Ziya Gökalp _ Malta Konferansları

8/12/2019 Ziya Gkalp _ Malta Konferanslar

1/121

i

Doumunun 100. ylnda Ziya Gkaip'n btn eserle-rini hazrlama kurulu :

Prof. Dr. Nihat Nirun (Bakan)Hacettepe niversitesi Sosyoloji Blm Bakan

Prof. Dr. Hikmet Tanyu (ye) Ankara niversitesi retim yesi

Rza Karda (ye)Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Dairesi Bakam

evket Baysanolu (ye)

Avukat - Ziya Gkalp Dernei Bakanevket Kutkan (ml birliini salamakla grevli)Emekli Edebiyat retmeni

Kltr Bakanh'nn 2/3/197/ tarih ve 256 sayl ka-rariyle birinci defa 30,000 adet baslmtr.


2/121

KLTR BAKANLIIYAYINLARI : 282Ziya Gkalp Kitaplar

Seri : I, No : 9

M A L T A

K O N F E R A N S L A R I

Hazrlayan :Do. Dr. Fahrettin KIRZIOLU

Gndz Matbaas ANKARA-1077


3/121

N D E K L E R

I-XIII SUNU : 10-32

MI 1) Giri : 12-12

II-V 2) Edebiyat Fakltesi timiyt Mderrisi ZiyaGkap'n Tevkfi ve Muhkemesi. 13-19

Vl-VIII 3) Ziya Gkalp'n Srgn Bulunduu Malta'da Ver-

dii Ders Konferanslar ve Yurda Dn. 20-24

VH-XIi 4) Elimizdeki Drt Konferansn Yazld DefterinTarfi ve Notlar. 25-30

XII-XIII5) Notlar Yeni Yazmza evirirken Yaptklarmzve Eserin Mhiyeti, 30-32

'3


4/121

I. KONFERANSLAR

1. Eski Trk Dininde Drtl Tasnif

2. Eski Trk!er'de Sekizli ve Yirmidrt-l Tekilt.

3. Yakut Trkleri Dninde aman ve H-

m Ruhlar.4. Eski Trkler ile Araplar'n Baka Ka-

vimlere Verdii Sfatlar.

5. Trkler'in Tat, Tatar, Tavvga Adlar.

6. Eski Trkler'in Gebe Hayat - Budadini'ni Neden Benimsemedikleri.

7. Trkler'in slm Dini'ni Gnll Be-nimsemelerinin Sebebi.

8. Arablar'm Eski Dini ve Ben-srii'inYahova's.

9. Beynelmilel Byk Dinler, mmetDini.

10. slmiyet'in mmet Dini OluunaUyulmamas (634-750).

11. Emevler'in Ykl Sebebi, HalfeMu'tasm'n Trk Ordusu.

12. Mslman-Trk Hakaniye/KarahanlSeluklu Devletlerinin Farklar.


5/121

53- 70 II. K O N F E R A N SKAVM VE MMET DEVRLER - SLMYET'NTRKLER'E TE'SR-ROMA MPARATORLUU'

NUN H1RISTYANLARA TESR-OSMANLIMPARATORLUU DZEN - SLMYET'N

MLLETLER CEMYET'NE MSATL54- 55 1. Kavim Devri ve mmet Devri.55- 56 2. Trkler 'in slmiyet'i Kabuliyle Tem.

sl ve Temesslleri.56 3. Halifelik Nfuzunun Azlna Bulunan

areler.56- 58 4. Eski ran Devlet Teklt'nn Abbs-

ler'e Tesiri.58- 60 5. Trkler Snn Oluyor-Arz Geliri Or-

duya Ayrlyor.oo- Od O. olm Dov/rinHo Tl'HiC'Vo Birpk YU-

banc Kelimeler Girmesi-ran ve Ana-dolu Seluklular Arasndaki Farklar.

62- 64 7. Eski Trk Saltanat Hnedn Ver-set Tresi ve Osmanllar.

64- 65 8. Osmanllar'n mparatorluk Kurmas-nn Anavatana Faydalan.

65- 66 9. mmete mparatorluk Yarar - Romamparatorluunun Hristiyanlk Teki-ltna Tesiri.

66- 68 10. Avrupa'da Reform ile Balayan Yeni-likler mparatorluklar Sona Erdiriyor.

68- 69 11. mmetin nhilli ile Milliyet v Bey-nelmilel Devresine Gei.

69- 70 12. Demokrat Olan islmiyet, Milletler Ce-miyetine Msittir.

'5


6/121


7/121

95-116 IV. K O N F E R A N SNZM-I CEDD-DRLK YERNE MAA - VERASETUSLNDE DEME . TANZMAT'IN GYESISLHT FERMANI - MERUTYETE DORU -

ADEM- MERKEZYYET-SAN'AT VE YAAMADA K-LK - MERUTYET VE MLLYETLK-DN TELK-KSNDE DEME - MLLETLER CEMYET - TRK-LK VE MLL HARSIMIZI KORUMA.

96- 97 1. Nizm- Cedd ve Eski Dirlik Sahiple-rine Maa Balanmas.

97- 98 2. Osmanl Arz Kanunu ve VersetUslnde Deime.

98- 99 3. Osmanllar'daki Eski Adl, Mlk ve Asker Salhiyetler Tanzmatla Ayr-lyor.

99-100 4. Tanzimat'tan Sonraki slht'ta Avru-pa Devletlerinin Houna Gitme Gze.tildi.

100-102 5. Islhat Ferman ile Gayrimslimler'eTannan stn mtiyazlar.

102-103 6. l Paa'nn Gayrimslim Cematleriin Adem-i Merkeziyetilii.

104-106 7. Tanzimat'tan Sonra Birok Hususlar-da Grlen kilikler.

106-107 8. Trkiye'de Mertiyet'in ln ve Gay-rimslimler.

107-109 9. Mertiyet daresiyle Trkler'de deMilliyet Fikri Uyanyor.

'7


8/121

109-110 10. slmiyet'teki Hkmet ekli: l-h, Saltanat ve Hkmiyet-i Milliye.

110-111 11. Trkler'in Kavm Yaps ve DevletinDevirmelere Yabancya Fazla Ri-

yeti.

112-113 12. Dinin Tarz- Telkkisinde Deimelerve Neticeleri.

113 13. imdi (1919 da) ki Cem'iyyet-i Milel,Hakksi Deildir.

113-114 14. Trklk Anlay Nedir? Mill Hars-mz Nasl Gelitirmeliyiz?

114-116 15. Hakk limler ve Softalar - Merti-yetimizi Ykmak stiyenler MuvaffakOlamyacaklar.

117-120 16. Yanl-Doru Cetveli121-167 17. Metnin Fotokopisi

'8


9/121

Ziya GKALP

("Balangtan Mertiyet in Sonuna KadarTrkler'de Devlet Dzeni" zerine, Malta'da Verilmi)

D RT K O N F E R A N S

(23 Ekim - 2 Kasm 1919)

oOo

Konferans'ta Tutulmu Notlar'dan

Yayma Hazrlayan :

Do, Dr. Fahrettin KIRZIOGLU-46 Sahfe Fotokopisiyle-

1976


10/121

S U N U

1) Giri

Yeni-Trkiye 'mizin manev yapcs, "Trk lemi nin

biricik Filozofu", yurdumuzda timiyt lmi (Sosyoloji)'nin kurucusu ve ilk hocas, Rahmetli Ziya Gkalp olduu,malmdur. "Diyarbekirli Mftzde Mehmed Ziya"Gkalp'n ailesi, muhti, huss ve resm tahsilleri ile, Arapa, Farsa ve Franszca'y nasl mkemmel rendi-ni, stanbul'da Baytar Mektebi talebesi (1895-1898) iken,Felsefe'yi ve Fransa'da yepyeni bir ilim olarak gelienSosyoloji'yi, Franszca ana eserlerden okuyarak, kendisi-

ni nasl yetitirdiini, 1956 da baslan bir aratrmamzdagerei gibi tantm ve hayatnn kronolojisini de, ilk defadoru olarak tesbit etmitik (1). *1) Krzolu M. Fahrettin, Yazl Vesikalara Gre: Ziya Gkalp

Mzesi ve Ziya Gkalp 1956 stanbul, Ziya Gkalp Ailesi K-t ve Ziya Gkalp Albm ile birlikte, 96 s. (Kara-Amid dergisinden ayr basm).

'10


11/121

151-1957 arasnda, "Diyarbakr Ziya Gkalp Lisesi"n_deki Tarih Hocalmz srasnda, Rahmetli Gkalp'n oehirde ve istanbul'daki ailesinden olanlarla, ok ya-kndan tanmtk. Bu yaknla, 1942 de istanbul'daRahmetli Dr. Hasan Ferid Cansever'in yeniden kartt"Trk Yurdu" dergisinin "Ziya Gkalp zel Says"nda(say 5-6, s. 185-193) kan, "Ziya Gkalp ve Onu Ta-nmyanlar" adl yazmz da tesir etmiti. Diyarbakr'da,Ziya Gkalp'n iki ya k kardei Emekli Topu Alba-

y ve Lise Matematik retmeni Mehmed Nihad GkalpBe (1878-1954) ile, sk sk gryorduk. "Trk Milliyet-iler Dernei Diyarbakr ubesi"nin orada kard "-Ouz" dergisine, ricamz ve anketimiz zerine RahmetliM. Nihad Gkalp'n hazrlad "Merhum Ziya Gkalp'nDoumu ve lm" adl yaznn ilk blm dercedilmiti(Ocak 1952, Say 1, s. 3-5). Yine ricamz zerine F. NihadGkalp Be, aabeyisi Ziya Be'in muhiti, ailesi, yetime-si, Malta'daki srgn hayat ve lm zerine de, en ge-ni bilgileri veren ve htralarna dayanan bir yaz takm-n hazrlamt (2).

2) Bu yazlarn devam, 1956'da stanbul'da baslan Kara-Amiddergisi ile, ayrbasm Ziya Gkalp ve Alan Ziya Gkalp M-zesi (s. 111-120) kitabmda tarafmzdan neredilmitir. Biriok sk 48 sahife ve teki seyrek 37 sahife halindeki ayni mev-zulara ait iki uzun makalesinin asl da izahlaryla birlikte ye-ni yazya evrilerek bastrlmak zere, bize emanet edilmitirimdi bunlar da, yayma hazrlanmaktadr. Bask ileri bittik-ten sonra asllar ya Ziya Gkalp Mzesi'ne veya Milli Kiitp-hane'ye verilecektir.

'11


12/121

"Ziya Gkalp'n Doumu'nun 80. Yldnm" dolay-syla, onun doduu dede - baba evini, 23 Mart 1956 da"Ziya Gkalp Mzesi" yaptrtan ve muhterem Vali Fah-rettin Akkutlu Bakanlnda kurulan 14 kiilik "Komite'de,"Diyarbakr' Tantma Dernei" adna z olup, "Ktip"-lik vazifesini almtk. Ad geen "Komite" de, "Gkalp Ailesi" adna, Rahmetli M. Nihad Be'in byk kz ve eskiFranszca retmeni Muhterem Fatma Gkalp Hanmefen-di de vazife alm, ve evlerindeki ktphane ile belgeleri,fotoraflar, "Mze"ye vermek zere bizimle birlikte al-yorlard.

"Ziya Gkalp Mzes"ne gerekenler verildikten sonra,o zaman birbuuk yllk kiraclar olarak "Gkalp Apart-man"nda komu oturduumuz ve ailece ok yakn gr-tmz Muhterem Fatma Gkalp Hanmefendi, Rahmet-

li Babasnn, "Kara-Anid" dergisinde ve ayr basmlarndaneredilen yazlarnn eski harfli msveddelerini, "Mze"ye ve baslmayanlar da ileride yine dzgnce yeni yazmzageirilip, bastrlmak zere, bize ltfen verdiler. Bu arada,Ziya Gkalp'n ananinesi Hc-Fatma Hatun'un babasair ve Mft Hoca Mes'ud Ltfi Efendi'nin Farsa-Trkemanzum lgati "Tuhfe-i Ltfi"nin bir yazmas ile AmucasZiya Gkalp'n 1919 da Malta'da verdii "Drt Konferans"n azdan ve aceleyle tutulan notlarn yazld "Defter 'ide verdiler: Okunmas ok g olan bu "Drt KonferansNotlar"n, yine bizim yanlsz okuyup, yeni yazmzaevireceimize gvendiklerini, sylediler. te bugn 20yl sonra, bunun nerine frsat ve imkn bulundu.

'12


13/121

2) Edebiyat Fakltesi timaiyat Mderrisi Gkalp'nTevkifi ve Muhakemesi

1908 de kinci-Merutiyetin iln'ndan sonra, ttihadve Terakk Frkas'nn "Umm Merkez zas" ve gerek"Mrid"i olan ve bu yolla Milliyetilii iktidara malettirenByk Mtefekkir Ziya Gkalp Be, Mart 1912 de,"ekseriyyet-i azme ile Ergani - Madeni Sanca'ndanMeb'us" seildiinden, 18 Nisan'da kinci - Dnem Meb'uslar Meclisi alnca, Selnik'teki evini stanbul'a getir-

miti. Drt ay sonra bu Meclis feshedilince, Meb'usluuda kalmad. 23 Ocak 1913 te ittihadclar tekrar iktidaragelince, Maarif Nazrl teklifini kabul etmeyen Ziya G-kalp, Edebiyat Fakltesi'nde "timiyt Mderrisi" olma-y tercih ederek, Trk Genlerini yetitirmee balad.

30 Ekim 1918 de imzalanan uursuz Mondros M-trekesinden ay geince, Drnd Ferd Paa Hkmeti,Boazlar ile stanbul'u filen igal eden "tilf Devletlerim-den ngilizler'in istei ile, eski iktidar mensuplarn ve Mil-liyeti Aydnlar tevkif ettirip, muhakeme ettirmee balat-t. Bu arada, Malta'dan 28 ve 29 Ocak 1920 de kzlarnayazd mektuplarna gre 28 Ocak ve bir stanbul gazete-sine gre de 30 Ocak 1919 Perembe gn, Edebiyat Fakl-tesi'ne gelen bir heyet, "Mderrisler Odas"nda bulunanZiya Gkalp' da, tevkif ederek, Slrkeci'deki Polis Mdirlye-ti'ne gtrd (3). Ayn gn, 24 Trk aydn ve drecisi de,

yakalanarak, ayn dairedeki "Tevkifhne"ye getirilmilerdi.

3) Fevziye Abdullah TANSEL, Ziya Gkalp Klliyat II. Lininive Malta Mektuplar, 1965 Ankara, s. 164,165,167. Fakat, staday, g, hafta yl tarihinde dalgn olabilir. Mm gazetesi,31 Ocak 1919 says.

