Zbignjev Bžežinski – „Američki izbor: globalna dominacija ili globalno vodstvo“, CID Podgorica, 2004

Poslednja knjiga   američke spoljnopolitičke sive eminencije i   jednog od najčuvenijih eksperta za međunarodne odnose , Zbignjeva Bžežinskog, prošle godine stigla je na naše govorno podučje zahvaljujući agilnosti podgoričkog izdavača i njihove sve veće okrenutosti saradnji sa   Nakladno-istorijskim zavodom iz Zagreba, koja svakako nije samo naučne prirode. Pa ipak, iako je prevod ponegde preopterećen   rogobatnim hrvatskim „novogovorom“, i u ovakvom ruhu knjiga predstavlja pravu poslasticu za sve one koji su upoznati sa naučnim opusom Bžežinskog, naročito sa njegovom osobinom da   pitkim, gotovo školsko-edukativnim stilom u svojim knjigama popularizuje preokupacije i glavne dileme američkog spoljnopolitičkog „mainstreama“, dodavši im dozu personalnog radikalizma, koga je sa svojim karakterom (a neki bi rekli i predrasudama) poneo iz svog evropskog zavičaja u vašingtonske koridore moći.

Za sve one koji u novoj knjizi Bžežinskog očekuju „update“ ili nastavak „Velike Šahovske table“ ova nevelika knjiga biće poprilično iznenađenje. Ne, ne radi se o tome da je Bžežinski revidirao, pa čak ni ublažio svoje osnovne spoljnopolitičke i geostrateške stavove; pre bi se reklo da ih je on u skladu sa razvojem događaja na   spoljnopolitičkoj sceni tokom poslednjih godina razvio i prilagodio, ali je u tom razvijanju obuhvatio neke nove, od njega do sada nedodirnute teme na polju   međunarodnih odnosa, zbog čega se dilema iz njegovog naslova, globalna dominacija ili globalno vodstvo, ne treba smatrati lažnom ni retoričkom. Jer, dilema koju obrađuje Bžežinski jedna je od najkrupnijih dilema koje su se ikad stavile pred spoljnopolitičke odlučioce najveće sile modernog sveta.

Da se podsetimo, Bžežinski je, kao istaknuti teoretičar   međunarodnih odnosa i sovjetolog (vidi njegovu knjigu „Grand Failure“), u poslehladnoratovskom periodu svoju pažnju pre svega fokusirao na fenomene transformacije međunarodnih odnosa i odgovore na probleme u okvirima zajedničkog, multilateralnog rešavanja istih, određujući pri tome Americi centralnu i presudnu ulogu zbog što zbog njene snage, što istorijske uloge i položaja u gobalnim odnosima. U svojim analizama Bžežinski, kao   nastavljač klasične realističke škole bitnu ulogu daje sili, odnosno moći kao presudnom faktoru u međunarodnim odnosima,   modifikovane Najovom distinkcijom meke (soft), kulturno ideološke i tvrde (hard), klasične moći (power). Međutim,   viđenje nacionalnog interesa i međunarodne, odnosno narastajuće globalne zajednice, u kojoj sila dominira usled anarhičnosti sistema koga treba transformisati, a ne usled same i nepromenjive ljudske prirode, viđenja Bžežinskog stavlja rame uz rame glavnim teoretičarima neorealizma poput   Keneta Volca i Džozefa Naja, tako da se njegov neorealizam može tretirati kao mondijalistički i mulitlateralistički.

