Upload
ismailayar
View
285
Download
3
Embed Size (px)
Citation preview
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
1/49
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
2/49
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
3/49
Türkiye
A r a ş t ı r m a l a r ı
LiteratürDergisi Cilt
5 S a y ı 9
2 7 173·219
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı
ve ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı Üzerine
A r a ş t ı r m a l a r
Zühal ÖLMEZ
ANA kadar y a p ı l a n ç a l ı ş m a , a r a ş t ı r m a ve incelemelerin ı ş ı ğ ı n d a
bugünkü
bilgilerimize göre benimsenen t a n ı m ı y l a Ç a ğ a t a y c a
( Ç a ğ a t a y
Dili ve E d e b i y a t ı )
İ s l a m i
Orta Asya Türk E d e b i y a t ı n ı n üçüncü evresi olarak kabul edilir.
Ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı n ı o l u ş t u r a n y a p ı t l a r ı , içeriklerini,
edebi
d e ğ e r l e r i n i ve bu konudaki
literatürü incelemeye
geçmeden önce ç g t yterimini ç g t yterimiyle
kast
edilen
dönemin s ı n ı r l a r ı n ı n
ne oldugunu ve bu konuda y a z ı l a n l a r ı
d e ğ e r l e n d i r
rnek gerekir.
Cengiz
H a n ı n
ikinci o ğ l u
Ç a ğ a t a y ı n
a d ı n d a n a l ı n a n Ç a ğ a t a y c a n ı n b a ş l a n
g ı c ı
ve dönemleri h a k k ı n d a d e g i ş i k g ö r ü ş l e r ileri
s ü r ü l m ü ş t ü r .
Bir dönemin di-
li ve e d e b i y a t ı için
k u l l a n ı l a n bu terim
ile belirtilmek
istenen
k a v r a m ı n
s ı n ı r l a -
kesin olarak
ç i z i l e m e m i ş t i r .
ua dKöprülü ye göre
Ç a ğ a t a y c a ,
kelimenin en
g e n i ş m a n a s ı ile, M o ğ o l i s t i l a s ı n d a n sonra Cengiz ç o c u k l a r ı t r f ı n n kurulan
Ç a ğ a t a y ,
İ l h a n l ı
ve A l t ı n o r d u i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n
medeni
merkezlerinde XL -
x ı v . a s ı r l a r d a i n k i ş a f eden ve Timurlular devrinde bilhassa x a s ı r d a klasik bir
mahiyet alarak, zengin bir edebiyat yaratan edebi Orta Asya lehçesidir .
Cengiz Han, t o p r a k i a r ı n ı dört o ğ l u
a r a s ı n d a
p a y l a ş t ı r ı r k e n ikinci o ğ l u
Ç a ğ a
tay a
I s ı k Göl bölgesi, B a l k a ş gölünün g ü n e y - d o g u . s ~ n d a k i ı r m a ğ ı h a v z a s ı ile
Çu ve
T a l a ş b o z k ı r l a r ı miras
olarak k a l m ı ş t ı .
Ç a ğ a t a y
da, Cengiz
H a n ı n
ikin-
ci o ğ l u n u n a d ı n d a n
gelmektedir. Ç a ğ a t a y , 1227 den 1242 ye
kadar h n l ı ğ ı n
ba-
ş ı n d a b u l u n m u ş ve eski M o ğ o l u n gerçek bir temsilcisi gibi d a v r a n m ı ş t ı r . 1242
y ı l ı n d a
ölmeden
önce t a h t ı
torunu
Kara Hülegü ye
b ı r a k m ı ş t ı r .
Ç a ğ a t a y a d ı n ı n
h a n l ı ğ ı n olarak k u l l a n ı l m a s ı onun 1242 de
ölümünden sonra
g e r ç e k l e ş m i ş ;
Bumakaledesadece ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı
ile ilgilibilgive kaynakça
v e r i l m i ş
olup ç a ğ a t a y di-
li (deyimler, y a r d ı m c ı eylemler ç ş t l eklervb konular üzerine y a p ı l a n
ç a l ı ş m a l a r
h a k k ı n -
dabilgi v e r i l m e m i ş t i r ,
Prof.
r Y ı l d ı z Teknik ÜniversitesiTürk DiliAnabilim D a l ı .
1FuadKöprülü, ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı , st m nsikiopedisi 1945 c
III
s 270
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
4/49
174
T LID 5 9), 2007,Z. Ölmez
Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı
ise,
Ç a ğ a t a y ı n ölümünden
sonra Kara Hülegü nün 1242-1246
y ı l l a r ı r s ı n k i s a l t a n a t ı s ı r a s ı n d a k u r u l m u ş t u r .
Kara Hülegü nün yerine 1246 da Ç a ğ a t a y ı n küçük o ğ l u Yisü-Möngke
tahta
g e ç m i ş t i
ancak
Yisü-Möngke de
h a n l ı k t a k i
iç
k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n d o l a y ı
k ı s a
süre
de t a h t ı ele geçiren Möngke
t r f ı n n
görevinden
a z l e d i l m i ş
ve Ç a ğ a t a y
Han-
l ı ğ ı için onun yerine tekrar Kara Hülegü tayin e d i l m i ş t i r . Ülkesinin idaresini al
maya giderken yolda ölen 1252) Kara Hülegü nün yerine
du l h a n ı m ı
Organa,
Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n ı n idaresini ele a l m ı ş ve 9 1252-1261) saltanat s ü r m ü ş t ü r .
1261 y ı h n d a A l g u
i k t i d a r ı
O r g a n a n ı n
elinden
a l m ı ş ve 1266 ya
kadar
tahtta kal
m ı ş t ı r .
1266 da Organa, Kara Hülegü ile olan
e v l i l i ğ i n d e n
d o ğ a n o ğ l u Mübarek
Ş a h ı tahta g e ç i r n ı i ş t i r . ütünbu k ı s a süreli, s a n c ı h yönetim d e g i ş i k l i k l e r i ve is
t i k r a r s ı z g e l i ş m e l e r
yüzünden Ç a ğ a t a y ulusu, b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı
s ü r d ü r e m e m i ş t i r .
Ç a ğ a t a y
H a n l ı ğ ı n ı n
kendisini
yeniden t o p a r l a y ı p
eskl
s ı n ı r l a r ı n ı elde
etmesi,
Ç a ğ a t a y soyundan olan Barak H a ı ı ı n o ğ l u Duva H a ı ı ı n s a l t a n a t ı 12747-1306)
s ı r a s ı n d a
g e r ç e k l e ş m i ş t i r .
Böylece Ç a ğ a t a y
H a n l ı ğ ı n ı n
Duva Han ile b a ş l a y a n parlak dönemi Kebek
ile
devam
e t m i ş t i r . Duva H a ı ı ı n
l 3 0 6 n ı n
sonunda
ölümüyle
tahta ç ı k a n Kebek
1326 ya kadar saltanat
s ü r ı n ü ş t ü r . arthold un
b e l i r t t i ğ i n e göre, Kebek in selef
Ierinden en büyük f a r k ı Maveraünnehir i tekrar eski
medeni
durumuna getir
mesiydi. Kebek in halelleri
k a r d e ş l e r i
Elçigidey, Duva-
Timur
ve T a r m a ş i r i n d i .
ikisinin s a l t a n a t ı k ı s a s ü r m ü ş t ü r . 1326-1333 y ı l l r ı a r a s ı n d a hüküm süren
T a r m a ş i r i n
z a m a n ı n d a Ç a ğ a t a y
H a n l ı ğ ı idari b a k ı m d a n bir tarafta Maveraün
nehir
diger tarafta
l s ı k
Göl çevresinde
yer
alan
M o ğ o l i s t a n
olmak üzere ikiye bö
lündü. M o ğ o l unsurlar bundan
m e ı n n u n
kalmayarak a y a k i a n d ı l a r ve T a r m a ş i
rin i tahttan indirip öldürdüler. undansonra Ç a ğ a t a y
H a n l ı ğ ı l n ı n
idaresi Türk
emirlerinin n ü f ı ı z u a l t ı n d a olan prenslerle y ü r ü t ü l m ü ş t ü r . Ç a ğ a t a y birliginin
yeniden
k u r u l m a s ı Tugluk
Timur un s a l t a n a t ı
1347-1363) döneminde gerçek
l e ş m i ş t i r . 1363 y ı h n d a Tugluk Timur un ölümüyle o
zamana
kadar Ç a ğ a t a y l ı l a -
ra
b a ğ l ı l ı k
yolunda
ilerleyen Timur,
Ç a ğ a t a y
ulusunun
idaresini ele
a l m ı ş t ı r . s
Timur, 1370 y ı l ı n d a Semerkand a gelip
b u r a y ı merkez
yaparak Timurlular
s a l t a n a t ı n ı
k u r m u ş
ve 35 y ı l h k
s a l t a n a t ı s ı r a s ı n d a h ü k ü m d a r l ı k t o p r a k l a r ı n ı
Do
ğ u Türkistan dan Anadolu ya kadar g e n i ş l e t m i ş t i r . Timur un v e f a t ı n d a n sonra
Semerkand daki beyler
tahta Ş a h r u h u n o t u r m a s ı n ı istemekteydiler. T a ş -
kent teki beyler ise, Timur un o ğ l u M i r a n - ş a h ı n o ğ l u Halil S u l t a ı ı ı hükümdar
ilan ettiler. ununüzerine
Muhammed
S u l t a n ı n küçük y a ş t a k i o ğ l u Muham-
me d
Cihangir in han olarak ilan edilmesine karar verildi. A y r ı c a Herat ta bulu-
nan
Ş a h r u h
da
Semerkand üzerine
yürüyerek Halil Sultan ile
mücadeleye
b a ş -
l a m ı ş t ı . Sonuçta Ş a h r u h ile Halil Sultan
a r a l a r ı n d a
a n l a ş t ı l a r Ş a h r u h Herat a
2 Rene rousset B o z k ı r İ m p a r a t o r l u ğ u :
Attila Cengiz Han Timur
çev R e ş a t Üzmen,
tanbul:Ötüken Y a y ı n l a r ı 1993 s.313 331.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
5/49
Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine
A r a ş t ı r m a l a r
175
geri döndü ve S e m e r k a n d ı n idaresini
o ğ l u
U l u ğ Bey'e b ı r a k t ı .
Ş a h r u h
döne
minde Herat
s n t
ve
e d e b i y a t ı n
merkezi oldu. 1449
y ı l ı n d a
Abdüllatif
b a b a s ı
U l u ğ Bey'i öldürerek
t ht
geçti. 1450
y ı l ı n d a
da Abdüllatif'in öldürülmesi üze
rine
o ğ l u
Abdullah
t ht
geçirildi. Hüseyin
B a y k a r a n ı n
h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a
kadar
ç a ğ a t a y n l ı ğ ı gücünü
kaybetti. Hüseyin Baykara
döneminde
tekrar toparla
n n ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n a
1507
y ı l ı n d a
Özbek h ü k ü m d a r ı
uh mmed Ş i b a n l
ta
r a f ı n d a n son
verildi.
ÖzellildeDuva Han
z a m a n ı n d a
devletin resmi
a d ı
olarak k u l l a n ı l a n ç a ğ a t a y
a d ı , y n ı z m nd ç a ğ a t a y ulusunun
asker kuvvetini
o l u ş t u r a n
Maveraünne
hir'deki Türk ve T ü r l d e ş m i ş göçebeler için de k u l l a n ı l m ı ş t ı r . H a r ı l ı ğ ı n
d o ğ u s u n -
da kalan göçebelere ise
M o ğ o l
d e n i l m i ş t i r .
Göçebe
Ç a ğ a t a y l a r . ç a ğ a t a y
hane
d a n ı n ı n
hakimiyeti
son
erdikten sonra da
a d l a r ı n ı
k o r u m u ş
ve
XVI
y ü z y ı l d a
Ti
murlular Devleti
y ı k ı l d ı k t a n
sonra da göçebe Özbeklerle
k a r ı ş m ı ş l a r d ı r .
H.Varn
bery'nin l i r t t i ğ i gibi
K ı r g ı z
(=Kazak), Karakalpak ve Özbekler
a r a s ı n d a
ç a ğ a -
tay kabilelerinin
b u l u n m a s ı Ç a ğ a t a y a d ı n ı n T i m u r l U ı a r
Devleti
y ı k ı l d ı k t a n
son
ra da k a y b o l m a d ı ğ ı n ı göstermektedir.
5
Ç a ğ a t a y a d ı n ı n
kimi yer a d l a r ı n d a da ko
r u n d u ğ u n u
görüyoruz. Semerkant ve Harezm'de
Özbekler a r a s ı n d a
ve
ç ş i ı l i
c o ğ r a f i
adlarda
T a ş k e n t t e k i ç e ş i t l i
mahalle
a d l a r ı n d a
Ç a ğ a t a y a d ı k o r u n m u ş t u r .
