3

ZDROWA I BEZPIECZNA SZKOŁA

- uwarunkowania higieniczno-sanitarne

Zapewnienie sprzyjającego zdrowiu środowiska nauczania wymaga wysiłku

wszystkich osób związanych z funkcjonowaniem szkoły, świadomości istnienia zagroŜeń

oraz znajomości poszczególnych szkodliwości. O stwarzaniu naleŜytych warunków trzeba

pamiętać juŜ w momencie projektowania obiektu, następnie w okresie jego budowania

i urządzania, a potem w trakcie eksploatacji. KaŜdy z tych etapów moŜe wiązać się

z pojawieniem się określonych szkodliwości, nierzadko kłopotliwych i trudnych do

usunięcia, często pozostawionych i zagraŜających zdrowiu. Utrzymanie w szkołach

bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki jest zagwarantowane

ustawowo (patrz przepisy prawne na końcu poradnika).

I. WARUNKI HIGIENICZNO - SANITARNE.

1. Zabudowa i zagospodarowanie działki szkolnej.

Teren szkoły powinien być ogrodzony. Powinny być na nim następujące elementy: plac

rekreacyjny, tereny zielone, plac gospodarczy oraz infrastruktura do realizacji programu

wychowania fizycznego. Zgodnie z programem kultury fizycznej powinny być boiska do:

siatkówki, piłki ręcznej, do piłki noŜnej oraz bieŜnia.

Otwory kanalizacyjne, studzienki i inne zagłębienia w terenie naleŜy zakryć pokrywami lub

zabezpieczyć w inny trwały sposób. Teren powinien mieć równą, utwardzoną nawierzchnię.

Szlaki komunikacyjne wychodzące poza szkołę naleŜy zabezpieczyć, np. barierkami

i oznaczyć (tablice ostrzegawcze).

4

2. Budynek szkoły.

Szkoła powinna mieścić się w budynku odpowiednio zaprojektowanym

i wybudowanym. Zaleca się projektowanie budynku szkoły do wysokości najwyŜej trzech

kondygnacji. Powinien on być wznoszony poza zasięgiem szkodliwego promieniowania

i oddziaływania pół elektromagnetycznych, hałasu i drgań (wibracji), zanieczyszczenia

powietrza, zanieczyszczenia gruntu i wód (§ 11 rozporządzania Ministra Infrastruktury z dnia

12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki

i ich usytuowanie - [1]).

Budynek szkoły i urządzenia z nim związane powinny być zaprojektowane

i wykonane tak, aby w pomieszczeniach zawartość w powietrzu stęŜeń i natęŜeń czynników

szkodliwych dla zdrowia, wydzielanych przez grunt, materiały i stałe wyposaŜenie oraz

powstających w trakcie uŜytkowania nie przekraczały dopuszczanych wartości. JeŜeli związki

szkodliwe dla zdrowia lub zapachowe są emitowane przez materiały w niedopuszczalnym

stęŜeniu jedynie przez ograniczony czas, dopuszcza się stosowanie takich materiałów pod

warunkiem, Ŝe uŜytkowanie budynku lub pomieszczeń, w których zostały zastosowane,

nastąpi dopiero po upływie okresu karencji. Remonty powinny być wykonywane w okresie

przerw w nauczaniu (wakacje, ferie).

Budynek szkoły powinien być zaopatrzony w bieŜącą ciepłą i zimną wodę. Powinien

mieć indywidualną lub centralną instalację ciepłej wody, zapewnione odprowadzanie

ścieków, miejsce przystosowane do czasowego gromadzenia odpadków i nieczystości

stałych. Budynek powinien być wyposaŜony w instalacje (urządzenia) do ogrzewania

pomieszczeń, mieć zapewnioną wentylację we wszystkich pomieszczeniach przeznaczonych

na pobyt ludzi. Powinien być przyłączony do sieci elektroenergetycznej i wyposaŜony

w wewnętrzną instalację elektroenergetyczną. W nowo wznoszonym budynku naleŜy

zainstalować urządzenia techniczne, które zapewnią osobom niepełnosprawnym konieczny

dostęp na kondygnacje uŜytkowe (§§ 7, 9, 11 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej

i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych

i niepublicznych szkołach i placówkach - [2]).

Wskaźnik powierzchni w pomieszczeniu do nauki powinien wynosić co najmniej 2 m2

wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez sprzęt) oraz powinno przypadać co najmniej 13

metrów sześciennych wolnej objętości pomieszczenia na kaŜdą osobę - § 19 ust. 2 [3].

5

Tworzenie klas z duŜą liczbą uczniów (przekraczającą 24) często nie pozwala na

dotrzymywanie aktualnie obowiązującego wskaźnika.

Balustrady schodów powinny mieć rozwiązania uniemoŜliwiające wspinanie się na nie

oraz zsuwanie z poręczy - §16 [2].

3. Mikroklimat pomieszczeń.

Wentylacja.

Wentylacja to proces usuwania z pomieszczeń zanieczyszczonego powietrza

i dostarczania w jego miejsce powietrza świeŜego. Wentylacja pomieszczeń moŜe być

grawitacyjna, dzięki róŜnicy temperatury - a więc i gęstości powietrza wewnątrz i na zewnątrz

budynku oraz dzięki działaniu wiatru - powietrze dostaje się do budynku przez nieszczelności

w oknach i drzwiach lub przez nawiewniki, wydostaje się przez kratki wentylacyjne i kanały

wentylacyjne. Skuteczność wentylacji grawitacyjnej zaleŜy od warunków atmosferycznych,

zmienia się więc w ciągu roku oraz ma na nią teŜ wpływ konstrukcja budynku, jego otoczenie

i rozmieszczenie pomieszczeń. Wentylacja mechaniczna to wymuszony przepływ powietrza

dzięki zastosowaniu wentylatora i jest niezaleŜna od jakichkolwiek wpływów

atmosferycznych. Wentylacji nie naleŜy mylić z klimatyzacją. Klimatyzacja to proces

nadawania powietrzu w pomieszczeniach określonych właściwości, na przykład nawilŜanie,

osuszanie, podgrzewanie, chłodzenie.

We wszystkich pomieszczeniach budynku szkolnego powinna być przewidziana

skutecznie działająca wentylacja grawitacyjna. W pracowni chemii (digestorium), w zespole

sportowym (przebieralnie i natryskownie) oraz w zespole Ŝywieniowym (jadalnia, kuchnia,

rozdzielnia przykuchenna, zmywalnia naczyń stołowych i obieralnia-oczyszczalnia) naleŜy

przewidzieć wentylację mechaniczną. Okna powinny mieć konstrukcję umoŜliwiająca

otwieranie co najmniej 50% ich powierzchni w danym pomieszczeniu w celu wietrzenia.

Wietrzenie pomieszczeń do nauki powinno odbywać się na kaŜdej przerwie i dowolnie

w czasie lekcji, w zaleŜności od warunków atmosferycznych. Niedopuszczalne jest

zasłanianie kratek wentylacji grawitacyjnej, co często spotyka się w szkołach.

6

UŜytkownicy budynków, w których powietrze jest niewłaściwej jakości narzekają na

bóle głowy, podraŜnienia oczu, nosa , gardła, suchy kaszel, przesuszenie skóry, zawroty głowy,

trudności z koncentracją, zmęczenie. WaŜne jest właściwe wentylowanie pomieszczeń, dzięki

czemu uczniowie i nauczyciele mogą oddychać świeŜym powietrzem.

