Embed Size (px)
Citation preview
1
T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı
ŞİZOFRENİ HASTALARINDA
YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
UZMANLIK TEZİ
Dr. Düzgün ŞİMŞEK
DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr İbrahim EREN
ISPARTA -2006
2
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .................................................................................................................................................................. 2
TEŞEKKÜR ....................................................................................................................................................................... 3
KISALTMALAR ............................................................................................................................................................... 4
1. GİRİŞ VE AMAÇ .......................................................................................................................................................... 5
2. GENEL BİLGİLER....................................................................................................................................................... 7
2.1. ŞİZOFRENİ TANIMI .............................................................................................................................................. 7 2.2. ŞİZOFRENİ TANISI ............................................................................................................................................... 7 2.3. ŞİZOFRENİ TARİHÇESİ...................................................................................................................................... 11 2.4. EPİDEMİYOLOJİ ................................................................................................................................................. 12 2.5. ETYOLOJİ............................................................................................................................................................. 13 2.6. ŞİZOFRENİ PATOFİZYOLOJİSİ......................................................................................................................... 15 2.7. YAŞAM KALİTESİ TANIMI ............................................................................................................................... 16 2.8. TIPDA YAŞAM KALİTESİ KAVRAMI .............................................................................................................. 16 2.9. ŞİZOFRENİDE YAŞAM KALİTESİ KAVRAMI................................................................................................. 17 2.10. ŞİZOFRENİDE YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ.................................................................. 18 2.11. ŞİZOFRENİDE YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ............................................................... 20
3. YÖNTEM ..................................................................................................................................................................... 22
3.1. HASTA SEÇİMİ .................................................................................................................................................... 22 3.2. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI ............................................................................................................................. 22
3.2.1. Şizofreni Hastaları İçin Yaşam Niteliği Ölçeği.............................................................................................. 22 3.2.2. Sosyodemografik Bilgi Formu ....................................................................................................................... 23 3.2.3. Psikopatolojik Veriler.................................................................................................................................... 23 3.2.3.1 Kısa psikiyatrik derecelendirme ölçeği (BPRS) ........................................................................................... 23 3.2.3.2. Pozitif ve negatif semptom ölçeği ............................................................................................................... 23 3.2.3.3. Calgary şizofrenide depresyon ölçeği......................................................................................................... 24 3.2.3.4. UKU yan etki değerlendirme ölçeği............................................................................................................ 24 3.2.3.5. Barnes akatizi ölçeği................................................................................................................................... 24 3.2.4. Psikososyal Veriler ........................................................................................................................................ 25 3.2.4.1. Dünya sağlık örgütü-yetiyitimi çizelgesi (WHO-DAS-II)............................................................................ 25 3.2.4.2. İçgörü değerlendirme ölçeği....................................................................................................................... 25 3.2.4.3. Dışavurulan duygulanım ölçeği .................................................................................................................. 26 3.2.4.4. Çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçeğinin gözden geçirilmiş formu.................................................... 26 3.2.4.5. Liebowitz sosyal anksiyete ölçeği ............................................................................................................... 27
3.3. VERİLERİN ANALİZİ.......................................................................................................................................... 27
4. BULGULAR................................................................................................................................................................. 28
4.1. SOSYODEMOGRAFİK VERİLER....................................................................................................................... 28 4.2. KLİNİK ÖZELLİKLER......................................................................................................................................... 31 4.3. PSİKOSOSYAL VERİLER ................................................................................................................................... 35
4.3.1. İçgörü, Dışavurulan Duygulanım ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçek Sonuçları ....................... 35 4.4. YAŞAM NİTELİĞİ ............................................................................................................................................... 36 4.5. YETİYİTİMİ.......................................................................................................................................................... 36 4.6. YAŞAM KALİTESİ VE YETİYİTİMİNİN SOSYODEMOGRAFİK, KLİNİK VE PSİKOSOSYAL DEĞİŞKENLERLE İLİŞKİSİ ...................................................................................................................................... 37
5. TARTIŞMA.................................................................................................................................................................. 47
6. SONUÇLAR ................................................................................................................................................................. 55
7. ÖZET ............................................................................................................................................................................ 56
8. SUMMARY .................................................................................................................................................................. 58
8. KAYNAKLAR ............................................................................................................................................................. 60
7. EKLER ......................................................................................................................................................................... 71
3
TEŞEKKÜR
Uzmanlık eğitimim boyunca değerli bilgi ve tecrübelerinden yararlandığım sayın hocam
Prof. Dr. Ramazan ÖZCANKAYA’ya
Uzmanlık eğitimim ve tez çalışmalarımda destek ve katkılarını benden esirgemeyen tez
danışmanım Yrd Doç Dr İbrahim EREN’e
Eğitimime katkısı bulunan diğer tüm hocalarıma,
Uzmanlık eğitimim boyunca beni destekleyen birlikte çalıştığım asistan arkadaşlarıma,
Hayatım boyunca bana her türlü olanağı sağlayan fedakar anne ve babama,
Yoğun çalışmalarım sırasında sabır ve desteğini her zaman yanımda hissettiğim eşime
sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.
4
KISALTMALAR
BPRS: Kısa Psikiyatrik Derecelendirme Ölçeği
ÇBASDÖ: Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği
PANNS: Pozitif Negatif Sendrom Ölçeği
WHO-DAS-II: Dünya Sağlık Örgütü yetiyitimi çizelgesi
ARK: Arkadaşları
CŞDÖ:Calgary Şizofrenide Depresyon Ölçeği
DSM IV :Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel Kitabı
LSFBÖ: Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeği
5
1. GİRİŞ VE AMAÇ
Şizofreni düşünce, algı ve duygulanım semptomlarının bulunduğu, kişinin uyum ve
işlevsellik düzeyini belirgin olarak bozan, etyolojisi tam olarak belirlenememiş, farklı
klinik görünümleri olan kronik ve şiddetli seyreden bir mental hastalıktır. Şizofrenili
hastalarda temel olarak sanrı ve varsanıların oluşturduğu gerçeği değerlendirme yetisinde
bozukluk, negatif belirtilerden oluşan psikomotor yoksulluk, garip davranış ve pozitif
yapısal düşünce bozukluğunu içeren dezorganizasyon gözlenir (1). Hastalığın karakterine
ve uygulanan tedaviye bağlı olarak şizofreni hastaları günlük yaşam aktivitelerinde,
motivasyonlarında, iletişim becerilerinde, üretkenlik, uyum gibi alanlarda sorunlar
yaşamaktadırlar.
Şizofreni, temel olarak akut psikozun kontrolü ve psikotik epizodların önlenmesi amacıyla
antipsikotik ilaçlar ile tedavi edilmektedir. Tedavinin başarısına rağmen hastalarda
relapslar görülebilmekte, antipsikotiklerin yan etkileri de sorunlar yaratabilmektedir.
Hastalarda motivasyon eksikliği ve izolasyon, maladaptif davranış ve sosyal fonksiyon
bozukluğu gibi rezidüel semptomları devam edebilir. Bu semptomlar hastaların eğitim,
meslek ve sosyal rollere devam etmede zorluklar yaşamasına neden olur. Bu yüzden
hastalık üzerine etkili psikososyal etkilerin de göz önüne alınması gerektiği görüşü
yaygınlık kazanmakta ve son yıllarda birçok hasta için psikososyal tedaviler ile ilaç
tedavisini birlikte kullanma eğilimi artmaktadır (2). Psikososyal tedaviler hastayı
destekleme, bağımsız yaşama yetilerini geliştirme ve psikososyal işlevselliği iyileştirme ile
şizofrenide ortaya çıkan yıkımı, yetersizlikleri ve olumsuzlukları iyileştirme amacındadır
(3). Uygulanan terapiler arasında aile terapisi, toplumsal becerilerin geliştirilmesi, içgörü
geliştirme yaklaşımları, bireysel ve grup terapileri, davranışsal yaklaşımlar, duygu
dışavurumu geliştirilmesi, şekillendirme, bilişsel proçes terapisi, beceri eğitimi ve
motivasyon gibi yaklaşımlar bulunur (4,5,6).
Yaşam kalitesi, Dünya Sağlık Örgütü tarafından “hedefleri, beklentileri, standartları,
ilgileri ile bağlantılı olarak, kişilerin yaşadıkları kültür ve değer yargılarının bütünü içinde
durumlarını algılama biçimi” olarak tanımlamıştır (7). Sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi ise,
hastaların kendi sağlık durumlarını nasıl algıladıkları ve hastaların fiziksel, ruhsal ve sosyal
olarak fonksiyonel kapasitesi olarak tanımlanmıştır (8). Son 15 yıl içinde şizofreni gibi
6
şiddetli psikiyatrik hastalığı bulunan kişilerde, yaşam kalitesinin değerlendirilmesi
konusunda çalışmalar yoğunlaşmıştır. Yaşam kalitesi, bugün şizofrenide rehabilitasyon
programlarında ve ilaç tedavisi başarısının değerlendirilmesinde önemli bir araç olarak
kullanılmaktadır. Şizofreni tedavisinde, son yıllarda hasta ve yakınlarının da tedavi
proçesine katılımı yönünde çabalar artmaktadır. Bunun sonucu olarak hasta memnuniyeti,
hasta ve yakınlarının tedaviyi değerlendirmeleri, subjektif iyilik hali ve yaşam kalitesinin
önemi vurgulanmaktadır. Şizofreni tedavisinin ana amacı şizofreni semptomlarının
azaltılmasından ve yinelemeleri önlemenden öte hastanın tam olarak iyileşmesine ve
yaşam kalitesinin optimizasyonuna doğru yönelmektedir (9).
Çeşitli kişisel ve sosyal değişkenler, yaşam kalitesi üzerine etkili olabilir. Şizofreni
hastalarında bu değişkenlerin etkisinin tanımlanması yaşam kalitesinin artırılması
çalışmaları açısından önem taşımaktadır. Sosyodemografik ve klinik değişkenler ve yaşam
kalitesi arasındaki ilişki bir çok çalışmaya konu olmakla beraber bu değişkenlerin etkisi
açısından kesin sonuca varmak güçtür.
Şizofrenide yaşam kalitesi, rehabilitasyon programlarında ve ilaç tedavi sonuçlarının
değerlendirilmesinde kullanılmasına karşın bu kavramın neleri içerdiği hangi klinik
parametrelerden etkilendiği ve nasıl ölçüleceği konusundaki tartışmalar sürmektedir. Bu
çalışmanın amacı, hekimin ve hastanın değerlendirmeleri ile (objektif ve subjektif olarak)
şizofreni hastalarındaki yaşam niteliği ve yetiyitiminin çeşitli ölçeklerle saptanmasıdır.
Ayrıca, sosyodemografik veriler, hastalığın tipi, tedaviye uyum ve yanıt, yan etkiler,
hastalık süresi, hastalığa karşı içgörü, eşlik eden anksiyete, depresyon, sosyal destek gibi
parametrelerin şizofreni hastalarında yaşam kalitesi üzerine olan etkisinin belirlenmesi
amaçlanmıştır.
7
2. GENEL BİLGİLER
2.1. ŞİZOFRENİ TANIMI
Şizofreni, düşünce, davranış, algı, konuşma, iletişim, sosyal ilişkiler, dikkat, dürtü
denetimi, çevre ile olan etkileşim, duygusal ifadeler, motor davranış alanlarında belirtiler
gösteren, gerçeği değerlendirmenin bozulmuş olduğu, heterojen özellik gösteren psikotik
bir hastalıktır (10). “Us yarılması” anlamı taşıyan şizofreni terimi duygulanım ve düşünce
arasında kopukluğu ifade eder.
2.2. ŞİZOFRENİ TANISI
Şizofrenide belirti dağılımının üç alt gurupta toplandığı çalışmalar ile desteklenmiş olup
bunlar; sanrı ve varsanıların oluşturduğu gerçeği değerlendirme yetisinde bozukluk, negatif
belirtilerden oluşan psikomotor yoksulluk, garip davranış ve pozitif yapısal düşünce
bozukluğunu içeren dezorganizasyondur (1). Buna göre şizofreni semptomları 3 ana
bölüme ayrılabilir:
Pozitif semptomlar: Halüsinasyon, delüzyon, dezorganize konuşma ve davranış
gibi psikotik semptomlar.
Negatif semptomlar: Duygulanım aralığında azalma, konuşma fakirliği, ilgi ve
motivasyon kaybı.
Kognitif semptomlar: Organize olmak, soyut düşünce, dikkat ve işlevsel
fonksiyonlarda defisit.
Hastalık süreci kendini ortaya koymadan önce premorbid bir dönem bulunmakta ve bu
dönemde şizoid veya şizotipal gibi A kümesi kişilik tipi belirtileri bulunmaktadır (11, 12).
Hastaların bir kısmında psikotik başlangıç ani ve açık bir şekilde görülebilmekle beraber
hastaların büyük bir kısmında belirgin psikotik belirtilerin bulunmadığı, yavaş gelişen,
haftalar-yıllar boyunca sürebilen anksiyete, depresyon, obsesyon ve kompulsiyonlar, panik,
somatik yakınmalar gibi özgül olmayan semptomların bulunduğu prodromal bir dönem
gözlenir (10, 12). Prodromal dönemi, psikotik belirtilerin belirgin olarak bulunduğu aktif
dönem takip eder. Aktif faz ardından işlevsellikte belirgin bir düşme veya eski işlevselliğe
dönememe (kalıntı) dönemleri görülür. Kalıntı dönem sıklıkla yavaş ilerleyici olup tabloya
negatif belirtiler hakimdir (13). Bu teorik değerlendirmeye karşın şizofreni çok farklı gidiş
8
ve sonlanım özellikleri göstermektedir. Gidiş ve sonlanımın belirlenmesinde sıklıkla
kullanılan belirleyiciler; hastalık belirtileri, iş uyumu, toplumsal uyum, hastaneye yatış
sayısı ve süresi, bilişsel yetiler, genel sağlık durumu ve intihar girişimidir (14).
Klinik uygulamada en sık kullanılan tanı kriterleri DSM-IV kriterleri olup dahil edilme ve
dışlama ölçütlerini içermektedir. Dahil edilme ölçütleri şizofreni için en özgül semptomlar
iken dışlama ölçütleri ayırıcı tanının yapılmasına yardımcı olmaktadır.
Şizofreni Tanı Ölçütleri (DSM IV)
A) Karakteristik semptomlar
Bir aylık dönemin (başarıyla tedavi edilmişse daha kısa bir süre) önemli bir
bölümünde aşağıdakilerin en az ikisinin bulunmasıyla karakterize aktif faz
semptomları:
1. Hezeyanlar
2. Halüsinasyonlar
3. Dezorganize konuşma (sıklıkla enkoherans veya konu dışı konuşmalar)
4. İleri derecede dezorganize yada katatonik davranış
5. Negatif belirtiler, duygusal küntlük, aloji yada avolisyon (düşünce
içeriğinin yoksullaşması veya istem yokluğu)
Not: Hezeyanlar bizar ise yada halüsinasyonlar kişinin davranışları veya
düşünceleri hakkında sürekli yorum yapmakta olan seslerden yada iki yada daha
fazla sesin bir birbirleriyle konuşmasından oluşuyorsa, A tanı ölçütünden sadece bir
belirtinin olması yeterlidir.
B) Toplumsal /mesleki işlev bozukluğu
Mesleki, kişiler arası ilişkiler yada kendine bakım gibi önemli işlevsellik
alanlarından bir yada birden fazlasında işlevselliğin, hastalık öncesi döneme göre
belirgin olarak bozulması (hastalık çocukluk yada ergenlik dönemde başlamış ise
kişiler arası ilişki, akademik veya mesleki alanlarda beklenen düzeye ulaşmakta
yetersizlik).
C) Süre
Bu bozukluğun devam ettiğini gösteren belirtiler en az 6 ay süreyle bulunmaktadır.
Bu süre en az 1 ay süren aktif dönemi (başarıyla tedavi edilmişse daha kısa bir
süre) içermelidir. Prodromal ve rezidüel dönemler de bu süreye dahil olabilir.
9
D) Şizoaffektif bozukluk ve duygudurum bozukluğunun dışlanması
Şizoaffektif bozukluk ve psikotik bulgulu duygudurum bozukluğu dışlanmıştır.
Bunun nedeni, aktif evre ile birlikte depresif, manik veya karma bir dönem ortaya
çıkmaması ve aktif evre sırasında duygudurum belirtileri de olmuşsa bunların
toplam süresi aktif ve rezidüel dönemlerin süresine göre daha kısa sürmesinden
dolayıdır.
E) Madde kullanımı ve genel tıbbi durumun dışlanması
Bu bozukluk bir maddenin doğrudan fizyolojik etkilerine (örneğin kötüye
kullanılabilen bir ilaca, tedavide kullanılan bir ilaca) yada genel tıbbi duruma bağlı
olarak ortaya çıkmamıştır.
F) Yaygın gelişimsel bir bozuklukla olan ilişki
Otistik bozukluk veya diğer bir yaygın gelişimsel bozukluk öyküsü varsa ancak en
az bir ay süreyle (başarıyla tedavi edilmişse daha kısa bir süre) belirgin sanrı ve
varsanılar da mevcutsa şizofreni ek tanısı konulabilir.
Şizofreni DSM IV alt tipleri ve tanı ölçütleri
Paranoid tip
A) Bir yada birden fazla sanrı veya sıklıkla işitme varsanılarının bulunması.
B) Dezorganize konuşma, dezorganize veya katatonik davranış, düz veya uygunsuz
duygulanım klinik görünümde baskın değildir.
Dezorganize tip
Aşağıdaki tüm ölçütler karşılanmalıdır.
A) Dezorganize konuşma, dezorganize davranış, düz veya uygunsuz duygulanım.
B) Katatonik tip ölçütleri karşılanmamalıdır.
Katatonik tip
Aşağıdakilerden iki veya daha fazlası klinik görünüme hakimdir.
A) Katalepsi (balmumu esnekliğini de kapsamalı) yada stupor ile karakterize motor
hareketsizlik.
B) Amaçsız ve dış uyarıdan etkilenmeyen aşırı motor aktivite.
C) Aşırı negativizm (tüm girişimlere hareketsiz direnç yada hareket ettirme
girişimlerine rağmen katı postürü sürdürme) yada mutizm.
10
D) Postür alma, bunun da kanıtı olarak istemli hareketlerde tuhaflıklar (uygunsuz
ve bizar postürlerin takınılması), sterotipik hareketler, belirgin mannerizm veya
belirgin grimas.
E) Ekolali veya ekopraksi.
Ayrışmamış tip
DSM IV’deki A ölçütleri karşılanmıştır ancak paranoid, dezorganize, katatonik tip
tanı kriterleri tam olarak karşılanmaz.
Rezidüel tip
Aşağıdaki ölçütler karşılanmıştır.
A) Belirgin sanrı, varsanı, dezorganize konuşma ve ileri derecede dezorganize yada
katatonik davranışın olmaması.
B) Negatif semptomların yada A ölçütündeki iki yada daha fazla semptomun daha
hafif biçiminin varlığı ile belirlendiği üzere bu bozukluğun sürdüğüne ilişkin
kanıtlar vardır.
Şizofreninin heterojen bir grup olduğu konusunda fikir birliği bulunmasına rağmen,
homojen alt gurupların tanımlanmasında ortak bir yaklaşım mevcut değildir. Şizofreninin
alt sendromlarını tanımlayan yaklaşımlar hastalığın farklı patofizyolojik süreçlerinin
olduğundan yola çıkmıştır. Crow, şizofreni hastalarını pozitif ve negatif belirtilerine göre
Tip I ve Tip II sendrom olarak iki şekilde sınıflandırmıştır. Tip I sendrom akut başlangıç,
sanrı, varsanı ve diğer pozitif semptomların bulunduğu klinik, tipik antipsikotiklere iyi
yanıt alınması, entelektüel yıkımın az veya hiç olmaması, beyin görüntülemesinde yapısal
anormalliklerin bulunmaması, geri dönüşümsüz istemsiz hareketlerin bulunmaması
özelliklerine sahip olup öne sürülen patofizyoloji, D2 reseptör yoğunluğu veya
duyarlılığında artmanın bulunmasıdır. Tip II sendrom, künt duygulanım, konuşma fakirliği,
istenç azlığı ve diğer negatif belirtilerden oluşan klinik, kronik ve yavaş ilerleyen bir seyir,
tipik antipsikotiklere olumsuz yanıt, entelektüel yıkım, geri dönüşümsüz istemsiz
hareketler, yapısal beyin anormallikleri özelliklerine sahip olup, öne sürülen patofizyoloji,
temporal ve frontal kortekste hücre kaybıdır (15,16).
Şizofrenide negatif ve pozitif belirtileri temel alarak değerlendiren diğer bir kişi ise
Andreasan’dır. Andreasan klinik belirtilerin psikopatoloji ile açıklanabilmesi ve
psikopatoloji ve nörobiyolojinin birleştirilmesi öğelerinden yola çıkmıştır. Pozitif belirtili
11
şizofreni, negatif belirtili şizofreni ve karma belirtili şizofreni modellerini geliştirmiştir.
Pozitif belirtilerin yüksek kortikal işlevlerden kaynaklandığını, negatif belirtilerin ise beyin
yıkımını yansıttığını ve negatif-pozitif ayrımının garip davranış temelinde birleştiğini ileri
sürmüştür (17).
Carpenter ve arkadaşları negatif belirtilerin birincil, ikincil, kalıcı ve geçici olarak
sınıflandırılmasını önermişlerdir. Sendromun kendine özgü negatif belirtilerini birincil,
antipsikotik, disfori, uyarı azlığı ve pozitif belirtilere bağlı gelişenleri ise ikincil olarak
tanımlamışlardır. Birincil ve kalıcı olan belirtiler için defisit; diğer durumlar için non-
defisit terimlerini önermişlerdir. Bu sınıflandırma ve tanımlamalarla şizofreniye özgün
psikopatolojilerin daha iyi anlaşılacağını savunmuşlardır (18)
2.3. ŞİZOFRENİ TARİHÇESİ
Şizofreni, çok eski tarihlerden beri bilinmekle birlikte psikiyatrik bir hastalık olarak kabul
görmesi nispeten yenidir. Ortaçağda, şizofreninin psikotik belirtileri doğa üstü güçlere
bağlanmış ve şizofreni hastalarının lanetlenmiş olduğu düşünülmüştür. Bu dönemde batı
toplumlarında hastalar belirgin olarak ayrımcılığa uğramışlardır.
Hastalığın ilk olarak tanımlanması 1800’lü yılların ikinci yarısına rastlamaktadır. Morel
1860 yılında, ergenlik döneminde başlayan yıkımla süregelen bu hastalığa ‘dementia
precoce’ adını vermiştir. 1863 yılında Kahlbaum ‘praphrenia hebetica’ terimini
kullanmıştır. Hecker 1871’de ‘hebefreni’ olarak tanımladığı hastalıkta hastaların garip
davranışlarını kaydetmiş; Kahlbaum 1874 yılında katatonik semptomları tanımlamıştır.
(10,11,14).
Şizofreniye bakış açımızda büyük çığır açan Emil Krapelin hastalığın katatonik, hebefrenik
tiplerine paranoid ve basit tipleri de ekleyerek bu tipleri ‘dementia precox’ tanımı
kapsamına almıştır (11). Bu terimle bilişsel bozulma (dementia) ve precox (erken
başlangıç) arasındaki farkı vurgulamaya çalışmıştır (10). Bu hastalarda sanrı ve
varsanıların en belirgin belirtiler olduğunu ve hastalığın süregelen yıkımla seyrettiğini
belirtmiştir (11). Krapelin, normal işlevselliğin olduğu ancak alevlenmeler gösteren
hastalığı manik depresif psikoz olarak tanımlayıp bu hastaların ayrımını da yapmıştır.
12
Ayrıca, paranoid hastaların inatçı persekutuar sanrılarının bulunduğunu, hastalığın yıkımlı
bir gidişata sahip olduğunu, manik depresif psikozdan farklı olarak semptomların süreğen
karakterde olduğunu belirtmiştir (11,10,13). Krapelin, kişide bilinç, affekt ve irade
alanlarında tam bir yıkımla giden dementia precox’un psikotik belirtilerinin organik
etyolojiye sekonder geliştiğini vurgulamıştır (10).
Şizofreni denilince akla gelen bir diğer önemli isim olan Eugen Bleuler, 1911 yılında
“dementia precox” yerine literatüre şizofreni (us yarılması) terimini kazandırmıştır (11,10).
Bu terim ile düşünce, duygu ve davranışlar arasındaki bölünmeyi (schisms) belirtmeye
çalışmış, “demantia praecox” tanımının kapsamını da eleştirerek, bu durumunun tek bir
hastalıktan çok heterojen bir grup olduğunu belirtmiştir (10). Bleuler, erken başlangıç ve
şiddetli yıkımın sadece ağır vakalarda görüldüğünü ve şizofreninin mutlaka yıkımlı bir
gidişe sahip olmasının gerekmediğini vurgulamış; hastalığa kesitsel bir yaklaşım
getirmiştir (13). Bleuler, şizofreni hastalarındaki zihinsel bölünme teorisi için primer
belirtileri tanımlamış, bu temel belirtileri şizofreninin 4A’sı olarak isimlendirmiştir
(10,11,13,14). Bleuler, temel olarak patolojinin çağrışım bozukluğunda olduğunu, bunun
yanında ambivalans, otizm ve duygulanım bozukluğunun da gerektiğini varsanı ve
sanrıların ise ikincil belirtiler olduğunu vurgulamıştır (10).
20 yüzyıl ortalarında Kurd Schneider, şizofreni tanısı için, kendilik ve dış dünya arasındaki
engeli bozan 11 tane birinci sıra bulgusu tanımlamıştır (13). Schneider’in birinci sıra
bulguları yaygın olarak kabul görmüş olup, günümüz tanı sistemlerinde bu bulgular önemli
bir yer tutmaktadır.
2.4. EPİDEMİYOLOJİ
Dünya üzerinde yaklaşık 24 milyon kişinin hastalıktan etkilendiği düşünülmektedir (19).
Coğrafi dağılım olarak tüm dünyada şizofreni, insidans ve prevelans değerleri benzerlik
göstermektedir (11). Yapılan değişik çalışmalarda şizofreni insidansı 0.1-0.7/1000;
prevelansı ise 0.6-7.1/1000 olarak rapor edilmiştir (10). Warner Giraloma, 1995 yılında
yayınlanan derlemesinde yaşla düzeltilmiş yıllık insidansı 100.000 kişide 10-40 yeni olgu
olarak vermiştir (19).
13
Şizofreni, kadın ve erkeklerde eşit oranlarda görülmekle birlikte, hastalığın başlangıç yaşı
erkeklerde kadınlara oranla daha erkendir. Genel olarak başlangıç yaşı erkeklerde 15-25
yaşları arası iken, kadınlarda 25-35 yaşları arasındadır. Hastalığın 10 yaşından önce ve 60
yaşından sonra başlaması nadir görülmektedir (11,20). Kadınlarda östrojen hormonunun
başlangıç yaşının gecikmesinde etkili olduğu öne sürülmüştür (21). Paralel olarak
kadınlarda, menopoz döneminde hastalığın seyrinde ikinci bir yükselme dönemi de tespit
edilmiştir (22).
Ülkemizde şizofreni epidemiyolojisi ile ilgili yeterli miktarda çalışma olmamakla birlikte,
Sivas ilinde yapılan bir çalışmada yaşam boyu yaygınlığının % 0.5 oranında olduğu ve
şizofreni insidansının ülkemiz dışındaki sonuçlar ile uyumlu olduğu belirtilmiştir (23).