Ö r n e ğ i n
ç a ğ a t a y
K a p k a s ı ( Ç a ğ a t a y K a p ı s ı ) , Ç a ğ a t a y tep ( Ç a ğ a t a y
tepesi) vb.'
Y u k a r ı d a
verilen bilgilerden de
a n l a ş ı l a c a ğ ı
üzere,
Ç a ğ a t a y
l
ve
Ç a ğ a t a y
h a l k ı
ibareleri Timurlular devletindeki Türk
h a l k ı n ı
ifade etmekteydi.
Ş u n u
da
belirtmek gerekir ki,
Ç a ğ a t a y a d ı b ş l n g ı ç t Ç a ğ a t a y H a r ı l ı ğ ı n ı
ve bu
h n l ı ğ ı n
k u r d u ğ u
devleti ifade etmekteyken d h sonra Maveraünnehir
b a ş t a
olmak
üzere
Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n ı n
hakim
o l d u ğ u
topraldardald Türk ve
T ü r l d e ş m i ş
gö
çebe unsurlara, Timurlular
döneminde g e l i ş e n
edebiTürk lehçesine ve
bu
leh
çe ile meydana getirilen OrtaAsya Türk edebiyatma
v e r i l m i ş t i r .
Bu edebi Orta Asya lehçesini ifade etmek için
k u l l a n ı l a n
ç a ğ a t a y
tili
ve
Ça-
ğ a t a y
türkisi
terimleri, Timurlular
z a m a n ı n d a ,
Timurlular devletinde ortaya
kan Türk y a z ı dili
a r ı l a m ı n ı
k a z a n m ı ş t ı r . Buna
r a ğ m e n
xv ve
XV y ü z y ı l a
kadar
yazar ve ş a i r l e r , Ç a ğ a t a y s ö z c ü ğ ü n ü bu nl md
hemen hemen
hiç kullanma-
3 Bukonudadaha
g e n i ş
bilgi için bkz.Rene Grousset B o z k ı r I m p a r a t o r l u ğ u : Anda Cengiz
Han
Timur İ s m a i l Aka, Timur ve
Devleti Ankara
1991; a.mlf. Mirza Ş a h r u h ve Z a m a n ı
0405-1477
Ankara
1994; Jean-Paul Roux, Orta sya Tarih ve U y g a r l ı k , çev.LaleArslan,
tanbul, 2001;a.mlf.,
M o ğ o l l m p a r a t o r l u ğ ı s Tarihi
çev Prof Dr. Aykut K a z a n c ı g i l ve A y ş e Be
reket İ s t a n b u l , 2001;
Genghis Khan TheHistory
o
the WorldConqueror by Ata Malik
u -
vaini A Boyle
( İ n g .
çev.ve yay David
O
Morgan m
G i r i ş i y l e ,
ManchesterUniversity
Press
1997
4 Ianos Eckmann, Ç a ğ a t a y Dili H a k k ı n d a Notlar TDAY-Belleten 1958 1958 s. 116.
5 HermannVambery CagataischeSprachstudien Leipzig 1867 s 1 dipnot 2.
6 A. Borovkov
Ö z b e k Y a z ı
Dilinin Kurucusu Ali Nevat , çev. Rasime Uygun TDAY-Bel
leten 1954 1954 s. 96.
7W.Barthcld, Ç a ğ a t a y , Islam nsiklopedisi 1945 c. III s. 265
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
6/49
176
T A L İ D 5 9 , 2007, Z.Ö m z
Y bunun yerine türki, türk i) tili, türki l a j z ı türk e l f a z ı , türkçe, türkçe til gibi
genel terimleri tercih e t m i ş l e r d i r . Daha
sonra ç a ğ a t a y
s ö z c ü ğ ü n ü kullanacak
olan
Ali
N e v a y ı
de
Muhakametü l-lugateyn de Türki, Türkçe
ve
Türk tili
te
rimlerini tercih e t m i ş t i r : Sart u l u s ı n ı n erzalidin e ş r ü f ı ğ a ç a ve
amjsidin
d a n i ş -
m e n d i ğ a ç a hiç k a y s ı
Türk
tili bile tekellüm k ı l a almaslar [Sart h a l k ı n ı n
en
a ş a -
ğ ı s ı n d a n en
ileri gelenine,
ü m r r ı i s i n d e n
bilginine
kadar
hiç biri Türk dili ile ko
n u ş a r n a z ] . Buna k a r ş ı l ı k Nevayi, devrinin
edebi
dilini belirtmek için
izanü l-
evziln a d l ı eserinde, ç a ğ a t a y
l a f z ı
terimini k ı ı l l a n m ı ş t ı r : '''Acem ş u - a r a s ı ve
Fürs f u ş h s ı her k a y s ı uslübda kim sö z a r ü s ı g a cilve Ü n ü r n a y i ş birip irdiler,
Türk tili bile kalem sürdüm ve her niçük ka-idede kim ma-na e b k a r ı ğ a ü
a r a y ı ş körgüzüp irdiler, Ç a ğ a t a y l a f z ı bile kalem urdum [Acem ş a i r l e r i ve Fars
fasihleri hangi
üslupta
söz gelini ortaya k o y m u ş l a r s a (eser v e r m i ş l e r s e ) ,
ben
de
Türk dili ile kalem oynatarak
y a z d ı m
ve
hangi
kaidede
mana
güzellerini süsle
m i ş l e r s e ,
ç a ğ a t a y
sözleri ile
ben
de süsledim].
XVII. y ü z y ı l yazarlarmdan
Ebu'l-gazi
B a h a d ı r Han
da Ş e c e r e - i
Terakime
ve
Ş e c e r e - i
Türk a d l ı eserlerinde bu dönemin dili için Tiirkône,
ürkiv
Türk tili
terimlerini k u l l a n m ı ş t ı r : Barça b i l i ı ; kim bizdin burun Türki t a r ı h a y ı k a n l a r
A r a b ı
l u ğ a t l a r m
k o ş u p
tururlar
ve Farsini hem k o ş u p
tururlar
T ü r k ı n i hem see
k ı l ı p tururlar. Ö z l e r i n i ı ]
hünerlerin
ve
ü s t a d l ı k l a r m ı
h a l k ğ a
ma-lüm k ı l m a k
üçün biz m u n l a r n ı n
hiç
k a y s ı s ı n ı k ı l m a d u k AnllJ üçün kim bu k i t a b n ı okugu
ve
t ı n l a ğ u ç ı
elbetteTürk
b o l ğ u s ı
turur. Bes Türklerge
Türkane
a y ı m a k
kerek
ta o l r n ı n r ç s ı fehm k ı l ğ a y l a r ( Ş e c e r e - i Terakime. 66a-15 .1O (Bizden önce
Türkçe tarih a n l a t a n l a r ı n , halka
hünerlerini
ve
ü s t a d l ı k l a r ı n ı göstermek
için
Arapça ve Farsça sözcükler k a t t ı k l a r ı n ı ; Türkçe seci y a p t ı k l a r ı n ı hepiniz bilin.
Bu k i t a b ı okuyan ve dinleyen Türkler o l a c a ğ ı için, biz b u n l a r ı n hiç birini yap
m a d ı k .
Gerçekten de
hepsinin
anlayabilmesi için Türklere
Türkçe
söylemek
gerekir).'? Yazar Ş e c e r e - i
Türk
a d l ı
eserinde
ise, eserini
Türk
diliyle y a z d ı ğ ı m
ç a ğ a t a y Türkçesi nden bir kelime bile k a t m a d ı ğ ı n ı ş ö y l e b e l i r t m i ş t i r : Bu ta
r ı h n i y a h ş ı yaman
b a r ç a l a r ı
bilsün
tep
Türki tili birlen a y t d ı m T ü r k ı n ı hem
an
dak
y t ı p
men kim
b e ş y a ş a r
o ğ l a n t ü ş ü n ü r . Bir kelime Ç a ğ a t a y Türkisidin ve
F a r s ı d i n ve 'Arabldin k o ş m a y men
r ü ş e n bolsun
tep [Bu tarihi iyive kötü her
kes bilsin diye
Türk
diliyle söyledim.Türkçeyi de öyle söyledimk b e ş y a ş ı n d a -
çocuk
(bile) anlar.
A ç ı k
olsun
diye ç a ğ a t a y T ü r k ç e s i r ı d e n , Farsçadan ve
Arapçadan
bir sözcük bile k a t r n a d ı r n l . t -
8 Sema
Barutçu Özönder,
Ali
Nevtiy Muhakemetu l Iugateyn
IkiDilin
Muhakemesi
An-
kara:
T D K Y a y ı n l a n
996
s 169ve2 3
9
Kemal
Braslan
Ali
Nezf iyt
Mfmnü l-Evzan
Ankara: T D K Y a y ı n l a n
1993,s. ve 67.
lAZuhal
K a r g ı
Ölmez,
Ebulgazi B a h a d ı r Han Ş e c e r e - i Terakime Türkmenlerin S o y k i l t ü ğ ü )
Ankara: SimurgYay. 1996,
s.
32.
Zuhal
K a r g ı
Ölmez,
a.g.e.,
s. 232.
12Zuhal
Ölmez
Bbulgaz
B a h a d ı r
Han,
Ş e c e r e - i Türk Türklerin S c y k ü t ü ğ ü ) Y a y ı n l a r ı m a
Ç a l ı ş m a .
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
7/49
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine
A r a ş t ı r m a l a r
77
ç a ğ a t a y c a sözlüklerde ise, daha çok ç a ğ a t a y
Türkçesi
terimi tercih e d i l m i ş
tir. Ö r n e ğ i n Mirza Mehdi
H a n ı n h a z ı r l a d ı ğ ı ç a ğ a t a y c a - F a r s ç a
hir sözlük
olan
Senglôh u: Mabani l-lugat b a ş l ı k l ı önsözünde betimlenen dil için kimi za
man
l u ğ a t - i
turk, lugat-i
turki
(Türk dili) kimi
zaman da
l u ğ a t - i
çagatay
( Ç a ğ a
tay dili) terimleri k u l l a n ı l m ı ş t ı r . P A b u ş k a
sözlügünün
bir d i ğ e r a d ı da al-lugil
an-naus tye
v a l i s t i ş h i 1 d i l t
a l ç a g a t i l ı y i l d ı r .
A b u ş k a s ö z l ü ğ ü
ilk kez IS62 de
P e ş t e d e Macarca oiarak y a y ı m l a n m ı ş t ı r . Bu y a y ı m d a ve söziük üzerine y a p ı l a n
b a ş k a y a y ı m l a r d a da ç a ğ a t a y a d ı
k u l l a n ı l m ı ş t ı r .
Ç a ğ a t a y c a
ile Nevayi ve ç a ğ
d a ş l a r ı n m dili kastedilmektedir. Gerek klasik
biçiminin
Nevayi ile
o l u ş t u ğ u
dö
nemde gerekse klasik s o n r a s ı dönemde bu dil için L u ğ a t - i Nevayiterimi de kul
l a n ı l m ı ş ve Nevilyi nin eserlerini anlamak için h a z ı r l a n a n sözlüklere de bu ad
v e r i l m i ş t i r .
D o ğ u d a Nevayi ve ç a ğ d a ş l a r ı n ı n dilini kastetmek için k u l l a n ı l a n Ç a ğ a t a y
s ö z c ü ğ ü ,
Avrupa da özellilde Varnbery nin IS67 de
y a y ı m l a d ı ğ ı Cagataische
Sprachstudien a d l ı
eserden sonra r a ğ b e t
k a z a n d ı ve birçokbilim a d a m ı tarafm
dan k u l l a n ı l m a y a
b a ş l a n d ı .
Iozef T h ı i r y , Martin Hartmann ve Vambery nin ya
s ı r a
birçokAlman ve Macar d o ğ u b i l i m e i s i Ç a ğ a t a y c a ile y a l n ı z belli
bir
dö
nem
X N . x ı x . y ü z y ı l )
içindeki
y a z ı
dilini d e ğ i l , B a t ı ve D o ğ u T ü r k i s t a n ı n
y a z ı
dili haline
g e l m i ş
lehçelerini özellikle Özbekçe yi de içine alan
bir y a z ı
dilini
k a s t e t m i ş l e r d i r .
Ş e y h
Süleyman Efendi de
ügat i
ç a ğ a t a y
ve Türki-yi Osma-
n
a d l ı s ö z l ü ğ ü n d e
bu
g ö r ü ş ü b e n i m s e d i ğ i n i ,
s ö z l ü ğ ü n e
a l d ı ğ ı
Özbekçe söz
cüklerle g ö s t e r m i ş t i r . Buna k a r ş ı l ı k F r a n s ı z
d o ğ u b i l i m c i l e r i n d e n
E.Marc Quat
remere.