Cela knjiga „Američki izbor“ predstavlja razradu strategije američke hegemonije nad Evroazijskim kopnom obrađene u „Velikoj šahovskoj tabli“   a u cilju kontrolisanog postupnog razvoja globalne zajednice u globalno društvo, te želje da SAD u tom procesu izađu iz ideoloških i real-politčkih pozicija koje joj onemogućavaju ostvarivanje ciljeva koji Bžežinski zagovara. U tom smislu, ova knjiga je svojevrsna kritika neokonzervativne, unilataralističke, „reakcionarne“ vizije spoljne politike i nacionalnog interesa koja danas vlada Sjedinjenim Državama, i to   od strane jednog istaknutog mondijalističkog i   multilateralističkog ideologa u međunarodnim odnosima.   Dilema iz naslova knjige je, u svojoj biti, zapravo   dilema između Bušove klasične konzervativne unilateralne politike i mondijalističkog mulilataralizma u kojoj se američki nacionalni interes i bezbednost postepeno prilagođava i podvrgava globanim interesima. Ne treba podvlačiti da Bžežinski ukazuje na slabosti i neželjene posledice prvog stava,   dok drugi svim silama zagovara. Tako on npr. oštro kritikuje dokument o Strategiji za nacionalnu bezbednost SAD iz 2002. jer   meša i zamagljuje koncepte prethodnog („preemptive“) i preventivnog („prevenitve“) napada na one koji ugrožavaju bezbednost američke teritorije i građana, ne toliko što daje glavnim odlučiocima u državnoj administraciji da arbitrarno pokrenu ratnu mašineriju, već što negativno utiču na raspoloženje u gobalnoj zajednici spram SAD, doprinoseći da se uvreži mnjenje da je SAD od „svetionika slobode“ postala pretdvodnik „Svete Alijanse“ kojoj nedostaje uravnotežena briga za pravični poredak, jer u svemu vidi samo sopstveni nacionalni interes i sopstvenu bezbednost. Bžežinski pak zagovara polako privikavanje na rizike „nacionalne nesigurnosti“, kao i potrebu podvrgavanja sopstvenih interesa širim, integrišućim interesima zarad dugoročnog probitka i približavanja, a ne distanciranja tradicionalnih saveznika od sadašnje globalne supersile.

Uzimajući za polazište međuzavisnost kao glavno obeležje savremenih međunarodnih odnosa i američko liderstvo, odnosno hegemoniju   kao njenu drugu glavnu odliku, Bžežinski osnovano pokazuje da u ovakvoj konstalaciji snaga nema globalne bezbednosti bez odlučujućeg upliva politike SAD. On pobrojava pretnje i probleme savremenog sveta, pokazujući da unilateralizam i konzervativno viđenje nacionalne bezbednosti   nisu stanovište koje može da prevaziđe postojeće pretnje i zadovolji zahtevima vremena, kako unutar SAD tako i u međunarodnoj zajednici. Naprotiv, krizna stanja i njihovo narastanje, po Bžežinskom, ukazuju na neuspehe da se sa starim konceptima i viđenjima može očekivati da američka globalna hegemonija može da vodi u stvaranje jednog uspešnijeg globalnog bezbednosnog modela.   Dokazujući bezuspešnost oponiranja eventualnih takmaca i njihovih saveza (Rusije i Kine) zbog njihove zavisnosti od priliva novih tehnologija koje u prvom redu nastaju SAD, ali i nerealnost od nastupanja sukoba širih razmera (globalnog,

regionalnog, ili međuetničkog) koji bi mogao trajno potkopati temelje globalnog bezbednosnog sistema, Bžežinski ne veruje da je gubitak američkog primata stvarno moguć.

Realnost savremenog sveta, uzburkanosti na „globalnom Balkanu“ i pretnje međunarodnog terorizma   kao izraza „snage slabih“ ne mogu promeniti postojeći odnos snaga u svetu, ali mogu zagorčati život onima koji dominiraju. Nesposobnost da ukloni političke uzorke ovih problema usled prevaziđenosti koncepata   u spoljnoj politici koji dominiraju SAD, po Bžežinskom, ne sme da se pretvori u opšte   uverenje kako je proces globalizacije samo produžetak američkog političkog primata i   jednostranog zadovoljenja samo njenih interesa. SAD u svojoj premoći, a nikako svemoći, ne sme i ne treba da bude unipolarni lider koji silom nameće svoje stavove. Takvim razvojem događaja SAD mogu postati predmet kontrasimbolizacije, odnosno okretenja drugih aktera međunarodne zajednice i njihovog udruživanja, uz prihvatanje pravila i vrednosti od strane slabijih   da bi ih zajednički upotrebili protiv jačeg. U tom smislu Bžežinski posmatra evropski i azijski antiamerikanizam, antiglobalističke i druge socijalne pokrete, pribojavajući se da bi iz te zapaljive smeše, a usled pogrešnih unilateralistističkih poteza aktuelne američke adminstracije, mogla nastati univerzalistička ideologija nekakvog nadnacionalnog populistčkog regionalizma koja bi, poput nekadašnjeg marksizma, mogla da predstavlja ozbiljnog oponenta SAD u projektu globalizacije. Bžežinski iskazuje zabrinutost i u čisto ideološkoj sferi: kako prijemčivost neke ideologije ne zavisi samo od ponuđenih vizija budućnosti, već i od prihvatljvosti njenih mitova u sadašnjosti, on smatra da se američka spoljna politika mora potruditi da neoliberalni mit u sadašnjosti ponovo dobije realno uporište u širim slojevima vanameričkih društava, i   tako obnovi viđenje po kome SAD nisu „tvrđava na brdu“   kojoj se pokorava sa strahom, već izvor svetlosti i nade u progres čovečanstva kao srži celokupne moderne civilizacije.

