderenenvergelij-ken van botten, in essentie geen ver-werpelijkewetenschapis.Zwedenhadinde jaren twintigdegrootstebotten-catalogus inEuropa.De universiteit van Uppsala stond

erombekendenhadeengoedenaam.Samibottenwerdenaanandereuniver-siteitendoorverkocht.Metenisweten,washetcredovandietijd.Ahlsten: ‘Hetgaat pasmis als je een ras als onderge-schikt of superieurgaatbestempelen.EndatdeedHermanLundborg.Hijwaseenslechtleideropeentehogepositie.’Naast het aanleggen van een grote

‘bottenbibliotheek’ werden onderLundborgs leidingookongeveerhon-derdduizend Zwedengefotografeerden opgemeten. Dit gebeurde ondermeer tijdens expedities naarhet hogenoorden,waarveelSamiwoonden.DehaarlokkenwerdenbijhethaarvandeSami gehouden endaarwerd, als eenmugshot, een foto van gemaakt. Zokon Lundborg er later in zijn studeer-kamerrustignaarkijken.Brouwer: ‘HijkwameralleenachterdatveelSamibo-ven de poolcirkel, zeker richting deFinsegrens,ergblondzijn.Datwaseenprobleempje.’

Het zouniet de laatste keer zijn datLundborgernaast zat. Ahlsten: ‘Hij be-keek ookde vormvandeogen enmatde afstand ertussen.’ Brouwer: ‘Hoesmallerdeogen,hoeAziatischer.Maartoen de wetenschappers tijdens hunveldwerkietsverdernaarhetnoordengingen, zagenzedatdaarookmensenmet ronde gezichten en ronde ogenwonen. Niet alle Sami hebben een

Aziatisch uiterlijk. Toenmoest Lund-borg iets anders verzinnen om ze alstweederangsrastekunnenwegzetten.’

‘Weet jewat ironisch is?’, zegt Brou-wer. Ahlsten vult hem meteen aan:‘Lundborg was getrouwd met eenSami.’ Brouwer: ‘Eenstadseweliswaar,maar toch.’Aan het einde van de rondleiding

hebbenwe nog geen haarlok gezien.Brouwer: ‘Eva, waarom stel je ze niettentoon?’Ahlsten: ‘Ikzouwelwillen. Ikhebdeoverheid omtoestemmingge-vraagd,maar die krijg ik niet. Ook debotten die in de kelder liggen, onderanderenvanSami,maarookuit Brazi-lië enHawaï,mag ikniet laten zien. Ikweet niet waarom. Ze schamen zich,

denkik.’AhlstendraaitzichnaarBrou-wer en zegt: ‘Att lägga locket på’.Brouwer: ‘Dat is Zweeds voor: in dedoofpot stoppen.’Of zedehaarlokkentochevenuithet

depotwil halen?Nuwe er zijn,willenwehet pronkstukgraag zien. Ahlsten:Ik heb het niet meer. En ik weet nietwaarhet is.’Brouwer fronst. Ahlsten legt uit dat

het meetinstrument is opgevraagdvooreenreizendetentoonstellingoverde invloed van de nazi’s op deweten-schap in Zweden. Een verdraaiing vande geschiedenis,maar goed. Brouwerisblijdathet instrumentvoorpubliekistezien.Enwaarisdietentoonstellingnu?AhlstendenktinhetUpplandsmu-

seet, het stedelijk museum van Upp-sala.

Eenhalf uur later staart Brouwer inhetstedelijkmuseumnaareenvitrine.Er hangt een grote foto van HermanLundborg.Hijheefteendoktersjasaan,een vlinderdas omen zijscheiding inzijn blonde haar. Lundborg poseertmet vulpen en liniaal. Bij de foto staatde tekst: Ett friskt folk av god rasbeskaf-fenhet är vår största rikedom. Brouwer:‘DatisLundborgsberoemdequote.Hetbetekent: ‘een volksmateriaal van eengoed ras, is een lands grootste rijk-dom.’ Dit is een bekende foto van deprofessor, koel en gevoelloos. Ik hebhetportretook inmijnboekgezet.’

ˇ Vervolg van pagina V3

De alcoholbaden in de balsemkamer van de universiteit van Uppsala. FotoMichiel Brouwer

‘Geen enkel land heeft eenschoon verleden.Maar hetonvermogenomdaar inhet heden eerlijk over te

zijn, frustreertme’

DE VOLKSKRANTWOENSDAG 1 MEI 2013 5

Voor de reizende tentoonstelling iseenkleinehoekinhetmuseumvrijge-maakt. Indevitrineshangenfoto’svanSami die worden opgemeten, eengroepsfoto van de rasbiologen en erliggen een paar meetinstrumenten.Aandemuurhangteennazivlag.Maargeenhaarklosjes.Brouwer loopt zuchtend het mu-

seumuit. ‘Hierwas ik al bang voor: detentoonstelling is veel te algemeen.Rasbiologendieschedelmetingenver-richten–verderdandie informatieko-menzeniet.Endangaathetvervolgensover de kruisbestuiving tussenDuitseenZweedsenazi’s.Natuurlijk, erzatennazi’s in Zweden, er zaten er genoeg.Maar zo’n tentoonstellingmoet toch

echtbeginnenmetdezin:Zwedenwashetéérstelandlandterwereldmeteeninstituut dat in opdracht vande over-heidmoestuitpluizenhoehetlandeenhomogenebevolkingkonkrijgen.Datbegonal in 1921, ver voordatAdolf Hit-ler aan de macht kwam. En het gingdoortot 1958toenhet instituutdedeu-rensloot, vernadatHitlerdoodwas.’‘Waarom wordt niet verteld dat