Państwowa Inspekcja Sanitarna stwierdza pojawienie się nowego niekorzystnego

zjawiska- montowania w pomieszczeniach, w których nie zastosowano wentylacji

nawiewnej - okien o bardzo duŜej szczelności, co zagraŜa niedostateczną wymianą powietrza

i powoduje nadmierne zwiększenie wilgotności powietrza; para wodna wykraplająca się na

wewnętrznej powierzchni szyb i chłodnych powierzchniach ścian stwarza warunki

sprzyjające do rozwoju grzybów i pleśni.

Temperatura.

Zastosowana w budynku instalacja (urządzenia) do ogrzewania powinna w sezonie

grzewczym zapewnić następującą temperaturę:

— pomieszczenia do nauki – min. +18 ° C,

— szatnie, korytarze, klatki schodowe, sale gimnastyczne - +16° C,

— rozbieralnie, natryskownie - +24° C.

W przypadku niemoŜności zapewnienia w salach lekcyjnych temperatury minimum

18° C dyrektor szkoły zawiesza zajęcia szkolne na czas określony - § 17 ust. 1 i 2 [2].

W pomieszczeniach przeznaczonych na zbiorowy pobyt dzieci oraz osób

niepełnosprawnych na grzejnikach centralnego ogrzewania naleŜy umieszczać osłony

ochraniające od bezpośredniego kontaktu z elementem grzejnym - § 302 ust. 3 [1].

4. Ochrona przed hałasem.

Najczęstszym źródłem zagroŜenia akustycznego z zewnątrz jest hałas komunikacyjny.

Ochronę przed nim stanowić mogą ekrany akustyczne, pasy zieleni. W otoczeniu budynku

szkoły dopuszczalne natęŜenie hałasu w decybelach w okresie od godziny 6.00 do 22.00

(załącznik do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 29 lipca 2004 r. w sprawie

7

dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku [4]) wynosi:

— ze strony dróg i linii kolejowych, torowisk tramwajowych - 55 decybeli,

— ze strony innych źródeł - 50 decybeli.

Pomieszczenia w budynku powinny być chronione przed przenikaniem nadmiernego

hałasu i drgań powodowanych przez uŜytkowników innych pomieszczeń oraz przez instalacje

i urządzenia stanowiące techniczne wyposaŜenie budynku. RównowaŜny poziom dźwięku

przenikającego do klas i pracowni szkolnych (z wyjątkiem pracowni zajęć technicznych) ze

wszystkich źródeł hałasu łącznie nie powinien przekraczać 40 decybeli, w tym przenikający

od wyposaŜenia technicznego budynku oraz innych urządzeń w budynku i poza budynkiem -

35 decybeli (PN-87/B02151/02 - Akustyka budowlana). Ochrona przed hałasem pomieszczeń

w budynkach). Zmniejszenie hałasu w pomieszczeniach moŜna osiągnąć poprzez

projektowanie i budowę szerokich, załamanych korytarzy, sytuowanie klas tylko z jednej

strony korytarza, uŜywanie dźwiękochłonnych materiałów budowlanych, instalowanie

szczelnych okien i drzwi - §§ 323, 325, 326, 327 [1].

5. Oświetlenie.

Stwarzanie dobrych warunków do pracy wzrokowej związane jest z zapewnieniem

odpowiedniego poziomu natęŜenia, oświetlenia, zachowania naleŜytego kontrastu, a w tym

kontrastu barwy/jaskrawości obserwowanego przedmiotu z tłem oraz niedopuszczanie do

występowania olśnienia. Przy niewłaściwym oświetleniu widzi się gorzej i szybciej dochodzi

do zmęczenia, mogą występować bóle oczu i głowy. NatęŜenie oświetlenia określane jest

w luksach (luks jest miarą ilości światła padającego na l m2). Dzięki kontrastowi moŜliwe

jest uwidocznienie szczegółów przedmiotu lub jego ogólnego zarysu, ale kontrast za duŜy,

stworzony na przykład przez białą ścianę jako tło do czarnej tablicy - jest dla oczu

niekorzystny. Olśnieniem nazywamy stan charakteryzujący się odczuciem niewygody przy

patrzeniu lub/i obniŜonej zdolności rozpoznawania przedmiotów. Krańcowym stopniem

olśnienia jest olśnienie oślepiające. Przyczyną olśnienia jest oddziaływanie światła o zbyt

duŜym natęŜenia lub o zbyt duŜych kontrastach.

8

Olśnienie moŜe mieć charakter:

• bezpośredni, gdy prosto w oczy wpada strumień światła o zbyt duŜym natęŜeniu

• odbiciowy, w związku z dochodzeniem do oczu obrazów nadmiernie jaskrawych

przedmiotów.

Dla zminimalizowania odbić naleŜy przestrzegać, aby uczniowie nie siadali

w odległości mniejszej niŜ 2,2 m od tablicy, a u uczniów z pierwszych ławek, zarówno

z rzędu pod oknem jak i pod ścianą, kąt pod którym patrzą na tablicę wynosił maksimum

30°. Sytuując ostatnie ławki naleŜy pamiętać, Ŝe przy prawidłowej ostrości wzroku znaki

pisane na tablicy dostrzegane są z odległości nie większej niŜ 9,6 m (wg Cohna).

Oświetlenie naturalne.

Wzrok człowieka jest przystosowany do światła naturalnego, dlatego teŜ naleŜy dbać,

aby do klasy dochodziło tego światła jak najwięcej. Pomieszczenia przeznaczone do

zbiorowego przebywania dzieci (z wyjątkiem pracowni chemicznej, fizycznej, plastycznej)

powinny mieć zapewniony czas nasłonecznienia co najmniej 3 godziny w dniach równonocy

(21marca i 21 września) w godzinach 8.00 - 16.00. W pomieszczeniach przeznaczonych na

pobyt ludzi stosunek powierzchni okien (liczonej w świetle ościeŜnic) do powierzchni

podłogi powinien wynosić co najmniej 1:8 (zaleca się aby w pomieszczeniach do nauki

zachować stosunek 1:5), w innych pomieszczeniach co najmniej 1:12 - § 57 [1] oraz § 7 [2].

Ustalono, Ŝe dla umoŜliwienia oświetlenia pomieszczenia światłem dziennym

odległość szkoły od innego obiektu budowlanego nie powinna być mniejsza niŜ jego

wysokość - do wysokości 35 m budynku i nie mniejsza niŜ 35 m, jeśli obiekt przesłaniający

jest wyŜszy. Przy oświetleniu jednostronnym światło to powinno dostawać się do

pomieszczenia z lewej strony (w stosunku do frontu klasy – tablicy).

Działaniem sprzyjającym dostawaniu się światła dziennego będzie: utrzymywanie

czystości szyb, nie zasłanianie szyb roślinami, zrezygnowanie z firanek. Okna naleŜy jednak

wyposaŜyć w Ŝaluzje lub zasłony, by była moŜliwość ochrony przed bezpośrednio

wpadającym światłem słonecznym (z powodu zagroŜenia powstawania zbyt duŜego,

niepoŜądanego dla oczu kontrastu i nadmiernego ciepła).

9

Oświetlenie sztuczne.

Zgodnie z § 59 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. - [1]

oświetlenie światłem sztucznym pomieszczenia przeznaczonego na pobyt ludzi powinno

odpowiadać potrzebom uŜytkowym i spełniać wymagania normy dotyczącej oświetlenia

wnętrz światłem elektrycznym. RównieŜ rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej

i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych

i niepublicznych szkołach i placówkach - [2] w § 7 i 9 określa, Ŝe w pomieszczeniach szkoły

i placówki zapewnia się właściwe oświetlenie. Zgodnie z normą PN-EN 12464-1:2004 Światło

i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach - najmniejsze

dopuszczalne średnie natęŜenie oświetlenia wynosi:

- w izbach lekcyjnych, salach przedmiotowych - 300 lx,

- na tablicy – 500 lx,

- w salach gimnastycznych, w salach zajęć ruchowych, na basenie - 300 lx,

- w pracowniach artystycznych - 500 lx.

