97

Wies∏aw Domas∏owskikonserwatorInstytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu

ZASADY KONSERWACJI MURÓW CEGLANYCH I KAMIENNYCH DETALI ARCHITEKTONICZNYCH

TECHNOLOGIE

Od kilku, a mo˝e kilkunastu lat postulaty zawarte w Karcie Weneckiej (1964 r.)1 ulegajà w Polscezapomnieniu. Bardziej ni˝ konserwacja zachowaw-cza i prawid∏owe, zgodne z zasadami konserwator-skimi, wykonanie zabiegów, ceniona jest estetykawykonanych prac i ich wyglàd zewn´trzny. Sprzyjatemu zresztà procedura konkursów, kontroli i odbiorurealizowanych zadaƒ, jak te˝ trendy przychodzàce z Zachodu oraz ∏atwy dost´p do go-towych materia∏ów i nowoczesnychtechnologii.

W przypadku konkursów naj-wa˝niejszym kryterium przyj´ciaoferty jest cena kosztorysowa, a nieprogram prac i metody jego realiza-cji. Po prostu akceptowane sà ofertynajtaƒsze, a przecie˝ „tanie” nie jestsynonimem jakoÊci. Do wyjàtkównale˝y przyjmowanie ofert o wy˝-szej cenie i nale˝y si´ z tego cieszyç.Moim zdaniem program meryto-ryczny proponowanych prac powi-nien byç oceniany na piÊmie przezwiarygodnego rzeczoznawc´ z da-nej dziedziny konserwacji, bez udo-st´pniania mu nazwy firmy, nazwiskwykonawców i kosztorysu. Jego bez-stronna opinia powinna byç branapod uwag´ przez komisj´ jako kry-terium najwa˝niejsze. Tak˝e kontro-l´ prowadzonych prac powinni spra-wowaç specjaliÊci-rzeczoznawcy odmomentu ich rozpocz´cia, a po za-koƒczeniu wydawaç pisemnà opini´.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e nawetnajlepszy pracownik urz´du konser-

Przed kilkoma laty sugerowa∏em i nadal postu-luj´, aby w urz´dach konserwatorskich pracowali naetatach dyplomowani konserwatorzy dzie∏ sztuki,pe∏niàc funkcje referentów ds. konserwacji zabytków,inspektorów nadzoru itp.3

Nale˝y podkreÊliç, ˝e tak˝e komisje konserwa-torskie powo∏ywane do odbioru prac nie mogà spe∏-niaç pok∏adanych w nich nadziei. Zwykle nie jest to

odbiór merytoryczny, lecz formalny. Cz∏onkowiekomisji nie sà w stanie inaczej oceniç pracy, jak podwzgl´dem estetycznym. Ich opinie entuzjastyczne czynegatywne zwiàzane sà z subiektywnym odczuciem, a nie dotyczà poprawnoÊci wykonanych prac podwzgl´dem konserwatorskim. Cz´sto nie sprawdzajàoni nawet, czy prace zosta∏y zrealizowane zgodnie z programem zawartym w ofercie. Sàdz´, ˝e komisjepowinny si´ wypowiadaç i podejmowaç decyzje napodstawie pisemnych opinii rzeczoznawców.

watorskiego, nieb´dàcy dyplomowanym konserwato-rem dzie∏ sztuki, nie jest w stanie oceniç zasadnoÊciprogramu prac konserwatorskich i nie mo˝e – zewzgl´du na brak odpowiedniego przygotowaniafachowego – sprawowaç kontroli nad prawid∏o-woÊcià ich wykonania2. PoprawnoÊç prac mo˝eoceniç wy∏àcznie wybitny specjalista z du˝ym do-Êwiadczeniem konserwatorskim, kontrolujàcy z du-˝à cz´stotliwoÊcià post´py dzia∏aƒ i ich zgodnoÊç z ofertà.

1. Niszczejàcy mur ceglany. Fot. W. Domas∏owski.1. Brick wall undergoing damage. Photo: W. Domas∏owski.

98

2. Korodujàce pr´ty stalowe niszczà s∏upy betonowe. Fot. W. Domas∏owski.2. Corroding steel rods damage concrete pillars. Photo: W. Domas∏owski.

3. Niszczejàcy beton. Fot. W. Domas∏owski.3. Concrete undergoing damage. Photo: W. Domas∏owski.

Nieprawid∏owemu wykonaniu prac konserwator-skich sprzyja ∏atwy dost´p do ró˝norodnych materia-∏ów i preparatów konserwatorskich, o których produ-cenci piszà i mówià, ˝e sà rewelacyjne, skuteczne i niezastàpione. Reklama tych materia∏ów dzia∏a po-dobnie jak reklama cudownych Êrodków farma-ceutycznych – gdyby im wierzyç, powinniÊmy ˝yç w zdrowiu co najmniej kilkadziesiàt lat d∏u˝ej.Niestety, wiara w skutecznoÊç owych Êrodków jestwÊród konserwatorów doÊç powszechna. Jak˝e wy-godnie jest kupiç i zastosowaç polecany przez produ-centów preparat, zamiast ∏amaç sobie g∏ow´ nad do-borem okreÊlonych materia∏ów, a nast´pnie trudziçsi´ nad ich przyrzàdzaniem. Konserwatorzy przyjmu-jà na wiar´ opinie wytwórców i nie trudzà si´ spraw-dzaniem jakoÊci i przydatnoÊci ich wytworów.

Niedawno, jako cz∏onek komisji zajmujàcej si´konserwacjà cennej du˝ej budowli, zaproponowa∏em,aby poddaç badaniom materia∏y i preparaty, któremia∏y byç zastosowane. Koszt badaƒ stanowi∏byu∏amek procentu ogólnych, wielkich zresztà kosztówkonserwacji. Moja propozycja nie spotka∏a si´ ze zro-zumieniem inwestora i wykonawców (w konsekwen-cji przestano mnie zapraszaç na posiedzenia komisji).Jeden z wybitnych specjalistów wyrazi∏ opini´, ˝e ta-kie badania nie sà konieczne, skoro w∏aÊciwoÊci ma-teria∏ów wyszczególniono w prospektach. Stwierdzam,˝e taki poglàd jest naiwny. Wytwórcy nie podajàwszystkich interesujàcych konserwatorów danych, a cechy negatywne z regu∏y po prostu przemilczajà.Nie wszystkie informacje sà zatem prawdziwe i zgod-ne z wymaganiami konserwatorskimi.

Jak dotychczas, badaniami przydatnoÊci prepara-tów i materia∏ów do konserwacji zajmujà si´ prawiewy∏àcznie pracownicy Instytutu Zabytkoznawstwai Konserwatorstwa UMK w Toruniu oraz pracownicy

Laboratorium Konserwacji Kamienia PKZ, równie˝w Toruniu. Zwykle wyniki sà publikowane. Niestety,tych prac jest za ma∏o. Pozwalam sobie wi´c wystà-piç z apelem do Wydzia∏ów Konserwacji Dzie∏ Sztu-ki w Krakowie i Warszawie o podj´cie badaƒ w tymzakresie, tak˝e w ramach prac dyplomowych, i ichpublikowanie na ∏amach czasopism specjalistycz-nych. O skuteczne poparcie tego rodzaju badaƒzwracam si´ tak˝e do Ministerstwa Kultury.

Trwa∏oÊç murów ceglanychSynonimem trwa∏oÊci materia∏ów sà, zgodnie z po-tocznym przekonaniem, mur, ˝elazo, beton (il. 1, 2, 3).

Jednak troszk´ bardziej wtajemniczeni wiedzà,˝e i one, w zale˝noÊci od jakoÊci materia∏ów i warun-ków, w jakich si´ znajdujà, ulegajà szybszemu lubwolniejszemu zniszczeniu. Tempo tego procesu za-le˝y oczywiÊcie od wielu czynników, co zostanie wy-kazane na podstawie trwa∏oÊci murów ceglanych, a przede wszystkim odpornoÊci ich sk∏adników nadzia∏anie czynników agresywnych. Ich trwa∏oÊç jestzale˝na g∏ównie od w∏aÊciwoÊci cegie∏ i spajajàcychje zapraw wapiennych.

Ceg∏yCeg∏y ró˝nià si´ w∏aÊciwoÊciami mechanicznymi i fi-zycznymi oraz odpornoÊcià na dzia∏anie wody i czyn-ników chemicznych. Tak by∏o w wiekach Êrednich,tak jest i obecnie. W∏aÊciwoÊci cegie∏ zale˝à odjakoÊci gliny, sposobu jej przygotowania, stosowa-nych celowo domieszek lub obecnoÊci gruboziarnis-tych domieszek naturalnych (˝wir, kamienie) zawar-tych w glinie, od formowania plastycznego, warun-ków suszenia i gamowania (magazynowania surówkiprzeznaczonej do wypalania), temperatury i czasususzenia, wypalania w odpowiednich temperaturach,

99

TECHNOLOGIE

4. Ulegajàce zniszczeniu êle wyrobione i wypalone ceg∏y. Fot. z archiwum autora.4. Badly prepared and baked bricks. Photo: from the archive of the author.

od dost´pu powietrza do wypalanych wyrobów, a na-st´pnie od warunków ch∏odzenia. Mo˝na powiedzieç,˝e ceg∏y o niskich parametrach mechanicznych otrzy-mywane sà z glin chudych lub zawierajàcych du˝ododatków schudzajàcych, gdy sk∏adniki masy ceglar-skiej nie zosta∏y dobrze wymieszane, prawid∏owo formowane i suszone, by∏y wypalone w niskich tem-peraturach lub przez zbyt krótki czas. Ceg∏y takiecharakteryzujà si´ zwykle niejednorodnà strukturà i kolorem, wyst´pujà w nich mikrorysy, rozwarstwiajàsi´ i ∏atwo p´kajà (il. 4).