'13


14/121

Sonradan, imdiki stanbul niversitesi Merkez (eski Har-

biye Nezreti) binas bahesinin Sleymniye Cmii'nealan kaps zerinde yeni yap yerindeki Bekiraa Bl- 'nde zindan hayatna atlan Ziya Gk alp ve arkadalar,"Dvn- Harb" (Skynetim) tarafndan "muhkeme" edil-diler. Bu srada, Byk Mtefekkirimiz de, "Dvn- HarbResi" Nazm Paa tarafndan, Trklk Fikirleri ve "Er-meni Tehciri" maddelerinden, sorguya ekildiyse de s-td'n, Trklk adna verdii keskin ve susturucu cevap-

lar yznden, Nzm Paa, "Res"likten istifa etti. Bylece,

Tevkif edildii srada Ziya Gkalp'm yannda bulunan TarihMderrisi Mebmed emseddin (Gnaltay), Mill Mecmua'nm5 Kasm 1924 (1340) te kan 24. Saysnda (s. 378-379), Ziya G-kalp Merhum adl yazsmda, hdiseyi ve Gkalp', yle anlat-yor :

Hi unutmam: Mtreke'nin me'um gnlerinde idi. (Arna-vut Dmd) Ferd (Paa) hini, Sadrete gemi. ngilizler'in ta-lmt ile, memleketin birok gzidelerini, toplatmya balam-t. Bu vaziyet karsnda dostlar, Ziya Be'e, muvakkaten sak-lanmak lzmunu ihtar etmilerdi. Fakat Gkalp, bu teklifi kabletmedi. Drlfnn'daki Krssnden ayrlmak istemedi.

Bir gn (30 Ocak 1919 da), Darlfnun timaiyat Drlrne-ssi'nde (Sosyoloji Enstits'nde) birlikte, bir mes'eleyi m-nkaa ediyorduk. Birdenbire, kap ald. Hl, arasra tesdfettiim uzunboylu, zayfa, sar ve ksa sakall bir adam, ieri

girdi. Ziya'ya yaklaarak, eline bir kt uzatt. Ben, bu adamnhl ve tavrndan, ayni zamanda kapnn nnde bekliyen iki ya-bancnn tarassudkr vaziyetlerinden, kukulandm. Kdn m-hiyeti hakknda birey anlamak fikriyle, Ziy'mn ehresini tedk-ka koyuldum. Fakat o, her vakitki gibi telsz, heyecansz, hat-t biraz da lkayiddi. Kd (okumay) bitirdi, cebine soktu. Herzamanki gibi, itiyd vehile, Pek-l makamnda boynunu bk-t ve gelen adamla gitmek zere, ayaa kalkt, Yrrken (bana):

'14


15/121

Trk Milliyetilii fikri ve tutumu, igal altndaki stanbul'-da bile, Damad Ferid'in "Meclissiz Hkmet i"ne ramen,hakl kt (4).

Derse giremiyeceim, dare'ye malmat veriniz!, diyerek,kapdan kt. Vaziyeti anlamtm: Gelen adam, Polis Hafiyesi, ge-tirdii kt da, Tevkif Emri idi. Ziya, Darlfnun Krss'nden,Hapishanenin rtb bir kesine gtrlyordu.

Hemen, arkasndan kotum. Kapnn nnde, elimi skt.Hafiyelerin getirmi olduklar bir arabaya bindi. Yanna ve ara-bann nne oturan, hain tavrl adamlarn muhfazas altuda,gtrld!

Btn bu mcer esnasnda Ziya, her vaMtki gibi, skin vetelszd. Ziya, (sonradan gtrld) Bekiraa Bl ndemevkuf; ve idamna bir ipucu bulunmak zere, Dvn-i-Harb'e g-trlp getirilirken (de), ayn vaziyette idi.

Ziya'nn dim, milliyet huzmeleri saan bir menba idi.Kendisi, tam mnsyle, Fn f'I-Millet olmutu. Bunun iindirki std'a yaklaanlarda, Milliyet Ak'nn snmez atei, dehlitil ederdi. Ziya'nn siyasete karmasn, hogrmiyenler var-dr. Fakat, ben una kaaniim ki, Gkalp, siyasete karmam ol-sayd, kaad ettii Milliyet u'lesinin tenvir sahas, bu kadar ge-ni olmyacak, mesisinin semeresi, bu kadar az bir zamanda g-rlemiyecekti.

Ziya Gkalp'm byk dmd (Diyarbekirli Muharremzde-ler'den Edebiyat Muallimi Ali Nzhet (Gksel) Be, 1931 de s-tanbul'da baslan Ziya Gkalp'n Hayat ve Malta Mektuplar ki-tabnda (s. 92, 94), std'n tevkifi srasnda evine haber ula-trmasn ve byk kznn htrasn, yle anlatr:

Z. Gkalp, o gn, evine bir tezkire yazyor: Tevkif edildim,merak etmeyiniz. Polis Merkezi'ne, yatak ve ire gnderiniz!Sirkeci'deki Polis Umm Mdrl'ne, yatak ve te-beri

getiren byk kz Seniha (Gksel) Hanm'a, babas unlarsylyor: Merak etmeyin. Bu tevkif, muvakattir. Bir gn gelip,bizi serbest brakacaklar! diyor. Birka kitap istiyor.

4) kdm gazetesinin 13 Mays 1919 saysnda neredilme-e balanan ttLhd R'ess'mn Muhakemesi balkl yazda,

'15


16/121

Ziya Gkalp'n, elimizdeki Drt Konferansndan sonuncunun

mevzlar ile ilgili ilk blm, buraya alyoruz :Ziya Gkalp Be'in sticvb :RES Sizin, Yeni Mecma nmnda bir eseriniz var m?Ziya GKALP BE Yeni Mecma, bir rnecmadr. Bende-

niz de oraya, herkes gibi, yaz yazar idim.RES Siz orada, Turanclk hakknda bir makaale yaza

rak, Turancl, Osmanll'a tercih etmisiniz.

Ziya GKALP BE Benim, o mecmada, Turan Nedir?serlevhal bir makalem vardr. Bu makalemde : Bugn tasav-vur edilecek hars, Turan Hars'dr. Yani, Osmanl Trkleri'ninbir hars vardr. Bu hars, der Trkler de kabl ederler ise,itirk ederler; yan, btn Trkler, Osmanl Trkesi'ni kabledeceklerdir. Bundan maksad, Azerbaycan Trk'leri ile, derTrkler'e, Osmanl Edebiyt'n kabl ettirmek; onlar bura-ya cem'ile, mfd sr, btn Trk lemi'nde okutmak, demek-tir, demi idim.

RES Bu kabil neriyt, Ansr- Gayrimslime'nin, bzgn hissiyatn rencide etmez mi?

Ziya GKALP BE Btn Ansr-i Gayrimslime, kendiharslarnda muhtr olduu gibi, her unsur da, kendi harsnamliktir. Aksi fikir, Trk Hars, Trk Milliyeti'dir diyenlerin fik-rine gelince: Biz Trk deiliz! Dedikleri zaman, yalnz Osmanloluyorlar, yine dierlerinden olmuyorlar. Ermeni (ve) Rum, (ay-r birer) millet'tir; biz, her milleti tasdik ediyoruz. Milliyet iddi-s, bsbtn bakadr.

RES Halbuki, Ansr- Gayrimslime arasnda, Trke'-den baka lisn bilmiyenler vardr. Milletlerin arasnda olanrbtay tedd edecek yerde, bu gibi makaalelerden, ne gibi fideme'ml ettiniz?

Ziya GKALP BE Eskiden, Trke'den baka (lisn)bilmiyen Rumlar, kendi ocuklarn Atina'ya gnderdiler. Erme-niler de, kez. Her millet, kendi milletine doru gitmek mec-

'16


17/121

hriyetindedir. Wilson Prensipleri de, bunu, bsbtn meydana

kard. Osmanllk, siys bir devlettir. Bir devlet dahilinde,mteaddit milletler olabilir. Onlarn terakkisine, milliyet pren-siplerinin inkisar ile, mmanaat edilebilir. Bendeniz, b'akis,her milletin hars, biribirine lzmdr, dedim. det, milletlerarasnda, bir nev taksm-i a'ml vcda gelmitir. Mtereksanyi-i nefise meydana getirmilerdir. Bir milletin musiki-sinden, sanyiinden yalnz kendisi deg, dierleri de mtelezziave mstefid olur.

Milletlerde, milli zevk ile beraber, exotique zevk de var-dr. Nitekim, Pierre Loti'nin, Trk sanyiine, mimrsine mecl-biyeti gibi. Btn ansr arasnda, bylece, vif ka mlik birdevlet hsl olmu olur.

RES Bu Mecmua iin, Tahsist-i Mestre'den, ne kadarpara aldnz?

Ziya GKALP BE Ben, Mecmuann Mdr deil idim.Yalnz, yaz yazar idim. daresine, karmaz idim.

Mays 1919 sonlarna doru Ziya Gkalp'n, 1915 baharnda-ki Ermeni Tehcrinden de Divn-i-Harb'de muhakemesini g-ren Gazeteci Hakk Sh Gezgin, 1942 de Trk Yurdunda (YXIV, Say 5-6, s. 150-153) kan Ziya Gkalp'n iki enstantanesiadl htra yazsnda, unlar belirtiyor :

Dvn-i-Harb Karsnda Ziya.

Yanan Adliye'nin etrf dolu, bahesi dolu, merdivenleri,koridorlar ve salonlar dolu. Sngl Jandarmalar dimdik ve

put gibi, dilsiz. Binya ar, heybetli bir hav km. Gazetecikartm, bana yol ayor...

Bu srada kaplar, Maznunlara ald. (Eski tthd ve Te-rakki iktidrm) Kabine ve Merkess-i-Umm zlar grnd,Ziya da aralanndayd. Uvn-i-Ilarb Hey*eti de, sadaki kapdangirdi. Gkalp'a da, mlm eyleri sordular. Skin, tereddtszcevaplar verdi. Nihayet :


18/121

Ziya Gkaip tevkifinden drt ay sonra ve son muh-

kemesini mtekp, 28 Mays 1919 gn, saat 18 de, Galataftmtm'ndan kalkan Princess Ena adl bir ngiliz vapuruile 67 Trk Aydn ve Kumandanyla (ve Kars 'tan Batumyoluyla getirilerek onbir "Genbigarb-Kafkas HkmetiMmessili" ile birlikte, srgne gnderildii srada, hem kz ile hanm, hem de kendisi paraszd (5).

Ermeni katlimna, siz fetv vermisiniz. Buna ne di-yeceksiniz? Diye sordular. Bu soru ona, yanardan kapanfrlatan bir hz verdi:

Milletimiz'e iftira etmeyiniz. Trkiye'de, bir Ermeni kat-lim deil, bir Trk-Ermeni muktelesi vardr. Bizi arkadanvurdular, biz de vurduk.. Dedi.

Byle bir cevap alacaklarm ummamlard. Nzm Paa'nnaz ak kald. Kalar alnna trmanm, gzleri faltana dn-mt :

Demek, Tehcir'i de mazr gryorsunuz? Diye bard.Ziya, Diyarbekir lvesiyle: Teb! Demekten ekinmedi.

Bundan sonra Dvn'ca en ar, en korkun su saylan eyler,birer birer sraland.O, hepsini birer - Teb! ile karlad.Dvo-i-Harb'in kanl dekorundaki azametli gsterii y-

kan bu cevaplarda, btn bir Tarih vardr. (Reis) Nzm Paa'-nn istf kararnda, bu trih nn te'siri byktr. Ziya, Ve-ller'e mahss vekan, nmus ve faziletle aydn yz, inandnilim vecidli heyecan ile, bir ocuk gibi girdii Dfvn'dan, itebyle bir kahraman olarak kmt.

Sonunda, Mahkmlar, Malta'ya srmee karar verdiler.29 Mays 1919 Perembe akam Vapur, Limni Adas'ndaMandros Liman'na gelince, 12 Trk arasnda Ziya GKALP'da buraya indirip, telrgl bir kampa koydular. (Fevziye A.TANSEL, Limni ve Malta Mektuplar, s. 3,4,6,7,41.

5) kdm gazetesi, 29 Mays 1919 saysnda, GKALP'nVapur ile srgne gnderilmesini, 28 Mays olarak gsterir.

1


19/121

ngiliz belgelerinde de, 28 Mays'tr (Bill N. MR, Malta

Srgnleri, 1976 istanbul s. 120-121). Byk dmd Ali Nz-et (Gksel), Ziya Gkalp'n istanbul'dan srgne gnderiliini,yle anlatr:

stanbul'da drt ay devm eden mevkufiyeti ve muhake-me ediliinden sonra, nihyet, bu muhtemel lm tehlikesi,iK'fy'e tebdil edildi. Memleketin birok miinevverleriyle berber,

Gkalp da Malta'ya (doru) gnderildi. Ziya'y vapurda grendostlarnn ve akrabalarnn anlattklarna gre, o, gene eskisigibi be, her zamnki gibi mitli idi. Ziya Be, senelerce devmeden ilm, siys yksek mevkiine ramen, paraszd. Ne (s-tanbul'da) oturacak bir mlk evi, ne de hazr paras vard. Hat-t evinde, kendisine id kymetli denecek bir eys dahi yoktu.

Ailesinin (einin), babasndan kalma birka para eysvard. Ziya Be'in Malta'ya sevkedilecei yi'as zerine, sa-tp savma sretiyle tedrik edilen beyz liray Byk Kz (Se-niha), babasna vermek zere, sandalla vapura gitmi. ngilizaskerleri, vapura girmesine mni olmular. Ziya Be'e haber ve-rilmi. Fakat, bir trl kzm vapura aldramam. (Bir mendiliine konulup balanan paralar, vapura atlrken) alt gverteye

dm, hemen ngiliz neferleri tarafmdan kaplm (ZiyaGSkalp'm Hayat ve Malta Mektuplar, s. 94-95,117). Ziya Gkalp,Mondros'tan yazd 26 Haziran 1919 tarihli mektubunda, bu pa-ra iin yle diyordu: Vapur'a getirilen para, henz bulunamad.Sevk Zbiti'ne ve Kaptan'a mrca'at etmitim (FA. TANSEL,Ziya Gkalp'm Klliyat II. s.

'm


20/121

3) Ziya Gkalp'in Srgn Bulunduu Maita'da Ders-

Konferanslar ve Yurda DnZiya Gkalp, "Trk Oca"ndan arkada Aoolu

Ahmed ile birl ikte on iki Trk, buuk aydan ok, LimniAdas 'nn Mondros Liman'ndaki kampta kaldlar. Sonra"Srgn numaras 2759" olan GKALP ve onbir arkada,yine Pjrincess Ena Vapuru ile 18 Eyll'de buradan alnp, 22Eyll 1919 gn Malta Adas 'na gtrlerek, Polverista 'dabir klaya kondular (6). Onun Malta'daki srgn hayatn,mektuplarna ve bakalarnn htralarna gre, F.A. TAN-SEL Hanm, ok iyi anlatmtr (Z. Gkalp'in Klliyat II. s.XL-LIII).