Ç a ğ a t a y c a sözlük h a z ı r l a m ı ş
olan
Pavet de Courteille ? ve yine h a z ı r
l a m ı ş o l d u ğ u ğ u Türkçesi s ö z l ü ğ ü y l e t a n ı d ı ğ ı m ı z Alman bilim a d a m ı Zen
ker Ç a ğ a t a y c a için D o ğ u Türkçesi terimini tercih e t m i ş l e r d i r .
K u l l a n ı i a n terimlerde görülen f a r k l ı l ı k l a r ı n y a n ı s ı r a a s ı l
önemli olan
Ç a ğ a
tay Türkçesi yle kastedilen
dönemin s ı n ı r l a r ı n ı
çizme konusundaki g ö r ü ş
a y r ı
l ı k l a r ı d ı r .
Y u k a r ı d a
g ö r ü ş l e r t ı n
b e l i r t t i ğ i m i z
bilim
a d a m l a r ı n ı n
aksine
x ı x .
yüz
y ı l ı n s o n l a r ı ile XX y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a Rusya da y a ş a y a n birçok türkolog ç a ğ a
tay s ö z c ü ğ ü n ü n a n l a m ı n ı
d a r a l t m ı ş l a r d ı r . W. Radloff ve E E. K o r ş gibi bilim
a d a m l a r ı
Ç a ğ a t a y c a
ile Uygurca ile, sonraki Orta AsyaTürkçesi dil malzemele
rini kast etmektedirler. Radloff D o ğ u Türkçesi terimini, y a ş a y a n Türk lehçe-
13
Iancs
Eckmann MIrza. MehdI s Darstellungder tschagataischen Sprache: Ana1ecta
Orienta
ila Memoriae
A l ~ x a n d r i Csoma
de KörösDieata. B u d a p e ş t e ,
1 9 4 2 ~ 1 9 4 7 ,
160s
14 Bu konuda g e n i ş bilgiiçin bkz HasanEren Ç a ğ a t a y Lügatleri H a k k ı n d a
Notlar
Ankara
Ün u rs t s
DTCF
Dergisi
1950 c
VIII
s
1 4 5 ~ 1 6 3 ;
Zuha1
K a r g ı
Ölmez
Ç a ğ a t a y c a
Sözlük
ler
Kebikeç
1998 sy 6 s 137·144
15 Ş e y h SüleymanEfendi Lügat-i çagatay veTurki-yi Gsmani, İ s t a n b u l , 1298
16E M
Quatremere, Chrestomathie en turkoriental 1841.
17 Pavetde Courteille Dictionnaireturk oriental Paris 1870
181 Th Zenker
Dictionnaire
turc-arah-persan,
Leibzig
1862-1867.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
8/49
178
TALlD, 5 9 , 2007,Z.Ölmez
leri için kullanarak bunun içine Sibirya lehçelerini; K o r ş ise, Orhon Türkçesi,
Uygurca,
Ç a ğ a t a y c a
ve K o m a n c a y ı içine
alan
bi r
lehçe
grubuyla Karagas, Koy
bal, Sagay, Salar ş i v e l e r i n i k a t r n a k t a d ı r . l ?
A y r ı c a
Radloff a göre,
U y g u r c a y ı kullanan
kavimlerin
ortadan
çekilmesiyle
y a z ı dilinde meydana gelen
d e ğ i ş i m
ve
g e l i ş i m l e
Eski
U y g u r c a n ı n yerine
ç a ğ a
t y
verilen dil g e ç m i ş , Uygurca ya ait sözcük ve dilbilgisi
biçimlerinin
ye
rini Orta Asya ş i v e l e r i n i n
sözcük
ve dilbilgisi biçimleri a l m ı ş ancak k ı s m e n de
olsaUygur u n s u r l a r ı dilde k o r u n m u ş t u r . Böylece Ç a ğ a t a y c a y ı yapay bi r
y a z ı
di
li olarak n i t e l e n d i r m i ş t i r . Borovkov ise, bu
g ö r ü ş e k a r ş ı
ç ı k a r a k
bunun
g e r ç e ğ e
uygun
o l a m a y a c a ğ ı n ı
ş u sözlerle b e l i r t m i ş t i r :
D o ğ u
ve
B a t ı T ü r k i s t a n ı
b i r l e ş t i
ren Ç a ğ a t a y
ulusunda
U y g u r l a r ı n edebi g e l e n e ğ i n i n m u h a f a z a s ı n ı temin eden
durum
meydana
g e l m i ş bulunuyordu; fakat Timur ve Timurlular devletinde ye
ni medeniyet merkezleri
k u r u l m u ş
ve b a t ı ile güneyden gelen yeni edebi gele
nekler hakim o l m u ş t u . Zaten Uygur dilinde hakiki bir edebiyat yoktu ve
onun
y a p a c a ğ ı
tesir Klasik
iran
ş i i r i n i n tesiriyle mukayese e d t l e ı n e z . ? Böylece Bo
rovkov,
Ç a ğ a t a y c a n ı n
Eski Uygur dilinin
d e v a m ı o l a m a y a c a ğ ı n ı
b e l i r t m i ş t i r .
Ikinci
Dünya
S a v a ş ı n d a n beri, Sovyet T ü r k o l o g l a r ı Ç a ğ a t a y c a n ı n yerine
Orta Asya İ s l a m i - T ü r k y a z ı dilinin ilk Ç a ğ a t a y
döneminden öncesini
de içine
a l d ı k l a r ı X.-XVLII. y i i z y ı l )
dönem
için
ski
Öz kç terimini kullanmaya b a ş l a
d ı l a r . Ş ç e r b a k da bu
terimi
k u l l a n m ı ş ve Eski Özbekçe yi üç döneme a y ı r m ı ş t ı r :
Ilk
dönem
X ı - X l f l . y ü z y ı l l a r ) :
Eski Özbekçe ye
B a t ı
Türkçesi
( K ı p ç a k )
ve Gü
neyTürkçesi u n s u r l a r ı n ı n girmesi. Bu g e l i ş m e y e M o ğ o l i s t i l a s ı son verir. Ikinci
dönem XIY.-XVlI. y i i z y ı l l a r ) : Yapay y a z ı dili.
ç a ğ a t a y c a terimi sadece
bu
döne-
me aittir. Üçüncü
dönem
XVI1.-XVLII.
y i i z y ı l l a r ) : Mahalli dil u n s u r l a r ı n ı n
ede-
bi dile girmesi.
Fuad Köprülü
veA
N. Samoyloviç
t a r a f ı n d a n
Ç a ğ a t a y c a
h a k k ı n d a
ileri sü-
rülen
g ö r ü ş l e r ve t a n ı m l a r f a r k l ı b k ı ş a ç ı l a r ı n ı y n s ı t m k t d ı r Samoyloviç, Or
taAsya İ s l a m i - T ü r k y a z ı dilini ş u devirlere a y ı r m ı ş t ı r : HakaniyeTürkçesiya da
K a ş g a r
dili devri
XL.-XLL.
y i i z y ı l l a r ) ,
2.
K ı p ç a k - o g u z
devri (XlII.-XIv:
y i i z y ı l l a r ) ,
3. Ç a ğ a t a y devri XV:-XX. y i i z y ı l
b a ş l a r ı ) ,
4.
Özbek
devri
xx
y i i z y ı l ) . Samoylo
viç,
Ç a ğ a t a y
edebi dilini de dört döneme a y ı r m ı ş t ı r : Ilk
Ç a ğ a t a y c a
ya
da
Ne
vayiden önceki Ç a ğ a t a y c a devri xv y i i z y ı l b a ş l a r ı n d a n N e v a y i r ı i n ük eserini
v e r d i ğ i
1465 y ı l ı n a kadar), 2. Klasik Ç a ğ a t a y c a devri (l465-XVl. y i i z y ı l ı n ortala
r ı ) , 3. Klasik devirden sonraki Ç a ğ a t a y c a devri
XVII.
y i i z y ı l ı n sonuna kadar), 4.
Son Ç a ğ a t a y c a devri XVIII. ve XIX.
y ü z y ı l l a r .
19 Eckmann, Ç a ğ a t a y Dili H a k k ı n d a Notlar TD y Belleten 1958,1958,s.119.
20A.
K.
Borovkov Ö z b e k Y a z ı DilininKurucusu s. 69.
21
Iancs
Eckmann ChagatayManual
B l o o r n t n g t o r ı ,
1960 s. 8
22 A. N. Samoyloviç
istoril literatumogo
sredneaziatsko tureckogo
y a z ı k a :
MirAli Ş i r ,
Sbomik pyatisotletiyusodnya rojdeniya 1928
s.
23. {Türkçesi: nkaraDil ve
T a r i h - C o ğ r a f
ya Fakaltesi üuk A r a ş n r m a l a r ı DergisiI 1944,
s.
73-95.]
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
9/49
Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine
A r a ş t ı r m a l a r
179
ç a ğ a t a y
s ö z c ü ğ ü n ü n a n l a m ı n ı g e n i ş l e t e n Köprülü ise,
XLLL. XIX. y ü z y ı l l a r
a r a s ı
olarak kabul
e t t i ğ i
bu dönemi b e ş devreye a y ı r ı r n ı ç a ğ a t a y devri (Xlll.
ve X V
y ü z y ı l l a r ,
2. Klasik
ç a ğ a t a y
devrinin b a ş l a n g ı c ı xv y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı
Nevayi ye kadar), 3. Klasik
ç a ğ a t a y
devri
xv
y ü z y ı l ı n
son
y a r ı s ı - N e v a y t
devri),
4. Klasik devrin d e v a m ı XVI. y ü z y ı l -
Babur
ve Ş e y b a n l ı l a r devri), 5. Gerilemeve
çökme devri XVII. XIX. y ü z y ı l l a r j . s Bu tasnif em l Eraslan t a r a f ı n d a n da be
n i m s e n m i ş t i r .
Eraslan a y r ı c a , Ç a ğ a t a y e d e b i dilinin ortaya
ç ı k ı ş ı n d a
m ü ş t e r e k
Orta Asya y a z ı dilinin ve M o ğ o l i s t i l a s ı n d a n sonra yerli ş i v e l e r i n k a r ı ş ı n a s ı n ı n
büyük ölçüde rolü
o l d u ğ u n u ,
a y r ı c a İ s l a m kültürü ile Fars edebi dilinin de bu
o l u ş u r n d a etkisinin b u l u n d u ğ u n u n u n u t u l m a m a s ı
g e r e k t i ğ i n i
belirttr.>
Son olarak ç a ğ a t a y c a üzerine y a p t ı ğ ı ç a l ı ş n ı a l a r l a t a n ı d ı ğ ı m ı z Ianos Eck
m a n n ı n
bu
konudaki
g ö r ü ş ü n e
d e ğ i n m e k
istiyorum. Eckmann, 1957
y ı l ı n d a
İ s l a m i OrtaAsya Türk edebi dili h a k k ı n d a y a z d ı ğ ı y a z ı s ı n d a OrtaAsya edebi di
lini
üçe
a y ı r m ı ş t ı r : K a r a h a n l ı ya da Hakaniye Türkçesi XL. XLLL. y ü z y ı l l a r , 2.
HarezmTürkçesi XIv. y ü z y ı l , 3. ç a ğ a t a y c a xv y ü z y ı l - X X . y ü z y ı l ı n b a ş ı . 25 Eck
mann ç a ğ a t a y c a y ı
da
üç döneme
a y ı r ı r :
Klasik öncesi dönem xv y ü z y ı l ı n
b a ş ı n d a n Nevayi nin ilk d i v a n ı n ı y a z d ı ğ ı 1465 e kadar
olan dönem xv y ü z y ı l ı n
ilk y a r ı s ı , 2. Klasik ç a ğ a t a y c a dönemi (1465-1600, v y ü z y ı l ı n ikinci ve
XVI.
y ü z y ı l ı n ilk
y a r ı s ı , 3.
Klasik
s o n r a s ı dönem
600-1921,
XVI.
y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n
dan
XIX.
y ü z y ı l ı n
sonuna
kadar.
