CRKVA HRISTA SPASA U ŽIČI

Građenje se datuje dosta široko – od Savinog povratka u Srbiju, do poslednjih godina druge decenije XIII veka. U svakom pogledu ova celina pokazuje da je građenje i oslikavanje u porodici Nemanjić bilo izvođeno po unapred utvrđenom konceptu. I ovde se može govoriti o kontinuitetu, kako forme, tako i još više sadržaja. Građevina je morala biti završena do 1220. kada je po svemu sudeći Žiča dobila zidne slike. U portiku se nalaze dve povelje – jedna iz 1220., druga iz 1224. više datovanje ovih povelja, nego sadržaj programa govori da je crkva oslikana pošto je postala sedište Srpskog arhiepiskopa. Ranije se u nauci uglavnom potencirala sadržina Apostoliona (apostolskog centra) nego što je bilo govora o žičkoj najstarijoj povelji. Međutim, moramo posebno naglasiti da je crkva Hrista Spasa (Vaznesenja) bila planirana, kao i Studenica, da bude:

1. Nemanjićka zadužbina,2. manastirska crkva i3. mauzolej ktitora.

I sve ovo sa osnovnom idejom hodočasništva – sa sabirnom funkcijom.

Kao manastirska crkva, zamišljena i sprovedena po konceptu osnovnog izgleda svetogorskih hramova, omalterisana i obojena u crveno, nalik je svetogorskoj arhitekturi.Posle 1219. u ovom hramu moralo je doći do izvesnih izmena. Gotovo sigurno tada su izvedene i freske i tada je ovaj hram izveden na podobje drugih apostoliona pravoslavnog sveta, pre svega na podobje crkve sv.Apostola u Carigradu.Onoga časa kada je prvi Nemanjić dobio mauzolej (Bogorodičina crkva u Studenici) i kada je veliki župan S.Nemanjić stupio na presto, tada je, po Savinom konceptu izgrađen novi kompleks.Žička crkva se od Studenice razlikuje, grubo rečeno, po dva elementa arhitekture: umesto Studeničkih vestibila, sada su u potkupolnom prostoru Žiče pravi pevnički prostori, a uz pripratu sagrađena su dva paraklisa – J, posvećen sv.Stefanu Prvomučeniku i S, posvećen sv.Savi Osvećenom, imenjaku i patronu sv.Save Srpskog. Paraklisi, kao i boja fasada,su svetogorskog porekla.Posle 1219. sagrađena je spoljna priprata i ispred nje kula-zvonik (dole sa portikom, gore sa paraklisom). Vrlo je verovatno da je kula-zvonik ovde katedralno obeležje Žiče.Živopis,koji je nastao 1220., ili koju godinu kasnije,veoma je ,zbog sadržaja, podesan za tumačenje odnosa slike i istorije. Kao u Studenici, savremena historija nalazi se na ulazu, možda u manastirski kompleks, a danas na ulazu u crkvu.U donjoj zoni, uz ulaz, naslikani su ktitori: Južno je Stefan Prvovenčani, a severno njegov sin, naslednik, tkđ. ktitor, Radoslav. Na severnom i južnom zidu ispisane su dve žičke povelje, koje nam kroz arenge (počeci povelja) govore o savremenoj istoriji i odnosu ktitora prema staroj istoriji, odnosu prema večnom idealu i prototipu vaskolike hrišćanske istorije – Hristu Spasu, onome koji se žrtvovao za spas, koji je vasrsao i potom se vazneo na nebo. Kao u Studenici ,u južnom vestibilu, ovde je ulaz dobio važnu, po didaktičnosti, temu stradanja i spasenja kroz sliku četrdeset sevastiljskih mučenika. To su jedine pouzdane slike (inače slikarstvo iz 1309-1316.) koje se mogu identifikovati kao prvobitne. Ne zna se tačno kada je zid, koji je delio naos od priprate, srušen i kad je tim rušenjem došlo do proširenja naosa. Ako je sudeći po jednoj legendi, zabeleženoj od strane arhiepiskopa DanilaII u XIV veku, da je Sava posmatrao svog naslednika Arsenija kako činodejstvuje, iz katihumene koja je na spoljnjoj priprati, bilo bi da je zid između priprate i naosa srušen još u vreme odmah posle uspostavljanja arhiepiskopije i pred samo oslikavanje.