Elimizdeki bu Drt Konferans", Ziya Gkalp'inMalta'ya geliinden bir ay sonra, 23 Ekim 1919 da veril-mee balanmtr. Hfzas son derecede kuvvetli olanstad, yannda yeterince kitaplar ve notlan bulunmadhlde, eski dostlar ile hayranlarndan Maita'da esir (as-ker) veya srgn (sivil) Trk Aydnlarnn srarl isteklerizerine, Konferans - Dersler vermee balad. Bunlar, ozaman Binba iken esir olarak Maita'da bulunan Rahmet-li kardei M. Nihad Gkalp'in bize anlattna gre: Trk-lerin Eski Hayat, Trkler'de Devlet Dzeni, slmiyet'inEsslar, Ttirkler'in slmla Esiz Hizmetleri, Trkler'de

6) F.A. TANSEL, 23ya Gkalp Klliyat II s. 39-42,44 Bill N.MR, Malta Srgnleri, s. 121 de, 21 Eyll'de diyor.Ziya Bel, 1919 senesinde, Malta'ya gnderilmek zere, sng-ler arasnda Divanyolu'ndan geirmilerdi. (Drlfnn) Tale-beleri, bu ilim Adamnn arkasna taklarak nmayi yapmakistemilerdi. Parlayan dman sngleri, buna mni' olmutu"(Enver Behnn [apolyo] Filozof Ziya Gkalp, 1933 stanbul,s. 19),

'20


21/121

Ahlk, Trkler in timi Tarihi ve Felsefe Dersleri gibimevzlar zerinde idi. Malta'da Avrupa ve stanbul 'dankitaplar getirten ve Polverlsta-Valetta 'daki zengin UmumKtphane ye haftada ikign devam edebilen Ziy Be'inyannda, asker Trk esirlerinden, kendi kardei Topu Su-bay Binba M. Nihad Gkalp, Diyarbekir Mebuslarndan,Days olu Pirinccizde Feyzi {sonra, Ankara'da NafiaVekili olan zt) ile Zlfzde Zlf Beler de, vard (7) Buyzden, Malta'da paraszlktan pek sknts olmad.

"Liberal" dncedeki Ahmed Aaolu, "Devleti'Miktarafls dostu Ziya Gkalp'n, srgndeki esiz nikbinliiile, "Dersler" vermee balamasn ve buna merakl olan-lar, yle anlatr:

"Malta"ya geldikten ve dier arkadalarmza kavu-tuktan sonra, Ziya - kendini Drlfnn'da gibi hissede-rek-, bana Sabk Vekiller 'i, Kumandanlar ', Meb'uslar 'toplad (saylar, 110 kiiden oktu). Ve, Felsefe, timaiyatDersleri vermee balad. (Batum-) rksulu MahmdPaa 'dan balyarak, Mersinli Ceml Paa 'ya kadar btnyal-bal Devlet Ricali, Nmdr Kumandanlar, ellerinde

7) E. Bohnan', ad geen 1033 te baslm ki! abnda (s.61), beyz bir ereveye alnan kliesi verilen bu drt Diyarbekir-ii'nin Malta'da ekilen fotoraf altnda, Ziya Gkalp Diyarbekir'-de arkadalariyle yazlmas, yanltr. st ksmmda, demir telrglerde grlen bu fotorafn tam kliesini ve drt kiininadlarn, Ali Nzhet (Gksel), 1931 de baslan Ziya Gkalp'nHayat ve Malta Mektuplarmda (s. 80-81 arasnda kaymak kt-ta) vermitir. Rahmetli Nihd Gkalp'n, elyazsyla arkasnayazd gibi, bu fotoraf, 1920 de Malta'da ekilmitir (ZiyaGkalp Mzesi ve Ziya Gkalp, Albm, s. 91, Nu. 21) Feyzi veZlf Beler, Son Osmanl Meb'uslar Meclisiondeyken, Mart1920 de stanbul'da yakalanp, Malta'ya srlmlerdi.

'21


22/121

birer defter ve kalem, 6td'n etrfna toplanrlar; v*haftalarca, aylarca bu Dersler'e devm ederlerdi."

"Ziya, o tahli l ve tasnif kuvveti syeeindeki sarhatve vuzhu ile, Itlmiyt ve Felsefe'yle o zamana kadaralkalar olmayan ve zevt, bu mevzlara o kadar sn-drd, bunlarda o kadar alka uyandrd ki, bunlar (Mal-ta'dan) kur tularak ayrldklar zaman, detflf tahassrve teessr duyarlard."

"Ziya'nn dehsndaki ikinci byk kuvvet, onunMefkrecilii idi. Zten mefkre kelimesini cd eden,lisnmza sokan, o'dur. Mefkreciliin tabi neticesi,Nikblnllk'tir. Ziya da, btn byk Mefkreciler gibi. Nik-bindi. Hibir zaman, hibir vaziyette Ziya'nn ruhuna yeis,mitsizlik gibi ftrlar, girememitir. En mki, en karan-lk zamanlarda o, daima etrfna man ve mit samtr.Balkan Harbi'nin zilletleri, Ummi Hcrrb'in felketleri es-nasnda ben onu, istikble derin mitlerle mli grdm :Trk'n lmiyeceine, onun kadar mn etmi bir adama,henz tesdf edemedim."

"Devlet i ve Cemiyeti Trk Milleti nin ma en vic-danndan kahramanlar doarak, milleti selmet ve necatasevkedeceklerine, derin bir kanat perverde ederdi. ZtenZiya Be'in trih hakkndaki nazariyesi, yksek ahsiyet-ler ile ma'er vicdan arasndaki alka ve mnsebetetrafnda temerkz ederdi. Ferd yok, cem'iyyet var * Hakyok, vazife var! Dstrunu, timi Felsefesi'ne, esas it-tihz etmiti" (8),

8) Aaolu Ahmed, Ziya tikaip Be, Trk Yurdu Der-gisi, Knunievvel 1340 (Aralk 1924), Cilt I, Say 3, s. 163-165.

'22


23/121

Ziya Gkaip'n Malta'da verdii Ders - Konferanslar'dan, elimizdekinden baka takmnn tutulan "Notlar"inin da yurdumuza getirildiinden bahsedilir. Bunlardanbirisini, Gkaip'n eski talebesinden Rahmetli EnverBehnan apolyo, yle tantr: (Basl eserlerini saydktansonra) "Bundan baka, bir de Malta'da menfda iken,vermi olduu Dersler de, bir cilt tutacak kadar oktur.Bu Notlar (Eski "skn-i Muhcirin Memurlar'ndan veMalta'da Gkaip'n oda arkadalarndan Altnc Dnem)Diyarbakr Meb'usu Veli Necdet (Sngtay) Bey 'de mah-fuzdur- Malta Dersleri" (9).

Malta'dan, son kafile ile Anayurda dnerek 31 Ekim1921 de nebolu'da karaya kanlardan. Eski stanbul Polis(Ksm- Siyase) Mdr Muammer Be'in elinde de,"Trklerin lim Karsnda Muhkemesi adl Ders - Kon-feranslarn, Ziya Be tarafndan gzden geirilmi notlarvarm (10). Her iki "Not lar" n , bugn kimlerin elindebulunduunu aratrmak ve, elegeerse, bunlar bastrt-

9) Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp-ttihat ve Terakki veMerutiyet Tarihi, 247-248). Buradan alnarak, smet Binark-Ne-

jat Seferciolu, Ziya Gkalp Bibliyografyas, 1971 Ankara, s.XIV.

10) Diyarbakr-Ziya Gkalp Lisesi eski Felsefe retmeni(imdi, stanbul iktisat Fakltesi Sosyoloji Profesr) Cavit

Orhan Ttengil, 1956 da stanbul'da baslan, Ziya Gkalp ze-rine Notlar adl risalesinde (s. 8), u haberi verir:kinci kitp, Trkln lim Karsnda Muhkemesi

adn tamaktadr. Malta'da verilen Konferanslardan olup,(Kardei Topu Binbas) Nihat Gkalp tarafndan tutularak,Ziy Gkaip'n gzden geirdii; ve kitap hlinde baslmak zerehazrlad notlar, ttihat ve Terakki devrinin stanbul PolisMdr, sonra Sivas Valisi olan Muammer Bey'de kalmtr.

'23


24/121

mak gerekir. "Gkalp'n oniki defter tutan, 516 sahifedenibaret (Malta'da verdii) Felsefe Dersleri, Trk TarihKurumu tarafndan (bastrlmak zere) ailesinden satnalnmtr" (F.A. TANSEL, Ziya Gkalp'n Klliyat II ." s.'XLV, not 52).

Ziya Gkalp'n Malta'daki srgnl, 22 Eyll 1919dan 30 Nisan 1921 e kadar 19 ay, 8 gn srm, son g-n, Malta'dan vapurla, talya'nn Taranto ehrine hareket

etmitir (11). Ziya Gkalp ile teki srgnlerimizin ngi-lizler elinden kurtulmas, 16 Mart 1921 de "Londra Kon-ferans" srasnda da "Trkiye Byk Millet Meclisi H-kmeti"mizin ngiltere ile mzalad "Esirlerin Mbdefe-si" anlamasna gre mmkn olmutur. Nihyet, 30 Ni-san 1921 de, 33 srgn ile Malta 'dan ayrlp, ertesi geceTaranto'ya karlan Ziya Gkalp, buradan on arkada ileayrlp talyan bandral "Fren Ferdinand" adl bir gazgemisiyle ve Kaptannn kurdurduu adr altnda, 19Mays 1921 (10 Ramazan) Perembe gn akam, stan-bul'a gelmi oldu (12), Bylece, std 'n stanbul 'dan ay-rlp, yine buraya dnne dein aradan, iki yldan birhafta eksik bir zaman gemi oluyordu.

11) Malta'dan yazd son mektubu, AH Nilzhet (Gksel)Ziya Gkalp'n Hayat ve Malta Mektuplar, s. 159; F. A. TAN-SEL, adgeen eser, s. 604-605; Bill N. MR, Malta Srgn-leri s. 420-421. Ziya Berin kardei Binba M. Nihd Gkalp,Sava tutsa olduundan, Ekim'e kalmt.

12) Mm gazetesi, 20 Mays 1921 says; (Gkalp'n kab-rine mermer lhdi yapan) Mi"mr Hikmet, Ziya Gkalp BelnMalta'dan stanbul'a Dnd Gito, Trk Yurdu dergisi, 10 Ka-sm 1928 Cilt 222, Say 204. Vapurdan inmeden Ziya Gkalp ileyol arkadalarnn fotoraf, Enver Behnan (apolyo), FilozofGkalp kitabnda (s. 18) kmtr.

'24


25/121


26/121

Ticarethane Hesab blmnn 1 a yapra (ilk sahfes)aslnda bo braklmtr. Bu blmn yapraklarnn byzleri, sadan sola : 1, 3, 6, 7. 8, 9, 10 11, 12, 13, 14, 15,16, 17, 18, 19, 20, 21 diye kara mrekkepli kalemle numa-ralanmtr.

ilk ift sahifede (1 b - 2 a): "Kasa Hesb - Zimmet 625000 kuru. Yevmiye'nin Nmrosu 1, Trihi 17 Mays 1335.Mlhazt: rek Tarafndan Kasa'ya vaz'-olunan ser-mye'den" yazlar sadadr. Soldaki "Matlb" haneleri,botur. kinci ift sahifede (2 b .3 a) ise, 'Sermye Hesa-b" belirtilerek, sadaki hneler botur ve soldakinde:"Mkdr, guru, 625 000, Yevmiye'nin Numrosu 1, Trihi17 Mays Sene 335"; ve "Mlhazt"ta: "rek tarafn-dan vazolunan sermyeden. Beyn: 100.000 Tal'at Be,1000.000 eref Be, 300.000 Abdullah Be, 50.000 FahriBe, 75.000 Vhd Be = 625.000" yazldr. teki ift sa-hifelerin, hneleri bo olup, 8. ift sahifeye dein, 3 - 8.

ift sahifeler balklar yledir: "Banka ile Hesb- CrHesb", "Husst- Ztiye Hesab", "Maaza Mstahde-min Hesb", "Maaza Mbyat Hesb", "MaazaMbyat Hesb", "Fatura Hesb". 8. ift sahifenin solyz, IV. Konferans Metninin son ve 46. sahifesinin altnagelmitir."Ticrethne / Maaza Hesb" blmnn 9 - 15. yap-raklarnn ift yzlerindeki balk yazlar, defter 'in ters

ynden balanan "Konferanslar" blmnn son 32 - 45.sahifeeri altna ters olarak gelmitir. Bunlar, Konferanslarblmnn 45-44 s. "Polie Hesb", 43-42 s. "Mesri-ft- Mteferrika Hesb", 41-40 s. "stikrzt Hesb",39 - 38 s. "Maaza cr Hesb" 37 - 36 s. "Gzete He-sb", 35 - 34 s. "Hammliye Hesb", 33 - 32 s. (III. Kon-feransn sonunda) "Simsrlye Hesb".

'26


27/121

b) Drt Konferans Notlan Blm : Yukarda anlan"Ticrethne Defteri"ni yazan ve Malta'da bu Konferans-lar'! dinleyen zt, Defteri, kapak yazlarna gre, tersevirerek, batan bir yapra bo brakp, sadan soladoru 46 sahife 'ye, bunlar, iittiine gre yazmtr. By-le iken, an tahsilini mkemmel yapt, hatt Franszcabildii anlalan zt, hemen hi iml yanl yapmadan(13), ok abuk yazan eliyle, bu Drt Konferans da yaz-mtr. Bu ztn, ticrethne blmnde adlar yazl be

"sermye" sahibinden birisi olmas ihtimli vardr. Karamrekkeple ve ince ma'den ulu (dolma) kalemle devamedilmiken, 29. sahifenin 18. satr bitmeden mrekkebitkenmi olduundan, ayn satrn son iki kelimesiyle son19. satr ve mteakip 30-33. sahifeleri, ya'ni III. Konfe-ransn sonlarn, kurun kalemle ve biraz daha irice yaz-mtr. IV. Konferans ' yine mrekkeple yazmtr.

I. ve II. Konferans notlar banda (1., 12. s.) detegre, birer "Besmele" remzi konmu olup, son ikisinde,bunun yazlmas unutulmutur. Her Konferans'n verildiignn tarihi bataki sol st kelere yazlmtr : I. Kon-ferans (s. 1), "23 Terini evvel 919" (sabit kalemle); II.

13) Konferans Notlan'ndaki iml yanllar, iki trldr.Birisi, Z. Gkalp'm konutuu srada, birka addaki seslerin,iyi sekin iitilemeyii yzndendir: Dokuz - Oullar; Dokuz-Ouzlar. Garbl-Oullar, Garb-Ouzlar, Ala/Ana gibi. teki de, pek kullanlmayan Arapa, V'rig, esil anlamndaki Zrriyetinokluk biimi Zerr nin, olarak yazlmasn-dan ibaret gibidir. Z. Gkalp'ta hi grlmeyen ve ok abukyazp, cmleleri karmamak kaygsyla, not tutann yapt,kanlmaz devrik cmleoler, vardr. Byle cmleler de, tara-fmzdan dzeltildi, yani, bendi szleri, cmledeki doru yerle-rine konuldu.

'27


28/121


29/121

ransiar'n, bir ksm Notu'dur" (14), Konferans Notu nun

lk sahifesinde, ilk 6 satrdaki iyi okunmayan kelimelerinzerinden kara mrekkepli kalemle gidilip, okunakl hlegetirilmee allm, Ayrca, bu sahifedeki 6-9. satrdaunutulan ve iyi okunmayan kelimeler, kuru kzl kalemleve 8 yerde virgl eklenmitir. Ayni kurukalemle, 2 s, nin6, 7, 9 ve 10. satrlarndaki birka ibarenin alt lan izil-mitir.

Yine Rahmetli M. Nihad Gkalp defterin "TicretHesb" blm bandaki bo sahifenin iki yerine, un-lar yazmtr: sabit kalemle 6 satr hlinde, "Bu eser,Trk mnevverleri ve bilhassa Avrupallar arasnda rabetbulmutur. 24.5.1940. Filozof Gk Alp. Bu tarihten sekizsene evvel bu adla bir kitap yazan Enver Behnan apolyo,ki Ankara Gazi Lisesi ve Yeniehir Kolleji Trh retme-nidir. Samanpazar, z Sokak, Numro 6". Yanlamasna, satr hlinde kara mrekkeple ve yeni yazmzla: "ZiyaGkalp'n Malta'da verdii konferanslardan bir ksm".