2.5. ETYOLOJİ
Tek bir hastalık olarak tanımlanmış olmasına rağmen şizofreni, heterojen etyolojili ortak
belirtiler gösteren bozukluklar grubudur (11).
Psikiyatrik bozuklukların günümüz değerlendirmeleri en az dört öğenin bileşimini
içermelidir: Genetik yatkınlık, yaşam stresörleri, bireyin kişiliği, stresle başa çıkma
becerileri, birey ve genomu üzerine etkili virüs toksin ve çeşitli hastalıklar gibi çevresel
etkiler (24).
Genetik geçiş şizofrenide en önemli risk faktörlerinden biridir. Şizofrenide genetik
faktörlerin etkisi aile, evlat edinme, ikiz çalışmaları ile ortaya konulmuştur. Evlat edinilen
monozigot ikizlerin biyolojik ebeveynleri tarafından yetiştirilen ikizleri ile aynı oranda
hastalığa sahip olması genetik etkinin çevre etkisinden daha kuvvetli olduğunu
göstermektedir. Ebeveynlerden sadece birinde şizofreni olduğu durumlarda, çocuklarda
şizofreni görülmesi riski % 12.5-13.8 iken her iki ebeveynin de şizofreni olması ile bu
riskin % 35-46’ya yükseldiği rapor edilmiştir. Şayet ebeveynlerde hastalık mevcut değil
ancak kardeşlerden biri şizofreni ise diğer kardeşlerde hastalanma riskinin % 6.7-8.2
olduğu bildirilmiştir. Şizofrenik kişilerin birinci derece akrabaları, normal popülasyona
göre 5 ile 10 kat daha yüksek oranda hastalığa yakalanma riski altındadırlar (25).
14
Genetik geçişin türü belirlenmemiş olmasına rağmen multigenetik, multifaktöriyel bir
geçiş olduğu düşünülmektedir (14). Genetik geçişte, orta derecede etkili bir kaç gen veya
düşük derecede etkili bir çok gen sorumlu olabilir. Şizofreni etyolojisinde, major etki
gösteren genlerin varlığı henüz saptanmış değildir. Mendelian benzeri bir geçişin
gözlendiği istisnalar dışında karmaşık ailesel geçiş şekli gözlemlenmektedir (26).
Risk faktörlerinden bir diğeri ise toplumsal etkenlerdir. Sanayileşmiş büyük kentlerin alt
sosyoekonomik bölgelerinde şizofreni oranlarının yüksek olduğu bildirilmiş olup,
sosyoekonomik koşullar ile morbidite arasında güçlü bir korelasyon bulunmuştur (27).
Şizofreni, her türlü sosyoekonomik ortamda ve kültürde görülebilmekle beraber düşük
sosyoekonomik kesimlerdeki enfeksiyon, doğum öncesi bakım ve yoksulluk gibi stresörler
şizofreni insidans ve prevelansını arttıran faktörler olabilmektedir. Başka bir görüşe göre
ise, ciddi ruhsal bozukluklar bireylerin zamanla alt sosyal sınıflara kaymasına yol
açmaktadır (11,13,28).
Şizofreni tanısı konmuş kişilerle yapılan görüşmelerde, stres yaratan yaşam olaylarıyla
karşılaşmalarının toplum ortalamasının üzerinde olduğu saptanmıştır. Stres yaratan yaşam
olaylarıyla karşılaşma, şizofreniye yol açmaktan ziyade hastalığa yatkınlığı olan kişilerde
predispozan faktör olarak ortaya çıkar (21). Şizofrenisi olan kişilerde evlilik oranı toplum
ortalamasının altındadır. Yalnız yaşamak şizofreniye yatkınlığı arttırmakta yada bu kişiler
hastalık nedeniyle evlenmekte zorluk çekmekte ve daha sık boşanmaktadır (1).
Şizofreninin nöro-gelişimsel hipotezi, hastalığın erişkin beyninde anormalliklere yol açan
ve beyin gelişimini etkileyen prenatal ve perinatal erken dönem beyin hasarları sonucu
geliştiğini ileri sürer (10). Düşük doğum ağırlığı ve prenatal komplikasyonları hikayesinin
şizofrenik hastalarda, kontrol grubundaki bireylere göre daha yüksek oranlarda olduğu
rapor edilmiştir (29). Preeklamsi, perinatal beyin hasarı, Rh uyuşmazlığı, birinci
trimesterde ciddi maternal beslenme bozukluğu ve ikinci trimesterde influenza enfeksiyonu
geçirilmesi ve şizofreni hastalarının hikayesinde bulunan en sık obstetrik
komplikasyonlardır (10,11,14,30,31). Yenidoğan döneminde hipoaktivite ve hipotoni, süt
çocuğu döneminde motor koordinasyon zayıflığının eşlik ettiği silik nörolojik belirtiler,
çocukluk döneminde ise dikkat ve bilgi-işlem eksikliğinin şizofrenide risk faktörleri
arasında olduğu bildirilmiştir (32,33).
15
Doğum mevsiminin de bir risk faktörü olabileceği, kış ayları ve erken bahar aylarında
doğmanın şizofreni riskini artırdığı bildirilmiştir. Kış mevsiminde doğmanın, enfeksiyon
hastalıklarına ve beslenme bozukluklarına yol açabileceği ve hastalanma riskini
arttırabileceği öne sürülmüştür. Hamileliğin ikinci trimesterinde influenza virüsü ile
karşılaşmadan sonra da (sıklıkla kış aylarında görülür) şizofreni sıklığında artma olduğu
bildirilmiştir (11).
Klinik ve epidemiyolojik veriler, şizofreninin olası etyolojileri arasında enfeksiyöz
etkenleri düşündürmektedir. Viral enfeksiyonlara önemli yer verilmekte, sitomegalovirus
ve HSV ailesindeki DNA virüsleri şizofreni etkeni olarak öne çıkmaktadır (1). Bununla
birlikte enfeksiyöz ajanlarla şizofreni arasında kesin bir ilişki saptanamamıştır (10).
2.6. ŞİZOFRENİ PATOFİZYOLOJİSİ
Görüntüleme çalışmaları şizofreni hastalarında beyinde anatomik bozukluklar olduğunu
ortaya koymuştur. Şizofrenide lateral ventriküllerin temporal boynuzlarının ve üçüncü
ventrikülün genişlemiş olduğu bilgisayarlı tomografi ile hastaların yaklaşık %80’inde
saptanan en yaygın bulgudur (34). Ayrıca, genel olarak, şizofrenili hastaların gerektiğinde,
prefrontal korteksteki bazı alanları etkinleştiremedikleri kabul edilir (35).
Şizofrenide, EEG’de anormallikler sıklıkla saptanmış ve bu anomalilerin sol
hemisfere lokalize olma eğilimi kaydedilmiştir (36). EEG’de teta ve delta aktivitesinde
artış, alfa aktivitesinde ise azalma bildirilmiştir.
Şizofreni patogenezinde, nörotransmitter sistemlerindeki bozukluk bir çok
çalışmaya konu olmuştur. Bunlar arasında, şizofreni hastalarında dopamin sisteminin
hiperaktif hale geldiğini savunan dopamin hipotezi önemli bir yer tutmaktadır. Bunda,
nöroleptiklerin tedavi etkilerinin, dopamin D2 reseptörlerini bloke edebilmeleriyle orantılı
oluşunun rolü büyüktür. Şizofreni tedavisinde kullanılan ilk etkili antipsikotik ilaçlardan
chlorpromazine ve reserpine yapısal olarak birbirinden farklı olmalarına rağmen, ortak
antidopaminerjik özellikleri olan ilaçlar olması, şizofrenide dopaminerjik sistemde
bozukluk olduğu hipotezini desteklemektedir. Bununla birlikte, bugün için en etkili
16
antipsikotik ilaçlardan olan clozapine, zayıf bir dopamin D2 antagonistidir. Bundan dolayı
dopaminin, şizofrenide etkilenen yegane nörotransmitter olmadığı düşünülerek, diğer
nörotransmitterlerin şizofrenideki rolü geniş araştırma alanı bulmuştur. Hastalığın
etyolojisinde rol oynadığı düşünülen diğer sistemler arasında norepinefrin, seratonin, Gaba
reseptörleri sayılabilir (37,38)
2.7. YAŞAM KALİTESİ TANIMI
Yaşam kalitesi, Dünya Sağlık Örgütü tarafından ”hedefleri, beklentileri, standartları,
ilgileri ile bağlantılı olarak, kişilerin yaşadıkları kültür ve değer yargılarının bütünü içinde
durumlarını algılama biçimi” olarak tanımlamıştır (7). Bu tanımlama içinde yaşam kalitesi,
kişinin amaç, beklenti, ilgi ve standartlarından oluşan konumunu, kültür ve değer sistemi
içinde kavrayış biçimidir. Yaşam kalitesi, “kişisel tatmin”i ifade eder ve kişinin beden
sağlığı, psikolojik durumu/iyilik hali, sosyal etkileşimleri, işlevselliğin yeterliliği, uyum
yetisi, hayat görüşü, kişisel inançlarından karmaşık bir şekilde etkilenmektedir. Bir başka
ifade ile yaşam kalitesi, kişinin öznel olarak farklı yaşam alanlarından aldığı doyum
hissini, nesnel olarak ise sosyal işlevlerini, günlük etkinliklerini ve bedensel sağlığını
içermektedir.
Yaşam kalitesi oldukça geniş bir kavramdır. Campbell (1976), yaşam kalitesiyle ilgili 12
alan belirlemiştir; Toplumsallık, eğitim, aile yaşantısı, komşuluk, arkadaşlık, evlilik,
milliyet, barınma durumu, sağlık, kendilik duygusu, yaşam standardı ve iş durumudur.( 39)
2.8. TIPDA YAŞAM KALİTESİ KAVRAMI
Sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi, hastaların kendi sağlık durumlarını nasıl algıladıkları ve
hastaların fiziksel, ruhsal ve sosyal olarak fonksiyonel kapasitesi olarak tanımlanmıştır (8).
Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi, hastalık ve tedavinin hastanın hissedilen işlevselliği üzerine
etkisini göstermesi şeklinde özetlenebilir (40).
Yaşam kalitesi kavramı tıpda ilk defa 1964 yılında, “Elkinton” tarafından transplantasyon
hastaları ile ilgili olarak ele alınmıştır (41). Daha sonraları, kanser tedavisi gören hastaların
yaşam kalitelerinin daha iyi olabilmesi için neler yapılabileceği üzerinde durulmuş, kişinin,
daha uzun yaşamı, daha kısa ama daha kaliteli bir yaşama değişip değişmeyeceği konusu
17
gündeme gelmiştir. Bu tarihlerden itibaren tıpta yaşam kalitesi kavramına ilgi, gün
geçtikçe artmış ve yaşam kalitesi kavramı çok sayıda çalışmaya konu olmuştur.
Tıpta yaşam kalitesi kavramının kullanım biçimleri Albrecht ve Fitzpatrick (1994)
tarafından özetlenmiştir (42):
Hastanın klinik bakımının planlanması,
Klinik çalışmalar ve sağlık hizmeti taramalarında sonuç ölçütü olarak,
Toplumun sağlık gereksinimlerinin belirlenmesi,
Kaynakların saptanması.
2.9. ŞİZOFRENİDE YAŞAM KALİTESİ KAVRAMI
Yaşam kalitesi, kronik somatik hastalıkların tedavisinde uzun yıllardır gündemde olmakla
beraber bu kavramın psikiyatride yer edinmesi nispeten yenidir. Toplumda yaşayan kronik
ruh sağlığı bozuk hastalarda, yaşam kalitesi çalışmaları 1980’lerden sonra başlamıştır
(43;44) ve 1980’li yıllarda toplum ruh sağlığı programlarında yaşam kalitesi kavramına
ilişkin ilk değerlendirmelerin sonuçları elde edilmiştir. Ruhsal bozukluklarda yaşam
kalitesi, konsültasyon-liyezon psikiyatrisinde ilk olarak araştırma alanı bulmuş, bunu
duygudurum bozuklukları, anksiyete bozuklukları, ağır/süreğen bozukluklar izlemiştir
(45). Şizofrenide yaşam kalitesi kavramı ise uzun süre hak ettiği yeri bulamamış ve ihmal
edilmiştir.
1950’li yıllarda, tipik antipsikotiklerin kullanıma girmesi şizofreni tedavisinde çok önemli
sayılabilecek bir gelişmedir. Bununla birlikte uzun bir süre bu ilaçlardan beklenen
hastalığın pozitif semptomlarını geriletmesi olmuştur. Şizofrenide yaşam kalitesi
çalışmaları 1960’lı yıllarda yatarak tedavi protokolünden ayakta tedavi protokolüne geçiş
ile başlamış olmasına karşın uzun süre yeterli ilgiyi görememiştir (46). Yaşam kalitesi
kavramı, şizofrenide araştırmalarında ancak 1990’larda atipik antipsikotik ajanların klinik
kullanılma girmesiyle, bu girişimlerin hastanın hayatını ne derecede iyileştirdiğini
değerlendirmek amacıyla, hak ettiği yeri bulmaya başlamıştır. Böylece, yaşam kalitesi
kavramı hastalık semptomlarının gerilemesi ve nükslerin önlenmesinden farklı beklentileri
yansıtmaktadır. Son 15 yıl içinde şizofreni gibi şiddetli psikiyatrik hastalığı bulunan
kişilerde, yaşam kalitesinin değerlendirilmesi konusunda çalışmalar yoğunlaşmıştır. Yaşam
18
kalitesi, bugün şizofrenide rehabilitasyon programlarında ve ilaç tedavisi başarısının
değerlendirilmesinde önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.
Yaşam kalitesi çalışmalarının şizofreni hastalarında uygulanmasındaki olası gecikme
Meltzer ve Bond (1994) tarafından aşağıdaki gibi özetlenmiştir (46):
Hekimlerin şizofreni tedavisinde sadece semptomları azaltmaya yönelik
önyargıları,
Şizofreninin tedavi ve rehabilitasyonunda uygulanacak olan psikososyal
programların çok ciddi çabalar gerektirmesi,
Yaşam kalitesi üzerinde belirleyici olabilen negatif belirtiler ve bilişsel
yetersizliklere yeterince ilgi gösterilmemiş olması,
Klinik ilaç araştırmalarının genellikle kısa süreli olması, uzun süreli olanlarda da
daha çok yineleme oranının değerlendirilmesi,
Şizofrenide yaşam niteliği kavramının tanımı ve modelize edilmesindeki güçlükler,
Güvenirliği ve geçerliği olan standart ölçeklerin geliştirilmesindeki yetersizlikler.
Şizofreni tedavisinde, son yıllarda hasta ve yakınlarının da tedavi proçesine katılımı
yönünde çabalar artmaktadır. Bunun sonucu olarak hasta memnuniyeti, hasta ve
yakınlarının tedaviyi değerlendirmeleri, subjektif iyilik hali ve yaşam kalitesinin önemini
vurgulanmaktadır. Şizofreni tedavisinin ana amacı şizofreni semptomlarının
azaltılmasından ve yinelemeleri önlemenden öte hastanın tam olarak iyileşmesine ve
yaşam kalitesinin optimizasyonuna doğru yönelmektedir (9).
2.10. ŞİZOFRENİDE YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Yaşam kalitesi kavramı, çok kapsamlı olarak değerlendirilmekle birlikte, Katschnig (2000)
yaşam kalitesinin temel olarak üç boyut içerdiğini belirtmiştir (9). Bunlar: Bireyin
kendisini iyi hissetme hali/yaşam doyumu, günlük yaşamdaki işlevselliği, kendine bakımı,
sosyal rolleri, dış kaynaklar ve sosyal desteklerdir. Bigelow ve arkadaşları (1991) ruh
sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesinde bir sonuç ölçütü olarak yaşam niteliği kavramını
ele almışlardır (47). Bu modelde, bireyin sosyal talepleri, bireye sunulan fırsatlar/olanaklar
ve yeti yitiminin restorasyonu üzerinde durmuşlardır. Lehman ve arkadaşları (1982) ağır ve
kronik ruhsal hastalıklar için öne sürdükleri modelde kişisel özellikler ile yaşamın çeşitli
19
alanlarındaki öznel yaşam kalitesi belirteçleri ve nesnel yaşam kalitesi belirteçlerine önem
vermişlerdir (48). Duygular ve beklentiler öznel göstergeleri oluştururken, işlev, uyum ve
yaşam biçimi nesnel belirteçleri oluşturmaktadır. Awad ve arkadaşları (1997) antipsikotik
ilaç tedavisi altındaki şizofreni hastaları için entegratif bir yaşam kalitesi modeli (çok
boyutlu sirküler model) öne sürmüştür (40). Bu modelde, bir yandan kaynaklar, sosyal
bağlar, kişilik, değerler ve tutumlar gibi faktörlerin etkisindeki, öte yandan psikotik
belirtilerin şiddeti, ilaç yan etkileri ve psikososyal performans düzeyi gibi faktörlerin
etkisindeki hastanın öznel algısının yaşam kalitesini belirttiğini bildirmişlerdir.
Yaşam kalitesi kavramının hem subjektif hem de objektif boyutu vardır. “Kendini iyi
hissetme”, ”yaşamdan doyum sağlama” ve “mutluluk” gibi ifadeler yaşam kalitesi
kavramının subjektif boyutunu oluşturur ve kişinin yaşamı hakkındaki duygularını,
beklentilerinden etkilenmesini, önceki tecrübelerini ve mevcut şartların algısını
göstermektedir. “Bağımsız yaşayabilme”, ”kişilerarası ilişkiler”, ”üretken olma” gibi
ifadeler ise objektif göstergeleri oluşturur ve sosyal fonksiyonel normları ve yaşam tarzını
yansıtır. (2,45). Bağlantılı olarak, yaşam kalitesi tayininde, subjektif (hastanın kendi
değerlendirmesi) ve objektif (uzman derecelendirmesi) değerlendirmeler kullanılır. Yaşam
kalitesinde, hastaların subjektif ve klinisyenin objektif algılaması birbirinden oldukça
farklıdır ve objektif ve subjektif değerlendirme arasındaki ilişki her zaman birbiriyle
uyumlu değildir. (49,50,51,52). Yaşam kalitesi, hastalar tarafından daha çok yaşam tarzı ve
yaşam standardı olarak tanımlanırken, psikiyatristler için hastalığın semptomlarına yönelik
yetiyitimi yokluğu ve profesyonel yardımın gerekliliği olarak öne çıkmaktadır. Her iki
değerlendirme boyutunun da bazı kısıtlamaları vardır. Bu kısıtlamaların temel nedenleri
arasında üniversal olarak kabul edilen ölçeklerin kullanılmaması ve sağlıklı kontrollerden
gelen yaşam kalitesi verilerinin bulunmaması sayılabilir. Şizofreni hastalarının yaşam
niteliği ölçümünde hastanın kendisinin, yakınlarının ve ruh sağlığı çalışanlarının hep
birlikte değerlendirmeye katılması gereklidir (2).
Literatürde ‘yaşam kalitesi’ genel olarak sağlık servisi ve programların yararlılık
çalışmaları için ve yeni ilaçların klinik etkinliği araştırmalarında, sonuçların
değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Ancak ruh sağlığı servislerine ek olarak çok çeşitli
kişisel ve sosyal değişkenler toplumda yaşam kalitesi üzerine etkili olabilir. Şizofreni
20
hastalarında bu değişkenlerin etkisinin tanımlanması, yaşam kalitesinin artırılması
çalışmaları açısından önem taşımaktadır. Sosyodemografik ve klinik değişkenler ve yaşam
kalitesi arasındaki ilişki bir çok çalışmaya konu olmakla beraber, bu değişkenlerin etkisi
açısından kesin sonuca varmak güçtür. Yapılan çalışmalarda değişik sonuçlar alınmasının
nedenlerinden bir tanesi subjektif yaşam kalitesi kavramının çalışmalar arasında farklılık
göstermesidir. Bazı değişkenler belirgin popülasyonları farklı etkileyebilir ve yaşam
kalitesinin değişik boyutlarında farklı etkileri olabilir.
Yaşam kalitesinin değerlendirilmesi amacıyla, değişik ölçekler kullanıma sunulmuştur.
1970’li yıllardan itibaren, toplumsal ruh sağlığı programlarının işlevsellik kazanması ile
yaşam niteliğinin değerlendirilmesi çalışmaları ivme kazanmıştır. İlerleyen zaman içinde
1984 yılında Heinrichs ve arkadaşları tarafından, şizofreni hastaları için yaşam niteliği
ölçeği geliştirilmiştir (53). 1994 yılında Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi Grubu,
Dünya Sağlık Örgütü yaşam kalitesi ölçeğini geliştirmiştir (54). 1999 yılında Fidaner ve
arkadaşları tarafından ülkemiz için güvenirlik ve geçerlilik çalışması yapılmıştır (7).
Grennley ve Greenberg 1997 yılında şizofreni ve benzeri ağır ve kronik hastalıkları
değerlendirmek için yaşam kalitesi ölçeğini geliştirmiştir (55).
Kullanılan ölçeklerin farklı olması da yaşam kalitesini etkileyen faktörlerde değişik
sonuçların ortaya çıkmasında rol oynayabilir. Şizofreni hastalarının yaşam kalitesini
değerlendirmek üzere çeşitli modeller geliştirilmiştir. Ancak, kullanılacak geçerli ölçümler
konusunda henüz bir görüş birliğine varılamamıştır. Bugün için, şizofreni hastaları için,
standardize edilmiş bir yaşam kalitesi ölçüm sistemi bulunmamaktadır.
2.11. ŞİZOFRENİDE YAŞAM KALİTESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Daha önceden de vurgulandığı gibi, yaşam kalitesi kompleks bir kavramdır ve
sosyodemografik, klinik ve psikososyal faktörlerin tümünden değişen oranlarda
etkilenebilir. Bununla birlikte, sayılan değişkenlerin yaşam kalitesi üzerine etkisi
konusunda, literatürde henüz tam bir görüş birliğine varılamamıştır.
Sosyodemografik değişkenlerle ilgili olarak, değişik ülkelerde yapılan çalışmalar farklı
sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Kimi çalışmalar, cinsiyet ile yaşam kalitesi arasında bir
21
bağlantı kuramazken, kimi çalışmalar kadın şizofren hastaların yaşam kalitesinin daha
yüksek olduğunu, kimi çalışmalar ise erkek hastaların yaşam kalitesinin daha yüksek
olduğunu öne sürmüştür (49,56-58). Benzer olarak yaş ve yaşam kalitesi arasında ilişki
olduğunu bildiren çalışmaların yanında (59,60,50), yaşam kalitesinin hastanın yaşından
bağımsız olduğunu bildiren çalışmalar mevcuttur (57,61). Birçok çalışma düşük eğitim
seviyesi ve düşük gelirin yaşam kalitesini negatif olarak etkilediğini ortaya koymuştur (61-
67). Ancak, ilginç olarak eğitim seviyesi yüksek hastaların, daha düşük yaşam kalitesi
kaydettiklerini gösteren çalışmalar da mevcuttur (2,44).
Klinik değişkenler incelendiğinde, çalışmalardan elde edilen ortak sonuçlar, negatif
belirtiler, depresyon ve anksiyetenin şizofreni hastalarının yaşam kalitesini olumsuz etkisi
olduğu yönündedir (49,60,68-70). Bununla birlikte, birçok çalışmada pozitif belirtiler ile
yaşam kalitesi ölçümleri arasında bağlantı olmadığı belirtilmektedir (49,71-73). Diğer
klinik değişkenlerin (şizofreninin süresi, başlangıç yaşı gibi) yaşam kalitesi üzerine etkisi
henüz tam olarak açığa kavuşmamıştır (45,49,59,68,70,74). Hastalığın tedavisiyle ilgili
olarak, hastanın hastanede yatarak tedavi edilmesinin (50,59,60) ve kullanılan ilaçların yan
etkilerinin şizofrenide yaşam kalitesinde bozulmayla neden olduğu bildirilmiştir (59,75).
Psikososyal etkenlerin yaşam kalitesi üzerine etkili geniş ölçüde kabul görmüştür (76).
Hastanın çevresinden aldığı desteğin, yaşam kalitesini önemli derecede etkilediği öne
sürülmüştür. Caron ve arkadaşları (2005), sosyal desteğin iki komponentinin (ataçman ve
hastanın değerli olduğuna ikna etmek) şizofreni hastalarında yaşam kalitesini belirleyen
faktörler olduğunu bildirmiştir. Ayrıca, hastalığın semptomlarının şiddeti ile yüksek duygu
dışavurumu arasında bağlantı bildirilmiştir (77).
22
3. YÖNTEM
3.1. HASTA SEÇİMİ
Haziran 2006-Agustos 2006 tarihleri arasında, Süleyman Demirel Üniversitesi, Tıp
fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı polikliniğine başvuran ve DSM IV tanı ölçütlerine göre
şizofreni tanısı konulan 50 hasta dahil edildi. Çalışmaya dahil edilme ölçütlerinde verilen
testlerin sağlıklı yapabilmesi amacıyla en az ilkokul mezunu olması yer aldı. Tıbbi bir
nedene bağlı psikotik bozukluğu bulunan hastalar çalışma dışı bırakıldı. Çalışmaya dahil
edilme kriterlerine uyan hastalar çalışma hakkında bilgilendirildi ve hastaların çalışmaya
katılımları soruldu. Değerlendirmeye alınan 65 hastanın 50 tanesi çalışmaya katılmayı
kabul etti ve yazılı onayları alındı.
3.2. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI
3.2.1. Şizofreni Hastaları İçin Yaşam Niteliği Ölçeği
Sürdürüm tedavisi altındaki şizofreni hastalarının yaşam niteliğini değerlendirmek
amacıyla Heinrich ve arkadaşları (1984) tarafından geliştirilmiş bir ölçektir (53). Türkçe
çeviri, güvenirlik ve yapısal geçerlik çalışması Soygür ve arkadaşları (2000) tarafından
yapılmıştır (78). Bu ölçek, hastaların kişisel deneyimlerinin zenginliğini, kişiler arası
ilişkilerinin niteliğini, meslek rollerdeki üretkenlik düzeyini ölçmeyi amaçlamaktadır.
Ölçek yarı yapılandırılmış bir görüşme biçiminde uygulanmakta ve görüşmeci (ruh sağlığı
çalışanı) tarafından değerlendirilmektedir. Toplam 4 alt boyut ve 21 sorudan oluşan ölçekte
her bir madde için üç bölüm vardır. Birinci bölümde görüşmecinin değerlendirme
yapılacak parametreyi anlaması ve bunun üzerinde yoğunlaşmasına yardımcı olmak üzere
kısa bir tanımlama yapılmakta, ikinci bölümde görüşmecinin hastayı incelemesinde
yardımcı olmak üzere birkaç örnek soru verilmekte, üçüncü bölümde de değerlendirmeyi
yapmak için 7 dereceli likert tipi bir skala verilmektedir.Ölçeğin minimum puanı
0,maksimum puanı ise 126 dır. Ölçeğin alt boyutları: I- Kişilerarası ilişkiler, II- Mesleki
rol, III- Ruhsal bulgular, IV- Günlük eşya kullanımı ve faaliyetler biçimindedir. (bkz Ek 1)
23
3.2.2. Sosyodemografik Bilgi Formu
Yarı-yapılandırılmış görüşme çizelgesi kullanılarak hastaların yaşı, cinsiyeti, kliniğimize
geliş şekilleri, eğitim durumu, medeni durumu, mesleki durumları, yaşam şekli, ekonomik
durumu gibi sosyodemografik verileri değerlendirildi (bkz Ek 2).