èle wypalone ceg∏y, zawierajàce w sk∏adzie nie-dok∏adnie wymieszane i gruboziarniste domieszkimargla czy pirytu oraz domieszki soli rozpuszczal-nych w wodzie, sà nieodporne na dzia∏anie wodyi krystalizujàcych soli. Ceg∏y takie mogà p´cznieçpod wp∏ywem wody i ulegaç niszczàcemu dzia∏aniukwasów i zasad. NasiàkliwoÊç cegie∏ tak˝e zale˝y odwy˝ej wymienionych czynników i kszta∏towaç si´mo˝e od kilku do kilkudziesi´ciu procent (wed∏ugPolskiej Normy nasiàkliwoÊç zwyk∏ej ceg∏y glinianejmo˝e wynosiç 4,0-24,0%). Czas kapilarnego podcià-gania wody przez ceg∏y wspó∏czesne jest zwyklekrótki. Badania w∏asne pozwoli∏y ustaliç, ˝e wodawznosi∏a si´ w tych ceg∏ach na wysokoÊç 2 cm w cza-sie 6-100 min.

W zale˝noÊci od w∏aÊciwoÊci mechanicznychPolska Norma dzieli ceg∏y wspó∏czesne na klasy o wy-trzyma∏oÊci na Êciskanie od 5,0 do 20,0 MPa. Dobreceg∏y charakteryzujà si´: jednolità barwà, okreÊlonymkszta∏tem i wymiarami, prze∏omem jednorodnym(struktura, barwa), brakiem rys, p´kni´ç, wad po-wierzchniowych (p´cherzy, plam, zgrubieƒ, bruzd)oraz domieszek margla, pirytu i soli rozpuszczalnychw wodzie, a szczególnie siarczanów.

Obecnie ∏atwiej jest produkowaç ceg∏y dobrej ja-koÊci, poniewa˝ mo˝na precyzyjnie badaç jakoÊç su-rowców i dok∏adnie dawkowaç domieszki, mieszaç je i kszta∏towaç mechanicznie, suszyç i gamowaçw dok∏adnie okreÊlonych warunkach, jak te˝ wypalaç w odpowiednich temperaturach i czasie wyznaczonymprzez sk∏adniki tworzàce surówk´. Tak˝e ch∏odzenie

mo˝e byç wykonane precyzyjnie. Niestety, pomimotakich mo˝liwoÊci w handlu znajdujà si´ ceg∏y nie-odpowiadajàce wymaganiom stawianym przez PolskàNorm´.

Takich udogodnieƒ nie mieli dawni wytwórcy i dlatego obok cegie∏ o doÊç dobrych w∏aÊciwoÊciachmechanicznych i fizycznych spotykamy ceg∏y o kiep-skiej jakoÊci, a w∏aÊnie takie, znajdujàc si´ w murachzewn´trznych, najcz´Êciej uleg∏y ca∏kowitej destruk-cji i zosta∏y zastàpione innymi, nowymi ceg∏ami.Badania prowadzone w Êrodowisku toruƒskim po-zwoli∏y ustaliç, ˝e ceg∏y gotyckie charakteryzujà si´wytrzyma∏oÊcià na Êciskanie od 6,0 do 9,0 MPa, ichnasiàkliwoÊç wodà wynosi po 24 godzinach od 9,0 do 16,0%, a czas kapilarnego podciàgania wody dowysokoÊci 5 cm – od 20 do 60 min. Bioràc pod uwag´bardzo ma∏à wytrzyma∏oÊç mechanicznà omawianychcegie∏, ich stosunkowo du˝à nasiàkliwoÊç i bardzodobre w∏aÊciwoÊci kapilarne, nie nale˝y si´ dziwiçich ma∏ej odpornoÊci na dzia∏anie czynników ze-wn´trznych, a szczególnie wody i zmian temperatury(zamarzanie wody).

Zaprawy wapienneOdpowiedê na pytanie, dlaczego zaprawy wapiennespajajàce ceg∏y w murach ulegajà zniszczeniu, jeststosunkowo prosta – majà one ma∏à wytrzyma∏oÊçmechanicznà, niedostatecznà odpornoÊç na wod´ i dzia∏anie innych czynników atmosferycznych (il. 5).Zgodnie z Polskà Normà wytrzyma∏oÊç na Êciskaniezapraw do wznoszenia murów ceglanych powinna wy-nosiç zaledwie 0,2-0,4 MPa (maksymalna 0,8 MPa),przy du˝ej zarazem nasiàkliwoÊci wodà (15-20% –bad. w∏asne) i dobrych w∏aÊciwoÊciach kapilarnych(podciàgajà do wys. 5 cm w czasie 20-30 min – bad.w∏asne).

5. Mur z ubytkami w warstwie powierzchniowej roz∏o˝onej i wy-p∏ukanej zaprawy wapiennej. Fot. W. Domas∏owski.5. Wall with gaps in the surface layer of washed out lime mortar.Photo: W. Domas∏owski.

100

W∏aÊciwoÊci fizyczne i mechaniczne dawnych, a tak˝e obecnych zapraw wapiennych zale˝à od wieluparametrów, lecz przede wszystkim od jakoÊci wapna.Wapno palone powinno byç otrzymywane z czystychsurowców, bogatych w w´glan wapnia. Kamieƒ wapienny musi byç wypalony w odpowiedniej tem-peraturze, a nast´pnie wapno poprawnie zgaszone.Dobre gaszenie (lasowanie) wapna zachodzi przyu˝yciu ÊciÊle okreÊlonej iloÊci wody i w kontrolowa-nej temperaturze. Wymieszanie wapna z wodà niekoƒczy jednak procesu jego gaszenia, poniewa˝czàstki tlenku wapnia (wapna palonego) nie ulegajàca∏kowitemu przekszta∏ceniu w wodorotlenek wap-nia (wapno gaszone). Przyczynà tego zjawiska jest to,˝e powstajàcy na ziarnach tlenku wapnia jego wodoro-tlenek tworzy szczelnà pow∏ok´ (˝el), utrudniajàcàdost´p wody do nieprzereagowanych czàsteczek tlen-ku wapniowego. Takie zjawisko zachodzi tak˝e przyotrzymywaniu wapna hydratyzowanego (sucho gaszo-nego). Aby zakoƒczyç omawiany proces, wapno wle-wano do do∏ów ziemnych, w których zachodzi∏o do-gaszanie w okresie kilku czy kilkunastu lat. W takichwarunkach wapno staje si´ drobnoziarniste, jedno-rodne, czyste i nabywa w∏aÊciwoÊci tiksotropowych.Omawiane wapno, zwane do∏owanym, charakteryzujesi´ wysokà jakoÊcià.

U˝ycie tego wapna nie gwarantuje jednak uzy-skania dobrej zaprawy murarskiej. Decydujà o tymtak˝e iloÊç i rodzaj kruszywa, jego granulacja orazwarunki, w jakich zachodzi wiàzanie zaprawy.Warunki wiàzania sà prawid∏owe wówczas, gdy za-prawa wysycha powoli, co sprzyja karbonatyzacjiwapna. Z biegiem czasu, jeÊli proces wiàzania zacho-dzi w dobrych warunkach, na przyk∏ad we wn´trzachbudowli, zaprawy uzyskujà optymalne w∏aÊciwoÊci i z biegiem czasu si´ polepszajà. Dzieje si´ tak nietylko dzi´ki powstaniu w´glanu wapniowego, lecztak˝e wskutek reakcji wodorotlenku wapnia z krze-mionkà (piaskiem). Powstajàcy krzemian wapnia sil-nie wià˝e ziarna piasku mi´dzy sobà, co przyczyniasi´ w znacznym stopniu do zwi´kszenia wytrzyma-∏oÊci, twardoÊci i wodoodpornoÊci zapraw (il. 6).

Znacznie lepsze zaprawy ni˝ z wapna hydratyzo-wanego lub do∏owanego mo˝na otrzymaç, stosujàcwapno dyspergowane. Uzyskuje si´ je na drodze roz-drabniania wapna hydratyzowanego w odpowiednichm∏ynach szybkoobrotowych. Takie wapno, bardzodrobnoziarniste, pozwala na otrzymywanie zaprawo ok. 4 razy wi´kszej wytrzyma∏oÊci na Êciskanie (3,0-3,5 MPa) ni˝ ze zwyk∏ego wapna hydratyzowanego.