İ s l a m i
Orta
Asya
Edebi
Dili ve ç a ğ a t a y c a için
Eckmann
t a r a f ı n d a n
y a p ı l a n
bu s ı n ı f l a n d ı r m a genellikle kabul g ö r m ü ş t ü r , ancak bilim a d a m l a r ı
t a r a f ı n d a n
f a r k l ı biçimlerde
y a p ı l a n
d e ğ e r l e n d i r m e l e r v a r d ı r Ö r n e ğ i n Kemal Eraslan, Ça
ğ a t a y
E d e b i y a t ı
b a ş l ı k l ı
y a z ı s ı n d a Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı n ı
Fuad Köprülü gibi
b e ş
döneme a y ı r a r a k i n c e l e m i ş t i r t ? Mustafa
Canpolat
ise,
Ç a ğ a t a y
Dili ve Edebiya
t ı n ı
Eckmann
gibi üç döneme
a y ı r a r a k incelemektedtr.
K ı s a c a özetlemeye ça
l ı ş t ı ğ ı m ı z Ç a ğ a t a y
ulusu, Ç a ğ a t a y c a n ı n
k a p s a d ı ğ ı
dönem ve bu dönemin dilini
ifade
etmek
için
k u l l a n ı l a n
terimler
h a k k ı n d a k i g ö r ü ş l e r
için belirtilen kaynak
lardan
daha a y r ı n t ı l ı bilgiler edinilebilir. Biz de bu ç a l ı ş m a m ı z d a Ç a ğ a t a y Ede
b i y a t ı n ı
bu üç dönemi temel alarak i n c e l e y e c e ğ i z :
23
Fuad
Köprülü,
Ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı , a g m
24Kemal Eraslan,
xv: Y ü z y ı l
Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı , BüyükTürkKliisikleri Iarlh Antoloji Ansik-
lapedi
İ s t a n b u l :
Ötüken Y a y ı n l a r ı , 1986 c. III s. 6 0 ~ G 2 .
25
Iancs Bckmann, Zur Charakteristik
der
islamisehen mittelasiatlsch-türkischen Litera
tursprache
StudiaAltaiea Festsehrift mrNikolausPoppe
zum
GO Geburtstag
am
8Au-
gust 1857 Ural-AltalscheBibUothek Wiesbaden 1957 s. 53.
26
Ianos Bckmann,
Das
Tschaghataische ,
hilol gia
Turcicae undamenta
Wiesbaden
1959 s. 141; a.mlf., ChagatayManual Bloomingtcn, 1966 s. 9-10.
27Kemal Braslan, ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı , TürkDiyanetVakft sldmAnsiklopedisi 1993 c.VIII s.
ı 6 8 - 1 7 6 .
28 Mustafa Canpolat Ç a ğ a t a y Dilive
E d e b i y a t ı ,
TürklerAnsiklopedisi nkara
Yeni
Türkiye
Y a y ı n l a r ı , 2002 e.VIlI s. 769-776
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
10/49
8
T A L İ D . 5 9 , 2007, Z Ö m z
Klasik ya da Neuayt) ÖncesiDönem: x y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı olarak tarihlen-
dirilen bu dönem,
H a r e z m - A l t ı n o r d u
Türkçesi ile Klasik
Ç a ğ a t a y
Türkçesi ara
s ı n d a g e ç i ş dönemidir.
Timur un
ölümünden
sonra
1405)
b a ş l a y a n
taht
k a v g a l a r ı
nedeniyle
z a y ı f
layan imparatorluk giderek
d a ğ ı l m a n o k t a s ı n a
g e l m i ş t i . Ancak Semerkant ve
Herat gibi ı n e r k e z l e r bu
k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n
uzak
k a l d ı ğ ı
için sanat ve edebiyat ge
l i ş i m i n e
devam
e t m i ş t i r .
1381 y ı l ı n d a Timur t a r a f ı n d a n ele geçirilen Herat, ön-
ce Miran
Muhammed Ş a h ı n sonra da Ş a h r u h
M i r z a n ı n idaresinde g e l i ş t i ve
Semerkant tan sonra ikinci önemli merkez oldu. Bu iki önemli merkezden
ön-
ce Harezm ve A 1 t ı n - O r d a n ı n kültür merkezlerinde X V y ü z y ı l d a g e l i ş e n Türk
e d e b i y a t ı ve ortaya ç ı k a n edebi ürünlerin, x y ü z y ı l d a k i e d e b i y a t ı n o l u ş m a s ı n
da büyük etkisi
o l m u ş t u r . Ç a ğ a t a y e d e b i y a t ı n ı n o l u ş m a s ı n ı
s a ğ l a y a n
X V
y ü z y ı l
ş a i r ve y a z a r l a r ı Türk E d e b i y a t ı nesrinin ve klasik divan ş i i r i n i n ilk örneklerini
ortaya
k o y ı n u ş l a r d ı r .
Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı n ı n klasik
öncesi
dönemi için Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı
üzerine
ç a l ı ş a n a r a ş t ı r m a c ı l a r
genellikle
ş u
g ö r ü ş t e
b i r l e ş i r l e r :
Bu dönemde
meydana
getirilen divanlar,
düzen
b a k ı m ı n d a t ı klasik devirdeki kadar g e l i ş m i ş d e ğ i l l e r d i .
Bu dönemdeki
divanlarda
yer alan
ş i i r l e r
genellikle münacat, na t, kaside, ga
zel, muhammes,
tuyug
ve müfredlerdir. Kimi
divanlarda
ise, genellikle gazel
t a r z ı n d a ş i i r l e r
yer l ı r Ş i i r l e r d e
k u l l a n ı l a n
vezinler
aruzun
remel, hezec ve re
cez
bahirlerinin
en
çok
k u l l a n ı l a n
vezinleridlr.w
Nevayi nin ilk
d i v a n ı n ı y a z d ı ğ ı
1465 y ı l ı n a kadar
süren
bu dönemin b a ş l ı c a
temsilcileri
ş u n l a r d ı r :
Sekkaki, Lutfl, Atayi,
Haydar
Tilbe, Yusuf Emtri, Ahrnedi,
Y a k ı n i Seydi Ahmed Mirza, Gedayi,
Bu
dönem
ş a i r l e r i n d e n
önce S e k k t i k i h a k k ı n d a
bilgi
v e r e c e ğ i z . X V y ü z y ı l ı n
tkinci y a r ı s ı y l a x y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a y a ş a d ı ğ ı tahmin edilmektedir. Bu, Ti
murlu h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Halil Sultan 1405-1409) ile U l u ğ Bey e 1447-1449)
ithaf e t t i ğ i
kasidelerden
a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
Sekk1iki ye ait ilk bilgilerimiz Ali
N e v a y i n i r ı
Mecdlisii n nefais
a d l ı ş a i r l e r
tezkiresi nde Sekk1ikiiçin
y a z d ı k l a r ı n a
d a y a n m a k t a d ı r .
N e v a y ı n i n Meuldrui
Sekktiki maddesiyle
yer
v e r d i ğ i
bilgilere
göre, Maveraünnehirli olan Sekk1iki nin ş i i r l e r i Semerkant ta
ş ö h r e t
b u l m u ş t u r .
Nevayi a y r ı c a S e k k a k i n i r ı Mevlana Lutfi nin iyi ş i i r l e r i n i çalarak kendisi y a z m ı ş
gibi g ö s t e r d i ğ i n i belirtlr.w Türkçe D i v a n ı n ı n
önsözünde
Lutfi ile birlikte övdü
ve Türkistan da
büyük ş ö h r e t i oldugunu
b e l i r t t i ğ i Sekkaki yi Nevayi,
uh -
kemetü l-lugateyn
a d l ı
eserinde de Sekk1iki nin Lutfi kadar iyi
bir
ş a i r o l m a d ı ğ ı
ileri
sürer.
G ö r ü l d ü ğ ü gibi Sekk1iki nin ş a i r l i ğ i kendi dönemi içerisinde tu
t a r s ı z g ö r ü ş l e r l e d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r
29Kemal raslan
Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı
s 169
30KemalBraslan, A l t - Ş i r
N e o a y ı
MeciUi5ü n-nefdyis I
Ankara
T D K Y a y ı n l a n , 2001, s. 70.
31 A y r ı n t ı l ı bilgi için bkz.H.R Hcfman, Turkish Literature Bto-Btbliographicat Survey Bö-
lüm III,
K ı s ı m
I:
Yazarlar
c.
V;
Utrecht, 1969 s. 153.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
11/49
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı
ve
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı
üzerine
A r a ş t ı r m a l a r
181
Sekkaki tasavvuf ş a i r i d e ğ i l d i r . Tasavvuf
ond
sadece felsefi boyutta k a l m ı ş
ş i i r l e r i n e y a n s ı m a m ı ş t ı r . Tasavvufi nl md y a p t ı ğ ı tek
ş e y ,
SufiHace Muham
med Parsa ya kasidelerinden birini
ith l
etmesidir. Eraslan, Sekkaki yi ş ö y l e
d e ğ e r l e n d i r m i ş t i r :
Kasidelerinde
ç a ğ a t a y e d e b i
dilini
u s t a l ı k l a k u l l a n m a s ı ,
ga
zellerindeki incelik ve
c o ş k u n l u k ,
Onun ç a ğ a t a y
ş i i r i n i n k u r u c u l a r ı n d a n
s a y ı l
m a s ı
için yeterlidir. Dilinde yer yer arkaik unsurlara r a s t l a n m a s ı ise ç a ğ a t a y
edebi dilinin o l u ş u m halinde b u l u n d u ğ u n u g ö s t e r m e k ı e d ı r , >
Sekkilkl nin tek eseri olan
D i v a n ı n ı n
iki n ü s h a s ı
v a r d ı r .
nüsh d da ek
siklikler b u l u n m a k t a d ı r .
Nüshalardan biri, Londra British Museum Ör.2079 da
k a y ı t l ı d ı r . P D i ğ e r
bir nüsh ise, Özbekistan FenlerAkademisinde k y ı t l ı d ı r Her
iki
nüsh d da eksiklikler b u l u n m a k t a d ı r .
B u n l a r ı n
d ı ş ı n d a AyasofyaKütüpha
nesi
num r
4757 de
k a y ı t l ı
bir
m e c m u n ı n
165-167.
s a y f a l a r ı
a r a s ı n d a
hem
Uygur hem de Arap harfleriyle y a z ı l m ı ş üç gazeli b u l u n m a k t a d ı r .
n ü s h a s ı
bilinen d i v a n ı Özbekistan da kiril harfleriyle b a s ı l m ı ş t ı r . Sekkilkl nin ş i i r l e r i ve
edebi yönü
D i v a n ı n ı n
tümü üzerine ç a l ı ş a n Kemal Eraslan t r f ı n n d e ğ e r
l e n d i r l l m i ş t i r . w
ç a ğ a t a y ş i i r i n i n g e l i ş m e s i n d e önemli k a t k ı l a r ı olan klasik
dönem
öncesinin
bir d i ğ e r ş a i r i ise
Mevlana
Lutfi dir. o ğ u m yeri ve y ı l ı belli olmayan bu ş a i r
h a k k ı n d a l
bilgileri Ali
N e v a y ı n i n Mecôlis n nefôis ve
Nesdyimü l mahab-
be
a d l ı
eserlerinden ve
D e v l e t ş a h ı n
T e z k i r e t ü ş - ş u a r a s ı n d a n
edinmekteyiz.
M e c ü i s u n - n e f ü i s ı » verilen bilgilere göre; Lutfi z a m a n ı n ı n söz
u s t a s ı y d ı ,
Fars
ça ve Türkçede benzeri yoktu, m
d h
çok Türkçe
ş i i r l e r i y l e t a n ı n m a k t a y d ı .
Türkçe d i v a n ı ünlüdür. Ş e y h Ş e h a b e d d i n - i Beyabani ye intisap e t m i ş ve ölün
ceye kadar on b a ğ l ı k a l m ı ş t ı r . 99 y a ş a d ı . Zafer name tercümesinde iki bin
beyitten
d h
fazla mesnevisi v a r d ı r . F Yine Nevayi nin v e r d i ğ i bilgiye göre,
Türkçeye
m nzum
olarak ç e v i r d i ğ i
Zafername
müsvedde halinde k a l d ı ğ ı için
pek t a n ı n m a m ı ş t ı r . Bu eser hi llfr ele g e ç m e d i ğ i için bilinmemektedir. o ğ u m
y ı l ı
belli olmayan
ş a i r i n
ölüm
y ı l ı
da 1482ya da 1492 olarak
t hmin
edilmekte
dir.Tezkirelerde verilen bilgilere göre, Herat a b a ğ l ı Kenar köyünde medfundur.
Bu dönemin en iyi ş a i r l e r i n d e n olan utjfnin ç a ğ a t a y dilini ustaca kullan
d ı ğ ı ,
gazel, kaside ve
t u y u g l a r ı n d a
edebi a ç ı d a n
b a ş a r ı l ı o l d u ğ u , ş i i r l e r i n d e
kul-
32Kemal
Braslan Ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı ,
s 170
33 Bu nüsh h a k k ı n d a daha g e n i ş bilgi için bkz.Charles Rieu,
atalogueof theTurkish Ma-
nuscripts
in the ritish
Museum
Londra
1888
s.284
34 Ianos Eekmann Die tschagharaische Literatur
Philologiae
Turcicae
Fundamenta
II Wi-
esbaden1964 s 308.