3.2.3. Psikopatolojik Veriler
Hastaların stres verici yaşam olayı/travma hikayesi, ailede psikiyatrik bozukluk hikayesi ve
intihar girişimi hikayesi alındı. Hastalığın başlangıç yaşı ve halihazırda yatarak veya
ayaktan tedavi görüp görmediği ve hastanın şikayetleri kaydedildi.
Ruhsal durum muayenesi yapılarak, hastaların genel görünüm, motor aktivite, konuşma,
algı, zeka, duygudurumu, duygulanımı, düşünce akışı, içeriği, hezeyanı ve homosid
düşünce varlığı, intihar düşüncesi ve planı, uyku, iştah, cinsel istek durumları kaydedildi.
İlaç tedavisi ve tedaviye uyum ve cevabı belirlendi. (Bkz Ek 3)
3.2.3.1 Kısa psikiyatrik derecelendirme ölçeği (BPRS)
Kısa psikiyatrik derecelendirme ölçeği, Overall ve Gorham tarafından, 1962 yılında
geliştirilmiş bir ölçektir (79). Bu ölçeğin Türkçe çevirisinin güvenirliliğine ilişkin ön
veriler, Soykan tarafından (1990) bildirilmiştir (80). BPRS, psikiyatrik hasta gruplarında
kullanılan, asıl hedefi farmakolojik tedavi sırasındaki değişikliği ölçmek olan bir ölçektir.
24 maddeden oluşan ve her bir maddede semptom şiddetinin derecelendirilebildiği (0=yok,
6=çok şiddetli) bir ölçektir.Ölçekten elde edilebilecek minimum puan 0 ,maksimum puan
ise 144 tür. Bu ölçekte, negatif semptomlar kümesi (duygusal geri çekilme, künt
duygulanım ve motor yavaşlama) ve pozitif semptomlar kümesi (kavramsal düzensizlik,
halüsinasyon ifadeleri ve alışılmamış düşünce içeriği) bulunur. Bu ölçekle elde edilen
puanlar negatif ve pozitif şizofreni vakalarını ayrıştırmamakta, bir vakada görülen hem
negatif, hem de pozitif semptomların belirlenmesi amacıyla kullanılmaktadır. (Bkz Ek 4 )
3.2.3.2. Pozitif ve negatif sendrom ölçeği
Kay ve ark tarafından 1987 yılında geliştirilen bu ölçek (81), 30 maddelik ve yedi puanlı
şiddet değerlendirmesi içeren, yarı-yapılandırılmış bir görüşme ölçeğidir. Bu 30 maddenin
24
18’i Kısa Psikiyatrik Değerlendirme Ölçeği (BPRS) ve 12’si ise Psikopatolojik
Değerlendirme Ölçeğinden Uyarlanmıştır. Değerlendirilen maddelerin yedisi pozitif
sendrom alt ölçeğine( minimum 7,maksimum 49 puan) , yedisi negatif sendrom alt
ölçeğine( minimum 7,maksimum 49 puan) ve geri kalan 16’sı ise genel psikopatoloji alt
ölçeğine( minimum16,maksimum 112 puan) aittir. Ölçeğin Türkçe güvenirlik ve geçerlik
çalışması Kostakoğlu ve ark tarafından 1999 yılında yapılmıştır (82). (Bkz Ek 5)
3.2.3.3. Calgary şizofrenide depresyon ölçeği
Addington ve arkadaşları tarafından geliştirilen bu ölçek (83), şizofreni ve psikotik
bozukluğu olan hastalarda depresif belirtilerin düzeyinin ve şiddet değişiminin ölçülmesi
amacıyla kullanılır. Ölçek, görüşmecinin değerlendirdiği bir ölçektir ve dörtlü Likert
tipinde değerlendirilen 9 maddeden oluşmaktadır. Bu maddeler, depresif duygudurum,
umutsuzluk, değersizlik duygusu, suçlulukla ilgili alınma düşünceleri, patolojik suçluluk,
sabah depresyonu, erken uyanma, özkıyım ve gözlenen depresyon belirtilerini
içermektedir. Her madde 0-3 puan arasında giderek artan puan alır ve toplam puan bunların
toplanmasından elde edilirÖlçeğin minimum puanı 0,maksimum puanı ise 27 dir.. Bu
ölçeğin Türkçe’de güvenilirlik ve geçerlik çalışması ise Aydemir ve arkadaşları (2000)
tarafından yapılmıştır (84). (Bkz Ek 6)
3.2.3.4. UKU yan etki değerlendirme ölçeği
Özgün ölçek, Lingjaerde ve arkadaşları tarafından geliştirilmiştir (85). Arkonaç ve
arkadaşları tarafından Türkçe’ye çevirisi yapılan ölçeğin henüz güvenilirlik-geçerlik
çalışması yapılmamıştır. Psikolojik, nörolojik, otonom sistem ve genel yan etkilerinin
değerlendirildiği, 48 maddeden oluşan 3 bölümden oluşmaktadır. Her bir madde 4
seçenekli olup "0" yan etki olmadığını, "3" ise şiddetli olduğunu belirtmektedir. (Bkz Ek
7).Ölçeğin minimum puanı 0,maksimum puanı ise 144 ‘tür.
3.2.3.5. Barnes akatizi ölçeği
Barnes tarafından 1984 yılında geliştirilen bir ölçektir (86). Antipsikotik tedavi alan
hastalarda akatizinin ölçümü için yaygın olarak kullanılan bir ölçektir. Ölçekte hem
gözlenen hareketleri hem de subjektif huzursuzluk deneyimi değerlendirilir. Psödoakatizi
25
ve hafif, orta, ağır akatizi için tanı kriterleri içerir. (Bkz Ek 8)Ölçeğin minimum puanı 0,
maksimum puanı ise 14
3.2.4. Psikososyal Veriler
3.2.4.1. Dünya sağlık örgütü-yetiyitimi çizelgesi (WHO-DAS-II)
Dünya Sağlık Örgütü Yetiyitimi Değerlendirme Çizelgesi, bireyin faaliyet düzeyinde ve
topluma katılımında olan kısıtlılıkları tespit edebilmek amacıyla, Dünya Sağlık Örgütü
tarafından geliştirilmiştir (87). Bu ölçekte hastalık, yaralanma gibi sağlık durumlarına bağlı
olarak ortaya çıkan sonuçlar sistematik olarak gruplandırılarak, yetiyitimi ve işlevsellik
sınıflandırılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımlamasına göre (WHO, 1997) yetiyitimi
ve işlevsellik, beden yapısı ve işlevleri; bireysel faaliyetler, topluma katılım olmak üzere
üç ayrı boyutu içermektedirler (88).
36 maddelik yarı yapılandırılmış bir görüşme ölçeği olan bu ölçek, birçok kültürde ortak
olarak önemli sayılan faaliyetleri içeren 6 alandan oluşmaktadır. Bunlar: 1)anlama ve
iletişim kurma, 2)Hareket etme ve bir yerden bir yere gitme, 3)Kendine bakım, 4)İnsan
ilişkileri, 5)Yaşam faaliyetleri, 6)Toplumsal yaşama katılım başlıkları altında toplanmıştır
(Ek 1). Tüm bu alanlarla ilgili sorularda kişinin son bir ayda o faaliyet sırasında ne kadar
güçlük çektiği sorulmakta, hiç, hafif, orta derecede, çok fazla, aşırı/hiç yapamıyorum
şeklinde alınan cevaplar 1-5 arasında puanlanmaktadır. Hastanın güçlükleri nelere
bağladığını anlayabilmek amacıyla, yaşadığı güçlükleri bedensel, ruhsal, alkol veya
maddeyle ilgili sorunların hangilerine bağladığını puanlaması istenmektedir. Bunların yanı
sıra hastanın yaşadığı güçlükleri ne derecede çevresel etkenlere bağladığını anlamaya
yönelik sorular vardır. Ölçeğin Türkçe formunun geçerlik ve güvenirlik çalışması Uluğ ve
ark tarafından 2001 yılında yapılmıştır (89). (Bkz Ek 9).
3.2.4.2. İçgörü değerlendirme ölçeği
David tarafından (1990) hazırlanan İçgörünün Üç Bileşenini Değerlendirme Ölçeği,
klinisyen tarafından uygulanan ve içgörüyü niceliksel olarak değerlendiren bir ölçektir
(90). İçgörü değerlendirme ölçeği tedaviye uyum, hastalığın farkında olma, psikotik
yaşantıları doğru olarak tanımdan oluşan üç bileşenden oluşur. İçgörü Değerlendirme
26
Ölçeği, 8 sorudan oluşan ve klinisyen tarafından uygulanan yarı-yapılandırılmış bir
ölçektir. İlk 7 sorunun en yüksek toplam puanı 14’dür. Sekizinci sorunun sorulması
görüşmeciye bırakılmıştır ve bu soru ile birlikte en yüksek toplam puan 18’dir. Hastanın
yüksek puan alması yüksek içgörü düzeyini gösterir. Bu ölçeğin Türkçe’de güvenilirlik ve
geçerlik çalışması Arslan ve arkadaşları (2001) tarafından yapılmıştır (91). (Bkz Ek 10)
3.2.4.3. Dışavurulan duygulanım ölçeği
Bu ölçek, hasta için önemli olan bir kişi ile hasta arasındaki duygusal durumu anlamak ve
ilişkinin bazı özelliklerini derecelendirmek üzere Cole ve arkadaşları (1988) tarafından
geliştirilmiş olan bir özdeğerlendirme aracıdır (92). Ölçek, hastalara uygulanmaktadır ve
maddeler, doğru-yanlış biçiminde, anahtar akraba konumunda olan kişi ile son üç ay
içindeki ilişkiler göz önüne alınarak işaretlenmektedir. 60 maddeden oluşan ölçeğin, her
biri 15 madde içeren müdahalecilik, duygusal tepki, hastalığa karşı tutum, hoşgörü /
beklentiler başlıklarını taşıyan dört alt ölçeği vardır. Bu ölçeğin, dilimize çevirisi ve
güvenilirlik - geçerlilik çalışması Berksun ve arkadaşları tarafından yapılmıştır (93). (Bkz
Ek 11)
3.2.4.4. Çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçeğinin gözden geçirilmiş formu
Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği (ÇBASDÖ), üç farklı kaynaktan alınan
sosyal desteğin yeterliliğini öznel olarak değerlendiren ve 12 maddeden oluşan bir ölçektir
(94). Ölçek, her biri 4 maddeden oluşan desteğin kaynağına ilişkin 3 grubu içerir. Bu üç
grupta; aile, arkadaş ve özel bir insan desteği değerlendirilir. Her madde 7-aralıklı bir ölçek
kullanılarak derecelendirilmiştir. Her alt ölçekteki dört maddenin puanlarının toplanması
ile altölçek puanı elde edilmiş ve bütün altölçek puanlarının toplanması ile de ölçeğin
toplam puanı elde edilir. Üç alt ölçeği olan ölçeğin minimum alt ölçek puanları 4;
maksimum puanları ise 28’dir. Elde edilen puanın yüksek olması algılanan sosyal desteğin
yüksek olduğunu ifade eder. Ölçeğin gözden geçirilmiş formunda ise temel olarak Orijinal
ÇBASDÖ maddeleri, örnekler verilerek (ebeveyn, eş, çocuklar, kardeşler) tanımlanmaya
çalışılan aile maddeleri ve dışlama yoluyla ve örnekler verilerek tanımlanan özel bir insan
dışında, Türkçe olarak aynı kalmıştır. ‘Özel bir insan’ boyutu ailenin ve arkadaşlarının
dışında olan bir kişi (örneğin, flört, nişanlı, sözlü, akraba, komşu, doktor) olarak
27
tanımlanmıştır. Bu ölçeğin Türkçe güvenlik ve geçerliği Eker ve ark tarafından 2001
yılında yapılmıştır (95) (Bkz Ek 12).
3.2.4.5. Liebowitz sosyal anksiyete ölçeği
Sosyal ortamlarda ve performans gerektiren durumlarda yaşanan korku ve kaçınmanın
şiddetini değerlendirmek amacıyla Liebowitz tarafından geliştirilmiş bir ölçektir (96).
Sosyal durumları değerlendiren 11, performans gerektiren durumları değerlendiren 13 soru
olmak üzere toplam 24 sorudan oluşmaktadır. Klinisyen tarafından uygulanan ölçek, sosyal
durumlarda yaşanan korkunun şiddetini, performans gerektiren durumlarda yaşanan
korkunun şiddetini, sosyal durumlardan kaçınmanın şiddetini, performans gerektiren
durumlardan kaçınmanın şiddetini, toplam korku şiddetini ve toplam kaçınma şiddetini
gösteren 6 alt ölçek puanı sağlamaktadır. Bu ölçeğin, Türkçe formunun geçerlik ve
güvenilirliği Dilbaz (2001) tarafından yapılmıştır (97) (Bkz Ek 13).Ölçeğin kaygı ve
kaçınma alt ölçeklerinin minimum ve maksimum puanları 24 -72 arasında değişmektedir.
3.3. VERİLERİN ANALİZİ
Elde edilen veriler “SPSS 12.0 for Windows” paket programını kullanarak analiz edildi.
Olguların demografik özelliklerinin değerlendirilmesi, deskriptif istatistikler yapılarak
sonuçlar frekans, yüzde, ortalama ve standart sapma olarak ifade edildi. Kullanılan
ölçeklerin bir kısmının analizi ortalama ve standart sapma olarak diğerleri ölçeklerin alt
sınıflarının puanları gruplandırılarak yapıldı.
Demografik veriler (cinsiyet, medeni durum, mesleki durum, gelir durumu, eğitim durumu
gibi), klinik veriler (hastalığın başlangıç yaşı toplam tedavi süresi, tanı grupları gibi),
psikopatolojik ölçümler (toplam puan ve alt ölçek puanları) ile yaşam kalitesi arasındaki
bağlantı Pearson korelasyon analizi ve Spearman korelasyon analizi ile değerlendirildi.
Cinsiyet grupları verilerine göre ki-kare ve bağımsız t-testi ile karşılaştırıldı.
P değerinin 0.05’den küçük olduğu durumlar istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.
28
4. BULGULAR
4.1. SOSYODEMOGRAFİK VERİLER
Çalışmaya dahil edilen hastalarla ilgili sosyodemografik veriler tablo 1’de toplu olarak
görülmektedir. Çalışmaya dahil edilen hastaların 18 (%36) tanesini kadın, 32 (%64)
tanesini erkek hastalar oluşturmaktaydı. Hastaların en genci 16 ve en yaşlısı 63 olmak
üzere yaş ortalaması 34.8±12.7 idi (kadınlar 18-63 yaş arasında, ortalama 37.6±12.4;
erkeklerde 16-63 yaş arasında, ortalama 33,3±12,8 idi).
Hastaların büyük bir kısmı (%82) kendi isteği ile gelirken, ailesinin isteği ile gelen hastalar
%14, konsültasyon ile gelen hastalar %2 ve polis nezaretinde gelen hastalar ise %2
oranında idi.
Medeni durum ile ilgili olarak, hastaların % 58’inin hiç evlenmemiş olduğu görüldü.
Hastaların %60’ı anne-babası ile birlikte, ile %8’i ise yalnız yaşamaktaydı. Hastaların
%38’i evli olmakla beraber ve %30’unun eş ve çocuklarıyla yaşamakta olduğu gözlendi.
Hastaların %32’si ilk-orta öğretim, %52’si lise mezunu ve %16’sı üniversite mezunu idi.
Çalışma durumu ile ilgili olarak kadın hastaların hiçbirinin çalışmadığı, erkek (n=32)
hastalardan ise sadece 6’sının (%12) çalıştığı görüldü. Kadın hastaların büyük
çoğunluğunun (%83) ev kadını veya işsiz olduğu ve erkek hastaların ise %38’inin işsiz,
%16’sının malülen emekli oldukları görüldü. Ülkemiz koşullarına göre
değerlendirildiğinde, hastaların %58’inin ekonomik durumunun orta, %22’sinin zayıf ve
%20’sinin iyi olduğu görüldü. Hastaların %74’ünün kendi evinde, %26’sının ise kirada
yaşadığı gözlendi. Hastaların %88’inin resmi sosyal güvencesi bulunmaktayken, %10’u
yeşil kart sistemi ile sağlık güvencesi altındaydı. Öğrenci olan bir hasta ise üniversite
mediko-sosyal güvencesi altındaydı.
32 erkek hastadan askerlik yapan 21 hastanın 4 tanesinin askerlikten tıbbi gerekçelerle
ayrıldığı, askerliğini yapmayan 3 hastanın hastalığı nedeni ile askere gitmediği öğrenildi.
29
Tablo 1. Çalışmaya dahil edilen hastaların sosyodemografik özellikleri
Kadın
N (%)
Erkek
N (%)
Toplam
N (%)
Geliş şekli
Kendi isteği ile
Aile isteği ile
Konsültasyon
Polis nezaretinde
15 (83.3)
2 (11.1)
1 (5.6)
26 (81.3)
5 (15.6)
1 (3.1)
-
41 (82)
7 (14)
1 (2)
1 (2)
Medeni durum
Bekar
Evli
Dul veya boşanmış
10 (55.6)
6 (33.3)
2 (11.1)
19 (59.4)
13 (40.6)
-
29 (58)
19 (38)
2 (4)
Yaşam şekli
Yalnız
Anne-baba ile
Eş ve çocuklarla
Diğer yakınlarla
1 (5.6)
11 (61.1)
5 (27.8)
1 (5.6)
3 (9.4)
19 (59.4)
10 (31.3)
-
4 (8)
30 (60)
15 (30)
1 (2)
Kalınan yer
Kira
Kendi evi
7 (38.9)
11 (61.1)
6 (18.8)
26 (81.3)
12 (26)
37 (74)
Eğitim
İlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite
5 (27.8)
-
11 (61.1)
5 (11.1)
5 (15.6)
6 (18.8)
15 (46.9)
6 (18.8)
10 (20)
6 (12)
26 (52)
8 (16)
30
Kadın
N (%)
Erkek
N (%)
Toplam
N (%)
Çalışma durumu
Öğrenci
Çalışıyor
İşsiz
EvKadını
Emekli
MalülenEmekli
1 (5.6)
-
-
15 (83.3)
2 (11.1)
-
5 (15.6)
6 (18.8)
12 (37.5)
-
4 (12.5)
5 (15.6)
6 (12)
6 (12)
21 (42)
6 (12)
6 (12)
5 (10)
Ekonomik durum
Zayıf
Orta
İyi
3 (16.7)
10 (55.6)
5 (27.8)
8 (25)
19 (59.4)
5 (15.6)
11 (22)
29 (58)
10 (20)
Sosyal güvence durumu
Yok
Em.San/BağKur/Sigorta
YeşilKart/VakıfDesteği
Diğer
-
18 (100)
-
-
-
26 (81.3)
5 (15.6)
1 (3.1)
-
44 (88)
5 (10)
1 (2)
Sosyal Destek
Yeterli
Bazı alanlarda yetersiz
Birçok alanda yetersiz
3 (16.7)
10 (55.6)
5 (21.8)
4 (12.5)
19 (59.4)
9 (28.1)
7 (14)
29 (58)
14 (28)
Askerlik durumu*
Yaptı
Yapmadı
Hastalığı nedeni ile askere gitmedi
21 (65.6)
8 (25)
3 (9.4)
Askerlikten ne şeklide ayrıldığı*
Normal
Tıbbi gerekçeler
17 (81)
4 (19)
* Erkek hastalar için.
31
4.2. KLİNİK ÖZELLİKLER
Çalışmaya dahil edilen hastalarda paranoid tip şizofreni alt tiplerin en yaygını (21 hasta,
%42) olarak gözlenirken, farklılaşmamış tip ikinci en yaygın (13 hasta, %26) tipi
oluşturmaktaydı. Hastaların 9 (%) tanesi rezidüel tip, 7 (%14) tanesi ise dezorganize tip
şizofreni alt grubuna uymaktaydı. Çalışmaya dahil edilen hastalardan 3(%6)’ü ilk
epizodlarını geçirmekteydiler.
Çalışmaya dahil edilen hastaların 49(%98) tanesi atipik antipsikotik; 1(%2) tanesi ise tipik
antipsikotik tedavisi almaktaydı. Atipik antipsikotik tedavisi altındaki hastaların 33(%67.3)
tanesi sadece bir; 12(%24.4) tanesi iki; 1(%2) tanesi üç atipik antipiskotik ilacı bir arada
kullanmaktaydı. Hastaların 3 tanesi ise bir atipik ve bir tipik antipsikotik ilacı bir arada
kullanmaktaydı. Ayrıca, 14(%28) hasta antidepresan; 6(%12) hasta antikolinerjik; 5(%10)
hasta benzodiazepin ve 3(%6) hasta ise antiepileptik ilacı ek tedavi olarak almaktaydı. İki
tipik antipsikotik ilacı kombine kullanan bir hasta ayrıca antiepileptik ilaç kullanmaktaydı.
Hastaların öykülerinde, 38’inin(%76) hem yatarak hem de ayaktan tedavi gördüğü, 11
(%22) tanesi sadece ayaktan tedavi gördüğü ve 1(%2) tanesi ise sadece yatarak tedavi
gördüğü öğrenildi.
Ailede psikiyatrik bozukluk öyküsü bildiren hasta sayısı 16(%32) idi. Alkol veya diğer
madde bağımlılığı bulunan hasta mevcut değildi ve hastaların 19 (%38)’nda sigara
alışkanlığı mevcuttu. Kadınların 7(%38.9)’si, erkelerin 13(%40.6)’ü olmak üzere 20
hasta(%40), hasta stres verici yaşam olayı veya travmatik yaşantı öyküsü vermekteydiler.
Yine kadınların 4(%22.2)ünde, erkeklerin 11(%34.4)’inde olmak üzere, toplam
hastaların15(%30)’i enaz bir kez intihar girişiminde bulunmuştu. Hastaların klinik
özellikleri ve klinik özelliklerin cinsiyete göre dağılımı tablo 2a’da toplu olarak
görülmektedir.
Çalışmamızda şizofreni hastalarının hastalık başlangıç yaşı en az 13 yaş en fazla 42 yaş
olmak üzere ortalama 23.1±7.0 yaş idi. Hastalığın ortalama süresi ise 11.8± 11.1 yıl olarak
bulundu. Hastaların BPRS ölçeğinden en az 10, en fazla 76 puan olmak üzere puan almış
ve ortalama BPRS puanı 31.54±11.90 puan idi. Şizofrenide, depresyon için Calgary ölçeği
değerlendirildiğinde ise hastaların en az 0 en fazla 24 puan olmak üzere depresyon puanı
aldığı ve ortalama depresyon puanının 5.7±6.3 olduğu görüldü. Kadınlarda CŞDÖ puanı
32
erkeklerle karşılaştırıldığında anlamlı olarak daha yüksek bulundu. PANNS ölçeğinin alt
ölçekleri karşılaştırdığında hastaların negatif semptomlarının pozitif semptomlardan daha
yüksek seviyede olduğu kaydedildi. Pozitif semptomların ortalaması 14.9±4.4 iken, negatif
semptomların ortalaması 17.6±7 idi. Genel psikopatoloji ortalama puanı ise 64.9±13.6
olarak bulundu.
LSFBÖ kaygı alt puanın ortalaması 53.7±15.5, kaçınma alt puanı 50.1±14.47 idi.
Şizofreni hastalarında kullanılan ilaçların yan etkileri UKU yan etki değerlendirme ölçeği
kullanılarak incelendiğinde, ilaç yan etkilerinin düşük seviyelerde olduğu görüldü. UKU
yan etki değerlendirme ölçeğinin alt gruplarından ruhsal yan etkiler ortalama 3.6±3.8,
nörolojik yan etkiler ortalama 0.9±1.5, otonomik yan etkiler 2.6 ±2.5, diğer yan etkiler
3.1±2.7 olarak bulundu. Hastalar Barnes Akatizi Ölçeği kullanılarak değerlendirilen akatizi
puanları 1.2±1.6 idi. Hastaların UKU yanetki ölçeği diğer yanetkiler ve Barnes akatizi
ölçeği puanları erkeklerde kadınlardan anlamlı olarak daha yüksek bulundu. Hastaların
klinik ölçek puanları ve bunların cinsiyete göre farklılıkları tablo 2.b’de toplu olarak
görülmektedir.
33
Tablo 2a. Çalışmaya dahil edilen hastaların klinik özellikleri
Kadın
N(%)
Erkek
N(%)
Toplam
N(%)
Klinik tip
Dezorganize
Paranoid
Farklılaşmamış
Rezidüel
5 (27.8)
7 (38.9)
2 (11.1)
4 (22.2)
2 (6.3)
14 (43.8)
11 (34.4)
5 (15.6)
7 (14)
21 (42)
13 (26)
9 (18)
Tedavi
Atipik antipsikotik
Bir atipik ilaç
İki atipik ilaç
Üç atipik ilaç
Atipik+tipik ilaç
Tipik antipsikotik
Ek ilaç kullanımı
Antidepresan
Antikolinerjik
Benzodiazepin
Antiepileptik
18 (100)
15 (83.3)
3 (16.7)
-
-
-
5 (27.8)
1 (5.6)
4 (22.2)
1 (5.6)
31 (96.9)
22 (68.8)
8 (25)
1 (3.1)
4 (12.5)
1 (3.1)
9 (28.1)
3 (9.4)
1 (3.1)
3 (9.4)
49 (98)
37 (74)
11 (22)
1 (2)
4 (8)
1 (2)
14 (28)
4 (8)
5 (10)
4 (8)
Tedavi şekli
Yatarak tedavi
Ayaktan tedavi
Hem yatarak hem ayaktan
-
6 (33.3)
12 (66.7)
1 (3.1)
5 (15.6)
26 (81.3)
1 (2)
11 (22)
38 (76)
Stres verici yaşam olayı/Travma 7 (38.9) 13 (40.6) 20 (40)
Komorbidite
Sigara
İntihar girişimi
4 (22.2)
4 (22.2)
15 (46.9)
11 (34.4)
19 (38)
15 (30)
Ailede psikiyatrik bozukluk öyküsü 7(38.9) 9 (28.1) 16 (32)
34
Tablo 2.b. Çalışmaya dahil edilen hastaların klinik özellikleri
Kadın
Ort (SS)
Erkek
Ort (SS)
Toplam
Ort (SS)
P
t
Başlangıç yaşı 25.8 (8.4) 21.7 (5.8) 23.1 (7.0) 0.08 1.79
Hastalık süresi (yıl) 11.9(11.2) 11.9 (12.3) 11.9(10.7) 0.99 -0.1
BPRS 30.8 (15.0) 31.9 (10.0) 31.54 (11.90) 0.76 -0.31
PANNS
Pozitif
Negatif
Genel
Toplam
13.9 (4.3)
19.7 (8.9)
32.1 (8.1)
66.3 (16.8)
15.5 (4.5)
16.2 (5.2)
33.0 (6.7)
64.0 (11.3)
14.9 (4.4) 17.6
(7.0)
32.6 (7.2)
64.9(13.6)
0.24
0.15
0.70
0.59
-1.19
1.48
-0.39
0.54
ŞDCÖ 5.8 (6.5) 5.7 (6.4) 5.7 (6.3) 0.03 0.98
Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeği
Kaygı 53.9(16.7) 53.7(15.1) 53.7(15.5) 0,96 0.48
Kaçınma 49.4(16.8) 50.5(13.8) 50.1(14.7) 0,81 -0,24
UKU Yan Etki
Değerlendirme Ölçeği
Ruhsal yan etkiler
Nörolojik yan etkiler
Otonomik yan etkiler
Diğer yan etkiler
Yan etkilerin hastanın
günlük performansını
etkilemesi
2.8 (4.2)
0.6 (1.3)
2.2 (2.4)
2.0 (2.0)
1.2 (0.6)
4.1 (3.5)
1.0 (1.6)
2.8 (2.5)
3.7 (2.9)
1.4 (0.6)
3.6 (3.8)
0.9 (1.5)
2.6 (2.5)
3.1 (2.7)
1.4 (0.6)
0.27
0.40
0.44
0.04
0.26
-1.11
-0.85
-782
-2.18
-1.15
Barnes Akatizi Ölçeği 0.6 (1.3) 1.5 (1.6) 1.2 (1.6) 0.05 -2.09
BPRS: Kısa Psikiyatrik Derecelendirme Ölçeği; PANNS :Pozitif Negatif Semptomlar
Ölçeği; ŞDCÖ: Şizofrenide Depresyon için Calgary Ölçeği
35
4.3. PSİKOSOSYAL VERİLER
4.3.1. İçgörü, Dışavurulan Duygulanım ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek
Ölçek Sonuçları
İçgörü, dışavurulan duygulanım ve çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçek puanları
tablo 3’te toplu olarak görülmektedir. İçgörü değerlendirme ölçeği ile değerlendirilen,
hastaların ortalama içgörü seviyesi 11.5±4.1 idi. Dışavurulan duygulanım düzeyi ortalama
toplam puanı 19.1±8.9 olarak bulundu. Altölçekler karşılaştırıldığında, dışavurulan
duygulanımın en fazla müdahalecilik alanında 6.9±2.8 olduğu, en az ise hastalığa karşı
tutum alanında 3.9±2.3 olduğu görüldü. Çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçeğine göre,
hastaların sosyal desteği en fazla hissettikleri alan aile (ort 22.5±6.7) iken, en az
hissettikleri sosyal destek özel alanda (ort 8.5 ±6.7) saptanmıştır. Hastaların içgörü,
dışavurulan duygulanım ve çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçek puanları kadın ve
erkek hastalar arasında istatistiksel olarak farklı değildi. Hastaların içgörü, dışavurulan
duygulanım ve çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçek puanları ve kadın ve erkek
hastalardaki sonuçları tablo 3’te toplu olarak görülmektedir.