Ideje po kojoj bi se američka ogromna moć   mogla sačuvati i transformisati   u takvom obliku da ona ne   bi predstavljala izraz dominacije već partnerstva u kome bi SAD bili predvodnik, a ne iznuđivač spoljniopolitičkih rešenja, Bžežinski kroz knjigu razrađuje insistirajući na održavanju postojećih transatlanskih odnosa i proširenja NATO-a na istok. Dalje operacionalizacije i objašnjenja postepeno dovode na podnegde eufemizmima ublažene geostrateške pozicije iznete tokom devedesetih u „Velikoj šahovskoj tabli“ (npr. sada se zalaže za transnacionalni napor u razvoju i   kolonizaciji Sibira   koga smatra za stimulativan (?!) za   rusko-evropsko zajedništvo), ali to se od starog lisca kakav je Bžežinski da i očekivati.

Knjiga je inače, u vreme kada se pojavila u SAD, doživljavana kao ekspertski   deo demokratske predizborne kampanje protiv Bušove adminstracije u periodu uoči predsedničkih izbora. Ona, u stvari, predstavlja mnogo   dublji   izraz ne samo spoljnopolitičke dileme eksperata između   unilateralizma i multilateralnog globalizma, već duboke podeljenosti američkog društva, usled čega je budućnost i SAD i pravac razvoja savremenog sveta pod njenim, bilo vodstvom bilo dominacijom, u velikoj meri neizvestan. Ne toliko zbog načina ophođenja SAD prema međunarodnoj zajednici i gorućim problemima savremenog sveta, već zbog različitih koncepata i vrednosti koje iz jednog ili drugog koncepta mogu da proizađu u ostave jak pečat, ali i reakciju, na svet u XXI veku.

ИНТЕРВЈУ

Nedavno se u amerièkim knjižarama pojavila knjiga bivšeg amerièkog savjetnika za nacionalnu bezbjednost, Zbignjeva Bžežinskog, pod nazivom Izbor: Globalna dominacija ili globalno liderstvo, za koju je Semjuel Hantington, autor kultnog djela - Sukob civilizacija i ponovno stvaranje Svjetskog poretka, izmedju ostalog rekao da ” uvjerljivo pokazuje da je amerièka bezbjednost neodvojiva od globalne bezbjednosti, i da se kao takva može iskljuèivo postiæi tako što æe Sjedinjene Države bezbijediti konstruktivno liderstvo u zajednièkom stvaranju svjetskoga poretka.“ Zbignjeva Bžežinskog, koji je trenutno savjetnik Centra za strateške i medjunarodne studije iz Vašingtona, novinar Glasa Amerike Jaroslav Anders upitao da prokomentariše svoju tvrdnju da je Amerika na vrhuncu svoje ekonomske politièke, vojne i kulturne moæi suoèena sa izborom - globalno liderstvo ili globalna dominacija.

Zbignjev Bžežinski:"Razlika je veoma bitna i nije je teško podvuæi. Dominacija je u najveæoj mjeri bazirana na sili. Liderstvo, s druge strane, može da koristi silu da bi se

naglasilo opredjeljenje zasnovano na konsenzusu, a što potièe od lidera. Mislim da je važno da Amerika mobilizuje druge za ostvarenje svojih vrijednosti, za svoju ulogu u rješavanju osnovnih globalnih problema. Amerika, meðutim, ne može prisiliti druge da je slijede. Dakle po mom mišljenju liderstvo je mnogo efikasniji naèin sprovoðenja odgovorne, konstruktivne hegemonije - dok se unilateralizam koji se bazira na sili, kratko reèeno - dominacija, na kraju pokaže kontra-produktivnom."

Glas Amerike:Meðu veliki strateškim problemima sa kojima se svijet trenutno suoèava je i problem koji Vi u svojoj knjizi nazivate ”globalni Balkan”. O èemu je rijeè?