Zaprawy o jeszcze wi´kszej wytrzyma∏oÊci, po-równywalne do zapraw cementowych, uzyskiwali ju˝budowniczowie w staro˝ytnym Rzymie dzi´ki dodat-kom do wapna tzw. pucolanów, zawierajàcych krze-mionk´ o wysokim stopniu rozdrobnienia (tzw. krze-mionka aktywna). Badania rzymskich zapraw zawie-rajàcych dodatki wymienionych naturalnych pucola-nów pozwoli∏y ustaliç, ˝e osiàga∏y one wytrzyma∏oÊçna Êciskanie do ok. 20,0 MPa, podczas gdy wspó∏-czesne zaprawy z wapnem hydraulicznym – do ok. 2,5 MPa.

Zaprawy o tak wysokich parametrach mechanicz-nych mo˝na tak˝e uzyskaç, stosujàc jako dodatkiwspó∏czese pucolany, np. metakaolinit, otrzymywanyna drodze wypalania kaolinitu (badania w∏asne).Pozwala to na otrzymanie zapraw wapiennych o wy-trzyma∏oÊci do 15,0 MPa.

Trwa∏oÊç kamiennych detali architektonicznychO trwa∏oÊci kamiennych detali architektonicznychdecyduje rodzaj ska∏y, z jakiej zosta∏y wykonane. Donajmniej podatnych na zniszczenie nale˝à elementywykonane ze ska∏ magmowych, np. granitów, sjeni-tów czy bazaltów. Niszczeniu ulegajà zwykle cienkiepowierzchniowe warstewki detalu, najcz´Êciej wsku-tek tarcia i rozk∏adu glinokrzemianów. Ska∏y mag-mowe o du˝ej zawartoÊci skaleni wietrzejà szybciejni˝ bezskaleniowe. Ska∏y zawierajàce skalenie i mik´wietrzejà szybciej ni˝ ska∏y bez miki. I w koƒcu, w przypadku obecnoÊci miki, szybciej ulegajàzniszczeniu ska∏y magmowe zawierajàce biotyt ni˝te, które zawierajà muskowit.

6. Fragment Êredniowiecznegomuru z doskonale zachowanà za-prawà wapiennà. Fot. W. Doma-s∏owski.6. Fragment of a mediaeval wallwith excellently preserved limemortar. Photo: W. Domas∏owski.

101

TECHNOLOGIE

ona niszczenie chemiczne, fizyczne i biologiczne.JeÊli materia∏y budowli sà suche, czynniki chemicz-ne i biologiczne nie wywo∏ujà procesów destrukcyj-nych. Wszystkie wymienione „rodzaje wody” mogàbyç zanieczyszczone sk∏adnikami agresywnymi(sole, kwasy). Do szczególnie zanieczyszczonych na-le˝à wody gruntowe, Ênieg i mg∏a.

Czynniki niszczàce mogà byç te˝ wprowadzanew postaci roztworów w czasie prac konserwatorskich(szk∏o wodne do wzmacniania, roztwory do usuwanianawarstwieƒ) oraz niektórymi zaprawami do spoino-wania i uzupe∏niania ubytków.

Woda dzia∏a niszczàco wskutek rozpuszczaniask∏adników materia∏ów, ich sp´czniania i wymywa-nia (szczególnie spoiwo w´glanowe i ilaste), poÊred-niczy tak˝e w ich chemicznym i fizycznym roz-k∏adzie (kwasy rozk∏adajà zwiàzki w´glanowe, lód i sole rozpuszczalne w wodzie niszczà wszystkiemateria∏y porowate oraz zawierajàce mikro- i makro-szczeliny).

bardziej porowate oraz zawierajàceznaczne iloÊci spoiwa, przede wszyst-kim ilastego.

Marmury w∏aÊciwe, nale˝àce doska∏ metamorficznych, sà, podobniejak wapienie zbite, ska∏ami mniejpodatnymi na mechaniczne i fizyczneczynniki niszczàce.

Wszystkie natomiast ska∏y osa-dowe i metamorficzne zawierajàcew swoim sk∏adzie w´glany (g∏ówniekalcyt) nie sà odporne na dzia∏aniesubstancji kwaÊnych (kwas siarkowy,solny, azotowy, w´glowy i inne).

Tak wi´c odpornoÊç kamiennychdetali architektonicznych jest uzale˝-niona od sk∏adu mineralogicznegoska∏, z których je wykonano, oraz odich struktury i tekstury.

Czynniki niszczàce mury ceglane i detale kamienneSpoÊród licznych czynników niszczàcych budowle i detale architektoniczne nale˝y wymieniç wod´ i so-le w niej rozpuszczalne, substancje agresywne zanie-czyszczajàce atmosfer´, mikroorganizmy, zmianytemperatury i czynniki mechaniczne.

Dzia∏anie wody i sk∏adników zanieczyszczajàcychatmosfer´Materia∏y budowlane sà niszczone zarówno przezwody opadowe (deszcz, Ênieg, grad), jak i przezwod´ kondensacyjnà i gruntowà (il. 8, 9). Umo˝liwia

SpoÊród ska∏ osadowych do najtrwalszych nale˝àska∏y nieporowate, np. wapienie zbite (tzw. marmurypospolite), wapienie skaliste i ma∏o porowate piaskow-ce o lepiszczu krzemionkowym. Mniej odporne sàpiaskowce o lepiszczu wapnistym, a szczególnie ilas-tym. PoÊrednie w∏aÊciwoÊci majà piaskowce o lepisz-czu mieszanym, np. krzemionkowo-wapnisto-ilastym.W zale˝noÊci od przewagi okreÊlonych minera∏ówspajajàcych sà bardziej lub mniej odporne. Do mniejodpornych zaliczamy tak˝e wapienie lekkie, o du˝ejporowatoÊci i nasiàkliwoÊci.

Do bardziej podatnych na zniszczenie nale˝à kamienie o teksturze uwarstwionej, ∏atwo rozwarst-wiajàce si´ wzd∏u˝ warstw sedymentacyjnych (il. 7),

7. P∏ytowe rozwarstwianie si´ kamieni zgodnie z uwarstwieniem.Fot. z archiwum autora.7. Slab stratification of stones in accordance with arrangement intolayers. Photo: from the archive of the author.

8. Tynk i mur niszczone przez wod´ gruntowà. Fot. W. Doma-s∏owski.8. Plaster and wall damaged by underground water. Photo: W. Domas∏owski.

102

Kwasy powstajà wskutek rozpuszczania si´ w wodzie dwutlenku w´gla zawartego w powietrzubàdê innych gazów go zanieczyszczajàcych (g∏ównietlenki siarki i azotu, chlorowodór i fluorowodór).Kwas w´glowy, choç jest kwasem s∏abym, reagujez w´glanami, g∏ównie wapnia – sk∏adnika wapieni,marmurów, niektórych piaskowców, zapraw wapien-nych, tynków i sztukaterii. W wyniku reakcji kwasuw´glowego z w´glanem wapnia tworzy si´ kwaÊnyw´glan wapnia stokrotnie lepiej rozpuszczalny odw´glanu oboj´tnego. Kwas w´glowy rozk∏ada po-wierzchni´ materia∏ów nieporowatych (wapienie zbite,marmury), powodujàc, ˝e tracà one poler. W przypad-ku materia∏ów porowatych rozpuszcza w strefie za-wilgocenia w´glan wapnia, który nast´pnie w procesieschni´cia materia∏u migruje ku porom powierzchnio-wym i w nich si´ odk∏ada jako w´glan wapnia.Proces ten ma przebieg cykliczny: nasycanie kamie-nia wodà – przetwarzanie w´glanu wapnia w kwaÊnyw´glan wapnia; wysychanie – migracja kwaÊnegow´glanu do powierzchni materia∏u i odtwarzaniew´glanu wapnia). Przy wielokrotnie powtarzajàcymsi´ zjawisku rozpuszczania i migracji nast´pujezaw´˝enie kapilar powierzchniowych, ich uszczel-nienie, bàdê powstanie na powierzchni nawarstwieƒ.

W takich przypadkach obserwujemy os∏abianiewewn´trznych partii kamieni i zapraw, a tak˝e cegie∏,jeÊli wyst´puje w nich w´glan wapnia (margiel), przyjednoczesnym wzmocnieniu i uszczelnieniu po-wierzchniowych partii materia∏ów.

Kwas w´glowy reaguje chemicznie tak˝e z inny-mi sk∏adnikami materia∏ów budowlanych, np. ze ska-leniami zawartymi w ska∏ach magmowych (granity,porfiry), metamorficznych (gnejsy), a tak˝e w pias-kowcach arkozowych (o du˝ej zawartoÊci skaleni).W wyniku tego procesu powstajà nowe, p´czniejàceminera∏y (np. kaolinit, serycyt), ∏atwo wyp∏ukiwane z kamieni, co powoduje os∏abienie kamieni i zwi´k-sza ich podatnoÊç na destrukcj´.