Tablo 3. İçgörü, dışavurulan duygulanım ve çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçek
sonuçları
Kadın
Ort (SS)
Erkek
Ort (SS)
Toplam
Ort (SS)
p t
İçgörü Değerlendirme
Ölçeği
10.1(5.1) 12.2(3.2) 11.5(4.1) 0.13 1.56
Dışavurulan Duygulanım Düzeyi Ölçeği
Müdahalecilik 6.9 (2.8) 6.9 (2.9) 6.9 (2.8) 0.94 0.08
Duygusal tepki 4.6 (3.4) 4.2 (2.2) 4.4 (2.7) 0.43 0.67
Hastalığa karşı tutum 4.1 (2.3) 3.8 (2.3) 3.9 (2.3) 0.75 0.32
Hoşgörü / beklentiler 4.3 (3.4) 4.2 (2.8) 4.2 (3.0) 0.95 0.07
Toplam 19.2(10.6) 19.1(8.1) 19.1(8.9) 0.99 0.19
Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği
Özel 6.3 (3.2) 9.7 (7.8) 8.5 (6.7) 0.42 -2.10
Aile 21.6 (7.9) 23.0(5.9) 22.5(6.7) 0.50 -0.68
Arkadaş 10.1 (6.8) 11.5(6.5) 11.0(6.6) 0.49 -0.69
Toplam 37.6(13.0) 44.2(14.5) 42.3(13.9) 0.13 -1.54
36
4.4. YAŞAM NİTELİĞİ
Şizofreni hastaları için yaşam niteliği ölçeği toplam puanı değerlendirildiğinde hastaların
ortalama puanları 52.2±18.1 idi (en düşük 14; en yüksek 85). Yaşam niteliği alanları
incelendiğinde kişiler arası ilişkiler alanında (minimum 0 maksimum 48) ortalama
17.7±8.1, mesleki rol alanında (minimum 0; maksimum 24) ortalama 8.7±4.4, ruhsal
bulgular alanında (minimum 0 maksimum 42) ortalama 20.0±6.5, kişisel eşya/faaliyet
alanında (minimum 0 maksimum 12) ortalama 5.8±2.1 puanları bulundu. Kadın ve erkek
hastaların yaşam niteliği puanları karşılaştırıldığında, iki grubun yaşam niteliği açısından
farklı olmadığı görülmüştür. Hastaların şizofreni hastaları için yaşam niteliği ölçeği
puanları tablo 4’te toplu olarak görülmektedir.
Tablo 4. Şizofreni Hastaları İçin Yaşam Niteliği Ölçeği
Kadın
Ort (SS)
Erkek
Ort (SS)
Toplam
Ort (SS)
p t
Kişiler arası ilişkiler 16.4 (9.5) 18.5 (7.3) 17.7 (8.1) 0.39 -0.87
Mesleki rol 9.7 (4.1) 8.2 (4.5) 8.7 (4.4) 0.26 1.13
Ruhsal Bulgular 19.3 (8.4) 20.3 (5.2) 20.0 (6.5) 0.63 -0.49
Kişisel Eşya/Faaliyet 5.7 (2.5) 5.8 (1.9) 5.8 (2.1) 0.93 0.10
Toplam 51.1 (23.2) 52.8 (14.9) 52.2 (18.1) 0.77 -0.29
4.5. YETİYİTİMİ
Hastaların yetiyitiminin en fazla görüldüğü alan “yaşam faaliyetleri” (ortalama 46.8±29.7)
alanı iken yetiyitiminin en düşük olduğu alan “hareket etme, bir yerden bir yere gitme” idi.
Hastaların insan ilişkileri alanında yetiyitimi ortalaması 40.1 ±28.19 iken toplumsal
yaşama katılım alanında yetiyitimi ortalaması 42.9 ±18.4 olarak bulundu. Kadın ve erkek
hastaların yetiyitimleri karşılaştırıldığında, iki grubun yetiyitim açısından farklı olmadığı
görülmüştür. Hastaların yetiyitim puanlrı tablo 5’te toplu olarak görülmektedir.
37
Tablo 5. Dünya Sağlık Örgütü Yetiyitimi Ölçeği
Alanlar Kadın
Ort(SS)
Erkek
Ort (SS)
Toplam
Ort (SS)
p t
Anlama ve iletişim kurma 41.7 (37.1) 41.7(23.7) 41.7 (28.9) 1.0 0.0
Hareket etme, bir yerden
bir yere gitme
20.8 (26.6) 20.0(21.5) 20.3 (23.2) 0.90 0.12
Kendine bakım 23.6 (27.7) 21.7(24.6) 22.4 (25.5) 0.80 0.26
İnsan ilişkileri 44.8 (31.2) 37.5(26.4) 40.1 (28.1) 0.38 0.88
Yaşam faaliyetleri 45.8 (31.8) 47.4(28.9) 46.8 (29.7) 0.86 -0.18
Toplumsal yaşama katılım 39.6 (20.1) 44.8(17.4) 42.9 (18.4) 0.34 -0.97
Toplam 36.5 (23.4) 37.4(17.1) 37.1 (19.4) 0.89 -0.14
4.6. YAŞAM KALİTESİ VE YETİYİTİMİNİN SOSYODEMOGRAFİK, KLİNİK
VE PSİKOSOSYAL DEĞİŞKENLERLE İLİŞKİSİ
Tablo 6’da yaşam kalitesi ile sosyodemografik değişkenler arasındaki ilişki toplu olarak
görülmektedir. Yaşam kalitesi ve sosyodemografik değişkenler incelendiğinde hastaların
ekonomik durumu, hastalık başlangıçve sosyal destek dışındaki değişkenler ile yaşam
kalitesi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanamamıştır. Hastaların ekonomik
durumu ile yaşam kalitesinin bütün alanları arasında pozitif yönde korelasyon saptandı.
Sosyal destek ile yaşam kalitesinin tüm alanları arasında istatistiksel olarak güçlü bir
anlamlılık tespit edildi. Hastalığın başlangıç yaşı ile mesleki rol, kişisel eşya/faaliyet
puanları arasında pozitif ilişki olduğu görüldü. Diğer değişkenlerle yaşam kalitesi uanları
arasında ilişki bulunmadı.
Hastaların, BPRS puanlarının genel olarak, yaşam kalitesi ile ilişkili olduğu görülmektedir.
BPRS puanının, yaşam kalitesinin tüm alanları ile negatif yönde ilişkili olduğu
saptanmıştır. PANSS Pozitif semptomlarla yaşam kalitesi arasında anlamlı bir ilişki
görülmezken, negatif semptomların yaşam kalitesinin tüm alanları ile anlamlı derecede
negatif yönde ilişkili olduğu saptanmıştır. Aynı şekilde PANNS genel psikopatoloji puanı
ile yaşam kalitesi puanlarının tümü arasında negatif ilişki bulundu. Ayrıca, hastaların
ŞCDÖ depresyon düzeyleri ile yaşam kalitesi arasında negatif ilişki tespit edilmiştir. yaşam
38
kalitesi ve klinik değişkenler arasındaki ilişkiler tablo tablo 7’de toplu olarak
görülmektedir.
Yaşam kalitesinin yetiyitimi ile ilişkisi incelendiğinde, yetiyitiminin “hareket etme, bir
yerden bir yere gitme” alanı dışındaki tüm alanlarının yaşam kalitesinin tüm alanlarıyla
negatif olarak ilişkide olduğu saptanmıştır. Hareket etme, bir yerden bir yere gitme alanı
kişiler arası ilişkiler alanı ve toplam yaşam kalitesi puanı ile negatif ilişkili bulunmuştur.
Toplam yetiyitimi ile yaşam kalitesinin tüm alanları arasında, negatif yönde oldukça
anlamlı bir ilişki görülmektedir. Yetiyitimi puanları ile yaşam kalitesi puanları arasındaki
ilişki tablo 8’de toplu olarak görülmektedir.
Yaşam niteliğinin kişilerarası ilişkiler alanı ile çok boyutlu algılanan sosyal desteğin, her
üç alanı (özel, arkadaş ve aile) ve içgörü puanı ile pozitif; LSFBÖ kaygı ve kaçınma
puanları ile negatif yönde ilişkili olduğu bulunmuştur. Hastaların ruhsal bulguları ile ilgili
yaşam kalitesi ve toplam yaşam kalitesi, çok boyutlu algılanan sosyal desteğinin her üç
alanı ve içgörü ile pozitif olarak ilişkili, kişisel eşya/faaliyet alanı sosyal desteğin arkadaş
ve aile alanları ve içgörü ile pozitif yönde ilişkili olduğu bulunmuştur. Bununla birlikte
ÇBASD toplam puanı ile yaşam kalitesi toplamı arasında pozitif yönde güçlü bir ilişki
mevcuttu. Yaşam niteliğinin mesleki rol alanı ile çok boyutlu algılanan sosyal desteğin
özel ve toplam puanları arasında pozitif ilişki olduğu bulunmuştur. Duygu dışavurumu ile
yaşam kalitesinin hiçbir alanı ile bağlantı saptanamamıştır.
Çok boyutlu algılanan sosyal destek, duygu dışavurumu, LSFBÖ, içgörü ölçek puanları ile
yaşam niteliği puanları arasındaki ilişki tablo 9’da toplu olarak görülmektedir.
39
Tablo 6. Yaşam kalitesi ile sosyodemografik değişkenler arasındaki korelasyonlar
Kişilerarası ilişkiler Mesleki rol Ruhsal bulgular Kişisel eşya/faaliyet Toplam yaşam kalitesi
r p r P r p R p r p
Yaş -.042 .774 .213 .141 -.121 .409 .038 .798 -.006 .966
Cinsiyet .121 .401 -.177 .219 .030 .834 -.050 .731 .001 .992
Medeni durum .052 .719 .228 .112 .023 .875 .084 .563 .089 .540
Eğitim durumu .161 .264 .134 .353 .156 .280 .189 .189 .202 .159
Ekonomik durum .296(*) .037 .428(**) .002 .311(*) .028 .396(**) .004 .388(**) .005
Sosyal destek -.379(**) .007 -.565(**) .000 -.447(**) .001 -.457(**) .001 -.514(**) .000
Hastalık başlangıç yaşı
.205 .162 .354(*) .014 .070 .638 .303(*) .037 .236 .107
Hastalık süresi -.179 .224 .020 .894 -.193 .188 -.153 .301 -.163 .269
İntihar öyküsü -.021 .884 -.187 .194 -.111 .444 -.038 .791 -.101 .484
Aile öyküsü -.085 .586 -.018 .911 -.031 .843 .142 .363 -.047 .767
* : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
40
Tablo 7. Yaşam kalitesi ile psikopatolojik değişkenler arasındaki korelasyonlar
Kişilerarası ilişkiler Mesleki rol Ruhsal bulgular Kişisel eşya/faaliyet Toplam yaşam kalitesi
r p r p r p r p R p
BPRS -.679(**) .000 -.420(**) .002 -.589(**) .000 -.528(**) .000 -.677(**) .000
PANSS
Pozitif -.103 .490 .033 .826 -.095 .527 .018 .903 -.070 .640
Negatif -.752(**) .000 -.321(*) .028 -.704(**) .000 -.670(**) .000 -.745(**) .000
Genel -.557(**) .000 -.369(*) .012 -.540(**) .000 -.390(**) .007 -.576(**) .000
Toplam -.697(**) .000 -.305(*) .040 -.664(**) .000 -.505(**) .000 -.681(**) .000
ŞDCÖ -.387(**) .007 -.184 .212 -.350(*) .015 -.105 .477 -.358(*) .013
UKU Yan Etki Değerlendirme Ölçeği
Ruhsal -.087 .562 -.062 .679 -.050 .739 .013 .931 -.070 .639
Nörolojik -.164 .271 .030 .843 -.033 .827 -.210 .157 -.103 .492
Otonomik -.145 .330 .116 .436 -.151 .310 -.165 .269 -.112 .455
Diğer yan etkiler .175 .239 -.197 .185 .034 .822 -.023 .877 .042 .778
Günlük performansı etkileme
-.068 .651 .030 .842 -.028 .854 .023 .878 -.031 .837
Barnes/Akatizi ölçeği -.096 .538 -.182 .244 -.039 .805 .033 .836 -.098 .532 * : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
BPRS: KısaPsikiyatrikDerecelendirmeÖlçeği; PANNS: Pozitif Negatif Semptomlar Ölçeği; ŞDCÖ:Şizofrenide Depresyon için Calgary Ölçeği
41
Tablo 8. Yaşam kalitesi ile yetiyitimi alanları arasındaki korelasyon
Kişilerarası ilişkiler Mesleki rol Ruhsal bulgular Kişisel eşya/faaliyet Toplam yaşam kalitesi
Anlama ve iletişim
kurma
-.505(**) .000 -.340(*) .016 -.487(**). 000 -.399(**) .004 -.529(**) .000
Hareket etme, bir
yerden bir yere gitme
-.338(*) .016 -.223 .120 -.226 .114 -.227 .113 -.312(*) .027
Kendine bakım -.403(**) .004 -.321(*) .023 -.372(**) .008 -.459(**) .001 -.444(**) .001
İnsan ilişkileri -.646(**) .000 -.127 .379 -.530(**) .000 -.312(*) .028 -.545(**) .000
Yaşam faaliyetleri -.471(**) .001 -.329(*) .020 -.501(**) .000 -.367(**) .009 -.512(**) .000
Toplumsal yaşama
katılım
-.393(**) .005 -.361(*) .010 -.411(**) .003 -.251 .078 -.439(**) .001
Yetiyitimi toplamı -.595(**) .000 -.363(**) .010 -.548(**) .000 -.424(**) .002 -.599(**) .000
* : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
42
Tablo 9. Yaşam kalitesi ve psikososyal değişkenler arasındaki korelasyonlar
Kişilerarası ilişkiler Mesleki rol Ruhsal bulgular Kişisel eşya/faaliyet Toplam yaşam kalitesi
r p r p r p R p r p
İçgörü Değerlendirme
ölçeği
.445(**) .001 .153 .290 .476(**) .000 .398(**) .004 .452(**) .001
Duygu dışavurumu
ölçeği
.009 .951 .154 .289 -.025 .867 .185 .204 .053 .717
ÇBASDÖ
Özel .362(*) .013 .329(*) .026 .349(*) .017 .147 .328 .388(**) .008
Arkadaş .376(**) .009 .241 .102 .383(**) .008 .397(**) .006 .410(**) .004
Aile .555(**) .000 .258 .080 .611(**) .000 .437(**) .002 .581(**) .000
Toplam .619(**) .000 .400(**) .005 .638(**) .000 .477(**) .001 .658(**) .000
LSFBÖ
Kaygı -.429(**) .002 .070 .633 -.215 .139 -.022 .879 -.257 .075
Kaçınma -.386(**) .006 .171 .240 -.142 .329 .048 .742 -.179 .217
* : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
ÇBASDÖ: Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği; LSFBÖ: Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeği
43
Yetiyitimi ile sosyodemografik değişkenler arasında belirgin bir korelasyon saptanamadı.
Sadece, hareket etme, bir yerden bir yere gitme ve toplumsal yaşama katılım alanlarının
sosyal destek ile pozitif yönde ilişkili olduğu gözlendi. Yetiyitimi ile sosyodemografik
değişkenler arasında ilişkiler tablo 10’da toplu olarak görülmektedir.
Yetiyitimi ile psikopatolojik değişkenler arasındaki korelasyonlar incelendiğinde,
hastaların ruhsal durumunun, genel olarak yetiyitimi ile ilişkili olduğu görüldü. BPRS ile
yetiyitiminin tüm alanları arasında pozitif yönde güçlü bir ilişki olduğu belirlendi. PANNS
pozitif semptomlarının yetiyitiminin toplumsal yaşama katılım ile pozitif yönde ilişkili
olduğu, diğer alanlar ile ilişkili olmadığı, bununla birlikte negatif semptomların anlama ve
iletişim kurma hareket etme, bir yerden bir yere gitme ve insan ilişkileri alanlarında ve
toplam yetiyitimi ile pozitif yönde ilişkili olduğu görüldü. Genel psikopatoloji ve toplam
PANNS puanlarının kendine bakım alanı dışında tüm yetiyitimi alanlarıyla pozitif ilişkili
olduğu belirlendi. Hastaların CŞDÖ ile ölçülen depresyon düzeyleri ile yetiyitiminin
hareket etme ve bir yerden bir yere gitme dışında, yetiyitiminin tüm alanlarıyla pozitif
ilişkili olduğu görüldü. İlaç yan etkilerinin genel olarak yetiyitimi ile anlamlı bir ilişkisi
saptanmadı, ancak ruhsal yan etkilerle kendine bakım arasında; otonomik yan etkilerle
anlama iletişim kurma ve hareket etme/bir yerden bir yere gitme alanları arasında pozitif
bir ilişkili olduğu belirlendi. Hastalık süresi, tedavi şekli, aile ve intihar öyküsü, Barnes
akatizi ölçek puanı gibi klinik değişkenler ile yetiyitimi arasında istatistiksel olarak anlamlı
bir ilişki mevcut değildi.
Yetiyitimi ve psikososyal değişkenler arasındaki ilişki tablo 12’de toplu olarak
görülmektedir. Yetiyitiminin sosyal fobi ölçeği puanları ile pozitif yönde ilişkili olduğu
görüldü. Sosyal fobi ölçeği sosyal kaygı puanı ile yetiyitimi toplam, insan ilişkileri, yaşam
faaliyetleri, toplumsal yaşama katılım puanları arasında anlamlı pozitif ilişki olduğu
bulundu. Hastaların insan ilişkileri ile ilgili yetiyitiminin çok boyutlu algılanan sosyal
desteğinin her üç alanı ve toplam puanı ile negatif yönde ilişkili olduğu saptandı. Sosyal
desteğin alt alanları incelendiğinde aile ve arkadaş alan puanları ile toplam yetiyitimi ile
ters yönde ilişkisi saptandı. Aile alan puanı ile hareket etme/bir yerden bir yere gitme alanı
arasında negatif ilişkigörüldü. Yetiyitimi ile hastaların içgörü düzeyleri ve duygu
dışavurumu arasında anlamlı bir korelasyon yoktu.
44
Tablo 10. Yetiyitimi ile sosyodemografik değişkenler arasındaki korelasyonlar
Anlama ve
iletişim kurma
Hareket etme,
bir yerden bir
yere gitme
Kendine bakım İnsan ilişkileri Yaşam
faaliyetleri
Toplumsal
yaşama katılım
Yetiyitimi
toplamı
r p r p R p r p R p r p r p
Yaş .124 .397 .097 .507 -.004 .979 .172 .238 .065 .657 -.082 .574 .058 .691
Cinsiyet .056 .697 .037 .800 .003 .984 -.109 .452 .035 .811 .142 .327 .074 .611
Geliş şekli -.187 .193 .056 .701 .007 .963 .036 .802 -.094 .516 -.029 .839 -.061 .676
Medeni durum -.050 .730 .137 .342 -.052 .719 .061 .672 -.025 .863 -.007 .962 -.004 .980
Eğitim durumu -.132 .360 -.122 .400 .004 .978 -.156 .280 -.132 .362 -.004 .979 -.132 .362
Ekonomik durum -.208 .147 -.043 .768 .046 .750 -.168 .242 -.101 .483 .009 .948 -.114 .430
Sosyal destek .149 .302 .301(*) .033 -.065 .656 .031 .829 .255 .074 .320(*) .023 .210 .143
* : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
45
Tablo 11. Yetiyitimi ile psikopatolojik değişkenler arasındaki korelasyonlar
Anlama ve iletişim kurma
Hareket etme, bir yerden bir yere gitme
Kendine bakım İnsan ilişkileri Yaşam faaliyetleri
Toplumsal yaşama katılım
Yetiyitimi toplamı
R p r p r p r p R p r p r p Hastalık başlangıç yaşı
-.133 .367 -.086 .560 .052 .725 .001 .993 -.069 .642 -.025 .868 -.072 .629
Hastalık süresi .215 142 .157 .288 -.024 .870 .200 .173 .151 .307 -.007 .962 .136 .357 İntihar öyküsü -.045 .754 .140 .331 .101 .484 .105 .469 -.161 .265 .056 .699 -.009 .950 Aile öyküsü . -082 .603 .164 .292 -.075 .634 -.033 .833 .105 503 .076 .629 .072 .648 BPRS .543(**) .000 .402(**) .004 .546(**) .000 .549(**) .000 .529(**) .000 .666(**) .000 .708(**) .000 PANNS Pozitif .147 .325 .134 .369 -.080 .592 .024 .874 .148 .320 .413(**) .004 .199 .179 Negatif .290(*) .048 .349(*) .016 .273 .063 .414(**) .004 .256 .082 .128 .391 .355(*) .014 Genel .409(**) .005 .378(**) .010 .269 .070 .348(*) .018 .344(*) .019 .417(**) .004 .472(**) .001 Toplam .384(**) .008 .350(*) .017 .268 .072 .453(**) .002 .364(*) .013 .391(**) .007 .480(**) .001 CŞDÖ .379(**) .008 .281 .053 .344(*) .017 .475(**) .001 .455(**) .001 .420(**) .003 .504(**) .000 UKUYEDÖ
Ruhsal .103 .491 .247 .094 .366(*) .011 .184 .216 .204 .170 .282 .055 .298(*) .042 Nörolojik .047 .754 .079 .596 .215 .147 .167 .261 -.086 .564 .000 1.000 .081 .589 Otonomik .329(*) .024 .416(**) .004 .224 .130 .194 .192 .081 .590 .007 .961 .281 .056 Diğer .064 .667 -.052 .729 .127 .394 -.028 .850 .066 .661 .188 .206 .065 .662 Günlük performansı etkilemesi
.150 .314 .098 .514 .197 .185 .286 .051 .114 .445 .179 .228 .225 .129
Barnes/Akatizi ölçeği
.130 .407 .149 .339 -.017 .916 -.043 .786 .030 .851 .238 .124 .120 .442
* : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
BPRS: KısaPsikiyatrikDerecelendirmeÖlçeği; PANNS: Pozitif Negatif Semptomlar Ölçeği; CŞDÖ:Calgary Şizofrenide Depresyon Ölçeği;
UKUYEDÖ: UKU Yan Etki Değerlendirme Ölçeği
46
Tablo 12. Yetiyitimi ve psikososyal değişkenler arasındaki korelasyonlar
Anlama ve iletişim kurma
Hareket etme, bir yerden bir yere gitme
Kendine bakım
İnsan ilişkileri Yaşam faaliyetleri
Toplumsal yaşama katılım
Yetiyitimi toplamı
r p r p R p r p R p r p r p
İçgörü Değerlendirme ölçeği
-.022 .881 -.013 .927 -.193 .179 -.163 .257 -.167 .247 -.112 .440 -.145 ,315
Duygu dışavurumu ölçeği
-.060 .681 -.070 .633 -.252 .081 .002 .990 .056 .702 .029 .841 -.042 ,774
ÇBASD
Özel -.286 .054 -.151 .317 -.129 .393 -.348(*) .018 -.115 .447 -.039 .799 -.223 ,135
Arkadaş -.128 .393 -.238 .108 -.212 .152 -.316(*) .031 -.343(*) .018 -.433(**) .002 -.353(*) ,015
Aile -.262 .075 -.304(*) .038 -.240 .104 -.414(**) .004 -.268 .069 -.252 .088 -.358(*) ,013
Toplam -.332(*) .023 -.340(*) .020 -.298(*) .042 -.518(**) .000 -.359(*) .013 -.367(*) .011 -.459(**) ,001
LSFBÖ
Kaygı
.277 .054 .223 .123 .240 .097 .435(**) .002 .365(**) .010 .403(**) .004 .437(**) ,002
Kaçınma .188 .195 .204 .161 .242 .094 .424(**) .002 .300(*) .036 .317(*) .027 .376(**) ,008
* : P<0.05; ** : P<0.01, *** : P<0.001.
ÇBASD: Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği; LSFBÖ: Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeği
47
5. TARTIŞMA
Kronik bir hastalık olan şizofreni, hastalığın tabiatı, beraberinde gelişen beyin işlev bozukluğu ve
uygulanan tedavinin yan etkisine bağlı olarak epizodik veya devamlı şekilde fiziksel, psikolojik ve
sosyal problemlere neden olabilir. Hastaların çevresiyle ilişkilerinin bozulması, etkinliklerinin
azalması, aile içi rollerini yerine getirmeme, işini aksatma veya kaybetme bu hastalıkta yaşanan
başlıca sorunlar arasındadır. Şizofreni hastalarının yaşam kalitesi, genel popülasyondan ve
bedensel hastalığı olan kişilerden daha düşük bulunmuştur (9). Ayrıca, şizofreni hastalarının
şizoafektif ve/veya duygudurum bozukluğu olan hastalara göre sosyal ilişkilerden daha az doyum
sağladıkları bildirilmiştir (71). Yaşam kalitesi kompleks bir kavram olup bir çok faktörden
etkilenebilir. Bu çalışmada, şizofreni hastalarının yaşam kalitesi ve yaşam kalitesine etkili
olabilecek faktörler araştırılmıştır.