Bunlardan baka, yine M. Nihad Gkalp tarafndanolacak, Konferans Notlar'ndan, okunamayan kelime ve

14) Rahmetli M. Nihat Gkalp Be, bu Konferanslarn ilkikisi verilirken, Malta'daki Asker Esirler kamp Saint-Clment

dayd. Ekim 1919 sonunda veya Kasm banda, Agabegisi'ninbulunduu Polverista'ya gelerek, Konferanslarn son ikisine vemutlaka Drdncsne yetiti. Ziya Gkalp, 22 Eyll - 8 Aralk1919 arasmda Polverista Klas'nda, 11 Aralk 1919 - 5 Ocak1920 arasmda, Eskl-Verdala'da bulunduktan sonra, 6 Ocak 1920de Yeni Verdala'ya gtrlmtr (Fevziye A. Tansel, Limni veMalta Mektuplar, s. XXXV-XXXVI, 76), Bu bakmdan, buKonferanslar, Folverista'da verilmitir

'30


30/121

ibarelerin zerlerine, sabit kalemle, ufak veya bir izgisiuzun ve ufk birer apraz iareti konulmutur. 46 sahifeninhepsinde bulunan bu iaretlerin says 200 den oktur.Biz, bunlar da okuduk ve ancak konunun ne olduunu bulupzemedik.

Defterin, d kapandan kalan dip blmnn iyzlerinde de, iki elden kma yazlar vardr. TicarethaneHesab blmne bakan iyze, yukarda iaret edilen.

Konferans Notlar bandaki bo yapran 1 a yzndekikara mrekkepli kalemle karma, toplama ve arpmalaryapann kalemiyle alt alta yerde mselles (ken) vebir zaviye (a) izilerek, rakamlarla muadele (problem)zlmtr. Konferanslar blmne kapanan yzne de,1956 da bu Defteri, Muhterem Fatma Gkalp Hanmefen-di'den aldmz srada, kara mrekkepli kalemle, sadaDrt Konferans'n verildikleri tarihleri eski yazmzla yaz-

dktan sonra, satrda unu yazmz. "Malta'da verilenDrt Konferans (Hunlar'dan 1919 Senesi'ne kadar Trk'-lerde Mill dreler)".

5) Notlan Yeni Yazmza evirirken Yaptklarmz veEserin Mahiyeti.

Drt Malta Konferans'nn yazld' 46 sahifenin b-tnnn klielerini, bu ilk baskda veriyoruz. Yazmannasln, Muhterem Fatma Gkalp Hanmefendi msaadeederlerse, ilgililerin grmesi iin, ya Diyarbakr - Ziya G-kalp Mzesi'ne veya Ankara - Mill Ktphane Merk#zi'ne vereceiz.

Klielerinden de anlalaca gibi, ok abuk ve ye-titirme kaygs ile yazlan bu Notlar'! skp okumak, pek

'30


31/121

kolay deildir. Biz de, belki yirmi defa okumak suretiyle,

yukarda iaret edilen okunamazlna apraz iaret ko-nan ikiyzden ok kelimeyi okuyabildik. Fakat, bunlardan ibareyi, hibir sze benzetemediimizden, zemedenbrakp, yerlerini, 1 - 2 santimce bo braktk. Yeni yaz-mza evirirken, asl sahfelerin rakamlar da yerlerindeiaret edildiinden, klielerinden veya yazmann aslndan,kalan bu ibare'yi (15) okuyabilenler, Kltr bakanl-mzn Yaym Mdrlne ltfen yazl olarak bildirirlerse,

II. Baskda, bunlarn da okunuu, yerlerine konur.Notlarda, Franszca kelimeler de, eski yazmzla ya-

zldndan, bunlarn asln, kendi imllaryla yazdk. lksahlfemizin altnda da iaret edildii gibi, Konferans Not-lan'nda, yetit irilememek yznden kar lan szleri veibreleri, hatt cmleleri, Ziya Gkalp'n "Trk t re si "ve "Trk Medeniyeti" kitaplarna gre veya anlatlan mev-znun icabna uyarak tamamlayp, iki ( ) iinde gs-

terdik. Tarafmzdan yaplan gerekli ekleme ve zahlarda, iki [ ] arasnda yazdk. Ayrca, Drt Konferans 'nbalarnda ve aralardaki btn balklar da, mevzlarnagre, biz ekleyip, yerlerine koyduk. Noktalama iaretleri-nin ounu ve btn yatk dizilecek ibarelerin belirtilmesi-ni de, biz yaptk.

Ziya Gkalp'n, Malta'da verdii (belki de ilk olan) buDrt Konferans, eklediimiz balklardan da ilk baktaanlalaca gibi, basl eserlerinde hi ilemedii okdikkate deer mevzlar ve meseleler zerindeki esizgr tahlil ve dncelerini belirttiinden, son derecede

15) Metin kliesi s. 27, 35, 45; bizim s. 30. 39. 49 da bunlargrlyor.

'31


32/121

ehemmiyetlidir. O nun, Trk Tresi ve Trk Medeniyeti

Tarihi adl eserlerinde ve onlardan nce baslan aratrmamakalelerinde, hep, "slmiyet'ten nceki Trkler 'in me-deniyeti ve hayat ilenmiken, bu Drt Konferans ta, pekhulsa da olsa, bundan sonraki alarmz da, ok de-erli olarak ve Sosyoloji'nin gzel uslne gre ilenmi-tir. Biz, Byk Trk Filozofu nun, "Abbasler Ordusu'n-dak Trkler, Gazneller, Hakkaniye Karahanllar, Seluk-lular, Byk - Seluklular, Trkiye - Seluklular" ve,

kt'aya yaylarak esiz bir "Cihan imparatorluu" kurmubulunan "Osmanllar'n Kurulu, Ykseli, Duraklama, Ge-rileme, Blnme alar "nn, "Nizm- Cedd, II. Mahmud,Tanzimat, Islhat Ferman, I. Mertiyet, II. Mertiyet,mparatorluun Sonu" ve "Mill Devlet" anlay zerinde-ki toplu ve mukaayeseli fikir ve grlerini bir arada, buDrt Konferans 'ta bulmaktayz. Ayrca, slm'n "mmet"fikrinin, 'Abbasllar 'a dein "Araplk/Kavmiyet Taassu-bu" yznden tatbik edilemeyii ve Seluklular'n "Arzile Beytlmi" zerindeki deiikliini, "Klemen Ordu"sistemini anlat da, henz hibir tarihinin ulaamadbir aklk ve tesbitle, bu eserde ortaya konmutur.

Bugnk yaynlar ve belgeler karsnda, Sosyologolan std'n birka hususta yanl ve yanlmas varsa da,bunlar zerinde durmaya demez. 78 yl nceki bilgileri-miz karsnda, bunlar, olaan grmeliyiz.

Drt konferans'n, tarafmzdan yayma hazrlanmasnaimkn veren Muhterem Fatma Gkalp Hanmefendi'ye, ki-tb bastran Kltr Bakanlmza sonsuz teekkrlerimizisunarz.

15 Mays 1976, Erzurum.Do. Dr. M, Fahrettin Krzolu

'32


33/121

I . K O N F E R A N S

23 Tern-i evvel (1) 919

ESK TRK DN TEKLTI - TRKLER'N SLM OLUU ABBAS ORDUSUNDA TRKLER (*)

[s. 1]

1. Eski Trk Dninde Drtl Tasnif

Trkler 'in kavim devrinde, iki trl tekilt gryoruz.Birisi, cemiyetin drde taksimi, dieri sekize taksimi.Drde taksim, daha eski. Trkler'in daha demokratikbulunduu zamanda tekil olunduu anlalyor. (Bu)Ak - Kemik, Kara - Kemik ayrlmadan, hepsi bir snftanaddedildii zamandr.

*) Metindeki btn balklar, noktalama iaretleri ve [ ]arasndaki ilveler, tarafmzdan konmutur. ( ) iindekilerise, Ziya Gkalp'n Trk Tresi ve Trk Medeniyeti Tarihim-den alnma veya bizim cmleyi tamamlamalarmzdr.

'33


34/121

Bu tasnif, ciht- esba'a esasna msteniddir. Hercihetin ayr bir rengi olduu gibi, bir hayvan var, birunsuru, bir mevsimi var. iml'in rengi Kara, Garb'in Ak,Ceb'un Kzl, ark'n Gk. Sonra, mevsimler de, (drtcihete gredir:) iml'in K, Garb'in Gz, Cenb 'un, Yaz,ark 'n Bahr. (Her cihetin, bir hayvan vardr:) iml'inDomuz yahut Fre, Garb 'in Kaplan yahut Kpek, Cenb 'unKu, ark 'n Koyun. (Her cihetin) unsurlar da : iml'in

Su, Garb 'in Demir, Cenb'un Ate, ark 'n Aa (tr).

Byle(ce) det mevcudat, drt snfa taksim edil-mitir.. Esas, ciht- erba'a 'dr. Bu da, cemiyetin, drtulus'a ayrlmasndan ileri geliyor. Uluslar'dan renklere,renkler(den) cihetlere, cihetlerden mevsimlere, mevsimler,den eyaya geiliyor. Yani, bu eya arasnda bir mnse-bet-i kudsiyye mevcud farz ediliyor.

Mesel, "Kara - K" ta'biri , oradan geliyor. Hatt,denizlerin rengi (de) byle: iml'de [Trabzon kylarndanbaka gre] Kara (deniz), Garb'da [Antakya kylarndanbaka gre] Akdeniz, Cenb 'dakine [Sina Yarmadas'n-

dan Msr'a geildiinde grlerek] Kzldeniz diyoruz. [Ha-zar Denizi'ne, eskiden Azerbeycan/irvan Trk'leri "Gk-e-Dengiz", dousundaki Trkmen'ler ise, "A-Dengiz"derlerdi]. Bu isimler, tammen Trk mantkna verilmiisimlerdir. Nasl ki, Seyhan, Ceyhan ve Kzlrmak ve Ye-ilrma'(n adlarn) Trkistan 'dan getirdiimiz gibi.

'34


35/121

(Trkler'in bu drtl tasnifini) iptida in'e, (Mild'dannce 247 ylnda, Trk soyundan) Tsin [in] ler idhfediyor. (Edvard Chavannes [hatt. Prof, Dr. W. Eberhardve baka Sinologlar da], Tsinler 'in Trk olduunu iddiaediyor (1). in ismi, Tsin unvanndan husle gelmitir. Ohalde, Trk dnine, Tsinler'in diniyle balamakta haklyz).

(Tsinler'in dnine gre), Sem 'nn: Gk - Han, Kzl-HanAk-Han Kara-Han namlarnda drt olu varm. Ve Sem 'nnDrt Oullar'na: lkbahar 'da Kuzu, Yazn Ku, Sonbahar'da Kpek, Kn Domuz eti kurban ediliyor. Her mevsim-de, o mevsimin lh'na, (o mevsimin hayvan) kurban ke.siliyor.

Bu da gsteriyor ki, bir zaman(lar) Trk Budunlaryani her zmre-i siyasiyye, Drt Ulus'dan mrekkeb imi;ve herbirinin bir lh' (Totemi) var(m ki, herbiri, birhayvan ismiyle anlr.) (Trkler, harbe giderken) konakla-rnda, ciht- erbaa'ya (s. 2) gre, ordugh kuruyorlar.(Mild'dan 199 sene evvel, Hiyung-nu Trk devletinin

1) KAGARLI Mahmud (Dvn Lgati't-Trk, B. ATALAYtercmesi; I. 343, 436, 453), Aa-inin Kagar lkesi, Orta-

inin htay ve Yukar-inin de Tawga ve Man da denilenimdiki in olduunu belirtir. ran destanm nakleden FRDEV-S (ehname, mesel, 4508, 4637. beyitlerde), ilk ulu Trk cihan-gir hkmdar Afrasyab'n lkesinin, Trk ve in elleri veordusunun, Trk ve in askerlerinden ibaret bulunduununakleder. Akkoyunlu-Ouznmesi Bahr'l-Ensb da ise, inin,Trklerin uluatasmn olu olduu, anlatlyor (ATSIZ neri,Tevrh-i Cedd-i Mir't-i Cihn, 1961 stanbul, s. 12).

'35


36/121

hkmdar Mete, in mparatoru nun (Kao-ti'nin) kararg-hn, drtyzbin svari askerle muhasara etti. Mete, buaskeri drt livya taksim etmiti. Herbiri, Drt cihet 'tenbirine ikame edilmi olan bu drt svari livs, Trk man-tna tevfikan tekil edilmiti:

(ark cihetindeki svarilerin atlar. Gk Baklakr,)(Cenub cihetindeki svarilerin atlar, Kula (Doru) aksar,)(Garp cihetindeki svarilerin atlar, Kr Beyaz,) (iml ci-

hetindeki svarilerin atlar, "Yaz Siyah renklerinde ol-mak zere, intihap edilmilerdi.)

Ve bir de, bunlarn drdnn de, mterek bir lh'var. (Bu da, "Yak" denilen Tibet-kzdr. Bundan do-laydr ki, senenin ortasnda, Drt Ma'budun Babas'na[Sem'ya] kz kurban edilirdi.) Herbirinin de, ayr birmukaddes unsuru var ki, bu tekilt, akvm- ibtidiyye

(dekine) benziyor. Amerika(da) Zoniler var. Onlarda, altcihet esastr. Renkleri var. Cem'iyet, alt klana mnka-stmdr.

te bu devirde, demek ki, drt trl kudsyet var.Herbirinin nev'i baka. Yekdierine fikyeti yoktur.

Garipdir ki, bugn, (dilimizdeki) renk isimlerinde, drt

rengin ayrca mukabilleri var: gk renginin mavi, kzl'nkrmz, kara'nn siyah, ak 'n beyaz 'dr. Dier renklerde,bu ikilik yoktur. Bu renkler, madd olmaktan ziyade, ma-nev (mnlar) ifade ediyor. Sonra, krmz denince mad-ddir. Kzl'da ise, bir kuvvet ve maneviyat vardr: KzlGvur gibi: (Kzl - Elma tabiri ile, krmz elma tabiri de,ayni mnya deildir. Gk - Tanr yerine, Mavi-Tanr deni.

'36


37/121

lemez). Gk - Trk Mool dediimiz zaman bu, Mavi (Trk)demek deildir.

Grlyor ki, bu kelimeler, drt trl kudsiyetin izinitayor. Ve bunu biz, mbhem olarak hissediyoruz. Es-rrengiz olunca, bu kelimeleri kullanyoruz. Bu (nu) bil-hare tasavvufta gryoruz: Aktb- Erba'a. Her bir cihetinbir Han' olmas, onu andryor.

Yakutlar 'da, (kk amanlar oktur. Fakat, herbiridrt cihetten birine hkim olmak zere, yalnz) DrtByk aman olabilir. (Herbiri), Ciht- Erba'a' da bulu-nabilir. Dierleri, bunlara tbidir.