Pozosta∏e z wymienionych kwasów, zaliczane domocnych, dzia∏ajà znacznie energiczniej i powodujàrozk∏ad powierzchniowy materia∏ów budowlanychzawierajàcych g∏ównie w´glany. Tak wi´c, w przeci-wieƒstwie do kwasu w´glowego, który dzia∏a w ca∏ejstrefie zawilgocenia materia∏u, kwasy mocne reagujàb∏yskawicznie, rozk∏adajàc w´glany wyst´pujàce napowierzchni materia∏u, a nast´pnie niszczàc corazg∏´bsze jego warstwy. W wyniku reakcji silnych kwa-sów z w´glanem wapnia powstajà ∏atwo rozpusz-czalne sole (chlorek i azotan wapnia), zwiàzki o ogra-niczonej rozpuszczalnoÊci (siarczan wapnia) oraz nierozpuszczalne (fluorek wapnia). W przypadkudzia∏ania kwasu solnego i azotowego nast´puje wi´cnieodwracalny proces niszczenia wapieni (rozk∏ad,

9. Tynk i mur niszczone przez wod´ gruntowà. Fot. z archiwumautora.9. Plaster and wall damaged by underground water. Photo: from thearchive of the author.

10. Z∏uszczone nawarstwienia ods∏aniajà zniszczony kamieƒ. Fot. z archiwum autora.10. Flaking stratification discloses the damaged stone. Photo: fromthe archive of the author.

103

TECHNOLOGIE

rozpuszczenie) i dezintegracji granularnej piaskow-ców (rozpad ziarnisty). Kwas siarkowy powodujetworzenie si´ nawarstwieƒ powierzchniowych usz-czelniajàcych powierzchni´ materia∏u, a pod wp∏y-wem kwasu fluorowodorowego powstaje warstewkanieuszczelniajàca materia∏ów i zwi´kszajàca twar-doÊç powierzchniowà.

Kwasy te dzia∏ajà niszczàco tak˝e na inne sk∏adni-ki materia∏ów budowlanych (np. glinokrzemiany), acz-kolwiek nie w tak drastyczny sposób, jak na w´glany.

Bioràc pod uwag´ powy˝sze wywody, nale˝y pod-kreÊliç, ˝e wszystkie kwasy dzia∏ajà destrukcyjnie. W przypadku kwasów solnego i azotowego jest todestrukcja natychmiastowa, a jej rozmiar zale˝y wy-∏àcznie od st´˝enia i cz´stotliwoÊci ich oddzia∏ywa-nia (cz´stotliwoÊç: okresy wyst´powania zawilgoce-nia i wysychania materia∏u, poniewa˝ kwasy dzia∏ajàwy∏àcznie w Êrodowisku wodnym). W przypadkukwasów w´glowego i siarkowego, w wyniku dzia∏a-nia których tworzà si´ nawarstwienia, obserwujemyzjawiska pozornie pozytywne, zwi´ksza si´ bowiemtwardoÊç i wytrzyma∏oÊç powierzchni materia∏ów, a wi´c ich odpornoÊç na czynniki mechaniczne.Nale˝y jednak zdaç sobie spraw´, ˝e powstawanienawarstwieƒ w´glanowych ma Êcis∏y zwiàzek z os∏a-bieniem wytrzyma∏oÊci wewn´trznych partii materia-∏ów (migracja w´glanu wapnia ze strefy zawilgoce-nia w formie jego kwaÊnego w´glanu, do porów po-wierzchniowych). Z biegiem czasu nast´puje zatemcoraz wi´ksze os∏abienie partii wewn´trznych i corazwi´ksze uszczelnienie powierzchni. Koƒcowym efek-tem jest p´kanie, z∏uszczanie si´ warstw powierzch-niowych (nawarstwieƒ) i ods∏anianie zdezintegro-wanych wewn´trznych partii kamienia (il. 10, 11).Przyczynami tego procesu sà: krystalizacja soli roz-puszczonych w wodzie pod nawarstwieniami, zamar-zanie wody uwi´zionej w warstwach wewn´trznychw konsekwencji uszczelnienia powierzchni obiektuoraz napr´˝enia Êcinajàce mi´dzy nawarstwieniami a kamieniem, spowodowane ich ró˝nymi wspó∏czyn-nikami rozszerzalnoÊci cieplnej.

W przypadku dzia∏ania kwasu siarkowego procespowstawania nawarstwieƒ i uszczelniania powierzch-ni materia∏ów zachodzi szczególnie ∏atwo, poniewa˝przemianie w´glanu wapnia w siarczan wapnia (gips)towarzyszy zwi´kszenie obj´toÊci o ok. 100 proc.Dlatego te˝ kwas siarkowy zaliczamy do czynnikówpowodujàcych wi´ksze zniszczenia materia∏ów bu-dowlanych ni˝ kwas w´glowy.

W powstawaniu nawarstwieƒ uszczelniajàcych,których istnienie przyspiesza proces destrukcji ka-mieni, biorà tak˝e udzia∏ py∏y zanieczyszczajàceatmosfer´. Ich mikroskopijne czàstki osiadajà na po-wierzchniach materia∏ów, gdzie sà wiàzane z pod∏o-˝em si∏ami van der Waalsa i mogà tworzyç samo-dzielne nawarstwienia, cz´sto bardzo szczelne, bàdête˝ wbudowujà si´ w nawarstwienia powstajàce nadrodze chemicznej. ObecnoÊç ich poznajemy poczarnym (g∏ównie sadza) lub szarym zabarwieniu.

Dzia∏anie soli rozpuszczalnych w wodzieSole rozpuszczalne w wodzie niszczà materia∏y bu-dowlane g∏ównie wskutek krystalizacji i powi´ksza-nia kryszta∏ów. Sole silnych kwasów i s∏abych zasadmogà je tak˝e niszczyç na drodze chemicznej (m.in.chlorek, siarczan i azotan amonu, wapnia, ˝elaza i in.), poniewa˝ w wyniku ich hydrolizy tworzà si´kwasy: solny, siarkowy, azotowy.

èród∏ami zasolenia obiektów sà: woda gruntowa,omówione wy˝ej procesy chemiczne, woda morskaprzenoszona przez wiatr, nawozy sztuczne, sól stoso-wana do posypywania nawierzchni w okresie zimo-wym, zanieczyszczenia przemys∏owe oraz stosowanepodczas konserwacji zabytków nieodpowiednie od-czynniki, zaprawy i preparaty.

Sole znajdujàce si´ w roztworach wype∏niajàcychkapilary porowatych materia∏ów budowlanych ulega-jà krystalizacji podczas odparowania wody z powierz-chni tych materia∏ów. Przemieszczajà si´ wraz z roz-tworem z g∏´bszych kapilar do powierzchniowych i osadzajà na powierzchni obiektu bàdê w jego po-rach powierzchniowych, co jest zale˝ne od kinetykischni´cia obiektu. Najwi´ksze skupiska soli tworzàsi´ w tych partiach, z których nast´puje najintensyw-niejsze odparowywanie wody i dlatego te cz´Êci sànajbardziej nara˝one na zniszczenie (il. 12).

W zale˝noÊci od rodzajów soli i ich st´˝enia,w∏aÊciwoÊci materia∏u budowlanego (sk∏adu, struktu-ry i tekstury) oraz warunków towarzyszàcych proceso-wi wysychania (temperatura i wilgotnoÊç otoczenia)

11. Nawarstwienia z∏uszczajà si´ ze zniszczonego kamienia i na ichmiejsce powstajà nowe. Fot. z archiwum autora.11. Stratification flakes from the damaged stone and is replaced bya new one. Photo: from the archive of the author.

104

12. Sole wykrystalizowane w górnej partii strefy podciàgania wodyz ziemi. Fot. z archiwum autora.12. Salt crystallised in the upper sphere of drawing water from theground. Photo: from the archive of the author.

13. Zniszczona powierzchnia muru wskutek dzia∏ania soli. Fot. z archiwum autora.13. Wall surface damaged due to the impact of salt. Photo: fromthe archive of the author.

i szczelinach materia∏ów, a nie na ich powierzchniach.Wyst´pujàce ciÊnienie krystalizacyjne jest dostatecz-nie du˝e, aby przy powtarzajàcych si´ cyklach roz-puszczania soli i jej krystalizacji w czasie schni´ciamateria∏ów porowatych doprowadziç do ich dezinte-gracji, ∏uszczenia si´, p´kania czy rozpadu (il. 13, 14).