U naosu crkve ostalo je veoma malo živopisa iz XIII veka, samo u pevnicama. Tu su: severno – Skidanje s krsta, u južnoj – Raspeće. Uz ove dve scene sačuvano je nekoliko sv.Apostola. živopis je stradao za vreme provale Kumana i Pečenega krajem XIII veka, kada je on i goreo. Prvi obnovitelj bio je arhiepiskop Jevstatije, a potom arhiepiskop Sava III, za čije je vreme crkva ponovo živopisana. Živopis su izveli majstori iz dvorske radionice kralja Milutina. Odavno istraživači pokušavaju da u živopisu XIV veka prepoznaju teme prvobitnog slikarstva. Četiri figure I dela potkupolnog prostora su svakako urađene na podobije prvobitnog slikarstva. O tome , pre svega , govore monumentalne dimenzije, kakve su u XIII veku, a i ove figure se razlikuju od

1

1

ostalog slikarstva donje zone upravo po dimenzijama. Četiri tačke ovog programa naglašavaju tadašnji koncept naručilaca – Save i Stefana.Na J yidu, prva figura do oltarske pregrade je zaštitnik ktitora Stefana, čije ime on nosi – sv.Stefan Prvomučenik. Na S zidu, njemu naspram, nalazi se figura sv.Save Osvećenog. To suprotstavljenje ponovljeno je u posvetama paraklisa uz pripratu.U Žiči su sv.Nikola i sv.Jovan Preteča stavljeni na Z par pilastera i sada su oni okrenuti zapadu, a ne severu i jugu kao u Studenici. Iza Stefana Prvomučenika i Save Osvećenog naslikane su dve monumentalne figure sv.ratnika: J, sv.Dimitrija – S, sv.Đorđa. nije isključeno da je u prvobitnoj žičkoj priprati bilo i sv.lekara, kako je to u Studenici – naspram Nemanjinog groba, ili kako će to biti u Mileševi. Kada je reč o gornjim zonama, potkupolnom prostoru i kupoli, može se sa velikom verovatnoćom govoriti o tome da je u kupoli bilo Vaznesenje, da su Duhovi bili na J zidu, Blagovesti na I, Tajna večera na Z.U oltaru se o prvobitnom slikarstvu ne može govoriti i ako se uzmu u obzir naslikane ikone arhijereja (ikone sa alkama) što je veoma često slikano krajem XII i na samom početku XIII veka.Sve u svemu, sadašnje stanje živopisa, i XIII i XIV veka dozvoljava da se razumeju ideje Save i Stefana Prvovenčanog, da se shvati njihov tadašnji odnos prema slici i istoriji.Prvo, ulaz je opremljen poučnom pričom o 40 sevastiljskih mučenika, koja je bila omiljena tema velikih crkvenih otaca i o kojoj je posebno pisao sv.Vasilije Veliki i to u svojoj Besedi, potencirajući odnos između slike i teksta, da je podjednako važno i slušanje i gledanje.Kada se uđe u hram, svakako da se prvo zapazi odnos ktitora prema sv.Stefanu i prema sv.Savi Osvećenom. Stefan Prvomučenik bio je jedan od 70 apostola. Njegovo stradanje i razgovor sa Jevrejima opisano je u delima apostolskim. Njegov ciklus sv.Sava i Stefan su poručili za J paraklis. Tu su sačuvane scene: kamenovanje sv.Stefana, fragment Stefanovog razgovora sa Jevrejima i monumentalna scena donošenja Stefanovih moštiju u Carigrad (u vreme Teodosija I). Vrlo važan momenat njegove istorije jeste njegov razgovor sa Jevrejima, gde Stefan izlaže istoriju sve do Hrista, i time podržava proishođenje Novog iz Starog Zaveta.Uzimajući kao centralnu tačku žičkog programa sv.Stefana Prvomučenika, Stefan i Sava pokazuju svojevrstan kontinuitet ideje o sv.Stefanu kao zaštitniku kuće i države.