35
Sakkakly,
Tanlangan
Asarlan T a ş k e n t ,
1958
36Kemal
Braslan Meuldna
Sekkdkt
Dtuans;
Ankara:
TDK Y a y ı n l a r ı , 1999 A y r ı c a dört bölüm-
lük bir dizi makaleyle Ç a ğ a t a y ş a i r l e r i n i n ş i i r l e r i n i y a y ı n l a y a n E e k r n a n n ı n üçüncü y a z ı s ı
Sekkükt
h a k k ı n d a d ı r : Ç a ğ a t a y ili
ÖrnekleriIII Sekkaki D i v a n ı n d a n
Parçalar
istanbul
Oniversitesi Edebiyat
Fakültesi
TürkDili ve
E d e b i y a t ı ergisi1963 c.
XlI
s. 157-174.
37 Braslan, A l t - Ş t r
NevaytMecdltsu n nefüyis
1 s.66.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
12/49
182
T A L İ D 5 9 , 2007,Z.Ölmez
l a n d ı ğ ı
üslubun ince hayallerle dolu o l d u ğ u
a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n
belirlen
m i ş ö z e l l ı k l e n n d e n d t r . w l k t önemli eseri v a r d ı r : Divan ve Celaleddin Tabib in
Farsça Gül u Nevruz
a d l ı
mesnevisini yine n a z ı m biçiminde ç e v i r d i ğ i Gül u
Nevruz
Mesneuisi
D i v a n ı n ı n
Londra British
M u s e u ı n
Paris Bibliotheque Nati
onale ve Istanbul Süleymaniye kütüphanesinde n ü s h a l a r ı b u l u n m a k t a d ı r Di
van üzerine Günay K a r a a ğ a ç doktora tezi olarak ç a l ı ş m ı ş ve bu ç a l ı ş m a y a y ı m -
l a n m ı ş t ı r . Gül u Nevruz a d l ı mesnevisi üzerine ise iki tez ç a l ı ş m a s ı y a p ı l m ı ş
t ı r . enüz y a y ı m l a n m a m ı ş
olan bu ç a l ı ş m a l a r d a n biri mezuniyet,
d i ğ e r i
ise
yüksek lisans tezidir.s?
X V y ü z y ı l ı n
ikinci
y a r ı s ı n d a
Belh te d o ğ m u ş olan Atayl ise, Nevayt t a r a f ı n
d n
x
y ü z y ı l ı n en eski
ş a i r i
olarak kabul edilir. ı s m a i l
A t a n ı n
t o r u n l a r ı n d a n
d ı r .
Bu nedenle de
Atayl
ı n a J ı l a s ı n ı a l m ı ş t ı r .
N e v a y ı y e
göre
döneminde
bu
irin ş i i r l e r i Türkler a r a s ı n d a çok y a y ı l m ı ş t ı . Kafiye h a t a s ı yapsa da
ş i i r l e r i n d e
Türkiine s ö y l e y i ş i tercih e t m i ş t i r . Klasik ş i i r i n n a z ı m k u r a l l a r ı n a pek önem ver
m e r n i ş t i r . M e z a r ı Belli c i v a r ı n d a bir köyde b u l u n m a k t a d ı r F
D i v a n ı n ı n
n ü s h a s ı ,
Leningrad da Institut vostokovedenija AN
SSSR
No. B
2456,76 Foll. da k a y ı t l ı d ı r .
Ş i i r l e r i n i n
bir k ı s m ı , Samoyloviç ve F ı t r e t t a r a f ı n d a n
y a y ı m l a n m ı ş t ı r . t
Haydar Tilbe nin h a y a t ı h a k k ı n d a fazla bilgimizyoktur.
A s ı l
Mir Haydar
olan
bu ç a ğ a t a y
ş a i r i ,
eserlerinde
Haydar Tilbe
a d ı n ı
k u l l a n m ı ş t ı r .
A y r ı c a
Tür
klgily (Türkçe söyleyen) l a k a b ı y l a da t a n ı n m a k t a d ı r . Kaynaklarda
Haydar Ha
r e z m l a d ı y l a da yer a l ı r . Mecalisü n-nefayls te geçen Mir Haydar Meczübve
Mlr Haydar
Sabühi
ile k a r ı ş t ı r ı l m ı ş t ı r . Ali Nevayi t a r a f ı n d a n Harezmli oldu
ğ u k a y d e d i l m i ş t i r . Mevlana Lutfi den sonr döneminin en güçlü ş a i r i olarak
kabul edilmektedir. Nizami nin a y n ı a d l ı mesnevisine nazire olarak
y a z d ı ğ ı
Mahzenii l-esrür
a d l ı
mesnevisini Timur un t o r u n l a r ı n d a n
ı s k e n d e r bin
Ömer
38 H. E
Hofman,
a.g.e.
c.
iv
s.
63.
39Günay K a r a a ğ a ç . Lutfi D t u a n ı ; Ankara: T D K Y a y ı n 1 a r ı 1997.
40
L Dinçer K i t a b - ı
Ü
ü Nevruz
MezuniyetTezi
İ s t a n b u l
üniversitesi Edebiyat Fakültesi,
Türkiyat
Enstitüsü.No. 942,
1970; Bayram
Orak Lutfl nin GülIINevrüz u
Gramer
lndek
si
Yüksek LisansTezi. EgeÜniversitesiSosyal
Bilimler
Enstitüsü1995.
41 H a y a t ı ve eserlerindenyola ç ı k ı l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e n edebi
k i ş i l i ğ i h a k k ı n d a
bkz.H.E o -
man a g e; c I-III, s 124.
42Kemal
raslan
A l f ~ Ş t r Nevayt MecdUsü n-nefayis I
s 68
43A N.
Samoyloviç M a t e r i a l ı
po
Sredneaziatsko
Turetskoy Literature.çagatayskiy PoetXV
kaAtayi ZKV II 1927 s
2 5 7 ~ 2 7 4 ;
F ı t r e t , Özbek E d e b i y a t ı
Numuneteri.
I a ş k e n t , 1928 c VI
5.151-158.
44Kemal
Braslan,
Ç a ğ a t a y Ş i i r i h a k k ı n d a
y a z d ı ğ ı
makalede
Haydar Harezmi
a d ı n ı n k u l l a n ı l
m a s ı n ı n y a n l ı ş o l d u ğ u n u belirtir:
Kemal Eraslan, ç a ğ a t a y
Ş i i r i , TürkDili Türk
Ş i i r i
Özel
S a y ı s ı II Divan i i r i , Temmuz, ğ u s t o s Eylül1986, c. Lll,sy.415,416, 417,s. 5 8 1 ~ 6 0 2
45 E Sema
Barutçu
Ôzönder, cAli Nevtiy
Muhakemetul-lugateyn
t Dilin
Muhakemesi
Ankara:
T D K Y a y ı n 1 a r ı 1996
s. 188.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
13/49
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine A r a ş t ı r m a l a r
183
Ş e y h Mirza a d ı n a kaleme a l m ı ş t ı r . Bu d u r u ı n
onun X V
y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı y l a
x
y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a y a ş a d ı ğ ı n ı göstermektedir. Müfteilün müfteilün fa-
ilün vezniyle y a z ı l m ı ş olan eser on bölümden
o l u ş m a k t a d ı r .
Her bölürnün so
nunda
konuyla ilgilibir hikaye yer
a l ı r .
Mesnevisinin Türkiye ve dünya kitap
l ı k -
l a r ı n d a birçok yazma n ü s h a s ı v a r d ı r ,
Yusuf Emirl, Farsça ve Türkçe ş i i r l e r y a z m ı ş t ı r .
Ş i i r l e r i n d e
mir ve m
m a h l a s l a r ı n ı
k u l l a n m ı ş t ı r .
F a r s ç a y ı Türkçeden daha b a ş a r ı l ı bir biçimde kulla
nanYusufEmlrl, dönemindeki Türk edebi dilindeki g e l i ş m e y e ve
ç a ğ a t a y c a
ile
klasik bir edebiyat yaratma
g e l e n e ğ i n e
k a y ı t s ı z k a l m a m ı ş t ı r . Yusuf Emlri, XN.
y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı ile x y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a y a ş a y a n ve Ş a h r u h u n o ğ l u
olan Baysungur un nedimlerindendir. N e v a y ı n i n v e r d i ğ i bilgiye göre, güzel
Türkçe
ş i i r l e r i
b u l u n m a s ı n a
r a ğ m e n
h a k e t t i ğ i ş ö h r e t i
k a z a n a m a m ı ş t ı r .
Yusuf
Emiri nin D i u d n ı , ehndmea d l ı mesnevisi ve Beng
ü
Ç a g ı r a d l ı bir münazara
b u l u n m a k t a d ı r .
ivan nda
Türkçe ş i i r l e r i n i n y a n ı s ı r a yer alan Farsça ş i i r l e -
rindeki b a ş a r ı s ı onun bu dili iyi
b i l d i ğ i n i
ve iyi k u l l a n d ı ğ ı n ı göstermektedir.
Farsça ş i i r l e r i n d e devrin önde gelen m u t a s a v v ı f l a r ı n d a n Ş e y h Kemal Hocen
dl yi taldit e t t i ğ i d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . Fuad Köprülü bu etkinin Türkçe ş i i r l e r i n d e
de g ö r ü l d ü ğ ü n ü ve bunun d o ğ l
o l d u ğ u n u
belirtir. Hocendl nin etkisini ise
ş ö y l e
a ç ı k l a r : O s ı r a d a Maveraünnehir de büyük ş ö h r e t k a z a n m ı ş olan Hoca
İ s m e t Allah Bubari ve
ö ğ r e n c i l e r i n i n
ş i i r l e r i n e k a r ş ı l ı k , Horasan ve Irak ta Ke
millHocendi
t a r a f t a r l a r ı n ı n daha
kuvvetli
o l d u k l a r ı
bilinmektedir.
İ ş t e
Emlrl de
b u n l a r d a n d ı r . 4 ? D i v a n ı n ı n bir yazma n ü s h a s ı , İ s t a n b u l Üniversitesi kütüpha
nesindedir
TY
ur. 2850,varak 163b-284b).
Yusuf Emiri, Baysungur Mirza ya ithaf e t t i ğ i
D e h n ô m e v ı
1429
y ı l ı n d a
ta
m a m l a m ı ş t ı r .
Fars
E d e b i y a t ı n d a
adeta bir moda haline gelen ve kimi ş a i r l e r ta
r a f ı n d a n ele l ı n n bu konu Emirl nin de ilgisini ç e k m i ş t i r . On mektuptan olu
ş a n
eserinin b a ş ı n d a ,
münacat,
na t, devrin p a d i ş a h ı n a övgü ve telif sebebi bö
lümleri yer a l ı r . 906 beyitten o l u ş a n Dehnôme m e f a ı ı ü n / m e f a ı ı ü n / f e u l ü n vez
niyle
y a z ı l m ı ş t ı r .
F a r s ç a y ı
daha
iyi
b i l d i ğ i
halde, eseriniTürkçe
y a z m a s ı
y u k a r ı -
da da b e l i r t t i ğ i m i z gibiTürk diliyle ( Ç a ğ a t a y c a ) klasik bir edebiyatmeydana ge
tirme g e l e n e ğ i n e u y ı n s ı n d n d ı r Eserin tek yazma n ü s h a s ı LondraBritish Mu
seum (Add.,ur. 7914, varak 228b-272a) da b u l u n m a k t a d ı r . Dehnôme üzerine
bir mezuniyet tezi ile R e ş i t Rahmeti
A r a t ı n
bir makale
ç a l ı ş m a s ı
bulunmakta
d ı r . A r a t ı n bu ç a l ı ş m a s ı n d a ehndmeu u ı 23 beytinin Uygurca t ı p k ı b a s ı r n ı ,
y a z ı ç e v r i m i veTürkiye Türkçesine çevirisi yer a l ı r .
46KemalBraslan, ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı ,
s.
170; Ianos
Eckmann Die IschaghatalscheLitera
tur
s. 318-319.
47 Fuad
Köprülü, a g m
s. 293.
48CharlesRleu, atalogue the TurkishManuscripts in the ritish Museum; Londra 1888 s.
288-289.