Najwi´ksze zniszczenia powodujà sole krystali-zujàce ze zmiennà iloÊcià wody w temperaturzeotoczenia. Do takich soli wyst´pujàcych cz´sto w za-bytkach nale˝à ∏atwo rozpuszczalne w wodzie siar-czany sodu i magnezu oraz w´glan sodu. Tworzàcesi´ hydraty tych soli majà w charakterystycznej dlasiebie temperaturze okreÊlonà pr´˝noÊç pary wodneji jeÊli jest ona wi´ksza ni˝ pr´˝noÊç pary w powie-trzu, to hydrat traci wod´, przechodzàc w hydrat o mniejszej iloÊci czàsteczek wody lub w sól bez-wodnà. Zmniejszenie stopnia uwodnienia hydratu niejest groêne dla materia∏ów porowatych, zagra˝a imnatomiast proces odwrotny, tzn. zwi´kszanie stopniauwodnienia przez sole wype∏niajàce pory i szczeliny.Taki proces zachodzi wówczas, gdy pr´˝noÊç parywodnej w otoczeniu jest wy˝sza od pr´˝noÊci paryhydratu. Wówczas sól bezwodna, lub jej hydrat o niskim stopniu uwodnienia, przy∏àcza czàteczkiwody. Zjawisko to zachodzi przy obni˝aniu si´ tem-peratury. Towarzyszy mu zwykle znaczny wzrost ob-j´toÊci kryszta∏ów. Innymi s∏owy, w wy˝szych tem-peraturach powstajà sole bezwodne lub ich hydraty o niskim stopniu uwodnienia, w ni˝szych przemie-niajà si´ one w hydraty o wi´kszej zawartoÊci czàste-czek wody. Na przyk∏ad siarczan sodowy w tempe-raturze powy˝ej 32,4°C krystalizuje w postaci bez-wodnej (Na2SO4), z roztworu och∏odzonego do tem-peratury 24,3°C z siedmioma czàsteczkami wody(Na2SO4 • 7H2O), a poni˝ej tej temperatury z dzie-si´cioma czàsteczkami wody (Na2SO4 • 10H2O).Omawianym przemianom stopnia uwodnienia siar-czanu sodowego towarzyszy wzrost obj´toÊci krysz-ta∏ów, wynoszàcy – przy przejÊciu soli bezwodnej w dziesi´ciowodnà – ponad 400 proc. GdybyÊmyzamkn´li w ograniczonej przestrzeni bezwodny siar-czan sodu i w temperaturze poni˝ej 24°C doprowa-dzili do niego par´ wodnà, to ciÊnienie hydratacyjnewywierane przez sól dziesi´ciowodnà wynios∏obyoko∏o 24,0 MPa. Ta si∏a hydratacyjna jest tak du˝a, ˝eprzy kilkakrotnej hydratacji i dehydratacji mo˝edoprowadziç do ca∏kowitego zniszczenia cegie∏ go-tyckich czy wapienia piƒczowskiego.

Dzia∏anie czynników biologicznychMury budowli niszczone sà g∏ównie przez drobno-ustroje oraz przez wy˝szà roÊlinnoÊç zielonà (il. 15).Drobnoustroje bytujàce i rozk∏adajàce ceg∏y, zapra-wy i kamienie nale˝à do organizmów autotroficznych(samo˝ywnych) i heterotroficznych (cudzo˝ywnych).Drobnoustroje autotroficzne to glony, porosty orazbakterie chemolitotroficzne (siarkowe i nitryfikacyj-ne). Do heterotroficznych nale˝à grzyby (g∏ówniepleÊniowe) oraz bakterie.

sole tworzà plamy, zacieki, mniej lub bardziejpuszyste wykwity, matowe i szkliste nawarstwienia.Mogà one przybieraç formy dobrze wykszta∏conychdu˝ych lub ma∏ych kryszta∏ów oraz tworzyç osadyzbite lub porowate. Sole krystalizujàce w porach ma-teria∏ów tworzà poczàtkowo zarodki krystalizacyjne,które z czasem powi´kszajà si´, przybierajàc rozmia-ry zale˝ne od st´˝enia soli w roztworze wodnym. JeÊlisól wype∏ni pory ca∏kowicie, to ka˝demu powi´ksze-niu kryszta∏ów towarzyszyç b´dzie nacisk na otacza-jàce Êcianki porów, w których sól jest uwi´ziona, pro-wadzàc do zniszczenia materia∏u. Z tego wynika, ˝ezniszczenia wskutek dzia∏ania soli wyst´pujà przedewszystkim w przypadku ich krystalizacji w porach

105

TECHNOLOGIE

14. Zdezintegrowany wapieƒ wskutek krystalizacji soli. Fot. z ar-chiwum autora.14. Lime disintegrated due to salt crystallisation. Photo: from thearchive of the author.

G∏ównym êród∏em zaka˝enia obiektów jestgleba, w której wyst´pujà drobnoustroje zdolne dozniszczenia przede wszystkim powierzchni materia-∏ów budowlanych, ale tak˝e warstw podpowierzch-niowych. Ich rozwój i intensywnoÊç dzia∏ania nisz-czàcego zale˝à od sk∏adu chemicznego pod∏o˝a, naktórym bytujà, oraz od warunków zewn´trznych ta-kich, jak wilgotnoÊç i temperatura. Materia∏y budo-wlane niszczà nie tylko kwasy nieorganiczne (w´glo-wy, siarkowy, azotowy), ale tak˝e kwasy organiczne(mlekowy, szczawiowy, octowy i in.), wydzielaneprzez drobnoustroje w wyniku procesów metabolicz-nych. Ich mechanizm niszczenia jest podobny do opi-sanego wy˝ej dzia∏ania kwasów nieorganicznych.

Niszczàce dzia∏anie wy˝szej roÊlinnoÊci zielonejpolega na rozk∏adzie chemicznym materia∏ów przezkwasy organiczne, sole rozpuszczalne w wodzie po-wsta∏e wskutek dzia∏ania tych kwasów oraz wskutekdzia∏ania mechanicznego, tzn. wrastania korzonków i chwytników (np. mchów) w makropory i szczelinymateria∏ów. Czynniki te powodujà os∏abienie, dezin-tegracj´, p´kanie oraz rozpad cegie∏, zapraw i ka-mieni (il. 16).

Dzia∏anie zmian temperaturyGwa∏towne zmiany temperatury, szczególnie o du˝ejrozpi´toÊci i przy jej spadku poni˝ej 0°C, sà istotnymczynnikiem niszczàcym materia∏y porowate i nie-porowate. W Êrodowisku bezwodnym zmiany tem-peratury powodujà powstanie napr´˝eƒ Êcinajàcychw materia∏ach anizotropowych, co prowadzi do roz-luênienia ich sk∏adników, p´kania i rozwarstwianiasi´. Przyczynà tego sà odmienne wspó∏czynniki roz-szerzalnoÊci cieplnej ró˝nych minera∏ów, a tak˝e ichodmienna rozsze˝alnoÊç w kierunkach osi krystalo-graficznych. W wyniku tych napr´˝eƒ materia∏y

o budowie krystalicznej, np. marmury, ulegajà dez-integracji granularnej, którà – z uwagi na podo-bieƒstwo produktów rozpadu bia∏ych marmurów docukru – nazwano scukrzaniem. Tego rodzaju rozpadmarmurów obserwujemy w bardzo intensywnej for-mie w krajach Europy Po∏udniowej czy w Afryce,gdzie wskutek du˝ego nas∏onecznienia kamienie na-grzewajà si´ do wysokiej temperatury, a w nocyoch∏adzajà nawet poni˝ej 0°C. Inne objawy zniszczeƒobserwujemy w kamieniach uwarstwionych, szcze-gólnie jeÊli sà one umieszczone w murach uwarstwie-niem równolegle do lica murów. W takich przypad-kach powstajà napr´˝enia mi´dzy nagrzanà po-wierzchnià a ch∏odnymi warstwami wewn´trznymi,prowadzàc do rozwarstwienia wzd∏u˝ warstw sedy-mentacyjnych i ich z∏uszczania si´. Rozwarstwieniamogà wyst´powaç tak˝e, jeÊli bloki kamienne wsta-wione w mur majà uwarstwienie poziome.

W naszym klimacie zniszczenia spowodowanezmianami temperatury wyst´pujà g∏ównie w obecno-Êci wody. Przy spadku temperatury poni˝ej 0°C wo-da wype∏niajàca kapilary materia∏ów oraz ich szcze-liny, zamarzajàc, rozsadza materia∏y. W temperaturze0°C lód ma wi´kszà obj´toÊç od wody o ok. 9 proc.,a w temperaturze minus 22°C ok. 13,2 proc. Zmianieobj´toÊci towarzyszy wzrost ciÊnienia w pierwszymprzypadku o 0,6 MPa, a w drugim o 211,5 MPa.CiÊnienie jest wystarczajàce, aby przy powtarzajà-cym si´ zamarzaniu wody i topnieniu lodu nastàpi∏adestrukcja materia∏ów budowlanych. Najcz´Êciej spo-tykanym zjawiskiem jest p´kanie materia∏ów wskutek

15. Mikroorganizmy niszczàce obiekty kamienne. Fot. W. Doma-s∏owski.15. Microorganisms damaging stone objects. Photo: W. Doma-s∏owski.

106

16. Mur niszczony przez roÊliny. Fot. W. Domas∏owski.16. Wall damaged by plants. Photo: W. Domas∏owski.

zamarzania wody w ich szczelinach. Nie zawszewszystkie pory materia∏ów wype∏niajà si´ wodài w przypadku spadku temperatury poni˝ej 0°C za-marzajàca woda mo˝e przemieszczaç si´ do porówsàsiadujàcych, niewype∏nionych wodà, co os∏abianiszczàce dzia∏anie lodu. Innym pozytywnym zja-wiskiem jest przech∏adzanie wody w kapilarach o ma-∏ych Êrednicach, tzn. ˝e ulega ona zamarzaniu po-ni˝ej 0°C. I tak na przyk∏ad w rurkach o Êrednicy 1,5 mm woda zamarza w temperaturze -5,5°C, o Êred-nicy 0,25 mm w temperaturze -14°C, a w rurkach o Êrednicy 0,1 mm w temperaturze -18°C.