Obecnie odchodzi się w szkołach od oświetlenia Ŝarowego na rzecz oświetlenia

fluorescencyjnego. śarówki są źródłem mało ekonomicznym - około 95% energii jest w nich

przetwarzane na ciepło, a tylko 5% na produkcję światła. Świetlówki produkują duŜo światła

i bardzo mało ciepła. Instalowanie oświetlenia fluorescencyjnego jest kilkakrotnie razy

droŜsze niŜ Ŝarowego, ale charakteryzując się kilkakrotnie większą trwałością eksploatacyjną

i kilkakrotnie mniejszym zuŜyciem energii - w długim okresie (kilku lat) okazuje się

oświetleniem tańszym. UŜywanie świetlówek związane moŜe być z widocznym migotaniem

strumienia świetlnego, zmniejszając komfort widzenia, doprowadzając w skrajnych

przypadkach do powstawania efektu stroboskopowego (złudzeń wzrokowych przy patrzeniu

na przedmioty znajdujące się w ruchu obrotowym lub posuwisto-zwrotnym). MoŜe to

zagraŜać bezpieczeństwu, np. na zajęciach w warsztatach, gdy obsługującemu maszynę

wydaje się, Ŝe jest ona wyłączona, a w rzeczywistości znajduje się w ruchu. Świetlówki

rzadko przepalają się natychmiast, ich awarie poprzedzone bywają wzrastającym migotaniem,

włączaniem i wyłączaniem się. Do takich sytuacji dopuszczać nie naleŜy, wcześniej je

wymieniając. Obecnie coraz częściej uŜywane są układy bezzapłonnikowe świetlówek

z wprowadzonymi elementami elektronicznymi, których wmontowanie znacząco poprawia

10

komfort korzystania z tych lamp.

Zaprojektowanie poprawnego oświetlenia elektrycznego w szkołach naleŜy powierzać

specjalistom-oświetleniowcom. Przy przekazywaniu pomieszczeń do uŜytku powinny zostać

wykonane pomiary oświetlenia sprawdzające zgodność stanu rzeczywistego z projektem.

Urządzenia oświetleniowe muszą podczas eksploatacji być właściwe utrzymywane

i konserwowane. Instalacje i urządzenia elektryczne powinny być tak wykonane, aby nie

naraŜały na poraŜenia prądem elektrycznym, przepięcia atmosferyczne, występowanie

nieodpowiednich obszarów pól elektromagnetycznych oraz nie powodowały innych

szkodliwych skutków (§ 10 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26

września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [3]).

6. Stanowisko pracy ucznia.

Stanowisko nauki naleŜy dostosować do warunków antropometrycznych uczniów

- wymiarów ciała, a wyposaŜenie powinno posiadać odpowiednie certyfikaty i atesty -

§ 9 ust. 2 i 3 [2].

Uczeń spędza w szkole większość czasu siedząc. Ma to istotny wpływ na jego

postawę i zdrowie (prawidłowe kształtowanie się kręgosłupa, prawidłowe

funkcjonowanie narządów wewnętrznych). Meble – stoły i krzesła konstruowane są

z myślą o wyeliminowaniu negatywnych skutków tej wymuszonej pozycji, a z powodu

duŜej rozpiętości wysokości ciała uŜytkowników produkowane są one w kilku

rozmiarach. Aktualnie obowiązuje Norma Europejska: PN-EN 1729-1:2007. Meble.

Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych. Część 1: Wymiary funkcjonalne oraz PN-EN

1729-2:2007. Meble. Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych. Część 2: Wymagania

bezpieczeństwa i metody badań. Niniejsza Norma Europejska oparta jest na zasadzie, Ŝe

stoły i krzesła przewidziane do uŜytku w instytucjach edukacyjnych o ogólnym

charakterze edukacyjnym zaleca się zaprojektować w sposób promujący zachowanie

prawidłowej postury. Dotyczy ona mebli o stałej wysokości, jak równieŜ mebli

regulowanych. Ma takŜe zastosowanie do mebli, na których uŜytkowane są urządzenia

przenośne. Jest to pierwsza norma obowiązująca w Polsce, która w doborze rozmiaru

11

mebla stosuje zakresy wysokościowe wzrostu i proporcje ciała, a nie jak dotąd jedną

uśrednioną wysokość ciała. Meble szkolne dobierane są na podstawie dwóch kryteriów:

� wysokości podkolanowej;

� wysokości ciała ucznia.

Norma wprowadza dodatkowy, największy – siódmy - standard dla stołów i krzeseł. Do

dyspozycji uczniów proponuje się osiem rozmiarów (od 0 do 7) stołów i krzeseł,

dobieranych według wysokości ciała. Wybrany stół i krzesełko powinny mieć ten sam

numer. Krzesła i stoły powinny być wyraźnie oznakowane (czytelnie i trwale) przez

zamieszczenie rozmiaru, koloru lub obydwu oznaczeń. Jest to warunek sprawnego

zestawienia stołów i krzeseł w komplet o tym samym numerze i doboru do wzrostu

uŜytkowników. UŜytkownik mebla powinien wiedzieć, jaki rozmiar ma wybrać

i rozumieć dlaczego (patrz tabela 1 i tabela 2). W kaŜdym przypadku naleŜy stosować

zasadę ustawiania trzech kolejnych wielkości mebli w jednej sali, w ilościach dobranych

do grup wzrostowych uczącej się w niej młodzieŜy. Uczeń powinien znać numer

wielkości swojego stanowiska pracy, np. wpisany w dzienniku przy nazwisku i zajmować

odpowiednie do swojego wzrostu miejsce.

Tabela 1. Dobór rozmiarów mebli i kodu koloru do wzrostu dzieci (wg PN-EN 1729-

1:2007)

(wymiary podane w milimetrach)

Numer rozmiaru

Kod koloru Wzrost (bez

butów) Wysokość

podkolanowa

0 biały 800-950 200-250

1 pomarańczowy 930-1160 250-280

2 fioletowy 1080-1210 280-315

3 Ŝółty 1190-1420 315-355

4 czerwony 1330-1590 355-405

5 zielony 1460-1765 405-435

6 niebieski 1590-1880 435-485

7 brązowy 1740-2070 485+

12

Tabela 2. Dobór rozmiaru krzeseł i stołów do wzrostu dzieci (wg PN-EN 1729-

1:2007)

(wymiary podane w milimetrach)

Numer rozmiaru

0 1 2 3 4 5 6 7

biały pomarań-

czowy fioletowy Ŝółty czerwony zielony niebieski brązowy

Kod koloru

Wzrost (bez butów)

800-950

930-1160

1080-1210

1190-1420

1330-1590

1460-1765

1590-1880

1740-2070

Wysokość podkolanowa

200-250

250-280 280-315 315-355

355-405 405-435

435-485 485+

Wysokość siedziska

210 260 310 350 380 430 460 510

Wysokość stołu

400 460 530 590 640 710 760 820

Oprócz numeru rozmiaru lub kodu koloru, oznakowanie krzeseł i stołów powinno

zawierać następujące informacje:

� na meblach regulowanych oznakowanie zakresu numerów rozmiarów;

� nazwa handlowa i/lub dane producenta;

� data produkcji (miesiąc i rok).