Çalışmamızda kadın ve erkeklerin yaşam kalitesi ve yetitimleri arasında fark bulunmamıştır. Bir
çalışma kadınların erkeklere göre sosyal uyumunun daha iyi olduğu, fakat bunun yaşam
kalitesinde daha fazla doyuma yol açmadığını belirtmiştir (58). Vandiver (1998), Amerika Birleşik
Devletleri, Kanada ve Küba’daki şizofreni hastalarını karşılaştırarak yaptığı çalışmasında
Kanadalı kadınların sosyal ilişkilerde ve yaşam kalitesinde daha yüksek skorlama yaptığını, bunun
Küba da tam tersi olduğunu ve Amerika Birleşik Devletlerinde ise cinsiyetler arasında fark
olmadığını rapor etmiştir (56). Japonya’da ise erkek psikiyatrik hastalarda daha düşük seviyede
yaşam tatmini olduğu bildirilmiştir (61). Atkinson ve ark. (57) Kanada’da, Carpiniello ve ark. (49)
İtalya’da, Roder-Wanner ve ark (58) ise Almanya’da erkek şizofrenik hastaların kadın hastalara
göre daha düşük yaşam doyumu hissettikleri kaydedilmiştir.
Çalışmamızda yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, çalışma ekonomik durum gibi
faktörler ile hastaların yaşam kalitesi arasında bir bağlantı saptanmamıştır. Ülkemizde
gerçekleştirilen bir çalışmada benzer şeklide cinsiyet, medeni durum, gelir, meslek grupları, yaş,
eğitim yılı ve toplam işsizlik süresinin yaşam kalitesi ile ilişkili olmadığı bildirilmiştir (70).
İtalya’da yapılan bir başka çalışmada da yaşam kalitesi yaş, hastalığın başlangıç yaşı, süresi ve
cinsiyet gibi sosyodemografik etkenlerden bağımsız bulunmuştur (49).
Sosyodemografik değişkenlerin yaşam kalitesi ile ilişkisi incelendiğinde, literatürde tam bir görüş
birliğine varılmadığı görülmektedir: Genel popülasyon üzerine yapılan çalışmalarda cinsiyet ve
yaşam kalitesi arasında bir bağlantı kurulamamıştır (98). Lehman ve arkadaşları, psikiyatrik
48
hastalarda 25 yaşın altındaki erkeklerde ve 36-45 yaş arası erkeklerde, genel olarak, kadın
hastalardan daha yüksek derecelerde yaşam tatmini olduğunu göstermiştir (99, 100). Bununla
birlikte, eğlence ve sağlık alanlarında bazı yaş sınıflarında erkeklerin, diğer alanlarda ise
kadınların yaşamdan daha fazla doyum sağladıkları bulunmuştur.
Yaş ile ilgili olarak, Mercier ve ark. (1998) şiddetli psikiyatrik hastalığa sahip yaşlı hastaların
daha az endişe, değişiklik için daha az istek taşıdıklarını ve daha az kişisel projelerinin olduğunu
bildirmiştir (65). Bununla beraber, şizofreni hastalarında yaşla birlikte yaşam kalitesinin anlamlı
olarak düştüğünü gösteren çalışmalar vardır (50,59,60). Öte yandan diğer çalışmalar, psikiyatrik
hastalarda yaş ve yaşam doyumu arasında bir korelasyon olmadığını ortaya koymuştur (57,61).
Bizim çalışmamızda yaş ile yaşam kalitesinin herhangi bir alt puanı arasında ilişki bulunmadı.
Yapılan epidemiolojik çalışmalar, genel popülasyonda eğitim seviyesi yüksek gruptaki kişilerde
yaşam kalitesinin arttığını göstermiştir (101). Psikiyatrik hastalarda ise bu ilişki henüz tam olarak
açığa kavuşmuş değildir. Bazı çalışmalar eğitim seviyesi ve yaşam kalitesi arasında pozitif bir
ilişki kaydetmiştir (49,50,56,59,60). Eğitim seviyesi yüksek şizofren hastaların daha iyi
psikopatolojik seviyede olduğu (62), sosyal faaliyetlerde daha uyumlu oldukları ve yaşamdan
daha fazla doyum aldıkları bildirilmiştir (61). Düşük eğitim seviyesi ve düşük gelirin yaşam
kalitesini negatif olarak etkilediği bildirilmiştir (63). Diğer çalışmalarsa eğitim seviyesi yüksek
hastaların daha düşük yaşam kalitesi kaydettiklerini göstermiştir (44,2). Hastaların çalışma
durumu ile ilgili olarak Fabian (1989), çalışan erkeklerin çalışmayan erkeklere göre yaşam
kalitelerinden belirgin olarak daha fazla doyum sağladıklarını; aksine çalışan kadınların yaşam
kalitelerini çalışmayan kadınlara göre daha düşük algıladıklarını kaydetmiştir (102). Bu
araştırmanın sonuçları şizofreni hastalarında eğitim seviyesi veya çalışma durumlarıyla yaşam
kalitesi arasında ilişki olmadığını; ancak ekonomik durumunun ve yaşam şartlarının yaşam kalitesi
ile bağlantılı olduğunu göstermiştir. Paralel olarak, çalışmaların bir çoğu, kronik psikiyatrik
hastalığı olan kişilerde yaşam şartları ile yaşam kalitesi arasında bağlantı olduğunu bildirmiştir
(64,65,66,Caron ve ark 1998). Koivumma-Honkanen ve ark (1996), şizofreni hastalarının gelir
seviyesi yükseldikçe yaşam kalitelerinin de yükseldiğini rapor etmiştir. Caron ve ark (1998) ilginç
olarak, düşük gelirli gruplarda, eğitim seviyesi ve yaşam kalitesi arasında ters ilişki olduğu
bildirilmiştir (67). Dolayısıyla (genel olarak eğitimli olmak gelir seviyesinin artmasına katkıda
bulunmakla birlikte) gelir seviyesi düşük olduğu sürece eğitimli olmanın yaşam kalitesini
artırmada temel faktör olmadığı söylenebilir. Bu sonuçlara göre hastaların gelirlerinin tatminkar
49
olduğu ve yaşam refahları sağlandığı sürece eğitim durumunun veya çalışma durumunun (ev
kadını olmak, çalışmamak gibi) yaşam kalitesi üzerine etkili faktörler olmayabileceği öne
sürülebilir. Öte yandan, yaşam şartlarının objektif olarak kaydedilmesi (gelir seviyesi) ile hastanın
bu şartları subjektif olarak algılaması üzerine farklı sonuçlar kaydedilmiştir (50,59). Şizofreni
hastalarının diğer alanlarla kıyaslandığında ekonomik yönden daha az tatminkar oldukları
bildirilmiştir (103).
Çalışmamızda klinik değişkenler incelendiğinde, hastalığın süresiyle bir bağlantı kurulamazken,
hastalığın başlangıç yaşı ile yaşam kalitesinin mesleki rol ve faaliyet alanları ile korelasyon
gösterdiği saptanmıştır. Bu erken başlangıçlı hastaların hastalığın süresinden bağımsız olarak
yaşam kalitesini olumsuz olarak etkilediğini göstermektedir. Erken başlangıçlı hastalık hem beyin
gelişimine etkisi hem de eğitim ve diğer sosyal gelişimlere etkisi nedeniyle yaşam kalitesini
olumsuz olarak etkileyebilir. Literatürde yaşam kalitesi ile şizofreninin süresi (45), tedavisiz
kalınan süre, toplam yatış süresinin uzunluğu ile negatif ilişki olduğu bildirilmiştir (59).
Çalışmalarda genel olarak depresyon, anksiyete ve negatif belirtilerin varlığı dışındaki klinik
değişkenlerin etkisi bulunmamıştır (49,68,70,74). Bugüne kadar yapılan çalışmalarda ortak
sonuçlar, şizofrenide yaşam kalitesi üzerine negatif belirtiler, depresyon ve anksiyetenin olumsuz
etkisi olduğu yönündedir. (49,60,68-70). Yapılan çalışmalara uyumlu olarak, çalışmamız, hastanın
depresyon düzeyi , BPRS puanı ve PANSS negatif puanının da yaşam kalitesi ile negatif yönde
korelasyon gösteren değişkenler olduğunu ortaya koymuştur.
Şizofreni tanısı olan hastalarda yapılan yaşam kalitesi çalışmalarında semptomatoloji ile ilgili
olarak en sık saptanan bulgulardan biri de depresyonun negatif ilişkisidir (61,69). Atkinson ve ark
(1997) nesnel yaşam standartları daha düşük olmasına karşın şizofrenili hastaların majör
depresyon tanısı alan hastalara göre daha yüksek yaşam kalitesi puanları aldıklarını belirtmişlerdir
(57). Şizofreni grubu içinde ise depresyon ve anksiyete belirtilerinin varlığının yaşam kalitesini
olumsuz yönde etkilediği saptanmıştır (69). Bir duygulanım bozukluğu olmayan ancak depresyon
belirtileri olan hastaların yaşamlarını algılama ve değerlendirmelerinin olumsuz yönde etkilendiği;
depresyonun diğer değişkenlerden bağımsız olarak öznel yaşam kalitesinde olumsuz bir
algılamaya yol açtığı belirtilmektedir (68).
Psikiyatrik bozukluluğu olan hastalarda, depresyonun yaşam kalitesine negatif yönde etkisi çeşitli
çalışmalarca ortaya konulmuştur. Lehman (1983) şiddetli psikiyatrik hastalarda depresyon ve
yaşam kalitesi arasında negatif bir ilişki kaydederken (44); Koivumma-Honkanen ve ark (1996),
depresyonu psikiyatrik hastalarda yaşam doyumunu etkileyen en güçlü değişken olarak
50
tanımlamıştır (61). Değişik tanı konulan psikiyatrik hastaların karşılaştırıldığı çalışmalarda
depresyonun yaşam kalitesini en fazla etkileyen bozukluk olduğu bildirilmiştir (57,49,104). Bizim
çalışmamızda da depresif belirti düzeyi ile kişlerarası ilişkiler, ruhsal bulgular ve toplam yaşam
kalitesi arasında negatif ilişki olduğu bulunmuştur. Bu bulgumuz literatür de bildirilen diğer
çalışmaların paralelindedir.
Bazı araştırıcılar hem negatif hem de pozitif semptomların yaşam kalitesine etkili faktörler
olduğunu bildirmekle beraber (74, 105) birçok çalışmada pozitif belirtiler ile yaşam kalitesi
ölçümleri arasında ilişki olmadığı bildirilmektedir (49,71-73). Ho ve ark (1998) tedaviye dirençli
şizofreni hastalarında negatif belirtilerin pozitif belirtilere göre yaşam kalitesi üzerine daha fazla
etkileri olduğunu bildirmiştir (60). Ayrıca, negatif semptomların şiddeti ile mesleki körelme,
başkalarına ekonomik olarak bağımlılık, yakınlarla sosyal ilişkilerin bozulması, aktivitelerden
zevk alamama ile pozitif ilişki bildirmiştir (60). Lambert ve arkadaşları (2003), yaşam kalitesinin
negatif ve affektif semptomlarla pozitif semptomlardan daha yüksek oranda ilişkili olduğunu
bildirmişlerdir (106). Bazı çalışmalar ise paranoid düşünce ve gerçeği değerlendirme bozukluğu
gibi pozitif belirtilerin yaşam kalitesi ile negatif bağlantısı olduğunu göstermiştir.(51,107). Bizim
çalışmamızda da PANSS negatif belirtiler, genel psikopatoloji ve toplam puanlarla yaşam
kalitesinin bütün alanlarında negatif ilişki bulunmuşken, pozitif semptomlarla yaşam kalitesi
arasında ilişki bulunmamıştır.
Klinik değişkenlerden hastalığın ve hastanede yatış süresinin uzunluğu, tardiv diskinezi ve ilaç
yan etkilerinin varlığının şizofrenide yaşam kalitesinde bozulmayla ilişkisi bildirilmiştir (59,75).
Klasik antipsikotiklerin kullanımında, ekstrapramidal semptomlar, özellikle akut dönemde
görülmektedir. Özellikle akatizi ve parkinsonizm olumsuz yaşam kalitesi ve subjektif iyilik ile
ilişkilendirilmiştir (108). Ekstrapramidal semptomlar dışında kilo alma, sedasyon ve cinsel
disfonksiyon gibi yan etkilerde düşük yaşam kalitesi ve subjektif iyilik ile ilişkilendirilmiştir
(108). Bu çalışmada ilaç yanetkisi ile yaşam kalitesi arasında ilişki bulunmadı. Ancak
çalışmamızda hastaların tamamına yakını atipik antipsikotik kullanması ve ekstrapiramidal
belirtilerin düşük olması nedeni ile ekstrapiramidal belirtiler ile yaşam kalitesi arasında ilişki
konusunda yorum yapmak doğru olmayacaktır.
Bir çok çalışma zayıf içgörünün yaşam kalitesini negatif yönde etkilediğini bildirmiştir (Lysaker
2002; Ristner 2003; Roe 2003). İç görünün azalması hastaların yaşam kalitelerini subjektif olarak
bildirimlerindeki yararlılığı sınırlandırmaktadır (51,109, 110). Bu çalışmadan elde edilen bulgular
da hastaların içgörü seviyesi ile yaşam kalitesinin bağlantılı olduğu yönündedir. Ayrıca,
51
çalışmamızda, içgörü ile yaşama kalitesinin kişilerarası ilişkiler, ruhsal bulgular, kişisel eşya
faaliyet, ve toplam yaşam kalitesi puanları arasında pozitif ilişki bulunmuştur. Bu bulguda
hastaların içgörüsünün yaşam kalitesini etkilediğini göstermektedir. İçgörü tedaviye uyumun en
önemli belirleyicisidir. Tedaviye uyumun etkilenmesi yaşam kalitesi ile içgörünün ilişkisinin
oluşmasında belirleyici olabilir.
Hastaların depresyon seviyesinin artmasının günlük yaşamsal faaliyetlerini ve insan ilişkilerini
etkilemesi beklenen bir bulgudur. Paralel olarak, çalışmamızda hastaların depresyon seviyesi
arttıkça, hareket etme/bir yerden bir yere gitme alanı dışındaki tüm alanlarda yetiyitiminin arttığı
gözlenmiştir. Benzer olarak, şizofreni hastalarında yetiyitimi skorları ile depresif semptomların
şiddeti arasında güçlü bir bağlantı kaydedilmiştir (111,112). Bununla birlikte, Patterson ve
arkadaşları (2001) yetiyitiminin negatif semptomların şiddetiyle bağlantı olduğunu ancak depresif
semptomlarla bağlantılı olmadığını bildirmiştir (113). Ayrıca, Siegel ve ark. (2006) semptomlar,
cinsiyet, eğitim ve hastalık süresinin şizofreni hastalarında fonksiyonel kapasiteyi etkileyen
faktörler olduğunu belirtmiştir (114).
Sosyal anksiyete, şizofreni hastalarında sık karşılaşılan bir komorbiditedir (115,116). Şizofreni
hastaları ve sosyal anksiyete bozukluğu olan hastaların karşılaştırıldığı bir çalışmada, komorbid
sosyal anksiyetesi olan şizofreni hastalarında Liebowitz Sosyal Anksiyete skorlarının, sosyal
anksiyete bozukluğu bulunan hastalarla benzer düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte,
sosyal anksiyete bozukluğu bulunan şizofreni hastalarında sosyal uyum ve yaşam kalitesinin daha
düşük derecelerde olduğu görülmüştür (115). Sosyal anksiyete semptomlarının yaşam kalitesiyle
negatif yönde ilişkili olduğu (116) ve şiddetli yetiyitimi ile birlikte seyrettiği (115) kaydedilmiştir.
Çalışmamızda Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeği kaygı ve kaçınma puanları ile yetiyitimi
insan ilişkileri, yaşam faaliyetleri ve toplumsal yaşama katılım alanlarıyla ve toplam yetiyitimi
arasında güçlü bir ilişki saptanmıştır. Ayrıca, Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeği kaygı ve
kaçınma puanları ile yaşam kalitesi kişilerarası ilişkiler altölçeği arasında anlamlı bir negatif
korelasyon görülmüştür. Bu bulgular, hastaların yaşam kalitesinin iyileştirilmesinde sosyal
anksiyetelerinin de hedeflenmesi gerektiğini göstermektedir.
Şizofrenili hastalarda aile ortamı psikopatoloji şiddeti bakımından dikkate alınması gereken bir
faktördür. Aile ortamındaki ilişkiler ve duygu dışavurumunun şizofreni hastalarında relaps ve
yeniden hastaneye yatış açısından önem taşıyabileceği düşünülmektedir. Yüksek duygu
dışavurumunun şizofrenide hastalık alevlenmesine yol açtığı hipotezi geniş ölçüde kabul
görmüştür. Hastalığın semptomlarının şiddeti ile yüksek duygu dışavurumu) arasında bağlantı
52
bildirilmiştir. Aile içi çatışmalar hastalığın seyrine olumsuz etki yapmaktadır. Bu çatışmaya
yapılacak müdahaleler hastalığın daha iyi seyir göstermesini sağlayacak ve hastanın yaşam
kalitesini arttıracaktır (117). Çalışmamızda duygu dışavurumu ile yaşam kalitesi puanları arasında
ilişki bulunamamıştır.
Caron ve arkadaşları (2005), sosyal desteğin iki komponentinin (ataçman ve hastanın değerli
olduğuna ikna etmek) şizofreni hastalarında yaşam kalitesini belirleyen faktörler olduğunu ve
hayatın günlük zorluklarının şiddeti, başa çıkma stratejileri, eğitim seviyesi ve hastanede geçen
sürenin yaşam kalitesine etkili olan diğer faktörler arasında olduğunu bildirmiştir (77).Yaşam
kalitesini artıran etkenlerden biri de psikososyal etkenler ve sosyal destektir. Bu nedenle ilaç
tedavileri dışındaki rehabilitasyon yöntemleri de tedavi kapsamına dahil edilmelidir. Bizim
çalışmamızda da hastanın algıladığı sosyal destek toplam puanı ile yaşam kalitesinin bütün alt
alanları ile, çok boyutlu algılanan sosyal destek arkadaş ve aile alt ölçek puanı kişilerarası ilişkiler,
ruhsal bulgular, kişisel eşya faaliyet, ve toplam yaşam kalitesi ile, çok boyutlu algılanan sosyal
destek özel alt puanı yaşam kalitesi kişilerarası ilişkiler, mesleki rol,ruhsal bulgular ve toplam
yaşam kalitesi puanları ile pozitif korele bulunmuştur.
Çalışmamıza katılan hastalar sosyal desteği en fazla ailelerinden aldıklarını kaydetmişlerdir.
Arkadaş ve özel bir insan tarafından sağlanan desteğin de yaşam kalitesiyle anlamlı bir ilişkisi
olmakla birlikte aile tarafından sağlanan desteğin yaşam kalitesiyle daha güçlü bir ilişkisi olduğu
görülmüştür. Yetiyitimi ile bağlantılı olarak da aile desteği ve arkadaş desteğinin yetiyitimi ile
ters yönde ilişkisi saptanmıştır. Yapılan çalışmalar şizofreni hastalarının hayat kalitesi ve sosyal
işlevselliği üzerinde aile yaşantısının etkisini ortaya koymuş ve aktif aile desteğinin önemini
vurgulamıştır (118). Ülkemizde yapılan bir çalışma da şizofreni hastalarının sosyal
işlevsellikleriyle aile ilişkilerinin etkileşim içinde olduğunu ve aile içindeki iletişim sorunlarının
hastaların sosyal işlevselliğinin pek çok alanıyla ilişkili olduğunu göstermiştir (119). Hastaların
ailelerinin (ve hasta için özel kişi veya arkadaşlarının) katıldığı eğitim ve rehabilitasyon
programlarının şizofreni tedavisinde yararlı olduğunu gösterilmiştir. (120). Bu sonuçlar
uygulanan psikososyal tedavi girişimlerinin hastalar kadar ailelere de uygulanması gerektiğini
ortaya koymaktadır.
Yetiyitimi bedensel ve ruhsal hastalıklara bağlı olarak, kişinin kendine bakım, sosyal ilişkiler gibi
temel yaşamsal faaliyetlerinin ve işlevselliğinin ve toplum içinde bağımsız ve efektif olarak
fonksiyon görmesinin aksaması halidir (121). Sosyal işlev düzeyinde bozulma şizofreni tanı
ölçütleri arasında yer almakta ve hastalığın gidişi açısından oldukça önem taşımaktadır. Sağlıklı
53
kişilerden oluşan kontrol grubuyla karşılaştırmalı yapılan çalışmalarda şizofreni hastalarında
sosyal faaliyetlerin tüm alanlarında kaydadeğer derecelerde yetiyitimi saptanmıştır
(111,113,122,123). De Jong ve arkadaşları (1986), şizofrenide yetiyitiminin öncelikle toplumsal
ve mesleksel rollerde, sosyal ilişkilerde başladığını, daha ileri evrede kişinin kendine bakımının
etkilendiğini vurgulamıştır (124). Uluğ ve arkadaşları (2001) ise şizofreni hastaları ve kontrol
grubu arasında farklılığın en belirgin olduğu alanların yaşam faaliyetleri, toplumsal yaşama
katılım, anlama ve iletişim kurma, insan ilişkileri olduğunu bulmuş, kendine bakım alanında ise
yetiyitiminin kontrol grubuna göre daha az farklılık kaydetmiştir (89). Yukarı bahsedilen
çalışmalarla uyumlu olarak çalışmamızın sonuçları yetiyiminin sırasıyla en fazla yaşam
faaliyetleri, toplumsal yaşama katılım, anlama iletişim kurma ve insan ilişkileri alanlarında
olduğu; en az olarak ise kendine bakım ve hareket etme, bir yerden bir yere gitme alanlarında
görüldüğünü ortaya koymuştur. Bu sonuçlar yetiyitiminin yüksek seviyedeki rollerden düşük
seviyedeki rollere doğru giden hiyerarşik bir yol izlediği görüşünü desteklemektedir (125).
Çalışmamızda, genel olarak, yetiyitiminin tüm alanları ile yaşam kalitesinin tüm alanları arasında
güçlü bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Şizofreni hastalarında işlevsellik düzeyinin yaşam
kalitesine etkili faktörlerden olduğu rapor edilmiştir (Norman ve ark 2000; Awad 2000). Benzer
olarak Patterson ve arkadaşları (2001) ve McKibbin ve arkadaşları (2004) şizofreni hastalarında
yetiyitimi, günlük yaşam aktiviteleri ve yaşam kalitesi arasında güçlü bir bağlantı olduğunu
bildirmiştir (111,113).
Çalışmamızın sonuçları yetiyitiminin genel olarak sosyodemogerafik değişkenlerle bağlantılı
olmadığını ancak hastalığın semptomlarıyla, ÇBASD ve sosyal anksiyete ile bağlantılı olduğunu
ortaya koymuştur. Ülkemizde gerçekleştirilen bir başka çalışmada yetiyitiminin demografik
değişkenlerle ilişkisi olmamakla birlikte hastalık semptomlarının şiddeti arttıkça yetiyitiminin de
arttığı bildirilmiştir (126,89). Hastalığın semptomlarıyla yetiyitimi arasındaki korelasyon,
uygulanan tedavinin hastalığın semptomlarını düzeltmenin yanında hastaların yaşadığı
yetiyitimini de azaltacağını işaret edebilir.
Çalışmamızda pozitif semptomların “toplumsal alana katılım” alanı dışındaki alanlarda yetiyitimi
ile bir bağlantısı olmadığı, negatif semptomların ise “anlama iletişim kurma”, ”hareket etme/bir
yerden bir yere gitme”, ”insan ilişkileri’ alanlarıyla toplam yetiyitimi ile bağlantılı olduğu; genel
psikopatolojinin ise ”kendine bakım” dışında tüm alanlarla pozitif yönde korele olduğu
görülmüştür. Negatif semptomlar ve genel psikopatolojinin yanında pozitif semptomların da
yetiyitimi ile bağlantılı olduğunu bildiren çalışmalar mevcuttur (113, 126-129). Bununla birlikte
54
pozitif semptomların şizofrenide hastanın gelecekteki yeti performansı çok fazla etkilemediği
(129), öte yandan negatif semptomların hastaların fonksiyonlarının gidişatının
değerlendirilmesinde etkili olduğu bildirilmiştir (113,127,130). Ayrıca, defisit şizofreni olarak
altsınıfa ayrılan şizofreni tipinde prognozu kötü, tedaviye dirençli ve negatif semptomları olan
hastalarda yetiyitiminin daha fazla yaşandığı bildirilmiştir (131).
Hastanın yaşam kalitesinin iyileştirilmesi kavramı hastanın kendisi tarafından algılanan bir durum
olduğu için, yaşam niteliğinin değerlendirilmesinde yararlanılan en önemli ölçütler subjektif
göstergelerdir. Buna karşın, şizofreni hastalarının yaşam niteliklerini kendi kendilerine
değerlendirip değerlendiremeyecekleri konusu oldukça tartışmalıdır. Uzun yıllar, şizofreni
hastalarının kendi yaşam kalitelerini doğru olarak belirleyemeyecekleri düşünülmüştür. Özellikle
akut durumlarda, hastaların psikotik semptomları, azalmış içgörü seviyeleri, düşünce ve algılama
bozuklukları, bilgi işleme kapasitelerinin düşmesi yaşam kalitesi algılamasını etkileyebileceği
belirtilmiştir (132). Bundan dolayı, bu hasta popülasyonunda yaşam kalitesi ve subjektif iyilik hali
araştırmalarına kuşkuyla yaklaşılmıştır. Remisyondaki stabil hastalar genel olarak güvenilir yaşam
kalitesi bilgisi verebilmekle birlikte şiddetli halüsinasyonları olan, dezorganize, bilişsel defisiti
olan veya içgörüsü zayıf hastaların kendi yaşam kalitesini veya subjektif iyilik halini değerlendirip
değerlendiremeyeceği tam olarak açığa kavuşmamıştır. Bununla birlikte yapılan çalışmalar
hastaların genel olarak kendi iyilik halini algılayıp muhakeme edebileceğini göstermiştir (133).
55
6. SONUÇLAR
Çalışmamızda elde edilen sonuçlar özetlendiğinde;
1. Yaşam kalitesi puanlarının kadın ve erkekler arasında farklı olmadığı bulundu.
2. Yetiyitimi puanlarının kadın ve erkekler arasında farklı olmadığı bulundu.
3. Yaşam kalitesi ve sosyodemografik değişkenler incelendiğinde, hastaların ekonomik
durumu, hastalık başlangıç yaşı ve sosyal destek dışındaki değişkenler ile yaşam kalitesi
arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanamadı.
4. Hastaların klinik özellikleri ile yaşam kalitesi arasındaki ilişki incelendiğinde, yaşam
kalitesinin, temel olarak, şizofrenide belirti düzeyi, negatif semptomları ve depresyon
düzeyi ile ilişkili olduğu gösterildi. Bununla beraber, diğer klinik değişkenler (hastalık
süresi, tedavi şekli, ilaç yan etkileri gibi) ile yaşam kalitesi arasında istatistiksel olarak
anlamlı bir ilişki saptanamadı.
5. Şizofreni hastalarında içgörü ile yaşam kalitesinin pozitif olarak ilişkili olduğu görüldü.
6. Sosyal desteğin hastaların yaşam kalitesinde önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Yaşam
kalitesinin çok boyutlu algılanan sosyal destek ile pozitif; sosyal fobi ile ise negatif yönde
korele olduğu görüldü. Ayrıca, hastaların yaşam kalitesinin çok boyutlu algılanan sosyal
destek ile pozitif yönde bağlantı olduğu kaydedildi. Bununla birlikte duygu dışavurumu ile
yaşam kalitesinin hiçbir alanı arasında bağlantı bulunamadı.