Zbignjev Bžežinski:"Mislim da bi najprije trebao da ukažem o kojem dijelu svijeta govorim. Govorim o tom ogromnom podruèju Euro-Azije koje se proteže od Sueckog kanala pa sve do Sen Džanga na zapadnoj granici Kine, od južne granice Rusije, Kazahstana do pakistanske obale

na Arapskom moru i Indijskom okeanu. Unutar tog velikog podruèja nalazi se znatan broj zemalja. Tu živi 550 miliona ljudi i prisutna je izuzetna nestabilnost, mnogo konflikta. Sjedinjene države su sada direktno, politièki i vojno ukljuèene u rešavanje problema Iraka, problema Avganistana, a uz to, u širem smislu, i u rešavanje problema stabilnosti Pakistana. Tu su i izraelsko-palestinski sukob i odnos sa Iranom, koji je glavni igraè u tom regionu. Ukratko reèeno, preuzeli smo izuzetno veliki zadatak, izuzetno veliki izazov. Po mom mišljenju mi neæemo imati saveznike ukoliko ne budemo praktikovali liderstvo bazirano na konsenzusu o kojem sam pisao. Vjerovatno je da æemo doživjeti neuspjeh."

Glas Amerike:Èinjenica je da su mnoge od zemalja u tom regionu muslimanske zemlje. U svojoj knjizi iznosite i neke interesantne stvari o Islamu, koji nazivate sjajnom civilizacijom u kojoj ponovno vri nevolja. Ti problemi izazivaju i šalju talase tim globalnim Balkanom ali i, kao što smo se tragiènio osvjedoèili poslednjih godina - na zapadne države. Izgleda da vi niste mišljenja da to ponovno radjanje Islama kao sile , neizbježno mora dovesti do neke vrste globalnog konflikta, do rata civilizacija kako to neki nazivaju. Kako da se odnosimo prema takvom uzdizanju islamske civilizacije?

Zbignjev Bžežinski:"U prvom redu sa poštivanjem politièkog dostojanstva Muslimana. Vi se ne možete odnositi prema jednoj promjenjljivoj, povremeno veoma strasnoj, religiji duboko predanoj populaciji tako što se prema tom regionu u suštini odnosite u kvazi-kolonijalnom ili imperijalistièkom stilu. Mi moramo shvatiti da takav odnos, takva vrsta politike pripada prošlosti, istoriji. To nije buduænost. Ukoliko nismo pažljivi, ukoliko nismo politièki oprezni i taktièni , ukoliko pokušamo djelovati uglavnom se oslanjajuæi na silu mi æemo tu ogromnu populaciju okrenuti protiv sebe. Onda æemo sa njima doæi i u sukob, koji mnogi i predvidjaju. Mi æemo odnijeti pobjedu u direktnom vojnom sukobu ali æemo, dugoroèno gledano – izgubiti, jer æemo biti ranjivi u odnosu na tzv. asimetrièno voðenje rata, nasilne akte usmjerene protiv nas i na kraju æe takva situacija uništiti i naše liderstvo u svijetu i kvalitet života u Americi. Suština demokratije se može naæi u smrtnoj opasnosti."

Glas Amerike:Amerika koju pokazujete kao modernog, dinamiènog zastupnika globalnih promjena je na mnogo naèina izvor nestabilnosti sa kojom bi se potom trebalo nositi. To je sluèajno uglavnom ono što kritièari Amerike u svijetu, mnogi protivnici globalizacije - iznose protiv Sjedinjenih država. Da li za taj problem postoji rešenje – s

obzirom na to da Amerika ne može prestati da bude ono što zaista jeste, jedna moderna sila u svojoj suštini.

Zbignjev Bžežinski:"Mislim da ste predoèili veoma tešku dilemu i to je možda nerešiv paradoks amerièke situacije. Ali, isto tako - nemojte zaboraviti da kada je rijeè o meðunarodnim odnosima - nema rešenja, jer istorija se nikada ne zaustavlja. Postoje samo djelimièni lijekovi , a onda se pojave novi problemi. Izazov koji, stoga, leži pred nama je - da riješimo tu dilemu, taj paradoks Amerike koja je sa jedne strane uvijek u potrazi za stabilnosti, a sa druge strane sama proizvodi nestabilnost. Mi bi trebalo da riješimo taj paradoks najbolje što možemo. Ja opet tvrdim da je liderstvo zasnovano na konsenzusu koje u velikoj mjeri i potièe od amerièke moæi, ali koje se ne smije koristiti kao èekiæ, upravo najbolji naèin da se izaðe na kraj sa tim paradoksom."