W przypadku krzeseł i stołów regulowanych mechanizm regulacji powinien być

łatwo dostępny dla uŜytkownika, a takŜe łatwy w obsłudze bez potrzeby uŜywania duŜej

siły ani specjalnych urządzeń.

Wraz z zakupionymi meblami powinny być dostarczone instrukcje napisane

w języku(-ach) urzędowym(-ach) kraju, w którym meble są sprzedawane przy czym

mogą być przytwierdzone do mebla lub mieć formę ulotki, etykiety, instrukcji i zawierać

co najmniej poniŜsze informacje:

� powołanie numeru rozmiaru;

� instrukcje konserwacji;

� instrukcje montaŜu mebli wielorozmiarowych;

� informacja o sposobie regulacji.

13

Norma PN-EN 1729-2:2007 określa takŜe jakie wymagania powinny spełniać

meble z punktu widzenia bezpieczeństwa uŜytkownika, odporności uŜytkowej

powierzchni, funkcjonalności, cech wzorniczych, doboru materiałów – dla uniknięcia

zagroŜeń mechanicznych i chemicznych dla zdrowia.

Meble kupowane od 2008 roku powinny spełniać wymogi nowej normy PN-

EN 1729-1:2007, poniewaŜ od stycznia 2008 r. wydawane są certyfikaty zgodności dla

producentów mebli szkolnych jedynie na w/w normę. Przy dokonywaniu zakupów naleŜy

wybierać tych sprzedawców, którzy oferują meble z certyfikatem wydanym wg wymagań

PN-EN 1729-1: 2007.

W prawidłowo dobranych meblach dziecko siedzące głęboko na siedzisku

i wyprostowane – ma stopy całe oparte o podłogę, kolana trochę uniesione nad brzeg

siedziska (nie ma bolesnego ucisku na podkolanowe naczynia krwionośne), a pulpit

dokładnie na wysokości opuszczonych łokci.

Rozmieszczenie uczniów w klasie poza dostosowaniem mebli do wzrostu

powinno uwzględniać wyniki badania wzroku i słuchu oraz względy wychowawcze.

Rozmieszczenie stanowisk pracy uczniów i tablicy powinno teŜ zapewnić dobre

oświetlenie naturalne uczniów z lewej strony.

Oceniając dostosowanie mebli do wysokości dziecka naleŜy uwzględnić

wzajemny związek między krzesłem a stolikiem. PoniŜszy rysunek (rys. 1) przedstawia

siedem kryteriów dobrego dopasowania. Kryteria są następujące (oznaczenia literowe

odpowiadają oznaczeniom na rysunku):

A. Podeszwy stóp (w butach) powinny na całej powierzchni dotykać podłogi;

B. Pomiędzy udami a płytą stołu powinien być zachowany prześwit, umoŜliwiający

swobodne poruszanie nogami;

C. Uda nie powinny być od spodu uciśnięte przez krawędź siedziska;

D. Wysokość stołu powinna być tak dobrana, by płyta stołu, przy swobodnie

opuszczonych ramionach znajdowała się na poziomie łokci;

E. Oparcie krzesła powinno podpierać plecy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, nie

dochodząc do łopatek;

F. Przednia krawędź siedziska nie powinna dotykać tylnej powierzchni podudzi;

G. Pomiędzy oparciem a siedziskiem krzesła powinna zostać zachowana przestrzeń

pozwalająca na swobodne ruchy dolnej części tułowia.

14

Rysunek l. Warunki jakie powinny być spełnione przy dopasowaniu krzesła i stołu do

ciała uŜytkownika. Między tułowiem a udami utrzymany jest kąt prosty.

Proponuje się, aby nachylenie siedziska do przodu wynosiło co najmniej 5 stopni,

a blatu stołu od 10 do 35-45 stopni (najlepiej gdyby był on ruchomy i ustawiany

w zaleŜności od potrzeby, np. od tego czy siedzący przyjmuje pozycję spoczynkową -

w trakcie słuchania, czy teŜ ze skłonem do przodu, półstojącą - w trakcie pisania, czytania).

Dzięki temu uŜytkujący dopasowuje ułoŜenie mebla do siebie, a nie siebie do mebla, co

zmniejsza napięcie mięśni pleców i szyi. Podobny efekt moŜna osiągnąć uŜywając podpórki

pod nogi w pozycji spoczynkowej i nie uŜywając jej w pozycji półstojącej (rys. 2).

A B

Rysunek 2. Sylwetka siedzącego przy wysokim stole i na wysokim krześle,

których płaszczyzny ustawione są skośnie.

A - sylwetka w pozycji spoczynkowej, z uŜyciem podpórki pod stopy.

B - sylwetka w pozycji półstojącej, przyjmowanej przy pisaniu, czytaniu.

15

Na rysunku 3 przedstawiono sylwetkę siedzącego oraz zmianę połoŜenia ciała na

skutek wykonywania róŜnych czynności, przy uŜyciu mebli róŜnej konstrukcji, ze

wskazaniem kątów tworzących się w odcinku lędźwiowym kręgosłupa.

A B C D

Rysunek 3. PołoŜenie ciała siedzącego i tworzące się kąty, w zaleŜności od konstrukcji

mebli i wykonywanych czynności.

Praktyczne wskazówki dla szkół według wyŜej wymienionego poradnika

Ministerstwa Edukacji Narodowej:

� naleŜy rozpowszechnić wśród grona pedagogicznego znajomość Polskich

Norm dotyczących mebli szkolnych

� oznakować meble, jeśli są nie ocechowane stosowną numeracją lub kolorem

� w kaŜdej sali lekcyjnej umieścić planszę zawierającą numery wielkości

stołów, krzeseł i kod barwny, przypisanych do wysokości ciała uczniów

� zapewnić w kaŜdej klasie lekcyjnej przymiar do mierzenia wzrostu

� przeprowadzić pomiar wzrostu celem doboru mebli do potrzeb uczniów lub

nadzorować pomiary wykonywane przez uczniów

� dokonać przeglądu mebli szkolnych znajdujących się w szkole w celu oceny

moŜliwości ich dostosowania do wzrostu uczniów.

16

7. Pracownia komputerowa.

Wymagania higieniczne na stanowiskach pracy przy monitorach ekranowych

określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r.

w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposaŜonych w monitory

ekranowe - [5] oraz Instrukcja opracowana przez Instytut Medycyny Pracy - Zakład

Szkodliwości Fizycznych, uaktualniona od 2 stycznia 1996 r. - [6].

Na jeden komputer z monitorem powinno przypadać około 6 m2 powierzchni. Monitory

powinny być ustawione bokiem do okna, ze światłem padającym z lewej strony na ekran,

ewentualnie mogą być ustawione tyłem do okna. Wymagane jest oświetlenie elektryczne

sufitowe, zapewniające średnie natęŜenie min 300 lx.

Na ekranie monitora występują ładunki dodatnie, na powierzchni ciała - ujemne.

W celu zapobieŜenia tworzeniu się pola elektrostatycznego zaleca się, aby nauczyciel

prowadzący zajęcia miał na sobie odzieŜ z tkaniny niepodatnej na elektryzację (bawełna,

len). Zaleca się, aby odzieŜ taką mieli na sobie w miarę moŜliwości takŜe uczniowie.

Podłoga nie moŜe być pokryta elektryzującą się wykładziną. Bezwzględnie konieczne jest

wietrzenie pracowni podczas przerw lekcyjnych.

Wystrój pracowni: pastelowe kolory ścian, podłoga drewniana lub wykładzina nie

elektryzująca się, duŜo zieleni na kwietnikach i półkach.