7. Sosyal anksiyetenin yaşam kalitesinin kişilerarası ilişkiler puanı ile negatif olarak ilişkili
olduğu bulundu.
8. Yetiyitimi puanlarının BPRS, PANNS ve CŞDÖ puanları ile pozitif korele olduğu
görüldü.
9. Yetiyitimi ile yaşam kalitesi puanlarının tamamına yakınının negatif ilişkili olduğu
görüldü
Bu sonuçlar, yaşam kalitesi kavramının karmaşık yapısını vurgulamaktadır. Bu hastalarda yaşam
kalitesinin saptanması, hastaların topluma kazandırılması ve sürdürülmekte olan tedavi
sonuçlarının değerlendirilebilmesine olanak tanıyabilir. Bu araştırmanın bulguları klinik faktörler
yanında psikososyal faktörlerin de yaşam kalitesi üzerindeki önemini vurgulamaktadır. Şizofreni
hastalarının yaşam kalitelerinin değerlendirilmesi ve yaşam kalitesinin yükseltilmesinde bu
faktörlerin tedavi planında yer alması yararlı olabilir.
56
7. ÖZET
Giriş ve amaç: Şizofrenisi hastaları, günlük yaşam aktivitelerinde, motivasyonlarında, iletişim
becerilerinde, üretkenlik, uyum gibi alanlarda sorunlar yaşamaktadırlar. Bu ve benzeri durumlar
yaşam kalitesi kavramı ile ilişkili olup, bu hastalarda yaşam kalitesinin saptanması hastaların
topluma kazandırılmasına ve sürdürülmekte olan tedavi sonuçlarının değerlendirilebilmesine
olanak tanıyabilir. Bu araştırmanın amacı, şizofreni hastalarında yaşam niteliğinin saptanması ve
sosyodemografik, klinik, yetiyitimi, hastalığa karşı içgörü, sosyal fobi ve sosyal destek gibi
parametrelerin yaşam niteliği üzerine olan etkilerinin belirlenmesidir.
Yöntem: DSM IV tanı kriterlerine göre şizofreni tanısı konulan şizofreni hastaları (n= 50)
çalışmaya dahil edildi. Çeşitli ölçekler kullanılarak subjektif ve objektif değerlendirmeler yapıldı.
Hastaların yaşam nitelikleri, Şizofreni Hastaları İçin Yaşam Niteliği Ölçeğiyle değerlendirildi.
Hastaların sosyodemografik özellikleri kaydedildi. Hastalığın kliniği ile ilgili bilgiler belirlendi.
Ruhsal durum (Kısa Psikiyatrik Derecelendirme Ölçeği ile), pozitif ve negatif semptomlar (Pozitif
Negatif Semptom Ölçeği ile), depresyon (Şizofrenide Depresyon İçin Calgary Ölçeği ile),
tedavinin yan etkileri (UKU Yan Etki Değerlendirme Ölçeği ve Barnes Akatizi Ölçeği ile)
incelendi. Ayrıca, yetiyitimi (Dünya Sağlık Örgütü Yetiyitimi Çizelgesi ile), hastalığa karşı içgörü
(İçgörü Değerlendirme Ölçeği ile); eşlik eden sosyal kaygı (Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri
Ölçeği ile), sosyal destek (Çok Boyutlu Sosyal Destek Ölçeği) ve dışavurulan duygulanım
(Dışavurulan Duygulanım Ölçeği ile) kaydedildi. Sayılan parametrelerin yaşam kalitesi ile ilişkisi
araştırıldı. Veriler sıklık, yüzde, ortalama ve standart sapma olarak ifade edildi.
Bulgular: Yaşam kalitesi Kişiler arası ilişkiler alanında 17.7±8.1; mesleki rol alanında 8.7±4.4;
ruhsal bulgular alanında 20.0 ±6.5, kişisel eşya/faaliyet alanında 5.8±2.1 olmak üzere hastaların
yaşam kalitesi toplam ortalaması 52.2±18.1 olarak bulundu. Yaşam kalitesi açısından kadın ve
erkekler arasında fark yoktu. Sosyodemografik değişkenlerden sadece hastaların ekonomik
durumu, ve sosyal desteğin yaşam kalitesiyle ilişkili olduğu saptandı. Klinik değişkenlerden kısa
psikiyatrik derecelendirme ve hastaların depresyon düzeyleri ve PANSS ile yaşam kalitesi
arasında negatif ilişki tespit edilmiştir. Bununla beraber, diğer klinik değişkenler (hastalık süresi,
tedavi şekli, ilaç yan etkileri gibi) ile yaşam kalitesi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki
bulunmadı. Hastaların içgörü düzeyleri ile yaşam kalitesi arasında pozitif korelasyon mevcuttu.
Yaşam kalitesinin çok boyutlu algılanan sosyal desteğin tüm alanları ile pozitif bağlantısı varken,
aile duygu dışavurumu ile anlamlı bir ilişki mevcut değildi. Hastaların sosyal fobi düzeyleri ile
57
yaşam kalitesinin sadece kişiler arası ilişkiler alanı arasında bir bağlantı bulundu. Yetiyitimi
puanları ile yaşam kalitesinin tüm alanları arasında ters yönde oldukça anlamlı bir ilişki görüldü.
Sonuçlar: Bu çalışmanın sonuçları, hastaların ruhsal durumu, yetiyitimi ve sosyal destek
düzeyinin şizofreni hastalarının yaşam kalitesinde etkili faktörler olduğunu göstermektedir.
Şizofreni hastalarının yaşam kalitelerinin değerlendirilmesi ve yaşam kalitesinin yükseltilmesinde,
bu faktörlerin tedavi planında göz önüne alınması yararlı olabilir.
58
8. SUMMARY Introduction and aim: Schizophrenia patients have problems in their daily activities,
motivations, communication skills and fields like productivity and adaptation. These conditions
are related to the concept of quality of life which can enable to determine the quality of life in
these patients, adjustment of patients to community and assessment of treatment outcome. The
aim of this study is to determine the quality of life in schizophrenia patients and to assess the
effect of parameters such as sociodemographic, clinical, disability, insight, social phobia and
social support on the quality of life.
Method: Schizophrenia patients, diagnosed according to DSM IV criteria (n= 50), were included
in this study. Subjective and objective assessments were conducted by various measurements:
Quality of life of patients was determined using Quality of Life Scale for Schizophrenia Patients.
Sociodemographic variables were recorded. Clinical data of patients were also assessed.
Psychiatric condition (by Brief Psychiatric Rating Scale); positive and negative symptoms (by
Positive Negative Syndrome Scale); depression (by Calgary Deppresion Scale in Schizophrenia);
side effects of medication (by UKU Side Effect Rating Scale and Barnes Akathisia Scale) were
investigated. In addition, the level of disability (World Health Organization Disability Assessment
Scale); insight to disease (by Insight Assessment Scale); social phobia (by Liebowitz Social
Phobia Signs Scale); social support (by Multiple Dimension Perceived Social Support Scale) and
expressed emotion (by Level of Expressed Emotion Scale) was recorded. The relationship
between the above-mentioned parameters and quality of life was examined. Data were presented
as frequency, percentage, mean and standard deviation.
Results: In interpersonal relations 17.7±8.1; instrumental role functioning 8.7±4.4; intrapsychic
foundations 20.0 ±6.5; common objects and activities 5.8±2.1 and total quality of life of patients
were found as 52.2±18.1. There was no difference in quality of life between male and female
patients. Among sociodemographic variables, only economical status and social support were
related to quality of life. Among the clinical variables, brief psychiatric rating, depression level of
patients and PANSS were negatively correlated with quality of life. However, no significant
relation between other clinical variables (such as the length of the disease, type of treatment and
side effects of medication) and quality of life was found. There was a positive correlation between
insight level of patients and quality of life. While quality of life was positively correlated with all
the fields of multiple dimention perceived social support, there was no relation with expressed
59
emotion. Social phobia levels of patients were found to be only related with the interpersonal
relations of quality of life. A strong negative relation was observed between all the fields of
disability and quality of life.
Conclusions: The results of this study show that the level of psychiatric state, disability and social
support are the factors that affect quality of life in schizophrenia patients. Taking these factors into
account in the treatment plan may be beneficial in the assessment of and increasing the quality of
life of schizophrenia patients.
60
8. KAYNAKLAR
1) Köroğlu E, Güleç C (Ed). Psikiyatri temel kitabı, Hekimler Yayın Birliği, Ankara.
2) Bobes J, Gonzales MP: Qualty of Life in schizophrenia. In: Katsching H, Freeman H, Sartorius
N (eds). Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, John Wiley&Sons 1997:165-178.
3) Falloon IR (1992) Psychotherapy of schizophrenia. Br J Hosp Med, 48:164-170.
4) Sevinçok L. Şizofrenide psikososyal tedaviler. Şizofreni Dizisi 2000;1:72-80
5) Gunatilake S, Ananth J, Parameswaran S, Brown S, Silva W.Rehabilitation of schizophrenic
patients. Curr Pharm Des. 2004;10:2277-88.
6) Yıldız M. Şizofrenide Psikososyal Beceri Eğitiminde İçerik ve Etkinlikler. Klinik Psikiyatri
2001;4:119-123
7) Fidaner H, Elbi H, Fidaner C, ve ark: Yaşam kalitesinin ölçülmesi, WHOQOL-100 ve
WHOQOL-BREF. 3P Dergisi 1999;7(Ek 2):3-66.
8) Bullinger M, Hasford J. Evaluating quality of life measures for clinical trials in Germany.
Control Clin Trials 1991;12:91S-105S.
9) Katschnig H (2000) Schizophrenia and quality of life. Acta Psychiatr Scand, 102(Suppl
407):33-37.
10) Ceylan ME, Çetin M. Araştırma ve uygulamada biyolojik psikiaytari (1. cilt). 3. baskı,
Yerküre Tanıtım ve Yayıncılık Hizmetleri AŞ, İstanbul, 2005.
11) Sadock BJ, Sadock VA. (Çeviri Editörleri, Aydın H, Bozkurt A). Kaplan Sadock, Klinik
Psikiyatri. 2. baskı. Güneş Kitabevi Ltd Şti, Ankara, 2005.
12) Kırpınar İ. Şizofrenide Prodromal Belirtiler Şizofreni dizisi 1998;2:41-45
13) Nasrallah HA, Smeltzer DJ (Çeviri editörleri: Alptekin K), Şizofreni güncel tanı ve tedavi
kitabı. 1. baskı, AstraZeneca, 2005.
14) Öztürk O. Ruh sağlığı ve bozuklukları, Ankara, 2004.
15) Crow TJ. Molecular pathology of scizophrenia: more than one disease process? Br Med J
1980;280:66-68.
16) Crow TJ. The two syndrome-concept: origins and current status. Scizophr Bull
1985;11:471-486.
61
17) Andreasan NC. Negative v positive scizophrenia. Definition and validation. Arch Gen
Psychriatry1982;39:789-794.
18) Carpenter WT, Heinrichs DW, Wagman AMI. Deficit and nondeficit forms of
scizophrenia: The concept. Am J Psychiatry 1988;145:578-583.
19) Warner R, Girolamo G. Epidemiology of mental disorders and psychosocial promlems:
shizophrenia. Geneva, WHO, 1995.
20) Jablensky A. The 100 year epidemiology of-Schizophrenia. Schizophrenia Research,
1997;28: 111-125
21) Arıhan G. Şizofreni Epidemiyolojisi Şizofreni Dizisi 1998;2:64-74.
22) Castle DJ, Murray RM, (1993) The epidemiology of late onset Schizophrenia. Schizophr
Bull, 19: 691-700.
23) Doğan O ve ark. (1995) Ruhsal Bozuklukların Epidemiyolojisi. Sivas Dilek Matbaası.
24) Stahl SM. psikofarmakolojinin temelleri. Çeviri editörleri: Taneli B, Taneli Ş. Yelkovan,
İstanbul, 2003.
25) Jones P, Cannon M (1998) The new epidemiology of schizophrenia. Psych Clinics North
Am, 21 (1): 1-25
26) Ateş İ, Abay E. Şizofreninin Genetiği Klinik Psikiyatri 2001;4:53-59
27) Harvey CA, Panelis C, Taylor J ve ark. (1996) The Camden schizophrenia surveys II. High
prevalance of schizophrenia in an inner London borough and its relation ship to
sociodemographic factors. Br J Psychiatry, 168: 418-426.
28) Helzer SE (1989) Schizophrenia: Epidemiology Psychiatry. R Michels (ed), 1. cilt,
Philadelphia, SB Lippincott Company, 54: 1-17.
29) Cannon TD, Medrick SA, Parnas J ve ark. (1993) Developmental brain abnormalities in
the offspring of schizophrenic mothers. Contributions of genetic and enviromental factors.
Arch Gen Psychiatry, 30:551-564.
30) Jones P, Cannon M (1998) The new epidemiology of schizophrenia. Psych Clinics North
Am, 21 (1): 1-25.
31) Yüksel N. Psikofarmakoloji. 2003
62
32) Fish B (1992) Infants at risk for schizophrenia: Sequelse of a genetic neurointergative
defect. Arch Gen Psychiatry, 49:221-235
33) Marcus J, Hans SL, Auerbach JG ve ark. (1993) Children at risk for schizophrenic. The
Jerusalem infant development study. Arch Gen Psychiatry, 50:798-809.
34) Shelton RC, Weinberger DR. X-ray computerized tomography studies in schizophrenia: a
review and synthesis. Handbook of Schizophrenia, Cilt 1, HA Nasrallah, DR Weinberger (Ed),
Amsterdam, Elsevier, 1986, s:207-250.
35) Weinberger DR, Aloia MS, Goldberg TE ve ark. The frontal lobes and schizophrenia. J
Neuropsychi Clin Neurosci 1994;6:419-427
36) Kahraman T. Şizofrenide Klinik Nörofizyoloji, Şizofreni dizisi 1999;3:102-107
37) Önder E, Küçükada K. Şizofreni ve Dopamin. Şizofreni Dizisi 1999;2:45-57
38) Rezaki M. Şizofreni Nörobiyolojisine kısa bir bakış. Klinik Psikiyatri 1998;1:31-34
39) Campbell A, Converse PE, Rogers WL. The Quality of American Life. Russell Sage
Foundation. New York, 1976
40) Awad AG, Voruganti LNP, Heslegrave RJ. A conceptual model of quality of life in
schizophrenia: Description and preliminary clinical validation. Qual Life Res 1997;6:21-26.
41) Top MŞ, Özden SY, Sevim ME. Psikiyatride Yaşam Kalitesi. Düşünen Adam; 2003,
16(1): 18-23
42) Albrecht GL, Fitzpatrick R (1994) A sociological perspective on health-related qulaity of
life research, Advanced in Medical Sociology, Quality of life in health care. GL Albrecht, R
Fitzpatrick (Ed), London, UK, Greenwich CT, Jai Press, .121.
43) Malm U, May PR, Dencker SJ. Evaluation of the quality of life of the schizophrenic
outpatient: a checklist. Schizophr Bull 1981; 7: 477-487.
44) Lehman A.F. The effects of psychiatric symptoms on quality of life assessments among
the chronic mentally ill. Eval Prog Plann 1983;6:143-151.
45) Katschnig H (1999) How useful is the concept of quality of life in psychiatry. Quality of
Life in Mental Disorders, H Katschnig, H Freeman, N Sartorius (Ed), England, John
Wiley&Sons, .3-16.
63
46) Meltzer HY, Bond DD (1994) Quality of life in schizophrenia: Importance for
psychopharmacology research and practise. News Quality of life Letter, 9:9-10
47) Bigelow DA, McFarland BH, Olson MM (1991) Quality of life community mental health
program clients: Validating a measure. Community Ment Health J, 27:43-55.
48) Lehman AF, Ward NC, Linn LS Chronic mental patients: The quality of life issue. Am J
Psychiatry 1982:139:1271-1276.
49) Carpiniello B, Lai GL, Pariante CM, Carta MG, Rudas N. Symptoms, standards of living
and subjective quality of life: a comparative study of schizophrenic and depressed out-patients.
Acta Psychiatr Scand. 1997;96:235-41.
50) Skantze K, Malm U, Dencker SJ, May PR, Corrigan P. Comparison of quality of life with
standard of living in schizophrenic out-patients. Br J Psychiatry. 1992;161:797-801.
51) Ritsner M, Kurs R. Quality of life outcomes in mental illness: schizophrenia, mood and
anxiety disorders. Expert Rev Pharmacoecon Outcomes Res 2003;3:89-99.
52) Angermeyer MC, Holzinger A, Kilian R, Matschinger H. Quality of life--as defined by
schizophrenic patients and psychiatrists. Int J Soc Psychiatry. 2001;47:34-42.
53) Heinrichs DW, Hanlon TE, Carpenter WT. The quality of life scale: an instrument for
rating the schizophrenic deficit syndrome. Schizophr Bull 1984;10:388-398.
54) The WHOQOL Group (1994) The development of World Health Organization Quality of
Life Assesment:İnternational perpectives J Orley & WKuyken,Springer Verlag ,Heidelberg
s.41-61
55) Grennley JR, Greenberg JS,Brown R. Measuring quality of life :A new practical survey
ıntrument.Soc Work 1997;42:244-254.
56) Vandiver VL, Quality of life, gender and schizophrenia: a cross-national survey in Canada,
Cuba and USA. Community Mental Health Journal 1998;34:501-522.
57) Atkinson M, Zibin S, Chuang H. Characterizing quality of life among patients with chronic
mental illness: a critical examination of self-report methodology. American Journal of
Psychiatry 1997;154:99-105.
64
58) Röder-Wanner UU, Oliver JPJ, Priebe S. Does quality of life differ in schizophrenic
women and men? an empirical study. International Journal of Social Psychiatry 1997;43:129-
143.
59) Browne S, Roe M, Lane A, Gervin M, Morris M, Kinsella A. Quality of life in
schizophrenia: relationship to sociodemographic factors, symptamotology and tardive
dyskinesia. Acta Psychiatr Scand 1996;94:118-124.
60) Ho BC, Nopoulos P, Flaum M, Arndt S, Andreasen NC. Two-year outcome in first-
episode schizophrenia: predictive value of symptoms for quality of life. Am J Psychiatry.
1998;155:1196-201.
61) Koivumma-Honkanen HT, Viinamäki H, Honkanen R, Transkanen A, Antikainen R,
Niskanen L, Jääskeläilen J, Lehtonen J. Correlates of life satisfaction among psychiatric
patients. Acta Psychiatr Scand 1996;94:372-378.
62) Huber G, Gross G, Schuttler R. A long-term follow-up study of schizophrenia: psychiatric
course of illness and prognosis. Acta Psychiatr Scand 1975; 52:49-57.
63) Cardoso Ci, Caiaffa WT, Bandeira M. Siqueira AL; Abreu MN, Fonseca JO Factors
associated with low quality of life in schizophrenia. Cad. Saúde Pública 2005;21:1338-1340.
64) Lehman AF, Slaughter JG, Myers CP. Quality of life in alternative residential settings.
Psychiatric Quarterly 1991;62:35-49.
65) Mercier C, Péladeau N, Tempier R. Age, gender and quality of life in schizophrenia.
Community Mental Health Journal 1998;34:487-500.
66) Simpson CJ, Hyde CE, Faragher EB. The chronically mentally ill in the community
facilities. A study of quality life. British Journal of Psychiatry 1989;154:77–82.
67) Caron J, Tempier R, Mercier C, Leouffre P. Components of social support and quality of
life in long-term psychiatric patients, low-income individuals and the general population.
Community Mental Health Journal 1998;34:459-475.
68) Huppert JD, Weiss KA, Lim R, Pratt S, Smith TE. Quality of life in schizophrenia:
Contributions of anxiety and depression. Schizophr Res 2001;1:171-180.
65
69) Fitzgerald PB, Williams CL, Corteling N, Filia SL, Brewer K, Adams A, de Castella AR,
Rolfe T, Davey P, Kulkarni J. Subject and observer-rated quality of life in schizophrenia. Acta
Psychiatr Scand. 2001;103:387-92.
70) Örsel S, Akdemir A, Özel S. Şizofrenide yaşam kalitesi: Depresyon, anksiyete ve negatif
belirtilerin etkileri. 3P Dergisi 2003;11:25-34.
71) Ritsner M, Modai I, Endicott J, Rivkin O, Nechamkin Y, Barak P, Goldin V, Ponizovsky
A. Differences in quality of life domains and psychopathologic and psychosocial factors in
psychiatric patients. J Clin Psychiatry. 2000;61:880-889.
72) Gaite L, Vazquez-Barquero JL, Borra C, Ballesteros J, Schene A, Welcher B, Thornicroft
G, Becker T, Ruggeri M, Herran A; EPSILON Study Group. Quality of life in patients with
schizophrenia in five European countries: the EPSILON study. Acta Psychiatr Scand.
2002;105:283-92.
73) Green CA, Fenn DS, Moussaoui D, Kadri N, Hoffman WF. Quality of life in treated and
never-treated schizophrenic patients. Acta Psychiatr Scand. 2001;103:131-42.
74) Packer S, Husted J, Cohen S, Tomlinson G. Psychopathology and quality of life in
schizophrenia.J.Psychiatry Neurosci 1997;22:231-4.
75) Browne S, Garavan J, Gervin M, Roe M, Larkin C, O'Callaghan E. Quality of life in
schizophrenia: insight and subjective response to neuroleptics. J Nerv Ment Dis. 1998;186:74-
8.
76) Ritsner M. Prediciting changes in domain-spesific quality of life of schizophrenia patients.
J Nerv Ment Dis 2003;191:287-294.
77) Caron J, Lecomte Y, Stip E, Renaud S. Predictors of quality of life in schizophrenia.
Community Ment Health J. 2005;41:399-417.
78) Soygür H, Aybaş M, Hınçal G ve ark. Şizofreni hastaları için yaşam nitelikleri ölçeği:
Güvenirlik ve yapısal geçerlik çalışması. Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler
Dergisi 2000;13:204-210.
79) Overall JE, Gorham DR. The brief psychiatric rating scale. Psychol Rep 1962;10:799-812.
66
80) Soykan Ç. Institutional differences and case typically related to diagnosis, symptom
severity, prognosis and treatment. Uzmanlık tezi. ODTÜ Klinik Psikoloji Bölümü,
Ankara,1990.
81) Kay SR, Fiszbein A, Opler LA ve ark. The positive and negative syndrome scale (PANSS)
for schizophrenia. Schizophr Bull 1987;13:261-276.
82) Kostakoğlu (Anıl) AE, Batur S, Tiryaki A ve ark. Pozitif ve Negatif Sendrom Ölçeğinin
(PANSS) Türkçe Uyarlamasının Geçerlilik ve Güvenilirliği. Türk Psikoloji Dergisi
1999;14:23-32.
83) Addington D, Addington J, Maticka-Tyndale E. Specificity of the Calgary Depression
Scale for schizophrenics. Schizophr Res 1994;11:239-244.
84) Aydemir Ö, Esen Danacı A, Deveci A ve ark. Calgary Şizofrenide Depresyon Ölçeği’nin
Türkçe versiyonunun güvenilirliği ve geçerliliği. Nöropsikiyatri Arşivi 2000;37:82-86.
85) Lingiarde O,Ahlfors UG,Bech P,Dencker SJ,Elgen K. The UKU Side Effect Rating Scale:
a new comprehensive rating scale for psychotropic drugs, and a cross-sectional study of side
effects in neuroleptic-treated patients. Acta Psychiatr Scand Suppl 1987;76:1–100.
86) Barnes TRE. A rating sacalefo drug-induced akathisia. Br J Psychiatry 1984;154:672-676.
87) World Health Organisation WHO Disability Assessment Schedule-II (WHO-DAS-II ),
WHO, Cenevre, 1999.
88) World Health Organisation ICIDH-2 (International Classification of Impairments,
Activities and Participation), Beta –1 draft for field trials, WHO, Cenevre, 1997.
89) Uluğ B, Ertuğrul A, Göğüş A, Kabakçı E. Yetiyitimi Değerlendirme Çizelgesinin (WHO-
DAS-II) Şizofreni Hastalarında Geçerlilik ve Güvenilirliği. Türk Psikiyatri Dergisi
2001;12:121-130.
90) David AS. Insight and Psychosis. Br J. Psychiatry 1990;156:798-808.
91) Arslan S, Günay Kılıç B, Karakılıç H ve ark. İçgörünün Üç Bileşenini Değerlendirme
Ölçeği: güvenirlik ve geçerlik çalışması. Türkiye’de Psikiyatri 2001;3:17-24.
92) Cole JD, Kazarian SS. The Level of Expressed Emotion Scale: a new measure of
expressed emotion. J Clin Psychol 1988;44:392-397.
67
93) Berksun OE. Dışavurulan duygulanım ölçeği: Ölçek uyarlama üzerine bir pilot çalışma.
Türk Psikoloji Dergisi 1993;8:10-15.
94) Zimet GD, Dahlem NW, Zimet SG, Farley GK. The Multidimensional Scale of Perceived
Social Support. J Pers Assess 1988;52:30-41.
95) Eker D, Arkar H, Yaldız H. Çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçeği’nin gözden
geçirilmiş Formunun faktör yapısı, geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 2001;12:17-
25.
96) Liebowitz MR.. Social phobia. Mod Probl Pharmacopsychiatry 1987;22:141–173.
97) Dilbaz N. Liebowitz Sosyal Kaygı Ölçeği Geçerlilik ve Güvenirliği. 37. Ulusal Psikiyatri
Kongresi, İstanbul, 2001.
98) Andrews FM, Withey SB. Social Indicators of Well-Being. Plenum Press, New York,
1976.
99) Lehman AF, Slaughter JG, Myers CP. Quality of life experiences of the chronically
mentally ill. Gender and stages of life effects. Evaluation and Program Planning 1992;15:7-12.
100) Lehman A, Rachuba LT, Postrado L. Demographic influences on quality of life among
persons with chronic mental illnesses. Evaluation and Program Planning 1995;18:155-164.
101) Stephens T, Dulberg C, Joubert N. La santé mentale de la population cannadienne.
Maladies Chroniques au Canada 2000;20:118-126.
102) Fabian ES. Work and the quality of life. Psychosocial Rehabilitation Journal 1989;12:39-
49.
103) Sullivan G, Wells KB, Leak B. Clinical factors associated with better quality of life in a
seriously mentally ill population. Hosp Community Psychiatry 1992; 43:794-798.
104) Pukrop R. Shlaack V, Möller-Leinkümle AM, Albus M, Czernick A, Klosterkötter J,
Möller HJ. Reliability, and validity of quality of life assessed by short-form 36 and the modular
system for quality of life in patients with schizophrenia. Psychiatry Research 2003;119:63-79.
105) Norman RM, Malla AK, McLean T, Voruganti LP, Cortese L, McIntosh E, Cheng S,
Rickwood A. The relationship of symptoms and level of functioning in schizophrenia to
general wellbeing and the Quality of Life Scale. Acta Psychiatr Scand. 2000;102:303-309.
68
106) Lambert TJ, Castle DJ.. Pharmacological approaches to the management of schizophrenia.
Med j Aust 2003;178:S57-61.
107) Cabeza IG, Amador MS, Lopez CA, Gonzalez de ,Chavez M. Subjective response to
antipsychotics in schizophrenic patients: clinical implications and related factors. Schizophr
Res 2000 21;41:349-55.
108) Whitworth AB, Fleischacker WW. Adverse effects of antipsychotic drugs. Int Clin
Psychopharmacol 1995;9 Suppl 5:21-27.
109) Lysaker PH, Bryson GJ, Bell MD. Insight and work performance in schizophrenia. J Nerv
Ment Dis. 2002;190:142-146.