49 ÜmranSomer, YusufBmirl:Dehname ,MezuniyetTezi,
İ s t a n b u l Üniversitesi debiyat
Fa
kültesi Türkiyat Enstitüsü No:873 1969;
Arat B i r Y a z ı
NumunesiMünasebetl
İ l e
Puai Köprulü A r m a ğ a n ı . 1953 s. 17-29.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
14/49
8
TALtD, 5(9), 2007, Z. Ölmez
Beng ü
Ç a g ı r a d l ı münazara ise, n a z ı m nesir k a r ı ş ı k bir eserdir. Bu eser de
yine Fars e d e b i y a t ı n d a k i genel
modaya
uyu\arak
y a z ı l m ı ş t ı r ,
Emiri, Fars
üslubu
ile Türk dilinde böyle bir eseryazmada kendisinden evvel kimsenin
b a ş a r ı l ı
1-
m a d ı ğ ı n ı b e l i r t m i ş t i r .
Türk
e d e b i y a t ı n d a
daha
s o n r a l a r ı
bu
tü r
eserler
v e r i l m i ş
tir, ancak
bu
türde
eser veren ilk
ş a i r
x y ü z y ı l ı n ilk y r ı s ı n y a ş a m ı ş olanYu
suf Emirl dir.
Beng ü
ç a g ı r ı n metnini notlarla y a y ı m l a y a n Gönül Alpay SO İ r a n
ş a i r i
MevlanaYahya Sibek-i N i ş a b u r i n i n Esrari vü
H u m a r i a d l ı bir
eser
y a z m ı ş
o l d u ğ u n u n D e v l e t ş a h tezkiresinden a n l a ş ı l d ı ğ ı n ı belirtmektedir.
Buna
göre,
Yusuf Emiri eserini yazarken
bu
eserden
e t k i l e n m i ş t i r .
Eserde
beng
(afyon) ye
ş i i l e r g i y m i ş u y u ş u k bir d e r v i ş t i r ; ç a g ı r ş a r a p ) ise, k ı r m ı z ı l a r g i y m i ş korkusuz,
öfkeli ve hareketli bir gençtir. Bu sembollerle
ş a r a p
ve afyon k a r ş ı l a ş t ı r ı l m a k t a
d ı r
Beng ü
ç a g ı r ı n da tek
yazma
n ü s h a s ı Londra British Museum da
bulun
m a k t a d ı r .
N e v a y ı n i n
Mecillisü n-nefilyis inden ö ğ r e n d i ğ i m i z e göre
Y a k ı n i ,
Türkçe ve
Farsça ş i i r l e r y a z m ı ş t ı r . N e v i ı y i
a y r ı c a ,
onun ömrünün sonunda
bt-edebane
sözlerden tövbe edip
d o ğ r u
yola
g i r d i ğ i n i
ve kabrinin Dere-i dü-biraderanda
o l d u ğ u n u belirtir.
52
R i y f i ? ; ü ş - ş u a r a v e
Subh-i
G ü l ş e n tezkirelerindeki bilgilere
göre de
H e r a t l ı
o l d u ğ u
a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
Yakini nin Ok
Y a y n ı n g
M ü n a z a r a s ı
a d l ı n a z ı m , nesir k a r ı ş ı k olarak y a z d ı ğ ı eserinin d ı ş ı n d a d i v a n ı ya da mecmu
alarda ş i i r l e r i b u l u n m a m a k t a d ı r . Eserinin tek
yazma n ü s h a s ı
Londra British
M u s e u m d a d ı r . s -
Ç a ğ d a ş ı
YusufEmiri gibi münazara t r z ı n bir eser yazmak
a m a c ı y l a kaleme a l d ı ğ ı
Ok
Y a y n ı n g M ü n a z a r a s ı sayesinde, Türk a r i s t o k r a t l a r ı
a r a s ı n d a y a y g ı n olan okçuluk ve o n l a r ı n okçulara olan m e r a k i a r ı n ı da ö ğ r e n i
yoruz. SultanHüseyin
B a y k a r a n ı n
onun bir gazeline nazire
y a z m a s ı ş ö h r e t i n i n
devam e t t i ğ i n i göstermektedir. Bu eserinArap harfli metni ve İ n g i l i z c e çeviri
si Fahir
t a r a f ı n d a n
y a y ı m l a n m ı ş t ı r . w
H a k k ı n d a çok fazla bilgi sahibi
o l m a d ı ğ ı m ı z hmedihin
ç e ş i t l i telli sazlar
a r a s ı n d a k i a t ı ş m a y ı
konu
edinen
hacim
b a k ı m ı n d a n
küçük,
edebi
d e ğ e r i
bü
yük
olan
bir mesnevisi v a r d ı r . A d ı n ı n ya
da
m a h l a s ı n ı n
hmedi
o l d u ğ u n u
ese-
50 Gönül Alpay, Yusuf Emiri nin Beng ü Çaglr
a d l ı
M ü n a z a r a s ı ,
Türk Dilleri
A r a ş t ı r m a l a r ı
Y ı l l ı ğ ı - B e l l e t e n 1972, 1973, 5.103-125. Bu makalede ng ü Ç a g ı r h a k k m d a bilgi,
tam me
tin venotlaryer a l m a k t a d ı r .
51 Charles Rieu,
Catalogue ofthe Turkish Menuseripts in the British Museum
Londra, 1888, s.
291. Yusuf Bmlrt, eserleri ve
eserlerinin nüshalan
h a k k ı n d a
a y r ı c a
bkz.
Hofman, a g e
C.1
III,
s.
92-97.
52KemalBraslan,cAli
N e u t y t - M e c ô l i s u t ı - n e f ô ş t s
I s.68.
53 Fuad Köprülü, a g m s. 294.
54
Charles
Rieu,
Catalogue o the Turkish Manuscripts in the British Museum
s. 291;
Hofman,
a g e c.
VI,
s.
100.
55
Fuad
Köprülü,
a.g.m.
s. 294.
56
Fahir
Iz, Yakini s
Contest of the
Arrow
an d the
Bow ,
Nemeth A r m a g a n ı ,
Ankara, 1962, s.
267-287.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
15/49
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı ve Ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı üzerine A r a ş t ı r m a l a r
185
rinde kendisi b e l i r t m i ş t i r . Eserindeki
üslüp
özelliklerinden onun x ı v . y ü z y ı l ı n
ikinci y n s ı ile x y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a y a ş a m ı ş
o l d u ğ u
a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 7 Ah-
medt nin
bir beytinden hareketle Onun Ş a h r u h Mirza devrinde y a ş a d ı ğ ı m ileri
süren
Eckmann,
Ş a h r u h M i r z a n ı n , döneminde
içki
y s ğ ı
u y g u l a n m ı ş
o l d u ğ u
nu da
delil olarak
gösterir.
Tanbure, ud, çeng, kopuz,
y a t u ğ a n ,
rebap,
g ı ç e k
ve
kingire gibi telli sazlann
a r a s ı n d a k i a t ı ş m a y a
dayanan
eserine
kendisi bir ad
v e r m e m i ş t i r .
Eser,
i ç e r i ğ i n e
göre, Telli Sazlar M ü n a z a r a s ı
biçiminde l n ı -
n l r m ş t ı r ,
Nesir
halinde
bir mukaddime ile
b a ş l a y a n
eser, 130
beyitten o l u ş a n
bir mesnevidir. Mufteilüntmüfteiluntfdilün vezniyle
y a z ı l m ı ş n r . s ?
Eserin tek
yazma n ü s h a s ı , yine Londra British Museum da bir ı n e c m u a içerisinde 321b-
328b
v a r a k l a r ı a r a s ı n d a
yer a l m a k t a d ı r . s
Klasik öncesi döneme ait
x
y ü z y ı l
ş a i r l e r i n d e n
olan Seydi
hme irza »
Timur un
t o r u n l a r ı n d a n MiranMuhammed
Ş a h ı n
o ğ l u d u r . Ş a h r u h Mirza zama-
n ı n d a
Horasan v a l i l i ğ i
y a p m ı ş t ı r .
Nevayi nin v e r d i ğ i bilgiye göre, Seydl Ahmed
Mirza Türkçe ve Farsça mesnevi ve gazellerden
o l u ş a n
bir divan tertip
e t m i ş t i r .
N e v a y ı aynca Letafetnômea d l ı bir mesnevisinin de o l d u ğ u n d a n
bahseder.
Ta
- a ş ş u k n ô m e
a d l ı mesnevisini 839 da Ş a h r u h a takdim e t m i ş t i r . Yedigünde y a z d ı
ğ ı n ı b e l i r t t i ğ i bu mesnevinin vezni, mefailün/mefailün/feCtWn dür Hocendi nin
Letafetnômew: t a r z ı n d a y a z ı l m ı ş
olan eser, münacat, na t, hükümdann methi ve
telif sebebi
bölümlerinden
sonra
yer
alan on
a ş k
mektubundan
meydana
gel-
mektedir. Her mektubun bitiminde bir gazel ile Sözün
H ü l a s a s ı
b a ş l ı k l ı bir bö-
lüm yer
a l ı r
320 beyitten
o l u ş a n
bu eserde Seydi
m a l ı l a s ı n ı k u l l a n m ı ş t ı r .
T a a ş
ş u k n ô m e n i n bilinen tek yazma n ü s h a s ı Londra British M u s e u m d a d ı r . s Eser
üzerine biri lisans,
d i ğ e r i
yüksek lisans olmak üzere iki tez
h a z ı r l a n m ı ş u r /
Bu dönemin son ş a i r i
G e d a y i h a k k ı n d a
Nevayi, tezkiresinde bilgileri ve-
rir: Türkçe ş i i r l e r yazar,
E b u l - K a s ı m
Babür z a m a n ı n d a büyük ş ö h r e t e k a v u ş -
57
Kemal
raelan
Ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı ,
s. 71;
Hofman,
a g e
c.
ı - ı u ,
s. 61-63.
58 Iancs
Eckmann, DieTschaghataische Literatür , s.323-324.
59
Kemal
Braslan, Ahmedl Münazara (TelliSazlar
A n ş m a s ı ) ,
Istanbul Üntuersitesi Edebiyat
Fakültesi TürkDili ve E d e b i y a t ı Dergisi
1986 c.
XXN XXV;
s.129-204. Metin metninçevi
risi notlarve dizinden
o l u ş a n ç a l ı ş m a n ı n g i r i ş k ı s m ı n d a
eserin
i ç e r i ğ i h a k k ı n d a da
bilgi
verilir. A y n n t ı l ı
bilgi için bu
ç a l ı ş m a y a b a k ı l a b i l i r .
Eser
h a k k ı n d a y a p ı l a n
diger ç a l ı ş m a l a r
içinbkz.Kaynakça IL
60
Charles
Rieu Catalogueof the Turkish Manuscriptsin theBritish
Museum
s 291
61 Kimi a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n StdfAhmedMirzabiçiminde
o k u d u k l a r ı
gibi
Hofmanda
da
SIdI
A.ola-
rakyer
a l ı r Hofman a g e
c.
s. 100.
62
Kemal
Eraslan,
f
Neudytrün
Mecausu n-nefayis
c.
i
s. 196.
63Charles Rieu,Catalogueof the Turkish. Manuscriptsin theBritishMuseum s. 289.
64 SezerÖzkoçer, Seyyid AhmedMirza
I a a ş ş u k n a m e ,
Lisans Tezi İ s t a n b u l üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Türkiyat
Enstitüsü TezNo:871 1968; Selim
Kuru BirDehnôme Örne-
Olarak
T a a ş ş u k n a m e
ve Eserdeki Ki liYan Tümceler , Yüksek Lisans Tezi B o ğ a z i ç i üni
versitesi 1993.Diger ç a l ı ş m a l a r içinbkz.
Kaynakça II.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
16/49
186
T A L İ D ,
5 9), 2007,Z.Ölmez
m u ş t u r . Y a ş ı ise d o k s a n ı g e ç m i ş t i r . 6 5 G ö r ü l d ü ğ ü gibi Nevayi nin tezkiresinde
de a s ı l a d ı n ı n ne o l d u ğ u , nerede ve ne zaman d o ğ u p
b ü y ü d ü ğ ü
h a k k ı n d a bilgi
b u l u n m a m a k t a d ı r . Eckmann,
M e c ô l i s i i n - n e f ü y i s u ı
1491 (896) y ı l ı n d a tamam-
l a n d ı ğ ı n ı
gözönüne
alarak 1404-1405
y ı l l a r ı n d a
d o ğ m u ş
o l a b i l e c e ğ i n i
belirtir.s
Elimizde bir tek D i v a n ı bulunan bu ş a h i n ş i i r l e r i bence dönemindeki
d ı ğ e r
eserler
a r a s ı n d a edebi
a ç ı d a n en kayda d e ğ e r o l a n ı d ı r . Üslubu ve
s ö y l e y i ş t a r z ı
Nevayi
kadar olmasa
da
onunkine y a k ı n bi r üslüp
ve s ö y l e y i ş
t a r z ı
sergiler. Di
li
oldukça
sadedir. Aruzu çok iyi k u l l a n m ı ş t ı r .