Stanowisko pracy (nauki) powinno być wyposaŜone w krzesło z regulowaną

wysokością, z oparciem wygiętym stosownie do krzywizn kręgosłupa. Powinna być

zapewniona swoboda ruchów bez wymuszania stałego utrzymywania pochylenia głowy,

tułowia lub ułoŜenia kończyn. Dla zapobiegania bólom szyi (występującym przy

nadmiernym napięciu mięśni) naleŜy dąŜyć, aby górna krawędź ekranu znajdowała się na

poziomie oczu (środek ekranu znajdzie się wtedy poniŜej osi widzenia).

Odległość oczu od ekranu winna wynosić od 40 cm do 70 cm. Zaleca się ustawianie

monitorów parami, tylnymi ścianami zbliŜonymi do siebie na odległość 0,5 m. Odległość

pomiędzy monitorami w rzędzie nie powinna być mniejsza niŜ 2m; odległość pomiędzy

rzędami 3m. Odległości te powinny zapewnić swobodny dostęp i swobodne przechodzenie

nauczyciela z grupą uczniów.

17

Zasady prawidłowej eksploatacji i utrzymania monitorów:

• zabezpieczenie przed poraŜeniem prądem przez sprawne i prawidłowe zasilanie

z sieci elektrycznej

• stosowanie filtrów na ekran i prawidłowe uziemienie filtrów (na starszy typ

monitorów)

• czyszczenie ekranu i filtru według zaleceń w/w Instrukcji.

Minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, jakie powinny

spełniać stanowiska pracy wyposaŜone w monitory ekranowe stanowią załącznik do

rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. - [5].

8. Pomieszczenia higieniczno-sanitarne.

W budynku szkoły naleŜy urządzić ogólnodostępne ustępy. Powinna w nich przypadać

jedna miska ustępowa i jeden pisuar na 30 chłopców oraz jedna miska ustępowa na 20

dziewcząt, a takŜe minimum jedna umywalka na 20 osób (§ 84 ust. 1. pkt 2 [1]). W ustępach

z oknem i jedną kabiną naleŜy stosować wentylację grawitacyjną lub mechaniczną, a w innych

- mechaniczną włączaną automatycznie i spełniającą po wyłączeniu funkcję wentylacji

grawitacyjnej. Na kondygnacjach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, co najmniej jedno

z pomieszczeń higieniczno-sanitarnych powinno być przystosowane do uŜytku dla tych osób

(§ 86 [1]).

Urządzenia sanitarne powinny znajdować się w stanie pełnej sprawności technicznej

i być utrzymane w stałej czystości (§ 2 [2]) oraz powinny być wyposaŜone w mydło w płynie

i ręczniki jednorazowe lub suszarki elektryczne do rąk.

Podłoga oraz ściany pomieszczeń powinny być tak wykonane, aby moŜliwe było

łatwe utrzymanie ich czystości. NaleŜy zapewnić moŜliwość mycia rąk w ciepłej wodzie.

Ściany pomieszczeń do wysokości co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami

gładkimi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci (§ 78 ust. 1, 2 [1]).

18

9. Szatnia.

Szatnię naleŜy projektować jako centralną dla wszystkich uczniów, dostępną z holu,

w podpiwniczeniu. PoŜądany jest podział, aby kaŜdy oddział posiadał swój boks. Powinna

być dostatecznie oświetlona, ogrzewana oraz wyposaŜona w wystarczającą liczbę

wieszaków. Podłoga powinna być łatwozmywalna. W szatni naleŜy zapewnić właściwą

wymianę powietrza (minimum wentylacja grawitacyjna) z zaleceniem stosowania wentylacji

mechanicznej nawiewno-wywiewnej, np. w szatniach usytuowanych poniŜej poziomu

terenu.

10. Warunki do rekreacji i prowadzenia wychowania fizycznego.

Na działkach przeznaczonych pod budynki zakładów oświaty i wychowania, co

najmniej 25% powierzchni naleŜy przeznaczyć pod zieleń i rekreację. Wymaga się, aby na

jednego ucznia przypadało na działce 4 m2 placu rekreacyjnego, aby był na niej urządzony

ogródek szkolny o wielkości 200 - 800 m2 w zaleŜności od liczby oddziałów i znajdowały się

na niej terenowe urządzenia kultury fizycznej w liczbie i rozmiarach odpowiednich do

wielkości szkoły (liczby oddziałów).

Wymagania dotyczące boisk dla szkół:

• z liczbą do 7 oddziałów

boisko wielofunkcyjne – powierzchnia 200 m2

• z liczbą od 8 do 23 oddziałów

boisko wielofunkcyjne - powierzchnia 450 m2

boisko do siatkówki - powierzchnia 286 m2

boisko do koszykówki - powierzchnia 608 m2

boisko do gier sportowych – powierzchnia 2376 m2

• z liczbą 24 oddziałów i więcej

boisko wielofunkcyjne – powierzchnia 450 m2

dwa boiska do siatkówki - kaŜde o powierzchni 286 m2

dwa boiska do koszykówki - kaŜde o powierzchni 608 m2

boisko do gier sportowych - powierzchnia 2376 m2.

19

W skład budynków szkoły powinien wchodzić blok sportowy, połączony łącznikiem

z głównym budynkiem, składający się z sali lub sal sportowych i pomieszczeń

pomocniczych: rozbieralni, natryskowni, ustępów, przechowalni sprzętu sportowego

i gimnastycznego. W większych szkołach (3 ciągi nauczania i więcej) przewiduje się

ponadto salę gimnastyki korekcyjnej i gier stołowych, z własnymi pomieszczeniami

sanitarnohigienicznymi. Pomieszczenia sportowe powinny być wyposaŜone w standardowy

sprzęt, który spełnia wymagania Polskiej Normy. Przy zakupie nowego wyposaŜenia naleŜy

stosować się teŜ do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 21 maja

2002 r. w sprawie ustalenia wyrobów, które nie mogą być nabywane przez szkoły i placówki,

jeśli dostawca nie przedstawi odpowiedniego certyfikatu - [7].

Stan techniczny urządzeń i sprzętu sportowego powinien być sprawdzany przed

kaŜdymi zajęciami. Bramki i kosze do gry oraz inne urządzenia mogące stanowić

zagroŜenie dla zdrowia ćwiczących są mocowane na stałe i powinny być równieŜ

sprawdzane przed ich uŜywaniem. W salach i boiskach oraz miejscach wyznaczonych do

ćwiczeń fizycznych, gier i zabaw umieszcza się tablice informacyjne określające zasady

bezpiecznego uŜytkowania urządzeń i sprzętu. Uczniowie powinni być zapoznani

z zasadami bezpiecznego wykonywania ćwiczeń oraz uczestniczenia w grach i zabawach

(§ 31 [2]).

Pokoje nauczycieli wf naleŜy wyposaŜyć w apteczkę wyposaŜoną w niezbędne

środki do udzielania pierwszej pomocy oraz instrukcję udzielania tej pomocy (§ 20 [2]).

Wymagania dotyczące sal sportowych dla szkół:

• z liczbą do 7 oddziałów

sala rekreacyjna o powierzchni 36 m2, wysokości 3 m

• z liczbą od 8 do 23 oddziałów

sala sportowa o powierzchni 288 m2, wysokości 6 m

• z liczbą od 24 do 32 oddziałów

sala sportowa o powierzchni 540 m2, wysokości 7,2 m

• z liczbą 33 oddziały i więcej

dwie sale sportowe - powierzchnia 540 m2 i 216 m2, wysokości 7,2 m.