110) Roe D, Kravetz S. Different ways of being aware of a psychiatric disability: a
multifunctional narrative approach to insight into mental disorder. J Nerv Ment Dis.
2003;191:417-424.
111) McKibbin C, Petterson TL, Jeste DV. Assessing disability in older patients with
schizophrenia: results from the WHODAS-II. J Nerv Ment Dis. 2004;192:405-13.
112) Rocca P, Bellino S, Calvarese P, Marchiaro L, Patria L, rasetti R, Bogetto F. Depressive
and negative symptoms in schizophrenia: different effects on clinical features. Compr
Psychiatry 2005;46:304-10.
113) Patterson TL, Moscona S, McKibbin CL, Davidson K, Jeste DV. Social skills performance
assessment among older patients with schizophrenia Schizphr Res 2001: 30;48:351-60.
114) Siegel SJ, Irani F, Brensinger CM, Kohler CG, Bilker WB, Ragland JD, Kanes SJ, Gur
RC, Gur RE. Prognostic variables at intake and long-term level of function in schizophrenia.
Am J Psychiatry. 2006;163:433-441.
115) Pallanti S, Quercioli L, Hollander E. Social anxiety in outpatients with schizophrenia: a
relevant cause of disability. Am J Psychiatry 2004;161:53-8.
116) Huppert JD, Smith TE. Anxiety and schizophrenia: the interaction of subtypes of anxiety
and psychotic symptoms. CNS Spectr. 2005;10:721-131.
117) Tüzer V, Zincir S, Başterzi AD, Aydemir Ç, Kısa C, Göka E. Şizofreni Hastalarında Aile
Ortamı ve Duygu Dışavurumunun Değerlendirilmesi. Klinik Psikiyatri 2003;6:198-203
69
118) Vuksic-Mihaljevic Z, Mandic N, Barkic J, Laufer D. Schizophrenic disorder and social
functioning. Psychiatry Clin Neurosci, 1998;52:21-27.
119) Danacı AE, Karaca N, Deveci A. Şizofreni Hastalarında Aile İşlevselliği ile Sosyal
İşlevsellik Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi. Türkiye’de Psikiyatri 2005;7:103-108.
120) Pitschel-Walz G ,Bauml J,Bender W ,Engel RR,Wagner M,Kissling W. Psychoeducation
and compliance in the treatment of schizophrenia: results of the Munich Psychosis Information
Project Study. J Clin Psychiatry. 2006;67:443-52.
121) Druss BG, Marcus SC, Rosenheck RA ve ark. Understanding disability in mental and
general health conditions. Am J Psychiatry 2000;157:1485-1491.
122) Savaşır I, Göğüş A, Öztürk O ve ark. (1987) Assessment of disability in schizophrenia:
Turkish findings in a comparative perspective. Growth and Progress in Cross-cultural
Psychology, Ç. Kağıtçıbaşı (Ed.) Swets & Zeitlinger, B.V. Lisse: 302-308.
123) Liberman JP, Corrigan PW. Designing new psychosocial treatments for schizophrenia.
Psychology 1993;56: 238.
124) De Jong A, Giel R, Sloof CJ ve ark. Social disability and outcome in schizophrenic
patients. Br J Psychiatry 1986;147:631-636.
125) Cooper J. The description and classification of social disability by means of a taxonomic
hierarchy. Acta Psychiatr Scand 1980;62 (Suppl. 285):140–146.
126) Ertugrul A, Ulug B. The influence of neurocognitive deficits and symptoms on disability
in schizophrenia. Acta Psychiatr Scand 2002;105(3):196-201.
127) Leisse M, Kallert TW. Social integration and the quality of life of schizophrenic patients in
different types of complementary care, European Psychiatry 2000;15:450-460.
128) Liddle PF. Cognitive impairment in schizophrenia: its impact on social functioning, Acta
Psychiatrica Scandinavica 2000;400:11-16 (Suppl).
129) Bell M, Bryson G, Greig T, Corcoran C, Wexler BE. Neurocognitive enhancement therapy
with work therapy, Archives of General Psychiatry 2001;58:763-768.
130) Alptekin K, Erkoc S, Gogus AK, Kultur S, Mete L, Ucok A, Yazici KM. Disability in
schizophrenia: Clinical correlates and prediction over 1-year follow-up.Psychiatry Res
2005;135:103-11.
70
131) Heiden W, Häfner H. The epidemiology of onset and course of schizophrenia, European
Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience 2000;250:292-303.
132) Becker M, Diamond R (1999) New developments in quality of life measurement in
schizophrenia. Quality of Life in Mental Disorders, H Katschnig, H Freeman, N Sartorius (Ed),
England, John Wiley&Sons, s.119-133.
133) Lambert M, Schimmelmann BG, Karow A, Naber D. Subjective well-being and initial
dysphoric reaction under antipsychotic drugs - concepts, measurement and clinical relevance.
Pharmacopsychiatry. 2003;36:S181-90.
71
7. EKLER
EK 1. ŞİZOFRENİ HASTALARI İÇİN YAŞAM NİTELİĞİ ÖLÇEĞİ
1. Evdeki ilişkiler 0 1 2 3 4 5 6
2. Arkadaşlık ilişkileri 0 1 2 3 4 5 6
3. Tanıdık edinebilme 0 1 2 3 4 5 6
4. Sosyal aktiviteler 0 1 2 3 4 5 6
5. Sosyal bağlar 0 1 2 3 4 5 6
6. Girişkenlik 0 1 2 3 4 5 6
7. Toplumdan uzaklaşma 0 1 2 3 4 5 6
8. Karşı cinsle ilişkiler 0 1 2 3 4 5 6
9. Mesleki role uyum 0 1 2 3 4 5 6
10. Başarı 0 1 2 3 4 5 6
11. Mesleki doyum 0 1 2 3 4 5 6
12. Amaç edinebilme 0 1 2 3 4 5 6
13. Motivasyon 0 1 2 3 4 5 6
14. Çevreye ilgi 0 1 2 3 4 5 6
15. Anhedoni 0 1 2 3 4 5 6
16. Zaman kullanımı 0 1 2 3 4 5 6
17. Kişisel eşyalar 0 1 2 3 4 5 6
18. Günlük faaliyetler 0 1 2 3 4 5 6
19. Eşduyum 0 1 2 3 4 5 6
20. Görüşmeci ile etkileşim 0 1 2 3 4 5 6
I-KIŞILERARASI İLİŞKİLERİ -8
II- MESLEKİ ROL 9- 12
III-RUHSAL BULGULAR 13-17, 20-21
IV-KİŞİSEL EŞYA/FAALİYET 18-19
TOPLAM
72
EK 2. SOSYODEMOGRAFİK BİLGİ FORMU PROT NO: Dr Tarih: Adı Soyadı: Yaş: Cinsiyet: Adres ve Tel: Geliş şekli: Kendi isteği Aile işleği Konsültasyon Polis nezaretinde Adli Medeni durum: Bk Evli Dul Boş Çocuk sayısı: Öz ve üvey kardeşlerinin sayısı Evlilik sayısı Evli olduğu süre Eğitim Durumu: (0) okuma yazma yok (1) okur-yazar (2) ilkokul (3) ortaokul (4) lise (5) üniversite (6) lisans üstü Okuduğu toplam yıl sayısı: Yaşam şekli: (1) yalnız yaşıyor (2) anne-baba ile (3) eş ve çocuklarla birlikte (4) diğer bir yakınla birlikte (5) başkalarıyla birlikte (6) açık bakım evi (7) diğer.. Son yaşadığı durumda geçen süre (ay olarak): Kaldığı yer: (l) kira (2) kendi evi (3) lojman (4) bakımevi (5) evsiz Çalışma durumu: Öğr Çalışıyor İşsiz EvK Emekli Malül.Emkli İş öyküsü: Halen tam zamanlı bir işte çalışmakta mı? (30+ saat/hafta, okulu saymayınız) 1=evet 2=hayır Halen part-time bir işle mi çalışmakta? (okulu saymayınız) 1=evet 2=hayır Çalışmaya başladığı zaman: Çalışılan zaman (ay olarak): Askerlik Durumu: Askerlik yaptı mı? (l=evet, 2=hayır) Askerliği ne kadar süreyle yaptı? (ay olarak): Hastanın askerlikten ne şekilde ayrıldığı: (0) bilgi yok (1) normal (2) tıbbi gerekçelerle (3) olumsuz şekilde (4) diğer Ekonomik durumu: (1) zayıf (2) orta (3) iyi Hastanın aylık geliri: Sosyal güvencesi: (l)yok (2) emekli sandığı/bağkur/sigorta (3) yeşil kart/vakıf desteği (4) kaymakamlık (5) özel (6) diğer.. Sosyal desteğin değerlendirilmesi (1) sosyal desteği yeterli (2) bazı alanlarda yetersizlikler var (3) birçok alanda yetersizlik var (4) hemen hemen bütün alanlarda yetersizlikler var (5) sosyal desteği hiç yok
73
EK 3. RUHSAL DURUM MUAYENESİ Genel görünüm: Normal Huzursuz Ajite Öfkeli Saldırgan Dağınık Bizar Teatral Sedükif Motor aktivite: N ↓ ↑ Değişken Dezorganize Katatoni Parkinsonizm. Tik Diskinezi Akatizi Konuşma: Normal Ton ↓ ↑ Miktar ↓ ↑ Hız ↓ ↑ Basınçlı Dağınık Mutistik Dizartrik Regresif Algı: Normal Halüsinasyon işitsel görsel taktil koku tat illüzyon dereal depers Zeka: Normal sınırda Geri İleri derecede geri Yüksek Soyutlama: Normal Bozuk Duygudurumu: Ötimik Depresif Öforik İrritabl Anksiyeteli Duygulanımı: Uygun Uygunsuz Kısıtlı Yüzeyel Kunt Apatik Labil Endişeli Anksiyeteli Depresif Düşünce akışı: Normal Hızlı Yavaş Gevşek Teğetsel Stereotipik Perseverasyon Dezorganize Düşünce içeriği: Hezeyan: Yok Var Homisid düşüncesi: Yok Var İntihar düşüncesi: Yok Var Plan: Yok Var Uyku: N ↓ ↑ İştah: N ↓ ↑ Cinsel istek: N ↓ ↑ Şiddet: (l) Hasta değil (2) Hastalık sınırında (3) Hafif düzeyde hasta (4) Orta düzeyde hasta (5) Belirgin düzeyde hasta (6) Ağır hasta (7) Çok ağır hasta Şizofreni alt tipi: (1) Paranoid (2) Farklılaşmamış (3) Dağınık (4) Katatonik (5) Kalıntı Son tedaviye cevap: (1) Çok düzeldi (2) Oldukça düzeldi (3) Biraz düzeldi (4) Hiç değişiklik yok (5) Biraz kötüleşti (6) Oldukça kötüleşti (7) Çok kötüleşti Ek tanılar: Eksen I Eksen II Eksen III Eksen IV Eksen V 1. 1. 1. 1. GAF: 2. 2. 2. 2. Premorbid kişilik yapısı: Bağımlı ObsKomp Kaçıngan AntiS Prnoid Narsist Histrio Şizoid Şztipal Borderline
74
Kullandığı ilaçlar ve süreleri: Hastanın ilk kez antipsikotik kullanmaya başladığı tarih (biliniyorsa): Hasta halen antipsikotik ilaç alıyor mu? (l) evet (2) hayır İlaç uyumu: İlaç kullanım düzenini belirtiniz. (0) İlaçlarını düzenli kullanmaktadır. (1) İlaçlarını ayda birkaç kez aksatmakta, yakınlarının zorlamalarına rağmen bu aksaklığı sürdürmekte veya bazen önerilenden fazla miktarda ilaç kullanmaktadır. (2) İlaçlarını ayın önemlice bir bölümünde aksatmakta, yakınlarının ciddi zorlamalarına rağmen bu aksaklığı sürdürmekte veya çoğunlukla önerilenden fazla miktarda ilaç almaktadır. (3) İlaçlarını zorlamalara rağmen bile neredeyse hiç kullanmamakta yada hemen her zaman önerilenden fazla miktarda ilaç almaktadır. (4) Hiç ilaç kullanmamakta veya her gün önerilenden fazla miktarda ilaç kullanmaktadır. (5) 6 ay gibi uzunca bir süredir hiç ilaç kullanmamakta veya önerilen ilaçları kötüye kullanım / bağımlılık düzeyinde kullanmaktadır. İlaç uyumsuzluğunu etkileyen nedenler: Toplumsal, ekonomik, bilgilenme eksikliği, kültürel inançları gibi nedenleri belirtiniz. (0) Etkisi yok, ilacını kullanıyor (1) Kısmi bir etkisi var (2) İlaç kullanımını tamamen etkiliyor Yan etkilerle ilişkisini belirtiniz (0) Etkisi yok, ilacını kullanıyor (1) Kısmi bir etkisi var (2) İlaç kullanımını tamamen etkiliyor Hezeyanları, iç görü yokluğu gibi psikopatolojisi ile ilgili nedenlerle ilişkisini belirtiniz. (0) Etkisi yok, ilacını kullanıyor (1) Kısmi bir etkisi var (2) İlaç kullanımını tamamen etkiliyor İlaç kullanımının bütünsel değerlendirilmesini belirtiniz (İlaç kullanım düzeni, iç görüşüyle ilişkisi ve kullanmıyorsa etkileyen nedenleri göz önüne alınız). (0) İlaç kullanımına ve tedaviye uyumlu (1) Az da olsa uyumunda aksaklıklar var (2) Tedaviye uyumunda belirgin aksaklıklar var (3) Tedaviye tamamen uyumsuz
75
EK 4. KISA PSİKİYATRİK DERECELENDİRME ÖLÇEĞİ Bu form 24 belirti yapısını içermektedir, her biri şiddetine göre 'yok' tan 'aşırı şiddetli' ye kadar derecelendirilir. Hastanın o andaki durumunu en iyi tanımlayan numarayı işaretleyiniz. Eğer özgül bir belirti değerlendirilemediyse DM' yi seçiniz. Dm 1 2 3 4 5 6 7 Değerlendirilmedi Yok Çok hafif Hafif Orta şiddette Biraz ağır Ağır Çok şiddetli 1-14 arasındaki belirtileri hastanın bildirdiğine göre derecelendiriniz. Not: 7, 12 ve 13 görüşme sırasındaki gözlenen davranış da dikkate alınarak değerlendirilmelidir. 1. Bedensel ilgi Dm 0 1 2 3 4 5 6 2. Anksiyete Dm 0 1 2 3 4 5 6 3. Depresyon Dm 0 1 2 3 4 5 6 4. İntihar düşünce ve eğilimi Dm 0 1 2 3 4 5 6 5. Suçluluk /günahkarlık Dm 0 1 2 3 4 5 6 6. Düşmanlık Dm 0 1 2 3 4 5 6 7. Duygulanımda yükselme Dm 0 1 2 3 4 5 6 8. Büyüklenmecilik Dm 0 1 2 3 4 5 6 9. Kuşkuculuk Dm 0 1 2 3 4 5 6 10. Varsanılar Dm 0 1 2 3 4 5 6 11. Olağandışı düşünce içeriği Dm 0 1 2 3 4 5 6 12. Garip davranış Dm 0 1 2 3 4 5 6 13. Kendini ihmal Dm 0 1 2 3 4 5 6 14. Yönelim bozukluğu Dm 0 1 2 3 4 5 6 15-24 arasındaki belirtileri görüşme sırasında gözlenen konuşma ve davranışa göre derecelendiriniz. 15. Kavramsal düzensizlik Dm 0 1 2 3 4 5 6 16. Duygulanımda küntleşme Dm 0 1 2 3 4 5 6 17. Duygusal çekilme Dm 0 1 2 3 4 5 6 18. Hareketlerde yavaşlama Dm 0 1 2 3 4 5 6 19. Gerginlik Dm 0 1 2 3 4 5 6 20. İşbirliği kurmama Dm 0 1 2 3 4 5 6 21 . Eksitasyon Dm 0 1 2 3 4 5 6 22. Dikkat dağınıklığı Dm 0 1 2 3 4 5 6 23. Hareketlerde artma Dm 0 1 2 3 4 5 6 24. Manyerizm ve duruş Dm 0 1 2 3 4 5 6
76
EK 5. POZİTİF VE NEGATİF SENDROM ÖLÇEĞİ 1= Yok 2= Çok 3= Hafif 4= Orta 5= Orta/Ağır 6= Ağır 7=Çok ağır
POZİTİF BELİRTİLER ÖLÇEĞİ P1. Sanrılar
1
2
3
4
5
6
7
P2. Düşünce dağınıklığı
1
2
3
4
5
6
7
P3. Varsanılar
1
2
3
4
5
6
7
P4. Taşkınlık
1
2
3
4
5
6
7
P5. Büyüklük duyguları
1
2
3
4
5
6
7
P6. Şüphecilik/kötülük görme
1
2
3
4
5
6
7
P7. Düşmanca tutum
1
2
3
4
5
6
7
NEGATİF BELİRTİLER ÖLÇEĞİ N1. Duygulanımda küntleşme
1
2
3
4
5
6
7
N2. Duygusal iççekilme
1
2
3
4
5
6
7
N3. İlişki kurmada güçlük
1
2
3
4
5
6
7
N4. Pasif/kayıtsız biçimde kendini toplumdan çekme
1
2
3
4
5
6
7
N5. Soyut düşünme güçlüğü
1
2
3
4
5
6
7
N6. Konuşmanın kendiliğinden ve akıcı olmasının kaybı
1
2
3
4
5
6
7
N7. Sterotipik düşünme
1
2
3
4
5
6
7
GENEL PSİKOPATOLOJİ ÖLÇEĞİ G1. Bedensel kaygı
1
2
3
4
5
6
7
G2: Anksiyete
1
2
3
4
5
6
7
G3. Suçluluk duyguları
1
2
3
4
5
6
7
G4. Gerginlik
1
2
3
4
5
6
7
G5. Manyerizm ve vücut durumu
1
2
3
4
5
6
7
G6. Depresyon
1
2
3
4
5
6
7
G7. Motor yavaşlama
1
2
3
4
5
6
7
G8. İşbirliği kuramama
1
2
3
4
5
6
7
G9. Olağan dışı düşünce içeriği
1
2
3
4
5
6
7
G10. Yönelim bozukluğu
1
2
3
4
5
6
7
G11. Dikkat azalması
1
2
3
4
5
6
7
G12. Yargılama ve içgörü eksikliği
1
2
3
4
5
6
7
G13. İdare bozukluğu
1
2
3
4
5
6
7
G14. Dürtü kontrolsüzlüğü
1
2
3
4
5
6
7
G15. Zihinsel aşırı uğraşı
1
2
3
4
5
6
7
G16. Aktif biçimde sosyal kaçınma
1
2
3
4
5
6
7
PUANLAMA: Pozitif belirtiler: Negatif belirtiler: Genel psikopatoloji: Toplam:
77
EK 6. ŞİZOFRENİDE DEPRESYON İÇİN CALGARY ÖLÇEĞİ İ lk soruyu yazıldığı gibi sorun. Bunu izleyerek kendi kanınıza göre açıklayıcı ek sorular sorabilirsiniz. Aksi bildirilmedikçe sorular son iki haftaya yöneliktir. 9. Maddeyi görüşmenin tümünde edindiğiniz izlenime göre doldurun. 1. DEPRESYON: Son iki hafta içindeki ruh halinizi nasıl tanımlayabilirsiniz? Son zamanlarda kendinizi belirgin bir biçimde neşeli mi yoksa çökkün ve keyifsiz mi hissediyorsunuz? Son iki hafta içinde kaç kez kendinizi her gün (kendi kelimeleriyle) hissettiniz. Bütün gün mü?
0. Yok l .Hafif: Sorulunca bir miktar üzüntü ve hayal kırıklığı ifade etmektedir 2.Orta : Son iki hafta içinde zamanının yarısında belirgin depresif duygudurum tanımlamaktadır. Gün boyu sürmektedir. 3.Ciddi: Gün boyu süren ve zamanının yansından fazlasını kapsayan belirgin depresif duygudurum: normal motor ve sosyal işlevleri bozmaktadır.
2. ÜMİTSİZLİK: Geleceğinizi nasıl görüyorsunuz? Gelecekten ümitli misiniz? Yoksa yaşamdan ümidinizi vitirdiniz mi? Sizin için hala denemeye değer bir şeyler var mı, yoksa her şeyden vazgeçtiniz mi?
0. Yok 1. Hafif: Son bir hafta içinde zaman zaman ümitsizlik hissetmiş, ancak geleceğe ilişkin hala ümidi var. 2. Orta: Son hafta içinde kalıcı ve orta derecede ümitsizlik tanımlıyor. Bir şeylerin daha iyi olabileceği -konusunda ikna edilebiliyor. 3. Şiddetli: Sürekli ve rahatsız edici düzeyde ümitsizlik hissi var.
3. KENDİNİ DEĞERSİZ GÖRME: başkalarına göre kendinizi nasıl buluyorsunuz. Başkalarına göre daha iyi olduğunuzu mu, başkaları kadar iyi olmadığınızı mı , herkesle aynı değerde olduğunuzu mu düşünüyorsunuz? Daha aşağı hatta değersiz hissediyor musunuz?
0. Yok 1. Hafif:Bir ölçüde aşağı hissetmekle beraber bu değersizlik düzeyinde değil 2. Orta: Kendini değersiz hisseder. Ancak bu tüm zamanın yarısından daha bir süre için geçerlidir. 3. Ciddi: Zamanın yarısından fazla sürede kendini değersiz hissetmektedir. Ancak başka türlü düşünmesi konusunda tartışılabilir durumdadır.
4. SUÇLULUKLA İLGİLİ REFERANS DÜŞÜNCELERİ: Başkalarınca ayıplandığınızı hatta haksız biçimde suçlandığınızı hissediyor musunuz ? Ne hakkında? (Makul sayılabilecek ayıplama yada suçlamaları dikkate almayın. Suçluluk hezeyanlarını dahil etmeyin)
0. Yok 1. Hafif: Zamanın %50 sinden az olmak üzere, ayıplandığı hissi vardır ancak suçlandığını hissetmemektedir. 2. Orta: Ayıplandığı duygusu sürekli olarak vardır ve/veya zaman zaman suçlandığını hissetmektedir 3. Ciddi: Suçlandığı hissi süreklidir. Ancak tartışılırsa öyle olmadığını kabul etmektedir.
78
5. PATOLOJİK SUÇLULUK: Geçmişte yapmış olabileceğiniz küçük şeyler için kendinizi suçlama eğiliminde misiniz? Bu konuda endişelenmekte haklı olduğunuzu düşünüyor musunuz?
0. Yok 1. Hafif: Zaman zaman bazı küçük hatalarından dolayı suçluluk hissetmektedir. Ancak bu zamanının yarısından azını kapsamaktadır 2. Orta: Sıklıkla (zamanının çoğunda) şiddetini kendisinin abarttığı geçmiş eylemlerinden dolayı suçluluk hissetmektedir. 3. Ciddi:Sıklıkla, kendi hatasından kaynaklanmasa bile yolunda gitmeyen her şey için kendisini suçlamaktadır.
6. SABAH DEPRESYONU: Son iki hafta içinde kendinizi çökkün hissettiğinizde bunun günün belirli bir kısmında daha şiddetli olduğunu fark ettiniz mi ?
0. Depresyon yok 1. Hafif: depresyon var ancak diurnal değişim yok 2. Orta: Depresyonun öğlenden önce daha şiddetli olduğunu kendiliğinden söylüyor. 3. Ciddi: depresyon öğlenden önce belirgin olarak daha şiddetli. Buna bağlı olarak bozulan işlevsellik öğlenden sonra düzeliyor.
7. ERKEN UYANMA: Sabahlan her zamankinden erken uyanıyor? Bu haftada kaç kez oluyor?
0. Erken uyanma yok 1. Hafif: haftada bir ya iki kez normal saatinden yada saati kurduğu saatten en az bir saat erken uyanıyor. 2. Orta: yukarıda tanımlanan durum daha sık (haftada 5 defaya kadar) gerçekleşiyor. 3. Ciddi: Her gün en az bir saat erken uyanıyor.
8. İNTİHAR: hayatın yaşamaya değmediğini düşündünüz mü? Her şeyi bitirmek istediğiniz oldu mu? Ne yapmayı planladınız? Gerçekten denediniz mi?
0. Yok 1. Hafif: sıklıkla ölmüş olmayı istiyor, yada ara sıra intihar düşünceleri var 2. Orta: İntihara niyeti var, plan yapıyor ancak denememiş. 3. Ciddi: Ciddi olarak kendini öldürmeye yönelik girişimi var (tesadüfen bulunmuş ya da uyguladığı yöntem yeterince etkili olmamış.
9. GÖZLENEN DEPRESYON: Görüşmecinin görüşmenin bütününe ilişkin değerlendirmesine dayanır. Görüşmenin uygun bir yerinde " ağlamak istediğiniz oluyor mu? " sorusu bu gözlem için gerekli bilgiyi sağlayabilir
0. Yok 1. Hafif: Nötr konular konuşulurken bile zaman zaman üzgün ve kederli görünmektedir. 2. Orta: Görüşme boyunca üzgün %-e kederlidir, ses tonu kederlidir, ağlar yada ağlamaklıdır. 3. Ciddi: Sıkıntı verici konularda tıkanmakta, sık sık derin derin iç çekmekte ve açıkça ağlamaktadır. Yada sürekli biçimde, üzüntüden donup kalmış bir görüntü sergilemektedir.
79
EK 7. UKU YAN ETKİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ
Nedensel ilişki*
1. RUHSAL YAN ETKİLER 0 1 2 3 9 1 2 3
1.1. Konsantrasyon sorunları 1.2. Kuvvetsizlik / Halsizlik / Kolay yorulma 1.3. Uyku hali / Sedasyon 1.4. Unutkanlık 1.5. Depresyon 1.6. Gerginlik / İç huzursuzluğu 1.7. Uyku Süresinde Uzama 1.8. Uyku Süresinde Azalma 1.9. Rüya Görmede Artma 1.10. Duygusal Kayıtsızlık
2. NÖROLOJİK YAN ETKİLER
2.1. Distoni 2.2. Rijidite 2.3. Hipokinezi /Akinezi 2.4. Hiperkinezi 2.5. Tremor 2.6. Akatizi 2.7. Epileptik Nöbetler
2.8. Paresteziler
3. OTONOMİK YAN ETKİLER 3.1. Akomodasyon Bozuklukları 3.2. Artmış Salivasyon 3.3. Azalmış Salivasyon (Ağızda Kuruluk) 3.4. Bulantı / Kusma 3.5. İshal 3.6. Kabızlık 3.7. İşeme Sorunları 3.8. Poliüri / Polidipsi 3.9. Ortostatik Baş Dönmesi 3.10. Çarpıntı / Taşikardi 3. 11. Terlemede Artış * Nedensel İlişki 1- Muhtemel değil 2- Mümkün 3- Muhtemel
80
Nedensel İlişki*
4. DİĞER YAN ETKİLER 0 1 2 3 9 1 2 3
4.1. Döküntü a- Morbiliform b- Peteşi c- Ürtiker d- Psöriatik e- Sınıflandırılmayan
4.2. Kaşıntı 4.3. Fotosensitivite 4.4. Pigmentasyonda Artış 4.5. Kilo Artışı 4.6. Kilo Kaybı 4.7. Menoraji 4.8. Amenore 4.9. Galaktöre 4.10. Jinekomasti 4.11. Cinsel İstekte Artma 4.12. Cinsel İstekte Azalma 4.13. Ereksiyon Bozukluğu 4.14. Ejekülasyon Bozukluğu a- Prematür b- Geç
4. 15. Orgazm Sorunları 4.16. Vajende Kuruluk 4. 17. Baş Ağrısı a- Gerilim baş ağrısı b- Migren c- Diğer
4.18. Fiziksel Bağımlılık 4.19. Psikolojik Bağımlılık *Nedense! İlişki l- Muhtemel değil 2- Mümkün 3- Muhtemel 5. YAN ETKİLERİN HASTANIN GÜNLÜK PERFORMANSINI ETKİLEMESİNİN GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ
O Yan etki yok 1 Hastanın performansını etkilemeyen hafif yan etkiler 2 Hastanın performansını orta derecede etkileyen yan etkiler 3 Hastanın performansını belirgin derecede etkileyen yan etkiler
6. DEĞERLENDİRMEYİ YAPAN
l Hasta 2 Doktor 7. SONUÇ
O Herhangi birşey yapılmaması. l Hastanın daha sık değerlendirilmesi, ilaç dozunda daha sık değişiklik yapılmaması
ve/veya yan etkilerin ara sıra ilaçla tedavisi. 2 İlaç dozunun azaltılması ve/yeya yan etkilerin ilaçlarla sürekli tedavisi. 3 İlacın kesilmesi veya diğer bir ilaçla tedaviye devam edilmesi.