Sonra, eski lejandlar, drtldr: Trk-Han'n, drtolu var. (:iil, Barsgan, Tng, llak). Bogu-Tigin'in drtkardei var (-.Or-Tigin, Kotur-Tigin, Yukak - Tigin, Son-

gur-Tigin). Mogol-Han'n (da) drt olu var (:Kara-Han,Or-Han, Kr-Han, Kz-Han). Ve orada Kara - Han, imlinHandr. Biraz tedkik edince ite meydana kyor.

Bu cihetlerin hayvanlar da tarih devletleri gsteri-yor. Mesel, ark 'ta Koyun, Trk'lerin eski Hiyung-nulanki, asl Koyunlar 'dr. iml'de Tunguzlar ki. Domuz (1ar)demektir, [s. 3] Garb'de Sakalar, Farsa (Sa, Seg = )

Kpek, sonra t-Barak namn alr ki, bir nevi Kpek (tir).Cenp 'ta Kun 'lar var ki, bunlar(n) kun ( = Kular)olmas muhtemel (dir). htimal ki, (btn) bunlar, tesadf-ten ibaret olabilir.

Muhakkak olan, en eski tasnf-i itim, bu Drt Ulusesasna mstenittir. Trkler'in "Ansr- Erbaa "s, (ki

'37


38/121

Aa, Su, Demir ve Ate'tir). Yunanler 'inkine benzemi-

yor. Mesel Aa, (Su), sonra Toprak yerine, Demir'ialyor. Demir 'in, Su 'yun, Ate 'in ve Aa 'n mukaddes ol-mas, buradan geliyor. Bunlarn kudsiyetleri, baka ba-ka mahiyettedir.

(Fez'nn: ark, Cenb, Garb ve iml gibi drt ci-hetinden baka) bazen be adedi geiyor ki, Merkez'dir.ecerelerde Merkez, Baba oluyor; tekiler, Oullar ' olu-yor. O zaman da anlalyor ki, Trkler 'de "Cemiyet - pe-restlik" vardr. (Herbiri, Drt Ulus'tan birinin lh' olan)Sem 'nn Drt-Olu var (: Gk - Han, Kzl - Han, Ak - Han,Kara-Han). Bir adam, hem kendi Ulus'unun Ma'bdu 'na,hem de, (Baba olan Sem/Gk-Tanr'dan ibaret) Umm-Ma'bud 'una tapyor.

2. Eski Trk'lerde Sekizli ve Yirmidrtl Tekilt

kinci Devir'de Sekiz (li) esas kyor. (Fezdaki) DrtCihet 'in arasndan ekilen hatlarla, Sekiz Cihet oluyor.Buna, Merkez (de) ilve edilince, Dokuz oluyor.

Bu (tasnif) de, eskidir. Ya Dokuz olur veya, kisina-Baba, Alts Evlt (ile, Sekiz) oluyor. Ouz - Han'n(Gn, Ay, Yldz, Gk, Da, Deniz Hanlar adl) Alt Evldolmas gibi. bir de, Dokuz-Ouzlar var.

Btn ark - Trkleri'nde, Dokuz adedi mukaddes(tir). Kagar (Karahanllar) Hanlar'nda, Hakan'n dokuztu 'u dokuz sanca' var. O zaman da Sancak, Al renkteimi. Halbuki (Osmanl)lar 'da Hakan'n alt tu 'u vardr.

'38


39/121

Sadra'zam, be rtbeye kadar verir; altnc (s), Padih'a

mahsustur.Garbi - Ouzlar 'a, Alt - Ouz [Boz - Ok], - Ok na-

m veriliyor. Ve [bu] taksime de baklsa, altdr. Ouz-Eli,[Ouz-Han'n Alt-Olu'nun adlaryla anlan] Alt byk[Budun]a ayrlyor. Badehu [bu Budunlar'dan] herbiridrde ayrlmakla, Yirmidrt (Ouz Boylar) kyor.

Yakutlar, [Rus ar I.] Deli Petro zamannda, "Mu-kaddes-Kaz" gstermek iin, Petersburg 'a celbe (dil)-mi; Yirmidrt - aman gitmi. Bundan, orada da, Yirmi-drt Tekilt (mevcut) olduunu anlyoruz, [s. 4] Seluk-ler 'de, [Eyybler 'de ve onlardan gemi olarak] Msr-Klemenleri'nde (de), bu Yirmidrt (tekilt) var idi. Ve-zirler'in yirmidrt-iaas vard.

Fakat, bu Sekizli Tasnif, aristokratik devirdedir. (Buada) Ak-Kemikler, Kara-Kemikler ayrlmtr. Bundandolay, Dokuz - Ouzlar (Uygurlar'n) yannda, bir deSekiz - Ouzlar var. (Bunlarn ad, sonradan Moolca'yatercme edilerek, Nayman = Sekiz denilmitir).

3. Yakut Trk leri Dninde aman ve Hm Ruhlar

Yakutlar'da, (Yukardaki) - Sem'nn dokuz, Yeraltn-

daki - Sem 'nn sekiz tabaka olduunu gryoruz. te,[mill treye gre], Ak-Kemik'ten olan Dokuz - Soy'unecdd, Sem-Tabakas'nda, Kara - Kemik'ten olanlar(nki)Yeralt'ndaki Sekiz - Tabaka'da bulunuyor.

Ouzlar 'da buna, Boz-Ok (ve -Ok) deniyor. (BuOklar' tekil edenlerin adlarna baklrsa) Sem'da

'39


40/121

(Gn, Ay, Yldz Hanlar), Yeralt'nda (Gk, Da, Deniz

Hanlar) bulunuyor. Boz-Oklar hkim, -oklar tbi'dir.(Eskiden Sekiz-Ouz diye tanlan) Nayman Trk'leri varki, Cengiz (Han) kt vakit, hkim idiler. Nayman, mogol-ki, Cengiz (Han) kt vakit, hkim idiler. Nayman, mo-golca sekiz demektir.

te bu devirde de, "Cemiyet-perestlik" var. Yine,Byk-Soylar'n Tlmsalleri'ne taplyor. Aristokratlar, Se-

m'y, kendilerine inhisar ettiriyorlar. Kara-Kemikler 'i de,Yeraltndaki-Sem temsil ediyor. Ummunun, bir ceddivar: Hep, (dnyay yaratan) Kara-Han'dan vcda geliyor.Gk-Tann, hepsine hkim oluyor. Ve tabi, o ilk DrtlTasnif, bu ikinci devirde, halk arasnda kalyor.

(Yakutlar 'da ve Altayl-Trkier 'deki) asl amanlar da,Kara-Kemikler 'e mensuptur. Ve Sihir Tasnifi, bu drt

esasa istinad ediyor. Dn Tasnif, ark-Trk'lerine greSekiz, Dokuz; Garb-Trkleri'nde, Alt esasna istinad edi-yor.

Yunan Mitolojisinde, bunun mukabili var: Natristlhlar, Natrist btn dinde mevcuttur. Jpiter, (Trk'-lerdeki) Gk - Han'a kyas olunur.

Kadnlar da, bu eski Drt (l) Teklt'a merbut. Ozaman cemiyet, daha ziyade "Mder " bir ekilde imi. Yakutlar 'da, amanlar'n birer pr'i var: "lye-Kila". Bir de,ruh-hmiyeleri [s. 5] var: "ye-Yezid". Pirleri, perileri ka-dn cinsinden. "aman" (Kam) dedikleri kuvvet, kadndabulunduundan, (yinler srasnda) aman, kadn kyafe-tine giriyor. Eski din, sihir mahiyetini alyor. Halk, bir dne

'40


41/121

tbi. Asl resm din, (aristokrat snf) Ak-Kemikler 'ln olu-

yor. Bylece, iki din, biri "resm", dieri "sihir" derecesin-de.

Bundan dolay kadnlkla erkek (lik), bir trl rh-niyet temsil ediyorlar. Her evde, (duvara asl tasvirden)iki resim bulunuyor: Birisi, ksrak-merneli, erkeklerin h-miyesi; dieri, inek-memeli, ev shibesinin hmiyesi addo-lunuyor. (Bu tasvirlerden) Erkek, sada, kadn solda bu-

lunurmu.

4. Eski Trkler ile Arablar'n Baka Kavimlere Ver-dii Sfatlar

Sonra, Trkler, baka kavimleri de (iki nokta-i na-zardan) kendilerinden ayryorlar: Trk Hars'na malik ol-myana "Tat", Trke konumyana "Smlim" diyorlar.Arablar 'n, "Muhill" (ve) "Acem" tabir (ler)i gibi.

(slmiyet'ten nce) btn (Arablar 'da), mahall din-ler var (d). Her birisi, bir mahallin ma'bdudur. Bir de,"Rabb-K'be" (ve) "Allah" (dedikleri) Ma'bd-i Mte-rek'(ler)i vard. Sonra o (Ulu-) Ma'bd, birtakm eyleri"Tahrm" etmi. Mesel, (u) drt ayda, mukateleyi, inti-

kam, kan-da'vsn haram etmiti : Receb, Zilka'de, Zil-hicce, Muharrem aylan. Bu aylarda herkes, mntakimden(korkusuz ve) serbest, her yere gidebilir (di). Mkke ci-varnda, 'Ukz Panayn kurulurdu. Herkes eyasn geti-riyor. air hatbler orada, (iirlerini, kasidelerini) okuyor-du. Yunanllar 'n Olimpiyadiar ' gibi, bu "ehr hurum"sayesinde oluyordu.

'41


42/121

Sonra, Hac-Zaman geliyordu. Beyt'i-Harm'da (ve)Mekke-Vdisi'nde, mukatele harm olmutu. ZamandanDrt-Ay'da, mekndan (da) Mekke-Vdisi'nde kan dk-mek, (btn Arablar) iin, "harm" idi.

Fakat, birtakm Arab - Olmayan (ve) Arab harsnagirmemi 'airetler (ki, bunlara "Msta'rab" veya "Ms-ta'ribe" denirdi), "hrm - Dni"ni kabul etmemiler (di).Bunlara "Muhill" (ve) kabul edenlere "Mahrem" deniyor-

du. Muhiller, Ehr - Hurm 'den (ve) Beyt'l-Harm'danistifde edemezler, yani ldrlebilirdi.

Mahremler'in rhn zmresi vard ki, [s. 6] Ahmesdenir, Mekke civarnda bulunur (du). Kurey (kabilesi) de,buna dahildir. Arablar 'n bu yolda, kavm bir dinleri vard;kanunlar vard. Mesel, "hrm Kannu" gibi. (Bunagre) 'Arafat'a karken, tra olmamak, mevt libsgiymek gibi ki, (Hac srasnda kullanlan) "hrm", oradankalmtr. Trkler'de olduu gibi, orada "El" yani "Sulh-iDimi teesss etmitir. Oniki ay (n hepsi) "Tahrm" edile-memi. Bunun iin (de), Arablar '(ca), "Devlet" tekil edi-lememi (tir.). slmiyet knca, devlet teekkl etti (ve)kan - davas kalkt. (Eskiden) drt ay iken, oniki ay,"Ehr Hurum" oldu. Evvelce, (yalnz) Beyt'l - Harm'daiken,*slmiyet' ten sonra, btn "Dr'l-slm'da, kandkmek, "Harm" oldu.

te bu yeniliin vazifesi, Beyt'l-Harm'n "Hrmet"ine riayet etmiyeni, tecziye etmek. Bir crm olursa... (2)davet ediyor; ve mtecvizleri, (yeni yeni) fetihleriyle(megul edip, ganimetlerle doyurarak men'ediyor. Pey-gamberin Amucalar da... (2) dhil imi. Byle bir taaruzsrasnda, Hazret-i Peygamber, Amucas'na ta tam.

'42


43/121

Sonra, Emevler zamannda. Hazret-i Hseyin iin, MekkeVlisi'ne haber gnderip,... (2) le, Emevler 'i tehdit etti;ve Emevler korktular.

5. Trk'lerin Tat, Tatar, Tavvga AdlarTrkler 'in tresine tbi olmayanlara Tat, lisanlar

baka olanlara Smlim diyorlard. Tatar kelimesi (de),"Tat-Eri"nden geliyor. Mesel, Aa-Eri (gibi). Uygurlar,Mslman - Trk'lere, "omak-Eri" diyorlard (DvnLgati 't-Trk, 1.381). (Ouzlar,) Mezzin'e "Sakal uzunTat-Eri" diyor(du) (Kitb- Dede Korkud). Trk'lerden birkavim var ki, onlarda Tat nm kalm. Tatar (ad), bura-dan geliyor.

(Trk'ler, kendilerinden) inli'leri ayrmyor ki, bu da,medeniyette inliler'i [s. 7], pv grmesindendir. O va-kit, in'den mutahasss getirirlerdi. (Trk'ler,) in'e"Tavvga" diyorlar (ki,) "parlak" mnsnadr. Onun iin,Trk'n gayrsna Tat yahut Tavvga demekte (idiler).Trk'n gayrsna Tat yahut Tavvga demekte (idiler)."Tat", "chil ler" demektir (3). (Kagarl Mahmud diyorki,) imdiki (Orta-n) kt'asna, Htay diyorlar (4).

2) Her yer, yazmada bo braklarak, er nokta kon-mutur.

3) Kagarl Mahmd, bu uurda u bilgiyi veriyor: Tavvga,Mn'in, addr. Buras, in'den drt ay uzaktadr. Yukar in'e,Tavvga derler. Tawga, Trk'lerden bir blktr; bu diyardaotururlar. Bu szden alnarak bunlara, Tat-Tawga denir. Ve,Tat-Tawga, bu szdeki Tat kelimesinden Farsllar, Tawgakelimesinden de Trkler murad edilir (I. 453-454).

Tat, btn Trkler'e gre Farsa konuan kimse. -Tohs veYama dillerinde - Uygur gvurlarnn (Budistlerin) ad. Bunu,kendi lkelerinde iittir. Tat-Tawga derler ki, inli ve Uygurdemektir. (II. 180).

4) Dvn Lugati't-Trk, I. 453.

'43


44/121

6. bski Trkler'in Atl gebe Hayat-Buda Dni'niNeden Benimsemedikleri

te Trk'ler, o zaman ayr ayr budunlar hlindeyayor. Bazen, byk bir Hakan knca, bunlar topluyor(birletiriyordu). (Mete'nin Hun Devletini kurarken) yap-t gibi. Daha sonra, umm hkimiyet) bir zaman Tatar-lar 'a geti. Sonra Gktrkler 'e, en sonra da Cengiz Han'ageti. O, btn Trkler 'i, Mongollar' toplad. (Bunlar, at-l-) gebe hayat geiriyorlard; fakat, bildiimiz airet-ler gibi deil. Evleri, araba zerinde, fabrikalar da mte-harrik. Bir yere konduklar zaman, (obalar ve esnaf a-drlar ile) ehir teesss ediyordu. lkbahar takip ederek,imenzr yerlere konuyorlar(d). Her trl debblk, sa.ralk, (bakrclk, demircilik, aa ileri) ve sair sanyimevcut. Hallar, krkler, kalpaklar, (silhlar, kap-kaak)yaplyor.

Btn masnatlar, hayvan mevddndan. Yiyip-itik-leri de, mahslt-i hayvniyyeden yaplyor.