20

II. ORGANIZACJA PROCESU NAUCZANIA.

( wg pracy zbiorowej „Zdrowie a szkoła” pod redakcją B. Wojnarowskiej, z aktualizacją przepisów prawnych)

Przy rozpatrywaniu higienicznego aspektu organizacji procesu nauczania moŜna

przyjąć dwa układy odniesienia: maksimum - optymalne funkcjonowanie organizmu

i minimum - niedopuszczenie do przekroczenia moŜliwości psychofizycznych. Uwzględniając

rytmiczność uczenia się i osiąganie załoŜonych celów kształcenia oraz biorąc pod uwagę w/w

układy odniesienia, formułowane są zalecenia i proponowane wzorce postępowania.

Uczenie się moŜna uznać za pracę, przy której przede wszystkim zaangaŜowany jest

układ nerwowy i narządy zmysłów (wzrok, słuch), czemu towarzyszy wysiłek umysłowy,

związany z utrzymaniem uwagi, ćwiczeniem pamięci itp. AngaŜowany jest jednak takŜe

układ ruchu, przede wszystkim w związku z koniecznością utrzymania stałej, wymuszonej

pozycji ciała (siedzenie przy stoliku). Wymaga to pracy mięśni z przewagą wysiłku

statycznego nad dynamicznym. Praca związana z wysiłkiem statycznym jest bardzo męcząca

(konieczność utrzymywania mięśni w długotrwałym napięciu). Wysiłki związane z pracą

prowadzą do zmęczenia fizjologicznego, po którym konieczny jest wypoczynek pozwalający

na regenerację sił i odzyskiwanie sprawności. Stosowanie się do proponowanych poniŜej

wskazówek umoŜliwia zachowanie równowagi między pracą (nauką) a wypoczynkiem

w czasie lekcji, pobytu w szkole, w ciągu dnia, tygodnia, roku.

1. Czas trwania lekcji.

ObciąŜanie zadaniami w trakcie godziny nauki powinno być zgodne z typowymi

zmianami dyspozycji do pracy uczniów1: na początku lekcji dyspozycja ta jest niewielka

(okres wdroŜenia), następnie w pierwszej połowie lekcji stopniowo wzrasta do najwyŜszego

poziomu, by w drugiej połowie, w związku z narastającym zmęczeniem, stopniowo

zmniejszać się. Po zauwaŜeniu objawów zmęczenia u dzieci, nauczyciel powinien

zastosować tzw. ćwiczenia śródlekcyjne2 , po których dyspozycja do pracy poprawia się.

1 Dyspozycję do pracy ocenia się: badaniem koordynacji ruchowej kończyn górnych, oceną reakcji słowno- warunkowej, testem zadań arytmetycznych, testem wykreślania liter, rejestracją przerw w pracy (ocena stałości uwagi), minutową rejestracja zmian aktywności uczniów, oceną zdolności do pracy narządu wzroku, oceną zmian ostrości wzroku 2 Dwu-pięcio minutowe oderwanie się od toku lekcji poprzez polecenie uczniom wykonywania ćwiczeń fizycznych.

21

Ze zmęczeniem moŜna wiązać następujące zachowanie uczniów: kręcenie się, przeciąganie,

ziewanie, niemoŜność skupienia uwagi, popełnianie błędów w wykonywanych zadaniach,

zakłócanie toku lekcji (głośne rozmowy, popisywanie się, zachowania agresywne itp.).

MoŜliwości dyspozycji do pracy wzrastają z wiekiem i zaawansowaniem w rozwoju.

Na przykład ocenia się, Ŝe czynne skupienie uwagi w wieku 7 lat jest moŜliwe tylko przez

5 min, a w wieku 12 lat - juŜ przez 30 min. Ćwiczenie takich umiejętności, jak czytanie czy

pisanie moŜe trwać bez zmęczenia uczniów w klasach najmłodszych 10 min, a od klasy

V - 25 min. W związku z powyŜszym wydaje się logiczne, by w kolejnych klasach zwiększać

długość jednostki lekcyjnej adekwatnie do moŜliwości dzieci. Postulowana była propozycja,

by w klasie I lekcja trwała 30 min, wraz z kolejnymi klasami wydłuŜała się i w klasie

V osiągnęła 45 min oraz w takim wymiarze pozostawała w następnych klasach. Postulat ten

wydaje się być uwzględniony w programie nauczania blokowego w klasach I-III, gdzie

nauczyciel dostosowuje czas zajęć i przerw do aktywności uczniów.

2. Liczba lekcji.

MoŜliwości wykonywania pracy (uczenia się) w zaleŜności od dojrzałości organizmu

moŜna odnieść do odcinka czasu, jakim jest nauka w szkole w ciągu dnia. Limity godzin

w ciągu dnia nauki wyglądają następująco: w klasach IV-V – 6 godzin, w klasach VI,

w gimnazjum i wzwyŜ – 7 godzin (z wyjątkiem szkół, w których program wymaga większej

liczby godzin).

3. Przerwy międzylekcyjne.

Istotnymi elementami dziennego rozkładu lekcji są przerwy, pozwalające na

wypoczynek między lekcjami. Zaleca się by przerwy trwały 10 minut, z zastrzeŜeniem aby

po trzeciej lub czwartej lekcji miała miejsce przerwa 20-minutowa.

Panuje niestety zwyczaj konstruowania rozkładów lekcji z przerwami 5-cio

minutowymi, powszechne jest takŜe nieplanowane przedłuŜanie lekcji kosztem przerwy. Czas

wypoczynku na przerwie skraca się takŜe przy przenoszeniu się dzieci do innego

pomieszczenia na następną lekcję (system klasopracowni). Ten niedostatek czasu,

konieczny do regeneracji sił, moŜe stanowić niebagatelną przyczynę przeciąŜenia organizmu

22

ucznia.

W czasie lekcji uczniowie są unieruchomieni w pozycji siedzącej, jest to przeciw

ich naturze - im młodsze dziecko, tym większą ma potrzebę ruchu. Sposobem na regenerację

sił po wysiłku umysłowym i statycznym wysiłku mięśni jest stworzenie na przerwie

warunków do swobodnej aktywności ruchowej, najlepiej na powietrzu, z zachowaniem

ograniczeń wynikających z przepisów bezpieczeństwa. W związku z tym, Ŝe zajęcia na

lekcji wymagają stałej pracy narządu wzroku z bliska, przerwy powinny dawać szansę

odpoczynku równieŜ oczom. Tego postulatu nie pozwala w pełni zrealizować powszechna

wśród uczniów praktyka uzupełniania w tym czasie zadań domowych. Na przerwie kaŜdy

uczeń powinien mieć czas i warunki, aby załatwić potrzeby fizjologiczne. Zwiększenie

długości jednej z przerw do 20 minut ma na celu między innymi umoŜliwienie spoŜycia

posiłku bez pośpiechu.

4. Dzienny rozkład lekcji.

Ustalając porę rozpoczynania zajęć w szkole naleŜy brać pod uwagę rytmy

okołodobowe. Zdolność do wysiłku jest u człowieka róŜna w zaleŜności od pory dnia.

Najkorzystniejszą porą do ich podejmowania są godziny 8-12, ze szczytem moŜliwości

w godzinach 9-11, po nich obserwowane jest stopniowe obniŜanie tej zdolności i ponowne

podwyŜszenie w godzinach od 16- 21, ze szczytem moŜliwości w godzinach 18-20.