81
EK 8. BARNES AKATİZİ ÖLÇEĞİ (BARS) Hasta otururken ve ayakta doğal konuşma sırasında gözlenmelidir, her bir pozisyon için en az iki dakika gerekir. Diğer durumlarda gözlenen belirtiler de, örneğin serviste herhangi bir faaliyet yaparken ortaya çıkanlar , ayrıca değerlendirilmelidir. Ardından, öznel fenomenler doğrudan sorgulamayla ortaya çıkarılmalıdır. 1. NESNEL (OBJEKTİF) (0-3)
0= Normal, genellikle kol ve bacaklarda huzursuz hareketler 1 = Karakteristik huzursuz hareketlerin; otururken ayaklar ve bacakların yerinde duramaması yada bir bacağın sallanması ve/veya ayaktayken yerinde sayma hareketleri veya bir nokta üzerinde yürüme vardır fakat, hareketler gözlenen zamanın yarısından daha az bir zamanda bulunur. 2 = Gözlenen fenomen 1. maddede tarif edildiği gibidir fakat, hareketler gözlenen zamanın en az yarısı kadar bir zamanda bulunur. 3 = Hasta gözlenen süre boyunca sürekli olarak karakteristik huzursuz hareketler ile meşguldür ve/veya oturur durumda kalamaz veya ayaktayken yürümeden yada adımlamadan duramaz
ÖZNEL (SÜBJEKTİF) 2. HUZURSUZLUĞUN FARKINDA OLMAK (0-3)
0 = İç huzursuzluğu yoktur 1 = Spesifik olmayan iç huzursuzluğu hissi 2 = Hasta bacaklarını hareket ettirmeden tutamayacağının farkındadır veya hareketsiz durması istendiğinde, ayaklarını hareket ettirme isteği ve/veya iç huzursuzluğu yakınmaları artar 3 = Hasta çoğu zaman hareket etmek için yoğun bir zorlanma hissettiğinin ve/veya yürümek yada adımlamak için kuvvetli bir arzu duyduğunun farkındadır.
3. HUZURSUZLUĞA BAĞLI RAHATSIZLIK (0-3)
0 = Rahatsızlık yoktur 1 = Hafif 2 = Orta 3 = Şiddetli
4. AKATİZİNİN AYRINTILI KLİNİK DEĞERLENDİRMESİ (0-5) 0 = Yok. Huzursuzluğun farkında olduğuna dair bir belirti yoktur. İç huzursuzluğu ya da ayaklarını hareket ettirmek için zorlantılı bir arzu duyduğuna dair öznel bir açıklama olmadığı halde karakteristik akatizi hareketleri varsa, psödoakatizi olarak sınıflandırılmalıdır. 1 = Kuşkulu. Spesifik olmayan iç gerilimi ve huzursuz hareketler. 2 = Hafif akatizi. Hareketsiz durması istendiğinde kötüleşen ayaklardaki huzursuzluğun ve/veya iç huzursuzluğunun farkında olma. Huzursuz hareketler vardır. Fakat akatizinin karakteristik huzursuz hareketlerinin gözlenmesi gerekmez. Bu durum rahatsızlık yaratmaz yada çok az rahatsızlık yaratır. 3 = Orta derecede akatizi. Yukarda hafif akatizide tarif edildiği gibi huzursuzluğun farkındadır ve buna ek olarak ayaktayken yerinde sayma hareketleri gibi huzursuz hareketler bulunur. Hastalar bu durumu rahatsız edici bulurlar. 4 = Belirgin akatizi. Yürümek yada adımlamak için zorlu bir arzu içeren öznel bir huzursuzluk. Bununla birlikte, hasta en az beş dakika oturur durumda kalabilir. Durum açıkça rahatsız edicidir. 5 = Şiddetli akatizi. Hasta çoğunlukla bir aşağı bir yukarı gezinmek için kuvvetli bir zorlanma tanımlar. Birkaç dakikadan fazla oturamaz yada yatamaz. Yoğun huzursuzluk ve uykusuzluk ile birlikte sürekli huzursuzluk hali.
82
EK 9. DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ YETYİTİMİ ÇİZELGESİ (WHO DAS –II) Alanların gözden geçirilmesi Görüşmemiz insanların sağlık durumları nedeniyle karşılaştıkları güçlüklerle ilgilidir (1.kartı gösterin). Sağlık durumları ile kısa veya uzun süren hastalıklar ve sağlık sorunlarını, yaralanmaları, ruhsal sorunları, alkol ve madde kullanımı ile ilgili sorunları kastediyorum. Bazı sorular tekrarlanıyor olabilir, lütfen her sorulduğunda cevaplayınız. Soruları cevaplarken tüm sağlık.sorunlarınızı hatırlayın. Sizden bir faaliyeti sürdürürken çektiğiniz güçlükleri sorduğumda aşağıda belirtilen soruları düşünerek cevap verin. (1. kartı gösterin)
• Faaliyeti sürdürmek için normalde olduğundan daha fazla çaba harcamak zorunda kalıyor musunuz?
• Faaliyeti sürdürürken herhangi bir rahatsızlık veya ağrı çekiyor musunuz? • Faaliyeti sürdürürken yeterince hızlı olamıyor musunuz? • Bu faaliyeti sürdürme biçiminizde değişiklik yapmak zorunda kaldınız mı?
(l. Kartı gösterin) Son 30 günü hatırlamanızı istiyorum. Bu sorulan cevaplarken genel olarak faaliyeti sürdürürken ne kadar güçlük çektiğinizi düşünmenizi istiyorum. (2. Kartı gösterin) Cevap verirken kullanacağınız ölçek ise bu (Ölçeği yüksek sesle okuyun): Hiç, hafif, orta derecede, çok fazla, aşırı veya hiç yapamıyorum. (1. ve 2. Kart görüşme boyunca deneğin önünde olmalıdır). l. ALAN Anlama ve iletişim kurma Şimdi size anlama ve iletişim kurmayla ilgili bazı sorular soracağım. 1. VE 2. KARTLARI GÖSTERİN. Son 30 gün içinde aşağıdaki durumlarda ne kadar güçlük çektiniz?
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D1.l On dakika süreyle bir işe 1 2 3 4 5 dikkatini verebilme D 1.2 Yapılması gereken önemli 1 2 3 4 5 şeyleri akılda tutma D1.3 Günlük yaşamda ortaya çıkan 1 2 3 4 5 sorunların nedenlerini anlama ve çözümler bulma D1.4 Yeni işler öğrenme 1 2 3 4 5 (yeni bir yol vb.) D1.5 İnsanların söylediklerini 1 2 3 4 5 genel olarak anlama D1.6 Bir sohbeti başlatabilme veya 1 2 3 4 5 sürdürebilme
83
2. ALAN Hareket etme, bir yerden bir yere gitme Şimdi size hareket etme, bir yerden bir yere gitme sırasında çektiğiniz güçlüklerle ilgili sorular soracağım. 1 VE 2. KARTLARI GÖSTERİN. Son 30 gün içinde aşağıda belirtilen durumlarda ne kadar güçlük çektiniz?
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D2.1 30 dakika gibi uzun 1 2 3 4 5 süre ayakta kalma D2.2 Otururken ayağa kalkma 1 2 3 4 5 D2.3 Evin içinde dolaşma 1 2 3 4 5 D2.4 Evden dışarı çıkma 1 2 3 4 5 D2.5 Bir kilometre dolayında 1 2 3 4 5 uzun mesafe yürüme 3.ALAN Kendine bakım Şimdi size kendinize bakımda-çektiğiniz güçlükleri soracağım. 1 VE 2. KARTLARI GÖSTERİN. Son 30 gün içinde aşağıda belirtilen durumlarda ne kadar güçlük çektiniz?
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D3.1 Banyo yapma 1 2 3 4 5 D3.2 Giyinme 1 2 3 4 5 D3.3 Beslenme 1 2 3 4 5 D3.4 Birkaç gün yalnız 1 2 3 4 5 kalma 0. ALAN İnsan ilişkileri Şimdi size insan ilişkilerinde çektiğiniz güçlüklerle ilgili sorular soracağım. Sadece sağlık sorunları nedeniyle çektiğiniz güçlükleri öğrenmek istediğimi unutmayın. Bununla hastalıkları, yaralanmaları, ruhsal sorunları ve alkol ve madde kullanımına bağlı sorunları kastediyorum. 1 VE 2. KARTLARI GÖSTERİN.
84
Son 30 gün içinde aşağıda belirtilen durumlarda ne kadar güçlük çektiniz
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D4.1 Tanımadığınız insanlarla 1 2 3 4 5 ilişki kurma D4.2 Bir arkadaşlığı sürdürme 1 2 3 4 5 D4.3 Yakın olduğunuz insanlarla 1 2 3 4 5 ilişki kurma D4.4 Yeni arkadaşlar edinme 1 2 3 4 5 D4.5 Cinsel ilişki 1 2 3 4 5 5. ALAN Yaşam faaliyetleri Ev işleri Bundan sonraki sorular ev işlerini yapmak ve birlikte yaşadığınız insanlara bakmakla ilgili faaliyetleri içermektedir. Yemek yapmak, temizlik yapmak, alışveriş yapmak , diğer aile bireylerine bakmak, size ait olan şeylerle ilgilenmek bu faaliyetler arasındadır. D5.1 Bir hafta içinde bu tür faaliyetlere kaç saat harcıyorsunuz? Saat olarak kaydedin / 0. VE 2. KARTLARI GÖSTERİN. Sağlık durumunuz nedeniyle son 30 gün içinde aşağıda belirtilen durumlarda ne kadar güçlük çektiniz?
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D5.2 Evle ilgili sorumlulukları 1 2 3 4 5 yerine getirme D5.3 Evdeki önemli görevlerinizi 1 2 3 4 5 iyi bir şekilde yapma D5.4 Yapılması gereken tüm 1 2 3 4 5 ev işlerini bitirme ilde yapma D5.5 Ev islerini yeterince hızlı 1 2 3 4 5 yapma D5.6 Son 30 gün içinde sağlık 1 2 3 4 5 durumunuz nedeniyle ev işlerini yeterince yapmadığınız veya hiç yapmadığınız kaç gün oldu? Gün sayısını kaydedin__/__ DENEK ÇALIŞIYORSA VEYA ÖĞRENCİYSE) DEVAM EDİN, YOKSA BİR SONRAKİ SAYFADAKİ 6. BÖLÜME GEÇİN Şimdi size diğer iş faaliyetleriyle ilgili sorular soracağım.
85
D5.7 Bir haftanın kaç saatini işte geçiriyorsunuz? SAAT OLARAK KAYDEDİN _/_ 1 VE 2. KARTLARI GÖSTERİN. Sağlık durumunuz nedeniyle son 30 gün içinde aşağıda belirtilen durumlarda ne kadar güçlük çektiniz?
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D5.8 Her gün yapmak zorunda 1 2 3 4 5 olduğunuz işleri yürütme D5.9 İşteki önemli görevlerini iyi 1 2 3 4 5 bir şekilde yerine getirme D5.10 Yapılması gereken tüm 1 2 3 4 5 işleri bitirme D5. 11 İşleri zamanında bitirme 1 2 3 4 5 6.ALAN Toplumsal yaşama katılım Şimdi size toplumsal yaşama katılımınız ve sağlık sorunlarınızın siz ve aileniz üzerindeki etkisiyle ilgili sorular soracağım. Bazı sorular son 30 günü aşan sorunlarla ilgili olabilir, ancak cevaplarken lütfen son 36 günü dikkate alın. Yine soruları bedensel, ruhsal, alkol veya madde kullanımı ile ilgili sağlık sorunlarınızı düşünerek cevaplayın. 1 VE 2. KARTI GÖSTERİN Son 30 gün içinde:
hiç biraz orta derecede çok fazla aşırı/ hiç yapamıyorum
D6.1 Sosyal faaliyetlere herkes 1 2 3 4 5 kadar katılabilmekte (şenlikler, eğlenceler,dini faaliyetler vb.) ne kadar sorunla karşılaştınız? D6.2 Çevrenizden kaynaklanan 1 2 3 4 5 engeller yüzünden ne kadar sorunla karşılaştınız? D6.3 Diğer insanların davranış ve 1 2 3 4 5 tutumları karşısında kendinize saygınızı yitirmeden yaşayabilmekte ne kadar sorunla karşılaştınız? D6.4 Sağlık durumunuza ve yol 1 2 3 4 5 açtığı sonuçlara ne kadar zaman
86
harcadınız? D6.5 Sağlık durumunuz yüzünden 1 2 3 4 5 duygusal olarak ne kadar etkilendiniz? D6.6 Sağlığınız için yaptığınız 1 2 3 4 5 harcamalar sizin ve ailenizin ekonomik durumunu ne kadar etkiledi? Son 30 gün içinde: D6.7 Sağlık durumunuz yüzünden 1 2 3 4 5 ailenizle ne kadar sorunla karşılaştı? D6.8 Dinlenmek veya eğlenmek 1 2 3 4 5 amacıyla kendi başınıza birşeyler yapmakta ne kadar güçlük çekiyorsunuz?
87
EK 10. İÇGÖRÜ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ 1. HERHANGİ BİR HASTALIĞI OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYOR MU?
0. Hayır 1. Bazen 2. Evet
2. BİR AKIL / RUH HASTALIĞI OLDUĞUNU KABUL EDİYOR MU?
1. Hayır 1. Şüpheleri var 2. Evet
3. BU HASTALIĞI NASIL AÇIKLIYOR?
0. Hezeyanlı açıklama 1. Bilmiyor 2. Sosyokültürel düzeyine göre kabul edilebilir açıklama
4. YAŞANTILARINI PATOLOJİK / FARKLI OLARAK DEĞERLENDİRİYOR MU?
0. Kesinlikle karşı çıkıyor 1.. Telkin edilebilir 2. Evet
5. SEMPTOMLARINI NASIL AÇIKLIYOR?
0. Dış güçlere, hezeyanlarına bağlıyor 1. Yorgunluk, stres gibi dış etkenler 2. Hastalığının bir parçası olarak
6. TEDAVİ İÇİN KENDİ TALEBİ VAR MI?
1. Hayır 2. Bazen 2. Evet
7. TEDAVİYİ KABUL EDİYOR MU?
0. Hayır (Zor kullanarak) 1. Bazen 2. Evet (Her zaman)
8. TEDAVİYİ NEDEN KABUL EDİYOR? 0. Zorunlu olduğu için ‘Başka çare yok’ 1. Başkalarının istediği / başka amaçlar için 2. Şikayetlerini ortadan kaldıracağı için
9. ÖNCEKİ HASTALIKLARINI NASIL DEĞERLENDİRİYOR?
0. Hiçbir zaman hastalığını kabul etmiyor 1. Geçiştiriyor 2. Doğru, kabul edilebilir açıklama
88
EK 11. DIŞA VURULAN DUYGULANIM DÜZEYİ ÖLÇEĞİ En yakın olduğu, başvuru öncesi son 3 ayın en az l ayı birlikte oturduğu (haftada 35 saatin üzeri kontakt zorunlu) Kişinin Adı soyadı: Tanımı Yaşı Mesleği Yüz yüze bir haftada kaç saat görüştükleri AÇIKLAMA: Aşağıda bir yakınınızın size karşı davranışlarını tanımlayan cümleleri vardır. Lütfen birlikte yaşadığınız , sizin için önemli olan bir insanı düşünerek cümleleri okuyun ve tanımlanan biçimlerde davranıp davranmadığını doğru (D), yanlış (Y) şeklinde işaretleyin. Bunu yaparken son bir yılınızı düşünün. 1.Konuşmak istediğim zaman anlayışla karşılar. 2.Sinirlendiğim zamanlar beni yatıştırır. 3.Kontrolümü yitirdiğimi söyler. 4.Beklentilerini karşılamadığım zamanlarda bile bana hoşgörülü davranır. 5.Ben konuşurken müdahale etmez. 6.Sinirlerimi bozmaz. 7.İyi değilim dediğimde benim ilgi çekmek istediğimi söyler. 8.Beklentilerini duyuramadığım için kendimi suçlu hissetmeme neden olur. 9.Bana karşı aşırı koruyucu-kollayıcılığı yoktur. 10.Kendimi iyi hissetmediğim zamanlar bana öfkelenir. 11 .Hasta veya keyifsiz olduğumda bana karşı anlayışlıdır. 12.Benim olaylara bakış açımı anlayabilir. 13.Her zaman müdahalecidir. 14.Bir şeyler kötüye gitmeye başlayınca korku ve heyecana kapılmaz. 15.Kendimi iyi hissetmediğimde bana dışardan yardım aramam için cesaret verir. 16.Ona dert olduğumu düşünmez. 17.Bir şeyleri benimle yapmak konusunda ısrar etmez. l8.İşler sarpa sarınca doğru dürüst düşünmez. 19.Keyifsiz huzursuz olduğumda bana yardımcı olmaz. 20.Benden umduğunu bulamazsa beni aşağılar. 21 .Hep benimle birlikte olmakta ısrarlı değildir. 22. Yolunda gitmeyen işler için beni suçlar. 23.Bir insan olarak değerli biri olduğumu bana hissettirir. 24.Keyifsiz, huzursuz yada kafam karışık olduğunda bu duruma " tahammül göstermez. 25.Beni çaresizliğim ve bunalımımla öylece bir kenarda bırakır. 26.Kötü olduğum zamanlarda benim duygularımı nasıl ele alacağını bilemez. 27.Sorunlarımı ondan öç almak için yarattığımı söyler. 28.Benim özelliklerimi sınırlılıklarımı anlar, elimi kolumu bağlayan şeyleri bilir. 29.Ne yaptığımı bilmek için beni sık sık kontrol eder.
30.Zor durumlar karşısında soğukkanlılığım ve kendine hakimiyetini koruyabilir. 31.Hasta olduğumda, benim kendimi iyi hissetmem için uğraşır. 32.Benim neyi becerip neyi beceremeyeceğim konusunda gerçekçidir. 33.Her zaman işlerime burnunu sokar. 34.Söylediğim şeyleri sonuna kadar dinler. 35.Uzman yardımı aramanın doğru olmayacağını söyler. 36.İşler yolunda gitmediği zaman bana öfkelenir. 37.Hakkımda herşeyi mutlaka öğrenmek ister. 38.O yanımda olduğu zaman huzurlu ve rahat hissetmemi sağlar. 39.İyi olmadığını söylediğimde beni durumumu abartmakla suçlar. 40.Bir şeyler yolunda gitmese bile bana karşı hep sabırlıdır. 41.Gittiğim yeri mutlaka ısrarla öğrenmek ister. 42.Bana sebepsiz yere öfkelenir. 43.Hasta olduğum zaman ilgili biri olur. 44.Desteğine ihtiyacım olduğu zaman esirgemez. 45.Benim özel kişisel meselelerime karışır. 46.Zor (stres yaratan) bir durumla kolayca başa çıkar. 47.Kendimi iyi hissetmiyorsam, durumumu merak eder ve anlamak ister. 48.Bir hata yaparsam anlayışla karşılar. 49.Hayatıma karışmaz. 50.İyi olmadığım zaman bana tahammülü yoktur. 51.Kendimi kötü hissettiğimde bundan dolayı beni suçlamaz. 52.Benden çok fazla şey bekler. 53.Bana ait çok özel konularda çok soru sormaz. 54.İşler yolunda gitmediği zaman o işleri daha da kötüleştirir. 55.Kendimi iyi hissetmediğim zaman, o bunları benim yarattığımı söyleyerek sık sık beni suçlar. 56.Ben bir şeyi beceremeyince zıvanadan çıkar çok öfkelenir. 57.Geliş gidiş saatlerim konusunda onu haberdar etmezsem huzursuz olur. 58.İşler iyi gitmediği zamanlar huzursuz olur. 59.Kendimi iyi hissetmediğim zamanlarda bana güven verir, destek olur. 60.Kendimi iyi hissetmediğimde bile benden aynı gayreti bekler
89
EK 12. ÇOK BOYUTLU ALGILANAN SOSYAL DESTEK ÖLÇEĞİ'NİN GÖZDEN GEÇİRİLMİŞ FORMU Aşağıda 12 cümle ve her bir cümle altında da cevaplarınızı işaretlemeniz için l 'den 7'ye kadar rakamlar verilmiştir. Her cümlede söylenenin sizin için ne kadar çok doğru olduğunu veya olmadığını belirtmek için o cümle altındaki rakamlardan yalnız bir tanesini daire içine alarak işaretleyiniz. Bu şekilde 12 cümlenin her birine bir işaret koyarak cevaplarınızı veriniz. Lütfen hiçbir cümleyi cevapsız bırakmayınız. Sizce doğruya en yakın olan rakamı işaretleyiniz. 1. Ailem ve arkadaşlarını dışında olan ve ihtiyacım olduğunda yanımda olan bir insan (örneğin, flört, nişanlı, sözlü, akraba, komşu, doktor) var.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 2. Ailem ve arkadaşlarım dışında olan ve sevinç ve kederlerimi paylaşabileceğim bir insan (örneğin, flört, nişanlı, sözlü, akraba, komşu, doktor) var.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 3. Ailem (örneğin, annem, babam, eşim, çocuklarım, kardeşlerim) bana gerçekten yardımcı olmaya çalışır.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 4. İhtiyacım olan duygusal yardımı ve desteği ailemden (örneğin, annemden, babamdan, eşimden, çocuklarımdan, kardeşlerimden) alırım.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 5. Ailem ve arkadaşlarını dışında olan ve beni gerçekten rahatlatan bir insan (örneğin, flört, nişanlı, sözlü, akraba, komşu, doktor) var.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 6. Arkadaşlarım bana gerçekten yardımcı olmaya çalışırlar.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 7. İşler kötü gittiğinde arkadaşlarıma güvenebilirim.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 8. Sorunlarımı ailemle (örneğin, annemle, babamla, eşimle, çocuklarımla, kardeşlerimle) konuşabilirim.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 9. Sevinç ve kederlerimi paylaşabileceğim arkadaşlarım var.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 10. Ailem ve arkadaşlarım dışında olan ve duygularıma önem veren bir insan (örneğin, flört, nişanlı, sözlü, akraba, komşu, doktor) var. ,
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 11. Kararlarımı vermede ailem (örneğin, annem, babam, eşim, çocuklarım, kardeşlerim) bana yardımcı olmaya isteklidir.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet. 12. Sorunlarımı arkadaşlarımla konuşabilirim.
Kesinlikle Hayır l 2 3 4 5 6 7 Kesinlikle Evet.
90
EK 13. LIEBOWITZ SOSYAL FOBİ BELİRTİLERİ ÖLÇEĞİ Lütfen aşağıdaki formu dikkatle okuyun. Sol kolondaki durumlarda duyduğunuz kaygının şiddetine göre, l i!e 4 arasında puan verin. Sağ kolonda aynı durumlar tekrar sıralanmıştır. Bu defa bu durumlardan kaçınıyorsanız, kaçınmanın şiddetine göre yine l ile 4 arasında puan verin. Puanlamayı aşağıdaki tariflere göre yapın. Teşekkürler.
Kaygı Kaçınma 1: Yok ya da çok hafif 1: Kaçınma yok ya da çok ender2: Hafif 2: Zaman zaman kaçınırım3: Otta derecede 3: Çoğunlukla kaçınırım4: Şiddeti 4: Her zaman kaçınırım Kaygı Puan Kaçınma Puan 1. Önceden hazırlanmaksızın bir toplantıda kalkıp konuşmak
1. Önceden hazırlanmaksızın bir toplantıda kalkıp konuşmak
3. Seyirci önünde hareket, gösteri yada konuşma yapmak
4. Seyirci önünde hareket, gösteri yada konuşma yapmak
3. Dikkatleri üzerinde toplamak 3. Dikkatleri üzerinde toplamak 4. Romantik veya cinsel bir ilişki kurmak amacıyla birisiyle tanışmaya çalışmak
4. Romantik veya cinsel bir ilişki kurmak amacıyla birisiyle tanışmaya çalışmak
5. Bir gruba önceden hazırlanmış sözlü bilgi sunmak
5. Bir gruba önceden hazırlanmış sözlü bilgi sunmak
6. Başkaları içerdeyken bir odaya girmek 6. Başkaları içerdeyken bir odaya girmek 7. Kendisinden daha yetkili biriyle konuşmak
7. Kendisinden daha yetkili biriyle konuşmak
8. Satın aldığı bir malı ödediği parayı geri almak üzere mağazaya iade etmek
8. Satın aldığı bir malı ödediği parayı geri almak üzere mağazaya iade etmek
9. Çok iyi tanımadığı birisine fikir ayrılığı veya hoşnutsuzluğun ifade edilmesi
9. Çok iyi tanımadığı birisine fikir ayrılığı veya hoşnutsuzluğun ifade edilmesi
10. Gözlendiği sırada çalışmak 10. Gözlendiği sırada çalışmak 11. Çok iyi tanımadığı bir kişiyle yüz yüze konuşmak
11. Çok iyi tanımadığı bir kişiyle yüz yüze konuşmak
12. Bir eğlenceye gitmek 12. Bir eğlenceye gitmek 13. Çok iyi tanımadığı birisinin gözlerinin içine doğrudan bakmak
13. Çok iyi tanımadığı birisinin gözlerinin içine doğrudan bakmak
14. Yetenek, beceri y da bilginin sınanması 14. Yetenek, beceri y da bilginin sınanması 15. Gözlendiği sırada yazı yazmak 15. Gözlendiği sırada yazı yazmak 16. Çok iyi tanımadığı bir kişiyle telefonla konuşmak
16. Çok iyi tanımadığı bir kişiyle telefonla konuşmak
17. Umumi yellerde yemek yemek 17. Umumi yellerde yemek yemek 18. Evde misafir ağırlamak 18. Evde misafir ağırlamak 19. Küçük bir grup faaliyetine katılmak 19. Küçük bir grup faaliyetine katılmak 20. Umumi yerlerde bîr şeyler içmek 20. Umumi yerlerde bîr şeyler içmek 21. Umumi telefonları kullanmak 21. Umumi telefonları kullanmak 22. Yabancılarla konuşmak 22. Yabancılarla konuşmak 23. Satış elemanının yoğun baskısına karşı koymak
23. Satış elemanının yoğun baskısına karşı koymak
24. Umumi tuvalette idrar yapmak 24. Umumi tuvalette idrar yapmak