mannen werden gecastreerd? Dat inhetnoordenvanZwedenkinderenvanhun ouders werden gescheiden enhonderdenkilometersverderopinste-den op kostscholen werden gestoptwaar ze alleen Zweeds mochten pra-ten?Waaromleer ikhiernietdatvrou-wenwerden gesteriliseerd?Of dat de

rasbiologen eenwedstrijdje ‘wie is debeste ariër’ uitschreven indagbladen,waarinvervolgenseenfotovandewin-naar – een lange, hoogblonde Zweed -éndegrote verliezer – eenkleine, don-kere Sami -werdgepubliceerd?Endatopmiddelbarescholenals lesmethodeschedels van Sami enZwedenwerdengevuldmet graan, omaan leerlingente laten ziendat ermeer graankorrelspasten in de Zweedse schedel en hetZweedse ras dus zonneklaar slimmerwas?’Brouwer loopt een straat in, deheu-

vel op. ‘En dan is er een uniek instru-ment,28warenervoornodigomhettemaken, het is perfect omeendeel vandeze verzwegen geschiedenis te ver-

beelden,en isheteenraadselwaarhetisgebleven.’

Hijstoptopeenkruispuntenspreidtzijnarmen. ‘Dítwashethartvanderas-biologie.’ Op het kruispunt staat hetanatomischtheater,debibliotheekenhet gebouwwaar het instituut in zat.‘En vanuit die kerk’, hij wijst naar dedom van Uppsala, ‘zijn Sami onderdwang bekeerd. In deze stad is allesaanwezigomdegeschiedenis vaneenverwerpelijke,maar ook interessantewetenschaptevertellen.Erzijnkeldersvol botten, archieven met foto’s enmeetinstrumenten.Maar niets krijgteenpodium.Ja,er isblijkbaareentijde-lijke, algemene expositie, maar diezwijgt overhet lot vandeSami.Dekel-

der met de zinken baden: niemandweetwat ze symboliseren.’

Brouwer steekt zijn handen in zijnbroekzakken. ‘Opzo’ndagalsdezehebikhetgevoeldat ikdeenigebendiehetbelangrijk vind om hier beeld bij tehebben. Geen enkel land heeft eenschoon verleden.Maar het onvermo-genomdaar inhet heden eerlijk overte zijn, frustreertme.’

Lapponensis, 85 euro. Te koopvia lapponensis.com. Het ont-werp van het boek is genomi-neerd voor de EuropeanDesignAwards. De prijzenworden in juniuitgereikt tijdens de BelgradeDesignWeek in Servië.

Politieke rassenhygiëne

Als onderdeel van het folkloristischtafereel ‘Zo leven de Sami’ woondeSara Larsen elk jaar tijdelijk in dezoo van Stockholm.

In Skansen, het openluchtmuseumen de dierentuin van Stockholm,staat een traditionele Sami-hut.Sara Larsson, geboren in 1919,groeide op in deze hut. Elk jaar, nade winter, verhuisde haar familievan hun huis in Östersund naar hetmuseum. Daar kregen ze de taakom voor de rendieren te zorgen. Zeliepen rond in de kleurrijke kledij,die normaal alleen op feesten werdgedragen, en zij beoefenden ‘typi-sche’ handarbeid. Het moest er zoauthentiek mogelijk uitzien.Nieuwsgierig naar dit exotische no-madenleven, bezocht de vrijwel decomplete Stockholmse bourgeoisie

de hut. Sara genoot van de aan-dacht en overdreef de verhalen vanhaar grootouders graag voor haarpubliek. De realiteit was alleen datze al behoorlijk waren verwesterd.De meeste Sami spraken Zweedsen waren bekeerd tot het christen-dom. Het museum had de hut, toenal verlaten, uit de provincie Jämt-lands län gehaald, gerenoveerd ener rendieren bijgezet. Generatiesscholieren die Skansen bezochten,wisten niet beter of Sami leefden inhutten en trokken rond met dieren.Dit beeld, gevoed door de verhalenvan Sara Larsson, bleek hardnekkigen is lang aan de Sami blijven plak-ken. Nu staan er houten rendierenen acteurs in klederdracht bij dehut. Sinds een jaar hangt er eenbord waarop staat dat Sami nietmeer als nomaden leven.

LEVEN IN DE DIERENTUIN VAN STOCKHOLM

Sara Larsson in de dierentuin van Stockholm. FotoNordiskaArkivet

De arts Herman Lundborg. FotoUppsala University Library Het anatomisch theater in Uppsala. FotoMichiel Brouwe

Wetenschappers van het rasbiologisch instituut inUppsala legdenmet hun werk het fundament voor desterilisatiewet, die in 1934 werd aangenomen. Tot 1975zijn ongeveer 60 duizend personen, veelal vrouwen,gesteriliseerd omdat zij werden beschouwd als ‘min-derwaardig’ of omdat ze van ‘slecht of gemengd ras’zouden zijn. Niet alleen Sami ondergingen de ingreep,ook sociale probleemgevallen, zoals alcoholisten of

epilepsiepatiënten. Het sterilisatieprogramma kreegin 1997 aandacht toen het dagbladDagens Nyhetereen serie publiceerde. Veel Zweden reageerden ge-schokt, ook al waren veel feiten bekend. Maciej Za-remba, auteur van de serie: ‘De overheid heeft ditprobleem altijd willen verzwijgen omdat het demy-the verstoort van de Zweedse welvaartsstaat waariniedereen gelijk is en de zwaksten worden beschermd.’