Najwłaściwszą porą rozpoczynania zajęć jest więc czas między godz. 8 a 9. Przestrzegane

jest to w większości szkół, nie udaje się jednak w odniesieniu do wszystkich klas przy

pracy szkół systemem zmianowym - druga zmiana uczy się po południu. W nielicznych

szkołach pracujących na trzy zmiany niektóre klasy mają lekcje w późnych godzinach

popołudniowych.

Niemniej waŜne z punktu widzenia zjawiska rytmów biologicznych jest

wykonywanie pracy rytmicznie, o stałych porach dnia. I ten wymóg nie jest spełniany przy

systemie zmianowym - bardzo często poszczególne klasy, w kolejnych dniach tygodnia, uczą

się na róŜnych zmianach. Władze szkolne realizują w ten sposób postulat dostępu wszystkich

uczniów do uczestniczenia w zajęciach o najwłaściwszej porze (duŜą rolę odgrywa presja

rodziców). NaleŜy jednak uświadomić sobie, Ŝe postulat ten moŜe zostać równieŜ spełniony

przy dopuszczeniu rotacji w dłuŜszych odstępach czasowych, np. co 3-5 miesięcy, wtedy

23

przynajmniej okresowo utrwali się u dzieci określony rytm. Zmianowość nauki to wielka

bolączka polskiego szkolnictwa - tym systemem odbywa się nauka w większości

publicznych szkół podstawowych w miastach i w 1/3 szkół wiejskich.

Zmienność dyspozycji do pracy związana z procesem wdraŜania z jednej strony

i narastającym zmęczeniem z drugiej strony, jak i zjawisko rytmów okołodobowych,

powinny być uwzględnione w dziennym rozkładzie lekcji. Pierwszymi lekcjami w ciągu dnia

powinny być lekcje łatwiejsze, wymagające mniejszego wysiłku umysłowego (wdraŜanie),

przedmiotom najtrudniejszym naleŜy poświęcać środkową część zajęć, a ostatnie lekcje, na

których dzieci są juŜ bardzo zmęczone naleŜy zarezerwować na przedmioty najłatwiejsze.

W rozkładzie dziennym odpowiednikiem ćwiczeń śródlekcyjnych mogą stać się zajęcia

związane z aktywnością ruchową - wf, muzyka, plastyka.

W zasadzie nie powinny następować po sobie lekcje z tego samego przedmiotu -

podwaja to czas pracy o tym samym charakterze, zwiększa zmęczenie, a wywołując

monotonię dodatkowo zmniejsza dyspozycję do pracy. Względy dydaktyczne sprawiają

jednak, Ŝe zdwajanie przedmiotów ma miejsce, dotyczy to najczęściej języka polskiego,

fizyki, biologii. Nigdy nie powinno mieć miejsca zdwojenie w ciągu dnia dwóch

przedmiotów (podwójne zdwojenie), prowadzi to do przekroczenia moŜliwości

psychofizycznych uczniów, ich praca staje się nieefektywna - z lekcji mało korzystają,

a z punktu widzenia nauczyciela -nie pozwala to na spodziewany postęp w realizacji

programu nauczania.

5. Tygodniowy rozkład lekcji.

Ramą wyznaczającą rytm nauki ucznia w szkole jest tygodniowy rozkład lekcji.

W czasie jego konstruowania naleŜy uwzględnić przedstawione do tej pory postulaty

higieniczne, a omówione zasady zmienności dyspozycji do pracy odnieść do odcinka czasu,

jakim jest tydzień, a właściwie pięć dni. Tak więc, na poniedziałek (wdroŜenie) powinno

się planować mniej godzin i unikać przedmiotów trudnych. We wtorek i środę, przewidując

stopniowe podnoszenie się dyspozycji do pracy, moŜna zaaplikować maksymalny wysiłek,

zarówno pod względem liczby lekcji jak i trudności przedmiotów. W czwartek i piątek, gdy

dyspozycja sukcesywnie spada, znów naleŜy planować obciąŜenie zmniejszającym się

wysiłkiem. Z punktu widzenia zachowania rytmiczności trybu Ŝycia, liczba godzin lekcji

24

w kolejnych dniach moŜe róŜnić się tylko o jedną.

Za przygotowanie rozkładu zajęć dla wszystkich klas odpowiedzialny jest dyrektor

szkoły. Rozkłady lekcji są zatwierdzane przez kuratoria oświaty, a pod względem

higienicznym są wyrywkowo oceniane przez stacje sanitarno-epidemiologiczne.

Nieprawidłowości, które najczęściej odnotowuje się to: rozpoczynanie zajęć przed godz. 8,

zmienne godziny rozpoczynania zajęć, przerwy skrócone do 5 minut, nierównomierne

rozłoŜenie lekcji w poszczególnych dniach tygodnia, w jednym dniu zdwojenie lekcji z kilku

przedmiotów, umieszczanie przedmiotów trudnych na pierwszej i szóstej godzinie,

planowanie więcej niŜ siedmiu lekcji w ciągu dnia.

Dotrzymanie zasad higieny w tygodniowym rozkładzie lekcji posiada umocowania

prawne - rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r.

w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach -

[2] oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r.

w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych - [8]. Według

wymienionych przepisów prawnych w planie zajęć dydaktycznych uwzględnić naleŜy:

równomierne obciąŜenia zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia, róŜnicowanie zajęć

w kaŜdym dniu, zasadę niełączenia w kilkugodzinne bloki zajęć z tego samego przedmiotu.

6. Praca domowa ucznia.

Z organizacją procesu nauczania wiąŜe się zadawanie prac do domu. JeŜeli jako

układ odniesienia przyjmie się optymalne funkcjonowanie organizmu, zadawanie nie

powinno mieć miejsca nawet przy dotrzymywaniu przez szkołę zalecanych limitów czasu

dziennych zajęć w szkole, uczeń jest wystarczająco zmęczony, by w pozostałej części dnia -

dla regeneracji sił, odtworzenia gotowości do pracy na następny dzień, stworzenia

sprzyjających postępującemu rozwoju organizmu warunków - nie zajmować się juŜ

obowiązkami zleconymi przez szkołę. Znane jest jednak stanowisko twórców programów

szkolnych - prace zadane do domu wiąŜą się integralnie ze zrealizowaniem tych programów.

Przyjmując za punkt odniesienia niedopuszczenie do przekroczenia moŜliwości

psychofizycznych organizmu, moŜna zaproponować następujące limity czasu odrabiania zadań

domowych: dla klasy I - do l godz., dla klasy II - do 1,5 godz., dla klasy III, IV - do 2

godz., dla klasy V, VI - do 2,5 godz., dla klas gimnazjalnych i wyŜszych - do 3 godz.

25

NaleŜy jednak stanowczo podkreślić, Ŝe mogą one być respektowane jedynie przy

dotrzymaniu limitów czasu pracy w szkole. Ta dawka dodatkowej pracy powinna być

uzgadniana przez nauczycieli zadających ją uczniom w danym dniu. Trzeba stwierdzić, Ŝe te

obwarowane zastrzeŜeniami granice są przekraczane.

Zadania domowe często są takŜe za trudne, uczniowie nie mogą sobie z nimi poradzić.

Szkoła powinna pozostawać w kontakcie z domem, zwracać rodzicom (opiekunom) uwagę, Ŝe

są zobowiązani do zorganizowania dzieciom odpowiednich warunków do odrabiania lekcji.

W przypadkach, gdy nie są oni w stanie wywiązać się z tego, szkoła powinna dziecku pomóc.