Ne manje važan bio je i odnos prema sv.Savi Osvećenom (ili Jerusalimskom), čuvenom monahu, po čijem tipiku se u trenutku stvaranja Žiče u Srbiji čitalo i pevalo na službi. Njegova pojava u žičkom programu može se tumačiti ne samo odavanjem počasti patronu arhiepiskopa Save, nego i Savinom željom da zadrži deo manastirske funkcije koja je u Žiči bila do 1219. da je to zaista tako svedoče nam i preostale freske u paraklisu kule-zvonika, koji je služio kao mesto molitve prvog srpskog arhiepiskopa Save. U programu, pored glavnih scena Hristovog raspeća, posebno se ističu dva poprsja, naslikana kao slikane ikone. Jedna je sa predstavom sv,Save Osvećenog, a druga sa predstavom sv.Teodora Studita iz studitskog manastira. Ova dva svetitelja su pisci dva tipika: Jerusalimskog i Studitskog. Onaj tipik – Hilandarski, a potom Studenički, tipa je Studitskog; a znamo da je posle boravka, a verovatno i pre odlaska Save u Palestinu, on promenio način bogosluženja. Studitski je zamenio jerusalimskim. Sama ova priča kako se Sava molio pred Hristom, Savom Osvećenim i Teodorom Studitom, pokazuje koliko je važno razumevanje slike i istorije.

Umetnost Nemanjića odlikuje kontinuitet. Uz potkupolni prostor su pevnički prostori, za razliku od Studenice gde se nalaze vestibili- ali sa pevničkom funkcijom. Za vestibile se navode primeri iz severne Rusije, ali oni su zapadnjačkog porekla. Vestibili su poznati i u Trapezuntu (M.Azija) i to navodi na misao da su oni postojali i u pravoslavnom svetu.Vestibili su u Žiči pretvoreni u prave pevničke prostore. U Studenici su u vestibilima naslikani sv.pesnici- po čijim se tekstovima pevalo u crkvi. U Žiči su u pevničkim prostorima naslikani apostoli , zbog promene funkcije Žiče – ona postaje središte srpske crkve.

Žiča je vremenom dosta gubila od svog prvobitnog lika, naročito za vreme najezdi. Spoljna priprata je sagrađena između dva Svetska rata. Kada je obijen malter paraklisa pokazalo se da je sama kupola prerađena u XIV veku u srpsko-vizantijskom stilu. Druga intervencija -na Z fasadi- arkadni friz. Ne zna se kako je Žiča zaista izgledala.

2

2

Zna se za arkadne frizove. Arhitektura Studenice je jednim delom uticala na Žiču. Ispred spoljne priprate nalazi se kula-zvonik sa paraklisom i slikarstvom iz 3. decenije XIII veka. U paraklisu je obitavao sava kao arhiepiskop. Portik i kula-zvonik su u Studenici ulazna kula u manastirski kompleks. Može se pretpostaviti da je kula-zvonik i u Žiči bila prvobitni ulaz. Povelje u portiku govore o imanjima koja je imala Žiča kao arhiepiskopija. Žičke povelje nisu sačuvane na pergamentu.

Na ulazu su dve figure: S je sv.Petar koji na glavi nosi crkvu, a J sv.Pavle koji na glavi nosi indeks(?). zbog ove predstave sv.Petra može se pretpostaviti da su ove dve slike nova tvorevina iz XIV veka (reč je o igri reči. Hrist je rekao sv.Petru: «Petre ti si petar (stena) i na tebi ću sagraditi crkvu»). Nije isključeno da su se na ovom mestu i pre nalazile predstave ova dva apostola.

Na I zidu J pevnice nalazi se predstava Hristovog raspeća (XIII vek). Na I zidu S pevnice je scena Skidanje sa krsta. Nalik je zidnom slikarstvu Bogorodičine crkve u Studenici. Postoje samo ostaci boja jer je crkva gorela krajem XIII veka.U J pevnici posebno se slavilo uzdizanje Časnog krsta, čiji su komadiči poštovani u ovoj crkvi. Nađeno je i postolje na koje su se postavljali. Relikvije su odredile mesto ove dve scene.

Raspored scena razlikuje se od Studenice – raspored scena u pravoslavnim crkvama nije stereotipan .