Dzia∏anie lodu jest w praktyce znacznie mniejgroêne ni˝ dzia∏anie soli rozpuszczalnych w wodzie(wzrost obj´toÊci niektórych soli hydratyzowanychdochodzi do 400 proc.).

Dzia∏anie czynników mechanicznychDo niszczàcych czynników mechanicznych zalicza-my wszystkie te, które powodujà ubytki w kamie-niach na skutek Êcierania i wymywania, czy te˝ ichp´kania i rozwarstwiania si´. Du˝ych zniszczeƒ mo˝edokonywaç wiatr, który porywa py∏y, drobny piasek iinne rozdrobnione materia∏y i – podobnie jak dmu-chawa piaskowa – Êciera mi´kkie kamienie, powo-dujàc powstawanie w˝erów, nierównoÊci, zaokràgle-nia kraw´dzi, deformacje rzeêb i zaokràglenia profilielementów architektonicznych (il. 17), niszczenie powierzchni szlifowanej i polerowanej. Szczególniegroêne sà burze piaskowe.

Do innych pospolitych niszczàcych czynnikówmechanicznych nale˝à: grad, napr´˝enia statyczne,wstrzàsy, korozja dybli, kotew i innych elementówstalowych stosowanych do ∏àczenia kamieni.

Zasady konserwacji murów ceglanych i detali kamiennychKonserwacja murów ceglanych i kamiennych detaliarchitektonicznych polega na utrwaleniu materia∏ów,aby nie dopuÊciç do dalszego ich niszczenia, elimino-waniu czynników niszczàcych i zabezpieczeniu przedich dzia∏aniem, wzmocnieniu struktury materia∏ów i uzupe∏nieniu ubytków, szczególnie konstrukcyjnych.

Prace wst´pnePod okreÊleniem „prace wst´pne” rozumiemy wszyst-kie dzia∏ania poprzedzajàce w∏aÊciwe zabiegi konser-watorskie. Nale˝à do nich: dokumentacja opisowa i fotograficzna stanu zachowania, badania historycz-ne oraz archiwalne dotyczàce wczeÊniej wykonanychprac konserwatorskich i dokonanych zmian (prze-kszta∏cenia, przebudowa, dobudowa, itp.), ocena sta-nu zachowania obiektu i w∏aÊciwoÊci materia∏ów napodstawie badaƒ wizualnych, chemicznych, fizycz-nych, petrograficznych, mechanicznych, nieniszczà-cych i innych.

Wizualne okreÊlenie przyczyn niszczenia obiektówZnajàc ogólne przyczyny niszczenia murów cegla-nych i kamiennych detali mo˝emy z du˝à dok∏ad-noÊcià okreÊliç g∏ówne przyczyny destrukcji obiek-tów. Badanie ich mo˝emy podzieliç na wizualne i laboratoryjne. Niszczenie mo˝e byç spowodowanez∏à jakoÊcià materia∏ów (ceg∏y, zaprawy, kamienie)bàdê wynikaç z dzia∏ania czynników agresywnych.Dlatego te˝ nale˝y wnikliwie obejrzeç fragmentyzniszczone lub ulegajàce zniszczeniu i wyciàgnàçwnioski na podstawie objawów zniszczeƒ: q p´kanie murów mo˝e Êwiadczyç o z∏ym ich posa-

dowieniu, niestabilnym pod∏o˝u, wyst´pujàcychprzecià˝eniach, z∏ym przewiàzaniu cegie∏ itp.;

q ubytki zaprawy i wypadanie cegie∏ Êwiadczào z∏ych w∏aÊciwoÊciach mechanicznych zaprawylub/i niszczàcym dzia∏aniu soli rozpuszczalnych w wodzie;

q rozpad cegie∏, p´kanie, wykruszanie fragmentów, rozwarstwienia, ubytki, mogà Êwiadczyç o niskiejich jakoÊci – wadliwej technologii, kiepskich su-rowcach;

q rozpad cegie∏ i wyst´powanie wykwitów mogà byç Êwiadectwem niszczàcego dzia∏ania soli rozpusz-czalnych w wodzie;

q niszczenie cegie∏, przy jednoczeÊnie dobrze zacho-wanej zaprawie w spoinach, mo˝e byç spowodo-wane zastosowaniem szczelnej i mocnej zaprawydo spoinowania;

q zaplamienia cegie∏ mog∏y powstaç wskutek che-micznej destrukcji ich sk∏adników i migracji po-wsta∏ych produktów do powierzchni lub te˝ wsku-tek inwazji mikroorganizmów;

q nawarstwienia powierzchniowe bywajà wynikiemosiadania py∏ów z zanieczyszczonej atmosfery (ruch ko∏owy, kominy domów i zak∏adów przemy-s∏owych);

q ciemne, strefowe zabarwienie dolnych partii mu-rów i wyst´powanie ewentualnych wykwitów soli Êwiadczyç mo˝e o braku izolacji poziomej, wy-st´powaniu wód gruntowych lub zawieszonych, powsta∏ych wskutek opadów atmosferycznych, wpuszczenia rur spustowych do ziemi lub nie-szczelnej kanalizacji i rur wodociàgowych;

q wyst´powanie wykwitów soli w ró˝nych partiach

107

TECHNOLOGIE

17. Niszczenie elementów kamiennych przez wiatr. Fot. W. Do-mas∏owski.17. Stone elements damaged by wind. Photo: W. Domas∏owski.

muru mo˝na t∏umaczyç tak˝e zastosowaniem w czasie robót konserwatorskich materia∏ów za-wierajàcych sole;

q ciemne pasma wilgoci, wyst´pujàce na pewnej wy-sokoÊci muru powy˝ej strefy suchej, mogà Êwiad-czyç o zhydrofobizowaniu dolnego pasa muru;

q zacieki w górnych partiach muru i ubytki zaprawysà konsekwencjà nieszczelnoÊci rynien i koszy. Podobne objawy mogà wyst´powaç w ró˝nych miejscach budowli wskutek wycieku wody z rzy-gaczy;

q p´kanie fragmentów murów jest cz´sto efektemkorozji znajdujàcych si´ w nich elementów ˝e-laznych.

OkreÊlenie przyczyn niszczenia murów i kamienina podstawie badaƒ in situ i w laboratoriachOcena wizualna zniszczeƒ i na tej podstawieokreÊlenie ich przypuszczalnych przyczyn powinnaznaleêç potwierdzenie w badaniach prowadzonych insitu i w laboratoriach specjalistycznych.Do najwa˝niejszych badaƒ in situ nale˝à:q pomiary zawilgocenia murów. Dotyczà one okre-

Êlenia wysokoÊci, g∏´bokoÊci i stopnia zawilgoce-nia. Na ich podstawie nale˝y podejmowaç dalsze prace i badania zwiàzane z zawilgoceniem budowli;

q pomiary zawilgocenia gruntu i okreÊlenie I pozio-mu wód podziemnych (gruntowych). Pomiary te wykonane sonda˝owo pozwalajà na stwierdzenie, czy budowla jest zawilgacana wodà odbità, wodà zawieszonà czy te˝ wodà podziemnà. Uzyskane wyniki pozwalajà na podj´cie odpowiednich dzia-∏aƒ zapobiegajàcych zawilgacaniu murów;

q sprawdzanie, czy rynny, kosze odp∏ywowe i rury spustowe sà prawid∏owo zainstalowane i czy sku-tecznie odprowadzajà wody opadowe do kana∏ów ogólnosp∏awnych czy deszczowych. Jest to wa˝nedla ochrony ca∏ej budowli przed zniszczeniem. Zdarza si´ bowiem cz´sto, ˝e rynny sà dziurawe,êle po∏àczone z koszami, a rury spustowe wpusz-czane bezpoÊrednio do ziemi;

q ustalenie pierwotnego wiàzania cegie∏ (wàtku mu-rarskiego). Ma na ogó∏ charakter dokumentacyjny, lecz mo˝e byç wykorzystane przy generalnych re-montach czy pracach renowacyjnych;

q okreÊlenie profilu spoin. Prowadzone prace konser-watorskie sà rzadkà okazjà do ustalenia pierwot-nego kszta∏tu powierzchni zapraw wype∏niajàcych spoiny mi´dzy ceg∏ami. Ze wzgl´du na podatnoÊç na zniszczenie zapraw wapiennych poszukiwaç na-le˝y w miejscach zas∏oni´tych przed deszczem. Przywrócenie pierwotnego kszta∏tu spoinom ma znaczenie historyczne i estetyczne;

q badania obecnoÊci mono-/polichromii oraz tynków pierwotnych. Pozwalajà one na ustalenie pierwot-nego wyglàdu obiektu, stanowià wa˝ny element je-go historii oraz mogà byç pomocne przy ewentual-nych rekonstrukcjach ca∏oÊci lub fragmentów. Dowody, ˝e w obiekcie wyst´powa∏a polichromia

18. Fasada domu ze wstawkami no-wych cegie∏. Fot. W. Domas∏owski.18. Facade of house with inserts ofnew bricks. Photo: W. Domas∏owski.