E r a s l a n ı n
da
b e l i r t t i ğ i
gibi,
ş i i r l e
ri genellikle a ş k , sevgilinin g ü z e l l i ğ i ve c e f a s ı k o n u l a r ı n ı
i ş l e m e s i n i n
y a n ı s ı r a
yer yer sufiyane duygu ve d ü ş ü n c e l e r i de
i ş l r
Gedtiyiya da Gedü m a h l a s l a r ı n ı
k u l l a n m a s ı
da bu sufiyane s ö y l e y i ş t a r z ı y l a ilgili o l m a l ı d ı r . s ? D i v a n ı n ı n te k yaz
ma
n ü s h a s ı
Paris Bibliotheque
Nationale
(Suppl, Turc., nr. 981) dedir.
68
J.
Eck
mann
Gedayi
D i v a n ı n ı metin sözlük ve
t ı p k ı b a s ı m
olarak
y a y ı m l a m ı ş t ı r . w
Klasik öncesi
dönemin
kültür ve sanat merkezi Herat ve
Semerkand
o l d u ğ u
gibi
Horasan
ve Maveraünnehir de de güçlü bi r edebi g e l i ş i m i n o l d u ğ u bilin
mektedir. Türkçe ve F a r s ç a y ı iyi kullanan ş a i r l e r i n y a r a t t ı ğ ı bu edebiyat, İ r a n
e d e b i y a t ı n ı n
etkisi
a l t ı n d a
k a l m ı ş t ı r . Bu etkiyle edebi ürilnlerde eskiden beri
görillenArap ve Fars u n s u r l a r ı n ı n a r t t ı ğ ı görüJmektedir. Bunun
y a n ı
s ı r a ş a i r l e
rin y e t i ş t i k l e r i bölge ve ait o l d u k l a r ı
etnik
gurup nedeniyle dillerinde de kimi
f a r k l ı l ı k l a r
mevcuttur.
ç o ğ u
eserde
O ğ u z c a
özelliklere
rastlamak
mümkündür.
Yeni biçimlenmeye
b a ş l a y a n ç a ğ a t a y e d e b i y a t ı
için bu dönemin sonunda Ma
veraünnehir
Harezm
ve
Horasan
gibi merkezlerde klasik
bi r
ç a ğ a t a y dili ve
e d e b i y a t ı n ı n meydana
g e l d i ğ i n i söylemek mümkündür. Y u k a r ı d a ş a i r l e r i n i ve
eserlerini t a n ı t ı r k e n ortaya ç ı k a n tabloya b a k ı l a c a k olursa bu
dönemin
ş a i r l e r i ,
gazel ve kasidenin y a n ı s ı r a mesnevi k o n u l a r ı n a münazaralara da
yer
v e r m i ş
o l d u k l a r ı gibi tasavvufun etkisinden de uzak k a l m a m ı ş l a r d ı r . ç a ğ a t a y ş a i r l e r i
nin
halk e d e b i y a t ı n a b a k ı ş l a r ı
Köprülü nün
de b e l i r t t i ğ i gibi O s m a n l ı
ş a i r l e r i
ninkinden
f a r k s ı z d ı r , ?
O n l a r ı n halk
e d e b i y a t ı n a k a r ş ı
bu
ilgisizlikleri Fars
ş i i r i -
ne k a r ş ı
duyulan
h a y r a r ı l ı k t a n k a y o a k l a n m a k t a d ı r . Hece vezni ve dörtlüklerle
y a z ı l a n
Yesevi
t a r z ı
suflyane ş i i r l e r i edebi ü r ü r ı l e r olarak
g ö r m e m i ş l e r d i r .
Klasik ç a ğ a t a y c a Dönemi: x y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı ile XVI y ü z y ı l ı n ilk ya
r ı s ı n ı
kapsayan bu
dönem
Timurlu ı m p a r a t o r l u ğ u n u n y a v a ş y a v a ş z a y ı f l a m a
ya
b a ş l a d ı ğ ı dönemdir.
1447 y ı l ı n d a Ş a h r u h M i r z a n ı n ölümünden
sonra
iktidar
mücadeleleriyle z a y ı f l a y a n imparatorluk, Horasan da B b ü I - K ü s ı m Babür ün
65KemalBraslan t
Neuaytnin M e c ô l i s u n - n e f ô ş t s ,
c
i.
s 120 121
66
Ianos
Eckmann
DieTschaghataische
Literatur
s. 324.
67Kemal
Braslan ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı ,
s 172
68 E.Blochet, Cataloguedes
m nuserus turcs
Paris, 1933, c. II, s. ı ı 7 ; Hofman,
a g e
c. III,s.
l
69
JOO05 clcmann The iv n G a a s ı . Bloomington,
1971 477
s
70 E
Köprülü, a.g.m.,s
296
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
17/49
Ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı
ve ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı
üzerine A r a ş t ı r m a l a r
187
ve Maveraünnehir'de ise Ebu Said'in
k u r d u ğ u
kuvvetli idareyle biraz t o p a r l a n ı r
gibi olduysa da Babür'ün ölümünden sonra k a r ı ş ı k l ı k l a r ve ş e h z a d e l e r a r a s ı n
da t ht mücadeleleri tekrar b a ş l a d ı . Hüseyin Baykara bu mücadeleden b a ş a r ı y
la ç ı k a r a k H e r a t ı siyasi merkez o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a devrin
s n t
ve kültür mer
kezi haline getirdi. 1469-1506 y ı l l a r ı a r a s ı n d a hüküm süren Baykara. e d e b i y a t ı n
her
d a l ı n d a ürün v e r m i ş
olan Ali Nevayi'yi de himayesi a l t ı n a alarak yalan
a r k a d a ş l ı k k u r m u ş t u r . Bu nedenle bu dönem Nevayi-Baykara dönemi olarak
da bilinir. Budönemde saraylarda resmi dil olarak Farsça
k u l l a n ı l ı y o r d u .
Budo
olarak kültürel faaliyetlere de
y a n s ı y o r d u .
Ancak bun r a ğ m e n Hüseyin
Baykara döneminde Türkçe
ş i i r
yazma
e ğ i l i m i
a r t m ı ş t ı r . BöyleceTürkçe ile de
önemli ve hacimli
s n t
eserleri ortaya
k o n a b i l e c e ğ i
gösteriliyordu. Bu döne
min
ş a i r l e r i
ise
ş u n l a r d ı r :
Hüseyin Baykara,Ali Nevayi,Hamidi, Muhammed
Salih, Ş e y b a n i Ubeydi ve Babür.
842 (1438)'de Herarta d o ğ a n Hüseyin Baykara 'Hüseyni' m a l ı l a s ı y l a Türkçe
lirik gazeller y a z m ı ş t ı r . 1469'da Horasan t a h t ı n a oturduktan sonra 1506 y ı l ı n a
kadar süren s a l t a n a t ı s ı r a s ı n d a
H e r a t ı
önemli bir kültürmerkezi
durumun
ge
tiren Baykara, Cami ve Nevayigibi dönemin üyü
ş a i r l e r i n i
s a r a y ı n d a bulun
d u r m u ş özellilde de yalan r k ş ı Nevayi'yi himaye e t m i ş t i r . Ali Nevayi
Mecôlisü n-nefüyis
a d l ı
ş a i r l e r tezkiresinin sekizinci meclisini Hüseyin Baykara
(Ebu'I-GaZ Sultan Hüseyn Bahadur
H a r ı l y a
a y ı r m ı ş
ve
ond n
övgüyle bahset
m i ş t i r . I
Ş a i r olarak çok
b a ş a r ı l ı o l d u ğ u
söylenemezse de klasik ç a ğ a t a y
ş i i r i n i n
Nevayiden sonra gelen l isimlerindendir. Gazellerini hep
[dildtün [alliitün i
fai/atün Ifai/ün vezniyle y a z m ı ş t ı r . Bu vezin o devirde Cami ve Nevayi t a r a f ı n
d n
da çok
k u l l a n ı l m ı ş t ı r .
Bu veznin k u l l a n ı l m a s ı n d a bu v e z i r ı l e y a z ı l a n ş i i r l e
rin bestelenerek
U r g u ş t e k
usülüne göre k o ş u k ç u ya da
türkigtl j ar t a r a f ı n d a n
sarayda terennüm edilmesinin etkisinin o l d u ğ u Nevayi ve Babür t a r a f ı n d a n
dile g e t i r i l m i ş t i r .
B a y k a r a n ı n
lirik gazellerini biraraya g e t i r d i ğ i bir D i v a n ı ve
o t o b i y o g r a f ı k
tarzda
y a z ı l m ı ş
bir
Risa e si
b u l u n m a k t a d ı r .
D i v a n ı n ı n 8'i Türkiye'de, 13'ü i s e y n r t d ı ş ı n d a olmaküzere toplam21 nüsha
b u l u n m a k t a d ı r .
İ s t a n b u l
AyasofyaKütüphanesi'ndeki
nüsh
İ s m a i l Hikmet
Ertaylan
t a r a f ı n d a n
t ı p k ı b a s ı m olarak
y a y ı m l a n m ı ş t ı r . F
Baykara
D i v a n ı
üzeri
ne en k a p s a m l ı ilk ç a l ı ş m a Talip
Y ı l d ı r ı m
t r f ı n n doktora tezi olarak y a p ı l
m ı ş t ı r ,
D i v a n ı n ı n
t a m a m ı n ı n i n c e l e n d i ğ i bu
ç a l ı ş m a d a
Hüseyin
B a y k a r a n ı n
gerek h ü k ü m d a r l ı ğ ı gerekse k i ş i l i ğ i G i r i ş k ı s m ı n d a a y r ı n t ı l ı olarak e ğ e r l e n i -
r i l m i ş t i r .
Bu ç a l ı ş m a d a metnin y a z ı ç e v r i m i , dil incelemesi ve dizin yer l ı r
71
KemalBraslan, LL Nevdyi nin Meciilisü n*ne dyis, s
2 0 2 ~ 2 4 4 j
Hofman
a g:e
III s
210
72
İ s m a i l HikmetErtaylan. Türk
E d e b i y a t ı
ÖrnekleriV
D i v a n - ı
Sultan
Hüseyn
irza aykara
H ü s e y i n l İ s t a n b u l , 1 9 4 6 .
73
Talip
Y ı l d ı r ı m , Hüseyin
Baykara
D i v a n ı
( M e t i n - İ n c e l e m e - D i z i n ) ,
Doktora
Tezi
Ankara
üniversitesi
Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
2003
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
18/49
188
T A L İ D , 5 9 , 2007,Z.Ölmez
Yedi bölümden o l u ş a n
Risale de
kendini, nesebini, d e r v i ş l e r e ve Molla Ca
mi ye
g ö s t e r d i ğ i s a y g ı y ı ,
adalete
d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü , k u r d u ğ u v a k ı f l a r ı , ş a i r l e r i
ko
r u d u ğ u n u ve N e v a y i n i r ı faziletlerini
a n l a t ı r ,
Eserin iki n ü s h a s ı b u l u n m a k t a d ı r .
BiriAmasya Bayezid Kütüphanesi ndeki 550
n u m a r a l ı
m e m u n ı n
içinde yer
alan
ilk
metindir. Ikincisi ise
Ş i i k u r - n a m e a d ı y l a
Istanbul Arkeoloji Müzesi Kü
tüphanesi
257 numarada k a y ı t l ı d ı r .
Risiile yi
ilk
önce
ı s m a i l Hikmet Ertaylan
t ı p k ı b a s ı m
olarak
y a y ı m l a m ı ş .
Iki
n ü s h a n ı n k a r ş ı l a ş t ı r m a l ı
y a y ı m ı ise, Bilal
Yücel
t a r a f ı n d a n
1996
y ı l ı n d a y a p ı l m ı ş t ı r ,
Klasik
ç a ğ a t a y E d e b i y a t ı n ı n
en
önemli
temsilcisi
ç a ğ a t a y
Edebiyatma
d a m g a s ı n ı vuran
Ali Nevayi dir.
x y ü z y ı l ı n
ilk
y r ı s ı n d
Semerkand ve He
rat ta g e l i ş e n klasik
ç a ğ a t a y
Nevayi ile özellikle Herat ta
doruk n o k t a s ı n a
u l a ş m ı ş t ı r . A s ı l
Nizamü d-dlnAli Nevayi
olan
ş a i r
9
Ş u b a t
1441 (m. 17Ra
mazan 844) de
Herarta
dünyaya g e l m i ş t i r . UygurTürklerindendir. B a b a s ı G ı y a
sü d-din Kiçkine B a h a d ı r , Horasan hakimi E b u l - K a s ı m abür ünhizmetindsy
di.