Ostale površine pevničkih prostora namenjene su sv.Apostolima. glavnu ulogu takođe igraju Bogorodica i apostoli. Apostoli su tu jer je ovo arhiepiskopska crkva, srpska apostolska stolica.Likk Hrista i Bogorodice sa Hristom – fresko-ikone uz samu oltarsku pregradu, monumentalnih razmera. Hrist je na J, a Bogorodica na S pilastru. Frske su iz XIV , ali su sigurno tu bile i u XIII veku.Na J zidu prva je predstava sv.Stefana Prvomučenika (u svom apostolskom vidu), do njega je sv.Dimitrije (koji je bio mirotočac, kao Stefan Nemanja).Na S je prvi svetitelj sv.Sava Osvećeni, do njega je sv.Đorđe (kao ratnik kome je Nemanja posvetio crkvu Đurđevih Stupova). Predstava sv.Save, i njemu posvećen paraklis treba da pokažu da je ova crkva bila prvo manastirska.

Nova faza – najlepši primeri «Renesanse Paleologa» - sv.Stefan Prvomučenik, sv.Dimitrije Solunski (naslikan sa mladežom ispod usana). Predstava sv.Save Osvećenog je malo drugačija od svog tipa.Sv.Nikola je postavljen na Z strani JZ pilastra. Ranije je preko puta njega stajao sv.Jovan Preteča.Predstava Bogorodice sa Hristom na JZ pilastru, na J i I strani. Bogorodica je tipa strasne. Na drugoj strani je arhanđel koji drži instrumente mučenja (martirii), a Hrist gleda u te instrumente svog mučenja – takav tip zove se «Strasna». Na tom mestu u Studenici nalazi se tkđ. Bogorodica tipa kiriotise sa malim Hristom koji blagosilja. Lazar Mirković pretpostavlja da je ova Bogorodica postojala i u ranijem slikarstvu, da je kasnije prekopirana; tkđ. pretpostavlja da je i u Hilandaru postojala jedna ikona Bogorodice strasne, koja je služila kao uzor za ovu predstavu. U selu Konče, u Makedoniji, postojala je, tkđ. takva ikona sa natpisom «Hilandarina» (po tome se pretpostavlja za Hilandarsku ikonu).U oltarskom prostoru je živopis XIV veka. Ispod Službe arhijereja nalazi se red slikanih ikona sa poprsjima arhijereja zaslužnih za vaspostavljanje kulta ikona. Ikone su slikane sa alikom, kao da vise. U drugoj polovini XIII ili u XIV veku retko gde su se ovako predstavljali arhijereji u oltaru, ali bilo je vrlo popularno predstavljanje svetitelja na ovaj način u drugoj polovini XII veka – pretpostavka je da je i ovde postojao stariji uzor za ove slikane ikone. U besedi arhiepiskopa Save na Saboru 1220., posebno se govori o slikanju ikona i klanjanju svetiteljima na ikonama. Ove ikone su u oltarskom prostoru jer su ovi arhijereji i prethodnici naših arhijereja. (I u Studenici postoje 4 slikane ikone na Z zidu ispod Raspeća).Oslikavanje dva paraklisa: nošenje moštiju sv.Stefana Prvomučenika – doček u Carigradu sa Teodosijem II, patrijarhom, svitom i vernicima koji kleče.

3

3

Scene iz potkupolnog prostora i funkcija hrama Vaznesenja – tema koja će imati završnicu u sv.Apostolima u Peći. To je priča o misiji apostola i mogućnosti da se svi narodi uključe u hrišćansku crkvu. Postoje 3 kompozicije: Hristov razgovor na gori Galilejskoj, Misija apostola i Silazak sv.Duha. J zid je veće važnosti od ostalih, a prva scena u potkupolnom prostoru su sv.Duhovi – težnja da se u arhiepiskopskom centru Srbije podseti na trenutak kada sv.Duh silazi na apostole i omogućava im da na različitim jezicima propovedaju hrišćanstvo.U Studenici je prvi put u natpisima upotrebljen srpsko-slovenski, a ne grčki jezik, kao do tada.Na Z zidu je, kao i u Studenici ,predstava Tajne večere.Na S zidu je predstava Blagovesti Zaharija. Dole je sačuvana scena Tominog neverovanja. Možda je gornja scena tu jer se u Žiči tada čuvala ruka sv.Jovana Preteče (i moguće je da je ta relikvija učestvovala u krunisanju Stefana Prvovenčanog.) Neverovanje Tomino je možda deo ciklusa Vaskrsenja.

4

4