108

sà obecnie trudne do ustalenia i dlatego poszukiwaçnale˝y zachowanych fragmentów w zag∏´bieniach, pod nawarstwieniami i w miejscach trudno dost´p-nych dla wody. Poszukiwania warstw malarskichpowinny byç kontynuowane w czasie póêniejszych prac konserwatorskich, szczególnie przy oczysz-czaniu powierzchni i usuwaniu nawarstwieƒ.

Do najwa˝niejszych badaƒ laboratoryjnych nale˝yzaliczyç:q okreÊlenie iloÊci i rodzaju soli wyst´pujàcych w ce-

g∏ach, zaprawach i kamieniach. Jak stwierdzonoju˝ wczeÊniej, stopieƒ zagro˝enia zale˝y zarówno od st´˝enia soli, jak te˝ od ich rodzaju. Szczególnie szkodliwe sà siarczany sodu i magnezu oraz w´g-lan sodu;

q okreÊlenie rodzaju i sk∏adu kamieni oraz zaprawwype∏niajàcych spoiny. Badania te (petrograficzne i chemiczne) majà charakter dokumentacyjny oraz pozwalajà na ustalenie przyczyn niszczenia bada-nych materia∏ów;

q badania w∏aÊciwoÊci cegie∏, zapraw i kamieni.Nale˝y okreÊliç ich nasiàkliwoÊç, zdolnoÊç kapi-larnego podciàgania wody i rozpuszczalników or-ganicznych, jak te˝ – jeÊli to jest mo˝liwe – ich wy-trzyma∏oÊç na Êciskanie. Badania majà istotne zna-czenie dla ustalenia mo˝liwoÊci odsalania wymie-nionych materia∏ów, ich ewentualnego wzmacnia-nia strukturalnego i hydrofobizacji oraz dla doboruodpowiednich zapraw do spoinowania i uzupe∏nia-nia ubytków w ceg∏ach i kamieniach;

q badania rodzaju nawarstwieƒ wyst´pujàcych na ka-mieniach. Identyfikacja nawarstwieƒ pozwala na dokonanie doboru Êrodków chemicznych do ichusuni´cia;

q badania mono-/polichromii i tynków. W przypadku znalezienia fragmentów polichromii nale˝y zbadaç ich stratygrafi´, m.in. w celu ustalenia warstw pier-wotnych, okreÊliç kolorystyk´ oraz – w miar´ mo-˝liwoÊci – zbadaç spoiwa i pigmenty, tak˝e rodzaj i sk∏ad tynku. Badania s∏u˝à dokumentacji histo-rycznej i pozwalajà na ewentualnà rekonstrukcj´polichromii;

q okreÊlanie rodzaju mikroorganizmów. Umo˝liwiaono okreÊlenie ich dzia∏ania niszczàcego i dobórodpowiednich preparatów do ich likwidacji.

Zabiegi konserwatorskie i ich rodzajeZabiegi konserwatorskie w obiekcie powinny poprze-dziç nast´pujàce prace: remont dachu, rynien, rurspustowych oraz ich pod∏àczeƒ do kanalizacji; doko-nanie zabezpieczenia przed wodami zawieszonymi i gruntowymi (izolacja pozioma, izolacja pionowa,drena˝, rowy osuszajàce). W∏aÊciwe zabiegi konser-watorskie obejmujà:q usuni´cie zniszczonych cegie∏ i zaprawy, q wst´pne zabezpieczenie (wzmocnienie) zniszczo-

nych fragmentów cegie∏ dekoracyjnych i detali ka-miennych,

q usuni´cie nawarstwieƒ z cegie∏ i detali kamien-nych,

q odsolenie cegie∏ i detali kamiennych,q strukturalne wzmocnienie ulegajàcych niszczeniu

i os∏abionych cegie∏ dekoracyjnych i detali kamien-nych,

q wmurowanie nowych cegie∏, q wyspoinowanie muru,q uzupe∏nienie ubytków w ceg∏ach dekoracyjnych

i detalach kamiennych za pomocà zapraw lub flekowania,

q zhydrofobizowanie strukturalne muru i detali ka-miennych.

20. Zniszczone ceg∏y chodnika wskutek wyspoinowania go szczel-nà i mocnà zaprawà cementowà. Fot. W. Domas∏owski.20. Pavement bricks damaged due to the application of dense andstrong lime mortar for binding. Photo: W. Domas∏owski.

19. Zniszczone ceg∏y wskutek zastosowania do spoinowaniaszczelnej i mocnej zaprawy cementowej. Fot. W. Domas∏owski.19. Brick damaged due to the application of dense and strong limemortar for binding. Photo: W. Domas∏owski.

109

TECHNOLOGIE

cegie∏ o odpowiednich parametrach. I tak jest rzeczy-wiÊcie – ceg∏y produkowane sà na potrzeby budo-wnictwa, a nie konserwacji zabytków.

Usuni´cie zwietrza∏ej zaprawy jest konieczne.Jedynie w przypadku niezbyt os∏abionych zapraw autentycznych, niezdezintegrowanych, nale˝y jewzmocniç strukturalnie, aby zachowaç istotnegoÊwiadka historii. Spoinujàc nowà zaprawà, o odpo-wiednich parametrach, zapewniamy murom stabilnoÊçi bezpieczeƒstwo, a wi´c takie dzia∏anie jest zgodne z Kartà Weneckà. Zaprawy do spoinowania powinnymieç w∏aÊciwoÊci fizyczne i mechaniczne zbli˝onedo cegie∏. Wskazane jest, by charakteryzowa∏y si´lepszymi w∏aÊciwoÊciami kapilarnymi, wi´kszà na-siàkliwoÊcià i zdolnoÊcià schni´cia, zbli˝onymwspó∏czynnikiem rozszerzalnoÊci cieplnej oraz ni˝-szà wytrzyma∏oÊcià mechanicznà. Takie zaprawy zabezpieczajà ceg∏y przed zniszczeniem, stanowiàbowiem swoisty sàczek Êciàgajàcy wod´ z cegie∏(roztwór soli!) i amortyzujà zmiany obj´toÊci cegie∏spowodowane wahaniami temperatury.

Zaprawy o wymienionych w∏aÊciwoÊciach sàbardziej nara˝one na procesy niszczenia ni˝ ceg∏y i szybciej od nich ulegajà destrukcji. I tak by∏ozawsze – zaprawy w warunkach zewn´trznychulega∏y i ulegajà zniszczeniu, a spoiny muszà byçuzupe∏niane. Nowe powinny mieç struktur´ i zabar-wienie podobne do zaprawy autentycznej. Zaprawymocne, o z∏ych w∏aÊciwoÊciach kapilarnych niszczàceg∏y (il. 19, 20).

Omówienie zabiegów konserwatorskichUsuwanie zniszczonych cegie∏ jest powszechne (il. 18).Obejmuje ceg∏y, które utraci∏y lico, cz´sto tak˝e i teo niewielkim zniszczeniu i ubytkach, co w przypad-ku autentycznych jest sprzeczne z postanowieniamiKarty Weneckiej. Porzàdkujàc lico muru, powinni-Êmy przyjàç za∏o˝enie, ˝e usuwamy wy∏àcznie ceg∏yca∏kowicie zniszczone. Ceg∏y, których tylko licouleg∏o zniszczeniu, po usuni´ciu warstw zwietrza-∏ych, wykorzystujemy do uzupe∏nienia, wmurowujàcpierwotnym licem do wn´trza. Ceg∏y cz´Êciowozniszczone poddajemy konserwacji, polegajàcej nauzupe∏nieniu ubytków zaprawà ceg∏opodobnà.

Istotnym problemem jest dobór nowych cegie∏.PowinniÊmy kierowaç si´ zasadà, ˝e muszà byç onezbli˝one do „starych” wymiarami, barwà i jej inten-sywnoÊcià oraz w∏aÊciwoÊciami fizycznymi (zdol-noÊç kapilarnego podciàgania wody i schni´cia, na-siàkliwoÊç wodà) i mechanicznymi (wytrzyma∏oÊç naÊciskanie). W praktyce jednak konserwatorzy rzadkobadajà w∏aÊciwoÊci cegie∏, a tym bardziej cegie∏ no-wych. Innymi s∏owy, stosuje si´ najcz´Êciej ceg∏yprzypadkowe o nieznanych parametrach. Zwykle ma-jà one niskà nasiàkliwoÊç, êle podciàgajà wod´ i majàwytrzyma∏oÊç na Êciskanie kilkakrotnie przekracza-jàcà wytrzyma∏oÊç cegie∏ gotyckich. Wykonawcy t∏u-maczà si´ najcz´Êciej, ˝e nie mo˝na kupiç w Polsce

21. Portal przygotowany do strukturalnego nasycania metodàciàg∏ego przep∏ywu. Fot. z archiwum autora.21. Portal prepared for structural saturation by means of the continuous flow method. Photo: from the archive of the author.

22. Z∏uszczajàca si´ warstewka kamienia wzmocnionego po-wierzchniowo. Fot. P. Niemcewicz.22. Flaking layer of stone reinforced on the surface. Photo:P. Niemcewicz.