Orhun Kitbeleri'ni yazdran Bilge Han istedi ki,ehir tesis etsin. Buda dnine girsin. Kaynpederi (VeziriTonyukuk, buna) mni oldu. (Kaynpederi, Kurultay'da buhusustaki fikirlerini, yle sylyordu:) Gnk, o halde,inliler 'e malp oluruz. Halbuki bu vaziyette kalmak,bize daha iyidir. nk, (ok kalabalk olan) inliler, bizi

'44


45/121

esir ederler. Buda (dni), muhrebenin aleyhindedir. Bizise, Trk Sulh (El) yapmak, harben sulh temin etmek(mecburiyetindeyiz). Bu sebeple de, zengin oluyoruz.Buda (dn), bize gelmez. Buda dn 'ne giren Moollar,hereylerini kaybettiler. Tibetliler, kez, (kavimler iindeen miskin oldular. Budizm, herkesi zhid yapmak essnamstenit tir. Tek-tk Budistler, belki riflik, velilik mer-tebesine eriyor. Btn halk, zhidk perdesi altnda,hereyi yapyor. Her sene de, Hac iin (Hindistan'a) git-

tikleri hlde, her fenal yapyorlar." (s, 8) (Trkler'den)yalnz Dokuz-Ouzlar (Uygurlar), Buda (dn')ne girmitir.(Bunlarn) yazlar da, ayrdr. Gktrkler 'in yazlar, yu-kardan aaya doru yazlr (di); hatt- d. Uygurlar'nyazs, (Hristiyan Nastur mezhebini Orta Asya'ya yayan)Srynler 'den alnmtr. Muttasldr; onsekiz harftir .(Trkler'in), kable'-slm, iki trl yazlar vard.

7. Trkler'in slm Dni'ni Gnll Benimsemeleri,nin Sebebi

Trkler, slmiyet'i (gnll olarak ve topluca) kabuletmekle, kendi mizalarna muvafk bir din kabul etmioluyorlar (d). (Trkler'in) "Sulh" (El) tesisini dn bir va-zife bilmeleri ve slm ad gibi dn'de) "mslemet"tengeldiinden, bu (kabul ii) pek (kolay) olmutur. "Mslimoldur ki, ilh (iri) " (5)

(Trkler, slm olmadan nceleri) zten Bir - Tanr'yainanyorlard. O da, sulh istiyordu. Bunun iin de,"Cihd"a sevkediyordu.

5) Aslnda cmle, byle braklmtr.

'45


46/121

slmiyette, "mmeti cbet" ve bir de, "mmeti

Da'vet" var. Gelmiyenlere Cihd var ki, sulh dairesinigeniletmektir. (Bu hususta mektb blreyler yoktur.

8. 'Arablar'n Eski Dn ve Ben-sril'in Yahova's

Dier akvamda, eski zamanlardan beri geen dnsistemler, biribiri zerine ilve ediliyor. (Sonra, bir tasfiyeyaplmyor. Mesel, Trkler'de Drt Ess'na Sekiz Es-

s'nn ilvesi gibi.Halbuki, Ben-sril ile Arablar 'da, evvel Abid ile

Ma'bd arasndaki mnasebet, evldla Baba arasndakimnasebet gibi deildir. Eskiden Cedler, lh (deil,)Peygamber'dir. Ben-sril ve Araplar 'da, nsan'n Allh'akar (vaziyeti), Kle'nin Efendi's ine kar vaziyeti gibidir.Murkabelikle babalk, evldlk gibi teklifsizlik yoktur.nk sonra, "Mehfet" olmaz.

Ben-sril, [Mill Ulu-Tanrlar] Yahova 'dan, son de-rece korkuyor. (O,) kendisinden bakasna taplmasnistemiyor. Kendinden evvelki dn sistemleri, atyor;iinde, yabanc unsur brakmyor. Tevrat 'ta Yahova, "Ben-den baka, Allah yoktur", diyor. [s. 9] Akvm- Smiye'-nln dnn'de, "Transcendantale" bir mhiyet var. Onunemirlerine, nehiylerine itaat etmiyen, cez grecek; dierdnleri (ve) akvm, ayryor.

Mesel, (eskiden Yahdler) bir yeri fethettii zaman,eya ve insanlarn yakyordu. En masum eya (bile),yaklyordu. Ben-sril'den birisi, byle bin hal alsa, alanailesiyle beraber yaklrd.

'47


47/121


48/121

Buda mmeti var. (Bunlardan) Budizm, dierleriyle kar-

abilir. Sunun iin her yerde Budizm, baka bakadr.

10. slmiyet'in mmet Dni Oluuna Uyulmamas(634 - 750)

slmiyet, iptida Araplar 'da "MMET" mahiyetinialmakla beraber, (Hazret-i) Peygamber 'in vefatiyle bera-

ber slmiyet, mmet Devleti deil, Kavim Devleti halindekald. (Hazret-i) Peygamber vefat eder-etmez (Ensr veMuhcirn, hemen) toplandlar: Ensr Ress, Ebbekir,mer, Eb Ubeyde-i Cerrh. Hazret-i Ebbekir dedi ki,"Halfe, KUREY'ten olacak!" Bu, aristokratik b'reydir.

(Sonra,) Hazret-i mer, birtakm kanunlar yapt.Arap-Olmayan Mslmnlar 'n emr, kaad olmamas, bu

kanunlar icbtndan idi. slm Olmayan Araplar (dan) [s.10], 'Urbn'dan, "hara" almad; "Zekt" ald. (Kez, bukanunlara gre) Arab'dan "Criye", olmazd. Yani,"kavmiyyet" kendisini gsterdi. Ve kanun vaz'etti ki,"Arap kadn, kfv ile evlenecek". Bunun, "Nuss"amuhlif olduunu, sylediler. Hazret-i mer de,) "Ben,kanun yapyorum; din yapmyorum!" dedi.

(Bylece, Hazret-i mer 'in Kanunlar), Arab'n vic-dn- itimisi gibi, (baka kavimlerden) Mslman olan-lara, kendi imtiyazn veremiyordu; yalnz "Arap, asl", di.erleri deildi. Yani, Eski-Trkler 'in Ak (-Kemik) ve Kara-Kemikleri gibi. (Yine bu kanunlara gre, Mslmanlar)Zerr, Mevl, Ehl-Zimmet ve Arab'n da Kurey'I ki,(hepsi) drt (snf) tekil ediyordu.

'48


49/121

Bu devirde "mmet" (fikri, tatbikatta) kendini gs-

teremiyor. mmet, dinleri bir olanlarn, (her hussda) mu-svt demektir.

11. Emevler'in Ykl Sebebi, Halfe Mu'tasm'n TrkOrdusu

(mmet esasn tanmayan ve Arap kavmiyetiliigden Emevler'e kar, Mslmnlar'dan) Arab - Olmayan-

lar (yani, "Mevl" saylanlar), 'ubiyye" nmiyle birtekilt yaptlar. (Bu tekilt'tan, Merv'de "Nakb"ler ileibirlii ederek, 747 de ayaklanan) Eb-Mslim-i Horsnkt; (750 senesinde) Emevler 'i (ykt, Abbsler'in Dev-letini) tesis etti. Bu, slmlar arasnda, (Mevl tefrikasnkaldrd iin bir nev'i "mmet demokratl" dr. Gayri-mslimler, (bu haklardan) haritir.

(Fakat, 'Abbsler devrinde de Arablar,) bu msvathazmedemedi. Hrn Reid in (786 - 809), El - Emn, El-Me"mn ve Mu'tasm namnda (ki) olundan, (EI-)Emn'in anas Zbeyde, Arab 'd. El-Emn, halis-muhlisArap demekti. (EI-) Me'mn'un anas, Horasanl idi.Mu'tasm'n anas (ise), Trk't.

ptida, (EI-) Emn (809-813), Halfe oldu; (EI-) Emn'inVlleri, (hep Arab'd). Sonra, (sraya gre) (EI-) Me'mn(813-833) geldi. (EI-) Mem'mn'dan sonra (da,) Mu'tasm(Halfe oldu). (EI-) Me'mn, (hilfete geince) Acemler 'e[ranllar'a] ehemmiyet verildi.

[Genliini, Trkistan 'daki daylar yannda geire-rek Trider'in stn meziyetlerini yakndan tanyan]

'49


50/121

Mu'tasm, Halife (833-842) olunca, Arap askeri 'ni klliyen

yanndan (Badad 'dan) teb'd etti. Acemler 'e de, timadetmedi. (Daylar soyundan olan Trkler 'i) tuttu. Irak veran'da ne kadar Trk sers varsa, bunlar toplad;Fargana Vdisi 'nden, birok Trk esir ve esreler'icelbetti. (Bunlar iskn iin, Badad'n imalinde)Smarr ehrini, (Trkistan'daki biimde) tesis etti.(Mahallelerden) herbirinin asl ciht-i (erba'asna Samar-r'daki Trkler'in (lkelerinin ve boylarnn isimlerini ve-

rerek, Trkistan 'n modeli olarak, yapt. (Bunlar) birbirle-riyle evlendirdi. Kocalar gibi kadnlara da, maa tahsisetti Evld ve ahfd da, yalnz Trk [s. 11] alacak, bakakavimden evlenmiyecek.

Bu (Smarr'daki Trk) ailelerde, talak imkn da kal-mad. nk, (Devletin tuttuu) siciller, beraber geti.nk tatlk, er' bir surette deil, her hnednn re'yi ile

olabilecekti.Burada, bylece, bir Trk Ordusu teekkl ediyor. Ve

(Halfe) Mu'tasm, (genliini Trkistan 'da daylar yann-da geirirken) Trkler 'in (esiz binicilik, silhorluk veharb) oyunlarn, yi renmi. Bu tahsilden (sonra, Halife-liinde de, zamannn) daha ok ksmn, Trkl'e hasret-mi. Bu esas zerine, (srf Trkler'den) bir ordu yapyor ve"slm mmeti"nin, bir ordusu vcda geliyor.

(Bylece,) Halfesi Arap'tan (olan slm Devleti'nde),siyas kuvvetler bugnden itibaren, Trkler 'in eline gei-yor. Onun iin Araplar, (Arap kavmiyetiliine deer ver-mediinden) Mu'tasm'a ok kzarlar. (Seluklular 'da veMsr 'daki) Klemen Oca 'nn (ve Osmanllar 'daki) Yeni-

'50


51/121

erili'in menei, (Abbas Halfesi Mu'tasm'n 834-835 te

Smerr ehrinde Trkler'den kurduu) bu ordudur.

12. Mslman-Trk Hakaniye Karahanl ve Seluk-lu Devletlerinin Farklar

(Trkler arasnda slmiyet, bilhssa, 920 - 960 sene-lerinde ok geni olarak yayldktan) sonra, Selukler,(Horasan'dan balayp, slm lkelerini) fethe geldiler.ran'a (ve) Anadolu 'ya yerletiler. Daha evvel, (Gktrk-ler'in ve Uygurlar'n gelimi medeniyeti ve yazl milledebiyatnn vrisi olan, Kagar-Balasagun ve Fargana-Semerkant hkimi Karahanllar da denilen) Hakaniye Dev-leti (920-1212), (920 de Kagar'da) slmiyet'i kabul et-miti.

Demek ki, Trkler, byle byk bir tarzda, slmiyet

Alemi'ne girdiler. Selukler 'le gelen Ouzlar, rfen (Trk-lerin yerleik medeniyetine) mlik olan ksm deildi; g-ebe hayat yayorlard. (Bu yzden ve "Yabgu" luk dev-letinden geldiklerinden) Hakanlk tekil etmemiler. te(bu sebeple) bunlar, geldikleri zaman, (mill) yazlar yok-tu; harslar, ifh idi. [Halbuki, "Hakanlk" devleti kurmubulunan Mslmn Karahanllar'n, Uygur ve Arap alfa-beleriyle yazl mill edebiyatlar vard ve bunlardan Ba-

lasagunlu Yusuf'un 1069 da biten "Kutadgu - Bilik" ile,Trke-Araba byk szlk olarak Kagarl Mahmud'un1073 te Badat'ta bitirdii "Dvn Lgaati't-Trk" gibiheserler, bize kadar ulamtr], (Selukler 'de, Trkeyazma ananesi kklememi olduundan) bunlar ranlisn 'n, devlet tekiltnda kabul ettiler. Dvan lisan,Farsa oldu (nk, Vezirler ve Ktipler, ranly'd).

'51


52/121


53/121

I I . K O N F E R A N S

[s. 12]

"Malta, 27/28 ernievvel 1919'

KAVM VE MMET DEVIRLERI-ISLMLGN TRKLER'ETESR - ROMA MPARATORLUUNUN

HIRSTYANLIA TESR - OSMANLI MPARATORLUUDZEN - SLMYET'N MLLETLER CEMYET'NE

MSATL

'53


54/121

1. Kavim Devri ve mmet Devri

Kavim devrinde din, kavme tbidir, yani cemiyetetbidir. Cemiyetin rf (ve) deti arasnda bireydir. Cemi-yetin diresi, kavmin diresiyle mahdddur. Her kavimkendini, kintn mecmu addediyor. Kendi kavminin te-kevvn iine, btn kinat alyor.

Mesel bir 'Aret, fezy, kendi karrghndan ibretgryor. Ve btn mevcdt, bu Aret iine sokuyor.Amerika YerliJeri'nde (ve) Afrikallar 'da (da), ayni hligryoruz. Eski - Trkler (de). Yunanl ve Romollar 'da(bile), ayn hli gryoruz. Yani, (bu cemiyetler) kendin-den baka kavim, kabl etmiyor. lh ve kuds mevc-diyete mlik olan, kendisidir. Yalnz, (kendisinden ibaret)bir kavim var; harite baka birey yok (tur).

Bugnk "Cem'iyet-i Akvm-, o zamanki kavim, ka-bl edemez. Her kavim, dier akvm, kendi kadrosu d-hiline almaa alyor. Kendi (ni) asl (hkim), dierle-rini (mahkm ve) tbii kabl (ediyor). Kavim devrinde,"Beynelmlliyyet" yoktur (ve) olamaz. (nk,) dinlerinmahiyeti, buna mni'dir.

mmet devrinde kavimlerin, cemiyetten mstakil birdn var. (Bu byk) dnn, emir ve nehiyleri vardr. mmetdnleri, birok akvm iine ald gibi, dierlerini de ka-bl ediyor. Fakat, kavim devrinde byle deildir. Kavimdevrinde, din ve hukuk- hkime, dier kavme mesdddur.Yabancy, (daima kendinden) hari tutuyor.

'54


55/121

(Eski-) Yunanllar, ("Barbaroi" dedikleri) yabanclar,

(kendi "Helenlik"leri iine) kat'iyyen almazlard. Trkler'(de) "Tat"lar (ve "Sodak"lar), Trk'e karamazd.

mmet, bilkis, btn akvm (kendi dnne ve iine)davet ve hepsinde msvt kabl ediyor. (slmiyet'te)bilhassa "ubiyye"de. Kavimler mmet devrinde, "a'b"namn alr. mmetin iinde bu a'blar, msvten mev-cuttur. Dne giren kavimler, bir a'b olur.

mmet, kavmin yerine (gemi) deil, kavmin fev-kinde bir cem'iyyet-i akvm teekkl etmi ol ur. mmet,inhisarc deildir. Bu, binnisbedir. nk, yalnz kendidnni kabl edenlere, hakk- hayat veriyor; dierleri, m-met haricinde kalyor [s. 13]. Onun iin, "Dr'l-slm"da"sulh", harite "Cihd" var.

mmet devrinde cemiyet, iki dereceli bir a'b (halin-dedir, biri kavim), dieri mmet derecesidir. Din, artka'bldrla alkadar deil. Onun iin, semav bir mahiyetalr. Btn akvam, dahiline girmee davet olunur.