K ü ç ü k l ü ğ ü n d e n
beri Hüseyin Baykara ile birlikte b ü y ü m ü ş a r a l a r ı n d a k i
d o s t l u ğ u n temelleri bu dönemde a t ı l m ı ş t ı r . 1469 y ı l ı n d a Hüseyin B a y k a r a n ı n
H o r a s a n ı ele geçirip Timurlu t a h t ı n a o t u r m a s ı n d a n sonraAli Nevayi de He
art a dönüp dostunun v e r d i ğ i
M ü h ü r d a r l ı k görevini yerine
g e t i r m l ş ü r .
Henüz çocuk y a ş t a y k e n edebiyata ilgi
duyan
ve ş i i r l e r yazan Ali Neva
yi nin divan, mesnevi, tezkire, tarih türlerinde
y a z d ı ğ ı
eserlerin
d ı ş ı n d a
musiki,
aruz, dil ve
dünya g ö r ü ş ü
gibi
konulardan
o l u ş a n yirmi dokuz eseri v a r d ı r . Tez
kiresinde Hüseyin
B a y k a r a y ı a n l a t ı r k e n onun
Türk dili ve edebiyatina ait bir
çok
sorunu
ç ö z ü m l e d i ğ i n i belirtir;
ancak bunda en büyük
etkenin kendisi ol
d u ğ u n u
söylemek gerekir. Türkçe
ş i i r l e r
yazan
d a y ı l a r ı
Mir Said Kabili ve Mu
hammed
Ali Garibi ve hamisi E b u I - K a s ı m
abür ün
de etkisiyle kendi diline
k a r ş ı
büyük bir
ilgi
duyan Nevüyi, ç a ğ a t a y c a n ı n
Farsça dan geri
o l m a d ı ğ ı n ı
eserleriyle göstermeye
ç a l ı ş m ı ş t ı r .
Böylece kendisinden sonraki yeni nesiin de
Türkçe
y a z m a s ı n ı
t e ş v i k e t m i ş t i r ,
I r a n ı n
büyük
m u t a s a v v ı f l a r ı n d a n
olan
Ab
d u r r a h m a n - ı
Cami nin
de takdirini
k a z a n m ı ş
ve
Iran e d e b i y a t ı n ı n önde
gelen
s i m l r ı n ı n
eserleriyle boy ö l ç ü ş e c e k eserler ortaya k o y m u ş t u r . Ş i i r yazmaya
Farsça ile
b ş l m ı ş
s o n r a l a r ı Türkçe birçok
eser
y a z m ı ş t ı r . Bu
nedenle
de
zü l-
lisaneyn
diye de t a n ı n m ı ş t ı r .
74 İ s m a i l Hikmet Ertaylan, Türk E d e b i y a t ı Örnekleri Risiile iSultan Hüseyin
Baykara.
s t a n
bul,1945.
75BilalYücel Hüseyn-I
Baykara
Risalesl nin Uzak
N ü s h a s ı ,
Türklük
Bilimi
A r a ş t ı r m a l a
1996,
c.
II.
s.
69-70.
76 Burada a m a c ı m ı z Ali Nevayl nfn h a y a t ı n ı a y r ı n t ı l ı olarak vermek o l m a d ı ğ ı için h a y a t ı
h a k k ı n d a a y r ı n t ı y a g i r i l m e m i ş t i r . Bukonudadaha g e n i ş bilgi Için bkz.Agah S ı r r ı Levend,
Ali euat etlt
H a y a t ı ,
S a n a t ı , K i ş i l i ğ i , Ankara: T D K Y a y ı n l a r ı ,
1965,306
S
Günay
ur
i\Ji Neval
TürkiyeDiyanet
V a k f ı sl m
Ansiklopedisi
1989, c II, s 449-453; Zeki Velidi
Iogan,
Ali
Ş i r Islôm Ansiklopedlsi
c. I, s. 349-357;
ofmana.g.e.
c. I-III, s, 69.
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
19/49
Ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı
v ç a ğ a t a y
E d e b i y a t ı
üz r n A r a ş t ı r m a l a r
189
Neviiyi Blochet ve Barthold gibi kimi bilim a d a m l a r ı
t a r a f ı n d a n
y a l n ı z c a bi r
mütercim, orta derecede
b a ş a r ı l ı
taklitçi bir
ş a i r
olarak d e ğ e r l e n d i r i l m i ş s e de
Rus d o ğ u b i l i m e i s i Berthels Feridüddin
A t t a r ı n
M a n t ı k u r - t a y r ı ile Neviiyi nin
L i s a n u t - t a y t u ı ı k a r ş ı l a ş t ı r a r a k
bu
i d d i a l a r ı n
y a n l ı ş l ı ğ ı n ı
ortaya
k o y m u ş t u r .
Neviiyi nin mesnevilerinde HüsrevDlhlevi ve
Cami nin
etkisi görülür, ancak bu
t a ı n a m ı y l a taklit boyutunda d e ğ i l d i r . Orta Asya Türk dili ve e d e b i y a t ı n ı g e l i ş
ı n e s i n d e büyük y ı olan Neviiyi klasik
ç a ğ a t a y
ş i i r i n i
y a l n ı z
en yüksek derece
ye ç ı k a r m a k l a k a l m a ı n ı ş
ç a ğ a t a y
dilinin de bir kültür ve edebiyat dili olabilece
ğ i n i
g ö s t e r m i ş t i r .
Bundan
d o l a y ı
ç a ğ a t a y c a y a Nevayi dili de
d e n m i ş l i r .
Eser
leri Türkistan d ı ş ı n d a Azeri ve Anadolu s a h a l a r ı n d a
da
o k u n r n u ş ,
O s m a ı ı l ı
irleri de
onu
üstat olarak
g ö r m ü ş l e r d i r .
Fars e d e b i y a t ı n ı
örnek
alarak ç e ş i t l i tür
lerdeki Farsça eserleri Türkçe ile yazmaya
ç a l ı ş m ı ş
ve böylece Orta Asya Türk
e d e b i y a t ı n ı klasik bi r seviyeye u l a ş t ı r m a y ı b a ş a r m ı ş t ı r . Çok s a y ı d a
olan
eserle
ri
a ş a ğ ı d a k l
gibi
s ı n ı f l a n d ı r ı l m a k t a d ı r :
i. D i v a n l a r ı Haza lnü Lme ani): (1) G a r d i b t i s - s ı g a ı ; (2) N e u d d i r u ş - ş e b ô b
3) Bedayiii l-uasat, 4 Feuôidu l-kiaer, 5 Farsça
D i u d n ı .
L
Hamsesi: l) Hayretu l-ebrôr, (2)
Perhad u
Ş i r i n (3)
Leyli vü
Mecnün,
4)
Seb a-i s 10 are, 5 Sedd-i iskenderi.
III. Tezkireleri: l)
Mecôlisu n-nefais,
(2)
Nesayimii l-mahabbe
nş e m ô y i
mi l-fütüvve.
Dil ve edebiyat eserleri: (1) Risôle-i mu/amma; (2) Mizanu l-euzan, 3)
Muhakernetü l-lugateyn.
V
Dini-ablil.k1 eserleri: (1) Miiruicdt, (2)
Çihil Hadis,
(3)
Nazmul-ceudhir,
4) Lisanu t-tayr, 5 S i r a c i i l - m u s l i m i t ı 6 Mahbübu l-kulub.
VI.Tarihi eserleri: l
Tarih-i enbiya vü
hükema; (2)
Tarih-i
m i ı l ü k - i
Acem,
3) Ziibdetti t-teuôrih.
VII.Biyografik eserleri: (1)
H d l a t - ı Seyyid
H a s a n - ı E r d e ş i r (2)
Hamsetu l-mü
tehayyirin, 3 H a l d t - ı Pehleudn Muhammed.
VIII. Belgeler: (1)
Vakfiyye,
(2) M u n ş e a t .
G ö t ü l d ü ğ ü gibi hemen hemen her
konuda
eser v e r m i ş
olan
Neviiyi nin ner
deyse bütün eserleri i n c e l e n m i ş üzerinde ç a l ı ş m a l a r y a p ı l m ı ş t ı r . Türkiye de
özellikle tez ç a l ı ş m a s ı olarak y a p ı l a n incelemeler daha çok dil a ç ı s ı n d a n y a p ı
lan d e ğ r e l e n d i r m e l e r l e
s ı n ı r l ı d ı r .
Eserleri, özellikle d i v a n l a r ı e d e b i y a t ç ı gözüyle
d e ğ e r l e n d i r i l m e y i beklemektedir. Ş i m d i s ı r a s ı y l a k ı s a c a
bu
eserler
h a k k ı n d a
bilgi verelim:
s ı r a d a yer alan d i v a n l a r ı daha çocuk
y a ş t a y k e n
b a ş l a y ı p
h a y a t ı n ı n
sonu
na k a d a r y a z m ı ş o l d u ğ u ş i i r l e r i içermektedir. B u ı ı l a r ı f a r k l ı adlar
a l t ı n d a
topla
ya n Neviiyi nin b u n l a r ı n d ı ş ı n d a bi r de
Farsça
D i v a n ı
v a r d ı r .
Çocukluk ve ilk
77Puar
öprülü
a.g.m.,s 3 2
8/20/2019 Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati
20/49
19
TALtD, 5(9), 2007,Z.Ölmez
gençlik y ı l l a r ı n d a y a z d ı ğ ı ş i i r l e r i kendi
d i v a n l a r ı m
düzenlemesinden daha ön-
ce b a ş k a l a r ı tarafindan d e r l e n m i ş t i r . Bu derleme 870 te (1465-66) SultanAli b.
Muhammed
M e ş h e d i
tarafindan istinsah e d i l m i ş t i r .
Bunun
tek n ü s h a s ı Le
ningrad da
S a l t ı k o v - Ş ç e r d i n Devlet Halk K i t a p l ı ğ ı 564 numarada k a y ı t l ı d ı r .
Özbekbilgini
Hamid
S ü l e y ı n a n tarafindan Divan a d ı
a l t ı n d a
t ı p k ı b a s ı m ola
rak y a y ı m l a n m ı ş t ı r .
9
y a z d ı k l a r ı y l a
önce
iki divan o l u ş t u r a n Neviiyi
sonra
ye
ni
y a z d ı k l a r ı m
da katarak bu iki divam
dört
divan haline g e t i r m i ş t i r . Neviiyi ter
t i p l e d i ğ i ilk divana Bedayiü l-bidaye a d ı m v e r m i ş t i r . Bu divan Hüseyin Bayka
r a ' n ı n
i s t e ğ i
üzerine h a z ı r l a n m ı ş t ı r .
Baykara mn tahta ç ı k ı ş ı 1469
o l d u ğ u n a
gö
re,
eser
1469-1480
y ı l l a r ı a r a s ı n d a
meydana
g e t i r i l m i ş t i r . Divamn bilinen
dört
n ü s h a s ı
v a r d ı r . s ? Neuadirii n nihaye
a d ı n d a k i
ikinci
divam
ise, 1476-1486
y ı l l a -
a r a s ı n d a y a z d ı ğ ı ş i i r l e r i n d e n o l u ş m a k t a d ı r . s Eski ve yeni ş i i r l e r i n d e n seçme-
ler
yaparak
o l u ş t u r d u ğ u
ve
Nevadirü n-nihaye
a d ı n ı
t a ş ı y a n
bu
d i v a n ı n
müs-
tensih
h a t t ı olan
iki
n ü s h a s ı
Özbekistan FenlerAkademisi, D o ğ u Bilimleri Ens
titüsünde
b u l u n m a k t a d ı r .
Bu iki
nüshadan
Özbekistan
Fenler
Akademisi
D o ğ u
Bilimleri
Enstitüsü
1995 numarada
k a y ı t l ı olan
nüsha
E c k ı n a n n tarafindan tek
nüsha olarak g ö s t e r i l m i ş t i r . Bu
n ü s h a n ı n
Sultan Ali M e ş h e d i
t a r a f ı n d a n
x
y ü z y ı l d a Herat ta
istinsah e d i l d i ğ i
tahmin edilmektedir. Müstensih
h a t t ı
olan
ikinci nüsha ise, yine Özbekistan Fenler Akademisinde 11675 numarada k a y ı t
l ı d ı r Dönemin
m e ş h u r h a t t a t l a r ı n d a n
Abdülmecid tarafindan 893 (1487) tari
hinde
istinsah e d i l m i ş t i r . Neviiyi nin
kendi
e l y a z m a s ı o l d u ğ u d ü ş