Kategorycznie powinna być przestrzegana zasada nie zadawania na koniec tygodnia

większej ilości prac domowych, niŜ wynika to z przedstawionych wcześniej limitów. Dwa

wolne dni w końcu tygodnia powinny stanowić całkowite oderwanie się od szkoły. Takie

postępowanie nie jest jednak zbyt często praktykowane. W efekcie mamy do czynienia

z pozostającym poza kontrolą, powszechnym zjawiskiem przeciąŜania uczniów zadaniami

domowymi.

7. Wychowanie fizyczne.

Wychowanie fizyczne to zajęcia wyjątkowe - dzięki aktywności fizycznej stanowią

przeciwwagę dla wysiłku umysłowego i unieruchomienia uczniów w pozycji siedzącej na

pozostałych lekcjach. Aktualnie obowiązują : 4 godz. w szkołach podstawowych

i gimnazjach oraz 3 godz. w szkołach ponadgimnazjalnych. Zajęcia sportowe po lekcjach,

czy poza szkołą powinny pozostać jako niezaleŜne od rozkładu lekcji i programów

nauczania (art. 19 ust. 2 Ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej) – [9].

8. Inne zasady.

Przy organizacji procesu nauczania naleŜy liczyć się z cyklami sezonowymi rytmów

biologicznych (odgrywają tu rolę, np. sezonowe wahania temperatury i nasilenia

promieniowania słonecznego) oraz z przebiegiem dyspozycji do pracy w skali roku.

Wypoczęci po wakacjach uczniowie wykazują w pierwszych miesiącach roku szkolnego

najlepszą dyspozycję do pracy. Najmniejsze moŜliwości do nauki występują u nich

w okresie wiosennym, po kilkumiesięcznym wysiłku, przerywanym krótkimi feriami

26

zimowymi i wiosennymi. Na wiosnę tempo nauczania powinno być więc zwolnione.

Względy dydaktyczne dyktują odwrotny reŜim - jest to sezon sprawdzianów i wystawiania

rocznych ocen, a więc zwiększonego obciąŜenia pracą.

III. ZAKO ŃCZENIE.

Mamy nadzieję, ze niniejszy Poradnik przyczyni się do podniesienia wiedzy z zakresu

wymagań higieniczno-sanitarnych i ich praktycznego wykorzystania w codziennej pracy

szkoły. Przestrzeganie określonych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pozwoli

na wyeliminowanie nieprawidłowości występujących w naszych szkołach. Oddając

w Państwa ręce niniejsze opracowanie pragniemy, aby szkoła zapewniła pełne

bezpieczeństwo dla uczniów i nauczycieli.

27

Piśmiennictwo.

1. Wojnarowska B. Zdrowie a szkoła. PZWL. Warszawa 2000 r.

2. Kameduła T, Kameduła M, Mikołajczyk H. Instrukcja w sprawie wymagań

higienicznych na stanowiskach pracy przy monitorach ekranowych (uaktualniona

02.01.1996). Instytut Medycyny Pracy, Zakład Szkodliwości Fizycznych, Łódź 1996.

3. Mandrowska-Xinxo Zapobieganie wadom postawy i chorobom kręgosłupa u dzieci

i młodzieŜy szkolnej. Lider 1993,12,18.

4. Radiukiewicz S. B. Medycyna szkolna. PZWL, Warszawa 1987.

Przepisy prawne przywołane w treści Poradnika.

[1] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie

warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie

(Dz. U. Nr 75 z 2002 r., poz. 690 z poźn. zmianami).

[2] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r.

w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach

i placówkach (Dz. U. Nr 6 z 2003 r., poz. 69).

[3] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r.

w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jednolity Dz. U.

Nr 169 z 2003 r., poz. 1650).

[4] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 lipca 2004 r. w sprawie

dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. nr 178 z 2004, poz. 1841).

[5] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie

bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposaŜonych w monitory ekranowe

(Dz. U. Nr 148 z 1998 r., poz. 973).

[6] Kameduła T., Kameduła M., Mikołajczyk H. Instrukcja w sprawie wymagań

higienicznych na stanowiskach pracy przy monitorach ekranowych (uaktualniona

02.01.1996 r.). Instytut Medycyny Pracy, Zakład Szkodliwości Fizycznych, Łódź

1996 r.

[7] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 21 maja 2002 r. w sprawie

ustalenia wyrobów, które nie mogą być nabywane przez szkoły i placówki jeśli dostawca

28

nieprzedstawi odpowiedniego certyfikatu (Dz. U. Nr 71 z 2002 r., poz. 657).

[8] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r.

w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 15

z 2002 r., poz. 142 z późn. zmianami).

[9] Ustawa z 18 stycznia 19996 r. o kulturze fizycznej (tekst jednolity Dz. U. Nr 81

z 2001 r., poz. 889).

Akty prawne i normy pomocne przy pisaniu Poradnika.

1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 grudnia 2003 r.

w sprawie dopuszczalnych form realizacji czwartej godziny obowiązkowych zajęć

wychowania fizycznego (Dz. U. Nr 217 z 2003 r., poz. 2128).

2. Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym

odprowadzeniu ścieków (Dz. U. Nr 72 z 2001 r., poz. 747 z późn. zmianami).

3. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (tekst jednolity Dz. U.

Nr 241 z 2004 r. poz. 2087).

4. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r.

w sprawie najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń i czynników szkodliwych dla zdrowia

w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217 z 2002 r., poz. 1833).

5. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr

11 z 2001 r., poz. 84 z późn. zmianami).

6. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 marca 1996 r. w sprawie

dopuszczalnych stęŜeń i natęŜeń czynników szkodliwych dla zdrowia, wydzielanych

przez materiały budowlane, urządzenia i elementy wyposaŜenia w pomieszczeniach

przeznaczonych na pobyt ludzi. Monitor Polski Nr 19 z 1996 r., poz. 231.

7. PN-EN 12432. Sprzęt gimnastyczny. RównowaŜnie.

8. PN-12655. Sprzęt gimnastyczny. Kółka.

9. PN-EN 12346. Sprzęt gimnastyczny. Drabinki przyścienne, drabinki kratowe i drabinki

do wspinania się.

29

10. PN-EN 12196. Sprzęt gimnastyczny. Konie i Kozły.

11. PN-EN 12197. Sprzęt gimnastyczny. DrąŜki.

12. PN-EN 913. Sprzęt gimnastyczny. Ogólne wymagania bezpieczeństwa i metody

badań.

13. PN-EN 748. Sprzęt boiskowy. Bramki do piłki noŜnej.

14. PN-EN 1271. Sprzęt boiskowy. Sprzęt do siatkówki.

15. PN-EN.1509. Sprzęt boiskowy. Sprzęt do badmintona.

16. PN-EN 749. Sprzęt boiskowy. Bramki do piłki ręcznej.

17. PN-EN 1270. Sprzęt boiskowy. Sprzęt do koszykówki.

18. Polska Norma PN-82/B-02402 - Ogrzewnictwo, Temperatury ogrzewanych

pomieszczeń w budynkach.

19. Polska Norma PN-83/B-03430 - Wentylacja w budynkach mieszkalnych,

zamieszkania zbiorowego i uŜyteczności publicznej. Wymagania.

20. Polska Norma PN-EN 12464-1:2004. Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc

pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.

21. Polska Norma PN-87/B-02151/02 - Akustyka Budowlana. Ochrona przed hałasem

pomieszczeń w budynkach. Dopuszczalne wartości poziomu dźwięku

w pomieszczeniach.

22. Polska Norma PN-EN 1729-1:2007. Meble. Krzesła i stoły dla instytucji

edukacyjnych. Część 1: Wymiary funkcjonalne

23. PN-EN 1729-2:2007. Meble. Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych. Część 2:

Wymagania bezpieczeństwa i metody badań.