2. Trklerin slmiyet'i Kabliyle Temsl ve Temes-sileri

Trkler, slmiyet'i kabl ettikten sonra, zihniyetlerideiiyor. Mesel, aslet hakknda deiiyor. Tatlar 'la(evlenip) karabiliyor. Mesel, Kagar 'da ve Mvern-nehir 'de bulunanlarla ihtilt ettiler. Nihyet, Tacikler veSodaklar da, Trkletiler. slmiyet, (eskiden) Trklee-miyen byle birtakm akvmn, Trklemesine sebep oldu.

'55


56/121

Eski (Mill) din, temsle mni idi. (Trkler iin) slmiyet'in

bir faydas (da), bu oldu.Evvelce ok Trkler, Hunlar, Peenekler, Uzlar (Ku-

manlar) falan, Avrupa 'da kaybolmulard. Trkler, slmi-yeti kabulden sonra, (artk) Hristiyan akvm arasndakaybolmadlar. Fakat, slm akvm arasnda temessledebildiler: Arabistan 'da, Hindistan [Pakistan] da olduugibi.

3. Halifelik Nfuzunun Azlna Bulunan areler

te (bylece) mmet, bir a'blar halitas olduu iin,mmet devrinde mteekkil devletin de deimesi icapediyor(du). slmiyet'te din asl olduu iin, yani kuvvet vekudret, Kur'an ve Hads'te olduundan, Halfeler'in nfz-lar yoktu. (Onlar, ancak) kssda mes'l idiler.

Halfe, kanun yapmakta, mni'ler karsnda idi.Hazreti mer, mstesndr, (o, anlattmz kanonlarn)ahs te'siriyle yapt. (Bu kanunlar slmlar, kable) mec-br oldular. (Sonraki Halfeler,) kaad(lk)lar, fakh-lerden aldlar. Bir taraftan da, "Ahkm-i Sultniyye"namiyle birtakm emirler sdr ettiler. "Divn-i Mezlim"namiyle mahkemeler yapyorlar. (Bunlara, Halfe'nin) ya

kendisi, ya Vezr'i riyaset ediyordu.

4. Eski ran Devlet Tekiltnn Abbslere Tesiri

te (yeni yaplan) bu eylerde, "Siysetnme"!erinahkm cereyan ediyordu. Bunda da, ran Snnleri na-

'56


57/121

yak oluyordu. "Abbsler, bsbtn ranl Vezirler tayin

ettiler; bsbtn ran Medeniyeti'ni aldlar. Avrupa'daRoma (mparatorluu) ne ise, Asya 'da ran ehenahl(da) odur.

[s. 14.] (Makedonyal skender'den nce ranllar,Cenbigarb) Asya 'nn yarsn zr-i idrelerine aimlard.Burada, birok kavimlere hkim imparatorluk tekil etti-ler. Mithra Dn de, bundan ne'et etti. "Mihr" (7) man

askerler arasnda tesnde vesle olup, vef (ya sebep)olabilir. Bu, Romallar 'a, Franszlar 'a (ve) ngilizler 'e kadarsirayet etmitir. Beynelmilel olmutur.

ranllar, gitt ikleri yerde bir zviye tekil ediyorlard.(Bu,) onlara vecd veriyordu. Romallar 'da (da) ayni suretteidi. ranllar 'n (skender'den nce) mparatorluk tarz-hkmetinde (Satrap) mahiyetinde Valiler, (imdiki) Hidiv

mahiyetinde idi. Ssnler [226 - 642] zamannda (bunlara)"Merzbn" namn verirlerdi. rsen evlda intikal ettirilirdi.Merzban. Bunlar, bizdeki "Ashb-i Zemet" mesbesin-dedir. (Btn Merzbnlar) feodalizm eklinde, Kisr'ya t-bi' idiler. (Eski ve Ssnllar anda ran,) emperyalistbir devletti.

Abbsler de hkimiyete geince, tamamiyle impara-

torluk mhiyetini aldlar. (Halbuki,) Emevler 'de, kavmbir mahiyet vard: yalnz Arablar, "citoyenne" (hakknasahip olup, "Mevl saylan) dierleri, deil idi. (Arab-OI-mayan Mslmanlar'dan) ayrca, (bir) hkim snf yetiti

7) Yazmada, burada bir satr kadar boluk vardr.

'57


58/121

ki, 'Ulem ve mer idi. Asker ve medresev snflar,

"Havss" nmiyle, tefevvuka ktlar. Herhangi kavimdenolursa olsun, ifti (ve) tccr da, "Avm" addolundu.

Zten cemiyetin her devresinde snflar, baka e-kilde (ayrlp, bir nm alm) ofuyor. Kavim devrinde esas,neseb (dir). Asl hkimiyet, hangi kavimden kmsa, mu-kaddes o oluyor. Dierleri, ona yaknlk erefini kazan-yorlar.

Emevler 'de Kurey, en byk aslete mlik. SonraBedeviler geliyor. Sonra Adnnler, Kahtnler [Yemenliler]ve bundan sonra da, Arap - Olmayan dier Mslmanlargeliyor. Kurey, (en) asil oluyor. (Bylece) nce Araplar,sonra Mevli, sonra Zimmler [s. 15] (geliyordu)

Abbsler devrinde ise, eref Halfe'de olduundan,Haiife'ye en yakn olan Kaad (il-) Kudt, Vezirler ve me-rs, me'ser-i eref oluyorlar. Dierleri, "Avam" namnalyor. "Avm"n iinde, btn Mslmn akvm, aynmenzileye dyor. "Havas" arasnda da, kavmiyet deilHalfe'ye olan kurbiyyetl, maa-fazla mehret-i fikriyyesi,nazar- dikkate alnyordu.

5. Trkler Snn Oluyor. Arazi Geliri Orduya Ayrlyor

Trkler "mmet" tekiltna girince, en evvel kyafetli[resm] ordular, (Halfe) Mu'tasm zamannda, bu Trkler'in eline geiyor. Ordunun (Ba-) Kumandan, Halfe olu-yor. [Fakat, "Emr'l-merlk" Afin, Byk-Boa, K-k-Boa, itak, Zirek, Anas gibi Trkler'in eline geiyor

'58


59/121

ve bunlar, Bizans Kayseri Teofil ile, ranl Bbek'in byk

tehlikelerini ortadan kaldryorlar], Maahz, Selukler'-den evvel, bir mddet [945 - 1055 yllar arasnda Badd'ada sahip olup Halfe'lere tahakkm eden koyu Al-i B-veyh'den ibaret] Acemler 'de idi. Sonra Selukler zama-nnda, (1055 ten itibaren, tekrar) Trkler 'e geti. Yalnz,harite "Halfe'lik" kald (ki,) "mparator (luk)" demektir.

(Abbsler devrinde, in huddundan Atlas Okyanu-

su'na kadar yaylm bulunan slm lkelerindeki) her a'-bn iinde (birer) Hkmdr"lk teekkl etmi (ti). Trk-ler 'den [920-1212 yllar arasnda yaayan "lek - Hanlar"ve Karahanllar da denilen] Hakaniye ve Acem(ler'den874-999 arasnda Smn) devleti teekkl etmi iken. Ha-lfe, det, "mparator" makamnda kalyor, (ki) rhnbir sfat yoktur; Siys bir sfat haizdir. Dier (slm) H-kmdarlar, ona tbi addolunuyorlar.

ler 'de, Halfe"ye "mm" derler. (Bunlara gre)mm, Rusya 'daki Carlar gibi, hem siys (kudreti, hemsfat-i) rhnyi cmi'dir. Havric ise, yalnz "Mft"yi ta-nyor. Demek (ki,) Snnler Halfe, ler mm, Haricler(de) Mft tarafdardr. Kur'n'da, bu bbda hibir kaytyoktur. Onun iin, bu suret husule gelmitir.

ler, "Evld-i Resl"den olanlarda, ilh bir sfatkabl ediyorlar. Ehl-i Snnet (te) ise, merdan ktiin Halfe, Ordunun Bakumandan ve Hkmetin siyasreisi addolunuyor. Trkler, (mezhep olarak) Ehl-i Snnet 'ikabl ettiklerinden, Hilfet'i (n meruluunu) kabl edi-yorlar. Ve bunun iin, (Yavuz Selm'in 1517 Msr Fethi'nimteakip Halifelii ele geiriyorlar.

'59


60/121

Fakat, slmiyet'te mdemki din, cemiyetin (ve) si-

yasetin fevkinde olduundan, Halfe'de, byk bir kuvvetolmuyor. Abbsler zamannda ran (devlet) uslleri taklit-le beraber, "Ahkm-i Sultniyye" kitaplar (da), Halife (ye)fazla yer veremiyor.

Seluk Devleti teekkl edince (Bavezir ranl)Nizmlmlk, "Sultn'n (yeryzndeki kullar idare et-mek zere), Allah tarafndan intihb edildiini", sylyor;

"Zllullahi fil-lem" olduunu; hakk- rakabe'ye mlik[s. 16] olduunu, sylyor. (lk Seluklu Sultan Torul-Bek zamannda Bavezir Nizmlmlk) Halfe'nin elindenkuvveti almak iin, "Harc" "Beytlml"e girdiinden (ve)Hkim de Halfe olduundan, "Arz"yi, hizmet-i askeriyyemukabilinde, "tmar" (ve) "zemet" nmiyle zbitn'a tef.vz ediyor. Sonra da, "maa" mukabilinde veriyor.

Bu suretle "Harc", "Beytlml"e giriyor, orduyasarfolunuyor. Bakumandan da, "Sultan" olduundan,kuvve-i siysiyye de Hlfe'den kp, Sultn'a geiyor.Essen kumandanlk da, Emrlmerl'a verildiinden,(Halfe'ye,) "Kaad" nasbndan baka birey kalmyor,daha dorusu, (artk Abbs Halfe'lii) nfz, Kratlklaragemi bir m para torluk'tan ibaret idi.

6. slm Devrinde Trke'ye Birok Yabanc Kelime-ler Girmesi ran ve Anadolu Seluklular Arasndaki Fark-lar.

te bu devirde, tabi Trkler 'in bir kere (eskiden)lisanlar(nda) yabanc kelime (hemen hemen) yok iken, Arapa'dan, Acemce'den din birok kelimeler giriyor.

'60


61/121

"Namaz, Abdest" kelimelerini, ran Tarikiyle alyor.Selukler 'in lisn- resmsi, Faris idi. Halkn lisanna daFris'ce birok kelimeler girdi. Bu sretle lisanda, biroktabr husle geldi. nk (Trkler) bir taraftan in'den(Kagar, Fargana ve Balasagun lkelerinden) Frsistn 'a,dier taraftan bir dnden dierine (geiyor ve) mparator-luktan Sultanla giriyor (du).

Selukler 'in tekil ettikleri ordu, (her "Melik"in

lkesi de, kendisine mahsustu). (Bavezr) Nizmlmlk,(Herat, Harizm, Horasan, Kirman, Azerbaycan, Irak veSriye lkelerinde birer Seluklu Meliki idaresindeki) herhkmette, ayr ayr ordular vcda getirdi. Bu srette,kavmin biri isyn ederse, dierlerine isyn edeni te'dbettiriyordu. Bu suretle (Seluklular) asl kendi milletinedeil, bakalarna istind ediyordu.

Anadolu'daki (Trkiye-) Seluk Hkmeti, bunabenzemiyor. nk bu Seluk Devleti, tamamiyle kavm birdevlet, (btn Mslman ahlsi) yalnz Trk. Seluklerorada, cihngirlik vdsine dmeyip, olduklar yerdeictim hayat (ykseltmeyi gaye olarak) alyorlar. Gitgi-de topra ele alp, oradaki (eski yerli) Hristiyanlar'a, ken-di lisanlarn unutturuyorlar. nk maksad, orasn ken-dilerine bir "Vatan" yapmak.

ran, Irak, Sriye [s. 17] Selukler 'in mstemlekesi,Azerbaycan (ile) Anadolu (ise), msta'meresi idi. Burayag ile gelmi. Dierlerine akn ile gitmiti. Trkler, bulem-i slmiyyet iinde (Irak ve Sriye'de) eridikleri hal-de, Anadolu ve Azerbaycan "dakiler, mevcdiyyet-i milliy-velerini muhafaza ediyorlar.

'61


62/121

Selukler 'den sonra, Hrizmhler (Devleti, 1077 -1231) teesss ediyor. Teekklleri bymede gayet sr'at-li (idi), inkrazlar da ayn sr'atle oluyordu.

7. Eski Trk Saltanat Hanedn Verset Tresi veOsmanllar

Trkler 'de saltanat (ve) hkimiyet (hanedn idaresin-deki lke, eski mill treye gre,) mlkiyyet-i ahsiyyemakamndadr. (Nasl bir baba) lnce emvli, evld ara-snda taksm olunursa, (Trk hkmdar ldnde, oul-lar arasnda) arazi de, bu yolda taksme uruyor; ve bin-netce, (hnedan da) sratle mnkariz oluyor. Demek,asl zayf nokta, burasdr.

slm Devleti'nin zayf noktas da, Halfe veya Sul-tn'n, kanun yapamamasdr. (Yani) "Fkh"n esri olma-sdr. Onda esas, aile(nin) kavimden mukaddes olmasdr.Devletin yapaca birok ileri, Evkaf'a yaptrr. (Bunagre,) bir adam ld halde, emvli zerinde(ki) tasarru-fu bk oluyor; Mtevelli tarafndan idare olunuyor. Yanikuvvet, velyet-i hssa'da kalyor. Halbuki devlette, kuv-vet, velyet-i mme'de olmak lzmdr.

Osmanl Devleti teekkl edince, bu iki nakseyi izleediyor; kanun yapmak salhiyetini (Pdihlar) zerinealyor. Ftih (Sultan Mehmed) bsbtn muharrer bir"Kannnme" ortaya (koyuyor). Sonra, Kann (SultanSleyman) ve saire, bu kanunlar yapyor. Bu suretle de-mek Osmanl Devleti byk bir hatve atyor.

'62


63/121

kincisi ise, (Eski Trk Tresi'ne gre) "saltanatn

evld arasnda taksimi" (hususudur). Burada, Trk veslm hukuku arasnda mufrakat vardr. slm hukukunagre, Velyet-i Amme", me'mriyettir ve bu, taksmolunamaz; bir adamn mlk deildir, evldna da intikaledemez. Hatt, bir ilede bile istikrr, ciz deil(dlr).(Halbuki Eski) Trk hukuku, bunu bir mlkiyet 'addedip,tevrsn kabl ediyor. (Hunlar'da, Gktrkler'de, Uy-gurlar'da, Hakaniye/Karahanl ve Selukler'de olduu

gibi) bir ehzde, "Trk Hukuku"na istinden, ordunun(ve) memleketin bir ksmn eline geirebilir. (I. Murd'nkardeleri Halil ve brahim ile, olu Savc - Be, YldrmBayezld'in Ankara Bozgunu'ndan sonra lkeyi blmeyekalkan drt olu ve Ftih Mehmed'in olu) Sultan Cemve sairede olduu gibi. Buna mni' olmak zere, ("mlkmilletin blnmezlii" ve "nizm-i "lem" iin boyereslm kan dklmesin diye. Ba - Mft/eyhlislm'dan"Fetva" almak gibi) bir are bulmak mecbriyetinde kal-dlar.

'Ayni hl, Avrupa 'da da olmutur, [s. 18] "Cermanhukuku"na gre, (Devletin btn) bir mlkiyettir. Roma'-ya/Roma Hukuku'na/gre, mlkiyet) olamaz. Fakatorada, "Usl-i Tevrs", nussla tayn edilmediinden,tebdili mmkndr. (Avrupa'da) "Usl-i Tevrs", slhedilip, saltanatn byk evlda gemesi te'min ediliyor.

Bizde, byle yaplamyor. "Naas'n, rfe tbi olduu-nuzu , takdr edemiyorlar. Bir are bulunuyor: Bir tekehzade brakmak. Bunun iin (Osmanllar'da) Hkm-dar lnce, ("Velahd" Hkmdarla balarken) yalnzbir ehzade kalp, dierleri izle ediliyor. Hatt Ftih Sul-

'63


64/121

tan Mehmed, bunu, "Kann"a idhal ediyor. Bunun, Os-manl Hnednnn erkekleri iin, bir felket olduunu)

Bu (usl) de, (1603 te tahta kan) Sultn Ahmed -iEvvel zamanna kadar devam ediyor. (Bundan sonra,"ehzdeler'in itlf'n, Kann'a idhl ediyor. (Bunun, Os-manl Hanedannn erkekleri iin, bir felket olduunu)bildii halde, "Devletin selmeti iin", bunu kabl ediyor:Velahd olmayan Osmanl ehzdelerinin hayatna doku-

nulmuyor) yalnz, kuyda rabtedi(li)yor. Saray, (onlarn)vassi oluyor, mahbesde, harem-nin kalyor (ve) bilha-re, icr-i hkmet edemiyor (lar).

Bylece, (I. Murd'n 1361 de tahta geiinden beri)"ehzadelerin ldrlmesi", "vahet"ten deil, (devletiparalanmaktan kurtarabilmek iin) "Zarret"ten ileri ge-liyor. Osmanl Devleti bu sayede, inksamdan kurtuluyor.

8. Osmanllar'n mparatorluk Kurmasnn AnavatanaFaydalan

Sonra, Anadolu Seluk Devleti (nin gayesi), fikr-iistl beslemeyip, Anadoluyu vatan yapmakt. Bu sayede,Osmanl Devleti'nin temelini kurmular (dr). Osmanllar(ise), baka bir siyset ta'kb ile, Avrupa 'ya yryorlar.(Afrika'da) Msr, (Trablusgarb) [Libyal], Tunus, Cezayir,Fas (ve) Habeistan 'a, (Arabistan 'da Hicaz, Lahs, l), Yemen, (Aden ve Ummn 'a) kadar yaylyorlar.

Bu da, vk, bugnk hle (1919 daki Trkiye'ninyenik ve Anavatan dndaki lkeleri elden km vaziye.

'64


65/121

tine) nazaran, beyhude emek zannediliyor. Hlbuki, o za-mana gre muhakeme edersek, mparatorluk zamanndakivki bu istl, pek tab idi.. nk, Avusturya ve Rusya,Trk'e kar teekkl etmi mparatorluklard. Buniara kar- Trkler emperyalizm yapmasa idiler, bu iki mparatorluk,bizi bel,edecekti.

Devir deiince ("Gerileme a" balaynca), (vak-tiyle) ele geirilen memleketlerin vs'ati sayesinde (dir kiOsmanllar), hayatlarn kurtarmlar. (Asya, Avrupa ve Af-rika'da) Anavatan 'dan uzak olan bu yerlerdeki zyitmz,ancak Anavatan' muhafaza ettirmitir, (s. 19) Demek (ki,bir) Trk Mill Devleti, bir de Trk mparatorluu var. MillDevlet, Anadolu 'da (yayor); mparatorluk (ise), zarara u-rayandr.

Eer, mparatorluk olmasayd, ilk sadmede (dman-

lara) Konya'y verecektik. (Son) asrdaki zaytmzlaberaber, Anavatan kurtulmu(tur). Bugn (ise). Anavatan'a kar uzanan elleri krmak iin alyor(uz).

9. mmet'e mparatorluk Yarar-Roma mparatorlu-unun Hristiyanlk Tekiltna Te'sri

mparatorluk devrinde "emperyalizm", Mill (Hk-

met) devrinde "Mill" bir siyaset takbi, pek tabidir, Herdevrin, ayr (bir) siyaseti vardr. te mmet devrine ki,(buna) mparatorluk eklindeki hkmet, tevfuk ediyor.Ve sonra, "mmet Dni"de emperyalizm mahiyeti(ni)alyor. Keza, irfanda. Bunu, en ziyde Avrupa 'da gryo-ruz. Roma (mparatorluu) (bu hususta) en kuvvetli bir n-munedir.

'65


66/121

(Roma mparatorluu) yzlerce akvam, zr-i idresi-ne alm; kanunlar vaz'etmi. Fakat, (bu kanunlarnhibiri, mahkm) halkn harsndan kmam. Asl mpara-torluk, emir ile yaplm; sonra, msvten (bu kanunlar, m-paratorluk'taki) aksama tevzi etmi.

Hristiyanlk, essen "harek" bir din iken; Hazret-i'sa, "harek" bir Peygamber iken, Papal'n bulunduuRoma'da, btn tekilt, "zihn" oluyor. Kimse, bununharicine kamyor. Konsller 'in emirleri, kanun oluyor.Mdunlar, buna riyete mecbur(dur). Papa 'nn (mevkii veemirleri), hepsinin zerinde.

Katoliklik, emperyalist bir din. Yani, yukardan aaempoze edilir; "zihn" birey. "Klsik" namn alan edebi-yat, emperyalizm mahiyetindedir. Essen bunlar, (Eski-) Yunan harsndan km, sonra Romallar almlardr. Din,

ahlk ve bediiyat, hissiyta istinad eder.Roma mparatorluu (ise), hissiyt birtarafa brakp

(Tekiltn) zihn olarak tertip ediyor. Demek ki Roma m-paratoriuu '(nun) Katolik mmeti, katolik bir sanat, katolikbir din, emperyal bir siyaset gdyor. Bu din tefevvuku (ile)bed saltanat ve tahakkmn haricinde kalan skandinav-yallar ve ire, harite kalyor. Onlar, bu otoriteye girme-diklerinden liberte kalyorlar.

10. Avrupa'da Reform ile Balayan Yenilikler mpa-ratorluklar Sona Erdiriyor.

[s. 20] Roma mparatorluu haricinde kalan Avrupalkelerinin gelimelerini tetkik ettike), gryoruz ki, dahabaka bir karakterleri var. (Bunlar, halkn hissiytna uygun

'66


67/121

vaziyetleri, yukarya kabl ettiriyorlar). Halbuki Romallar'-

da (halkn) dnni, ahlkn, bed'iytn idare eden(ler), yu-kardan (gelecek) emre muntazrdr.

Bir taraftan, bir "Rforme" kyor; (Papal'a ait)otoriteyi, atyorlar, dine serbest veriyorlqr. "Rvolution"oluyor, siyasetteki otoriteleri atyor. Sonra "Romantisme"kyor; o da, sanayideki otoriteyi atyor.

Revolsiyon neticesinde en evvel, ngiltere'de Hkimi-yet-i Milliye" teekkl ediyor. Roma (mparatorluu) hari.cinde kalan (lkelerde) bu inkiaf oluyor. te (bylece);Avrupa 'da yeni hayat, isyanlarla balyor. Ve bu suretle,mill harslar kyor. mmet devrine, imparatorluk devrine,nihayet geliyor. Bu trl isyanla, buna nihayet veriliyor.

Bizde, ilk 'asrda fkh yoktu Asl slmiyet'in "katolik"bir ekil almas, (eski) kaidelerine tasfiye etmesiyledir. (Bu-nu) edebiyatta, sanyi-i nefsede gryoruz. Gazel, kasdeve nesirde, ran' taklid etmiiz. Bylece gryoruz ki, "m-met" (fikri) anlay vardr.

te (bylece, Tanzimt'la) "mill hars fikri" uyannca,en evvel Trkler 'de kyor. Msr (ise), tam mmet hlinde-

dir; lem-i slm'n Fransa 's gibidir.)

Fransa, mazide yol aznda (di): kendileri Gaule,lisanlar Ltin, asllar ve 'detleri Frank'tr. Onun iin Fran-sa 'da, milliyet hissi bir trl tavazzuh edemiyor. Etnikbir milliyeti yoktur.

'87


68/121


69/121

Macarlar, yakn zamanda (1848 de) ltince'yi brakt-

lar; yeniden Macarca'y, ihy ettiler. mmet devrindehars, halk arasnda kalyor. Asl gzideler, ona ehemmi-yet vermiyor.

Bu devirde, zihniyetler baka baka oluyor. Kavimdevrinde, bir kavmin; mmet devrinde, birka kavmin;(beyneimileliyet devrinde btn kavimlerin, hukuk telkki-

si ayni oluyor), Asl beyneimileliyet devrinde, inhisarclkkalkyor. (Bu devirde her millet,) kendi hukuku gibi, diermilletlerin de hukukuna riayet ve hrmet edecektir.

12. Demokrat Olan slmiyet, Milletler Cem'iyeti'neMjsiddir.

Asl byk cemiyet, Cem'iyyet-i Beynelmilel'dir. Mil-let, onun bir cz'dr. slmiyet (de), o nmneyi gsteri-yor. (Bu dinde) Konsil (ve) Papalk, yok(tur). Bir kere s-lmiyet, inhisarc bir din deildir. Yalnz Mslmanlar',Cennetlik addetmiyor. Allah'a Ahiret'e inanmak, iyilik yap-mak, (bu dnin iardr).

Bu (da) gsteriyor ki, slmiyet, demokrat bir dindir.Katoliklik ise, kendi haricinde din olmadn sylyor.Hatt, Protestanlar 'a kz vermiyor. Halbuki, bizde yle

Imidir?: Hristiyonlar'dan bi. revce alnabilir. Kz vermeimni olan da, bizde deil, Histiyanlar 'dadr. (slmiyet'te) taassub ve inhisarc lk, yoktur. Muvahhld olanl'ar

'69


70/121

tanyor. Sbi-brahmlerden bir din olsa gerektir -Natrist

olursa, Budistler de, (slm dinine) girebilir .fslmiyet, tev-hd-i edyn tarafdrdr.

[s. 22] Mutasavvfa'da bu, bsbtn ikrdr. Kilisaile cmi', Kbe ile manastr, mutasavvflar, (ayni) eygryor. slmiyet, Cem'iyyet-i Milel'e tamamiyle msait-tir.

8) Bakara Sresi, 6. yette adlar geen Sbi'ne, tefsirler-di Her dinden bir ey alp, meleklere taparlar denilmektedir.Yldzlar ile gezegenlere tapan Sbi'ler bizim Haran (Harrn)da,slamclktan sonralar da, uzun zaman yaamlardr.

'70


71/121

I I I . K O N F E R A N S

SLM 'LEM'NDE KLEMEN TRK HAKMYET - GAZ-NEV VE HAKANYE DEVLETLER - OSMANLILAR'DADEVLET DARES VE DZEN - MEVKB- HMYN-KYLLER . OCAK, ENDERUN, MEDRESELER - ESK D-ZENN BOZULMASI - CELLLER, A'YNLIK.

'71


72/121


73/121

celb, itlafna karr veriliyor. (Bu gizli maksadla oraya) da-

vet olunuyor.Fakat, (Sebk-Tigin) gitmek istemiyor. Kendisi l-ce-

nb olduundan, syn etmek de istemiyor. Orduyu top-luyor: "-(Yeni) Hkmdrm, (benim) aleyhimdedir. (Beni,ifn etmek iin, Buhara'yc) davet ediyor. Fakat, ben git-mlyeceim; siz, gidiniz " diyor. (Ve, yle devam ediyor:)"-Benim kendi kle maam, bana kfidir. Ve baka da,lmn gzne almlar varsa, ben kendimi lme [s.238] atacam; isteyen, (benimle) gelsin!" diyor.

Bir kk zmre ile bilved, (eski ordusundan ayrlp) Afganistan'a, Gazne'ye gidiyor. (lk Gazneli hkmdar Aip-Tigin'e 962-963 te dmd oluyor). Hind (liler) le muha-rebeye balyor. Oraya da (Trk) klemenler getiriyor. (Alp-Tigin'in olu Eb-lshak'tan sonra Gazne hkmdar olanBilge-Tigin ve Bayr zamanlarnda, devletin btn ilerinieline alyor,) kuvvetini nizamlaryor. (lk Gazne Hkm-dar Alp-Tigin'in klelerinden) Bayr (da) (alt yllk salta-nattan sonra, 977 de) lyor. Onun yerine, (Devlette b-yk hizmetleri ve emei ile) en kdemli olan, Sebk-Tigin(977-997) (9) geiyor.

9) Bu adn, rahmetli hocamz Ord. Prof. Dr. A. Zeki VeiidTogan, eski yazmalarda, Trke'deki Ordu-Bei Tigin anlam-na, S-Bek Tigin/Tegin biiminde hareketlenmi olduunugrm ve bu ztn Isk-Kl yanndaki Barsgan Trk'lerindenBahadrlardan, Kara-Arslan olu Kara-Bekem lakapl ok'unolu olduunu tesbit etmitir (Umm Trk Tarihine Giri, kin-ci Bask, 1970, stanbul, I. 152, 452). 12 yandayken Tohs Trk'-lerince tutsak alnp, 16 yandayken Takent'te Smnllar'a

'73


74/121

(Fakat, Sebk-Tigin Gazne tahtna gemeden nce.

Devlet erknn toplayp) diyor ki: "(Ben, Hkmdarl-) bir artlar kabl ederim. (Biliyorsunuz) ben de kle-yim. Fakat, kumandan (Hkmdr) (10) olunca, ben si-zin metbnuzum. Her emrime itaat edeceksiniz. Etmeye-ni, idam edeceim!"

Maiyeti, (onun bu) artn tamamiyle kabl ediyor.(Sebk-Tigin'den) sonra, (Gaznev Devleti'nin bana k-

k olu smail gemiken, onun aabeisi) (ayni yldaonu tahttan indirerek, "Yemn'd-Devle" nvnyla yeri-ne) geiyor. Bu suretle Devlet, klemenlikten kyor, (ve1183 te Gorlular tarafndan yklncaya kadar, hep Sebk-Tigin sllesinin idaresinde kalyor).

2. Mslman Trk Devleti Hakaniye/Karahanl ileGaznevferin Farklan-Sefukfer

(Trk klemen sllesi tarafndan kurulan (GaznevDevleti'nde) lisn- resm(yi), Fris kabl ediyorlar. pti-da "Sultan" ismini, (Mahmd-i) Gaznev alyor (ve az za-manda: Lahor'dan sfahan'a, Gucarat tan Semerkand'akadarki yerlere hakim oluyor). Daha evvel, Vezrler'e Ber-mekoullar ile Mstakil Vller'e "Sultn" deniliyordu.

satlm olan Sbektiin, sonradan kendi soyktgn zetle-diimiz biimde ve kendi olu Mahmd'a bir t olarak Eb'l-Feth El-Bust'ye yazdrmtr (ayni eser, s. 152) Gazne PadiahSebk-Tigin'in oluna tlerinin, stanbul ve Paris ya

Documents

Ziya Gökalp _ Malta Konferansları