110

Powierzchniom spoin nale˝y nadaç taki kszta∏t,jak w zaprawach autentycznych. Gdy brakuje wzor-ca, wskazane jest nadanie spoinom charakteruw∏aÊciwego dla epoki historycznej, z której pochodziobiekt (np. w gotyku spoiny najcz´Êciej wype∏nianorówno z licem ceg∏y, a nast´pnie nadawano im kszta∏tjednostronnie skoÊny lub dwustronnie skoÊny).

Wst´pne zabezpieczenie fragmentów cegie∏ deko-racyjnych i detali kamiennych ma na celu utrwalenieich formy oraz niedopuszczenie do powstawania dal-szych zniszczeƒ w trakcie wykonywania zabiegówkonserwatorskich. Stosowane preparaty nie powinnyuszczelniaç porów w tych materia∏ach ani ich hydro-fobizowaç, uniemo˝liwiaç czy utrudniaç zabiegiodsalania, wzmacniania i hydrofobizacji.

Nawarstwienia na ceg∏ach i kamieniach nie tykoje szpecà, lecz tak˝e przyÊpieszajà destrukcj´. Przedpodj´ciem decyzji o metodzie ich usuni´cia nale˝yprzeprowadziç próby wst´pne, które rozpoczynamyod metod najprostszych (szczotkà, strumieniem wo-dy, wodà i parà wodnà pod ciÊnieniem). W przypad-ku wystàpienia trudnoÊci mo˝na zastosowaç Êrodkichemiczne, mechaniczne (mikropiaskarki) lub laser.Ârodki chemiczne mogà byç u˝yte jedynie w przy-padkach koniecznych.

Odsalanie cegie∏ i kamieni jest zabiegiem podsta-wowym i nieodzownym w ochronie zabytków. Doodsalania metodà migracji do rozszerzonego Êrodo-wiska stosuje si´ ok∏ady o du˝ej nasiàkliwoÊci i zdol-noÊci kumulowania soli, dobrej przyczepnoÊci dopod∏o˝a i dajàce si´ ∏atwo z niego zdejmowaç po

wyschni´ciu, bez zanieczyszczania powierzchni.Ok∏ady powinny wysychaç powoli tak, aby szybkoÊçodparowywania wody z kompresu by∏a mniejsza ni˝jej transport w kapilarach ceg∏y czy kamienia do po-wierzchni. Dlatego te˝, jeÊli praca wykonywana jestw dzieƒ s∏oneczny, przy wysokiej temperaturze, nale-˝y obiekty chroniç przed nadmiernym parowaniem.Proces odsalania powinien trwaç od trzech do kilku-nastu dni, w zale˝noÊci od warunków atmosferycz-nych. Zdejmowaç nale˝y ok∏ady suche, a nie – jak to czynià niektórzy pseudokonserwatorzy – mokreczy wilgotne. Zabieg trwajàcy 1-2 dni nie pozwala na usuni´cie soli; pozostajà one w porach cegie∏ czykamieni. Zabieg odsalania powinien byç wykonanyco najmniej dwukrotnie.

W przypadku dezintegracji bàdê os∏abienia ceg∏ydekoracyjnej lub detalu kamiennego nale˝y poddaç jewzmacnianiu strukturalnemu (g∏´bokiemu) za pomo-cà metod umo˝liwiajàcych nasycenie obiektu roztwo-rami. Pod tym terminem rozumiemy ca∏kowite prze-sycenie i ca∏kowite wzmocnienie elementów cienko-Êciennych, a w przypadku grubszych – wzmocnienieco najmniej warstwy os∏abionej oraz ok. 2 centymetro-wej warstwy zdrowego kamienia czy ceg∏y. Nienale˝y natomiast wzmacniaç cegie∏ i kamieni po-wierzchniowo, gdy˝ zmniejszenie porowatoÊci lubuszczelnienie powierzchni prowadzi do niszczeniawarstw wewn´trznych i z∏uszczania si´ utwardzonejwarstewki powierzchniowej (il. 22, 23). Do wzmacnia-nia nale˝y stosowaç roztwory w odpowiednio dobra-nych rozpuszczalnikach uniemo˝liwiajàcych migracj´Êrodka wzmacniajàcego do powierzchni w czasie od-parowywania rozpuszczalników, nieulegajàcych roz-dzia∏owi fazowemu, niezawierajàcych soli rozpusz-czalnych w wodzie i innych szkodliwych substancji.

23. Rozwarstwiajàcy si´ kamieƒ wzmocniony powierzchniowo.Fot. P. Niemcewicz.23. Stone undergoing stratification, reinforced on the surface.Photo: P. Niemcewicz.

24. Niechlujnie wykonane uzupe∏nienie ubytków w ceg∏ach. Fot.W. Domas∏owski.24. Careless supplementation of gaps in bricks. Photo:W. Domas∏owski.

TECHNOLOGIE

Uzupe∏nianie ubytków w ceg∏ach i detalach ka-miennych ma tak˝e – oprócz wartoÊci estetycznych –wa˝ne znaczenie z punktu widzenia konserwatorskie-go, pozwala bowiem na wzmocnienie konstrukcyjneelementów i ogranicza mo˝liwoÊç oddzia∏ywania na nie czynników destrukcyjnych (il. 24, 25, 26).Najcz´Êciej do uzupe∏niania stosuje si´ zaprawyceg∏o- i kamieniopodobne. Wymienione podobieƒ-stwo dotyczy nie tylko cech zewn´trznych, jak zabar-wienie i struktura, ale tak˝e parametrów fizycznych i mechanicznych. Do najwa˝niejszych z nich nale˝à:q zbli˝ony wspó∏czynnik rozszerzalnoÊci cieplnej,q zbli˝one/lepsze w∏aÊciwoÊci kapilarne i nasiàkli-

woÊç wodà,q zbli˝ona/ni˝sza wytrzyma∏oÊç na Êciskanie,q dobra przyczepnoÊç do cegie∏ czy kamieni,q zbli˝ona struktura (podobne uziarnienie) i barwa,q barwienie w masie, q odpornoÊç na dzia∏anie czynników niszczàcych.

Cz´sto stosuje si´ do tego celu zaprawy przypad-kowe o nieznanych wykonawcom parametrach fizy-cznych i mechanicznych, najcz´Êciej mocne i ma∏o-porowate, o z∏ych w∏aÊciwoÊciach kapilarnych.Zaprawy takie na styku z ceg∏ami czy kamieniamitworzà bariery dla wody i soli rozpuszczalnych. W rezultacie po pewnym czasie, wskutek zamarzaniawody i krystalizacji soli, nast´puje destrukcja cegie∏ i kamieni, a zaprawa pozostaje w dobrym stanie. W przypadku ∏àczenia dwóch materia∏ów o ró˝nychw∏aÊciwoÊciach zniszczeniu zawsze ulega materia∏s∏abszy, w tym przypadku zabytkowa ceg∏a i zabyt-kowy obiekt kamienny. Choç jest to zjawisko znane,na rynku znajduje si´ niewiele gotowych zapraw,które spe∏niajà po˝àdane kryteria. Najcz´Êciej spo-tykane sà zaprawy o wysokiej wytrzyma∏oÊci me-chanicznej i z∏ych w∏aÊciwoÊciach kapilarnych.

Hydrofobizacja murów ceglanych i zabytków ka-miennych jest zabiegiem umo˝liwiajàcym skutecznàich ochron´ przed dzia∏aniem wody i szkodliwychczynników atmosferycznych (il. 27).

Zazwyczaj stosuje si´ dwie metody hydrofo-bizacji: powierzchniowà i g∏´bokà. Hydrofobizacjapowierzchniowa jest stosowana najcz´Êciej zewzgl´du na prostot´ wykonania i niskie koszty. Jest

ona jednak niepewna i nieskuteczna. W przypadkuuszkodzenia cienkiej warstewki hydrofobowej woda,przenikajàc w pory materia∏u, rozprzestrzenia si´ podpow∏okà hydrofobowà, która utrudnia jej odparowa-nie, i w rezultacie obiekt zostaje bardziej zawilgoconyni˝ przed hydrofobizacjà. Sprzyja to omówionym ju˝procesom zamarzania wody, jak te˝ krystalizacji solipod warstewkà hydrofobowà, co prowadzi do dezin-tegracji podpowierzchniowej materia∏u i z∏uszczeniasi´ warstewki hydrofobowej.

W przypadku hydrofobizacji g∏´bokiej na 2-5 cmzniszczenie warstewki hydrofobowej jest ma∏o praw-dopodobne, a poza tym w warstwie tej uwi´zione zo-stajà sole rozpuszczalne. W strefie zhydrofobizowa-nej wstrzymany jest ruch wody, co w znacznym stop-niu ogranicza procesy destrukcyjne.

25. Ceg∏y uzupe∏nione zapra-wà ceg∏opodobnà. Fot. W. Do-mas∏owski.25. Bricks supplemented withmortar imitating brick. Photo:W. Domas∏owski.

26. Element portalu zrekonstruowany w sztucznym kamieniu. Fot.z archiwum autora.26. Element of the portal reconstructed in artificial stone. Photo:from the archive of the author.

112

Prof. dr hab. Wies∏aw Domas∏owski, konserwator i che-mik, pracuje w Zak∏adzie Konserwacji Elementów i DetaliArchitektonicznych Instytutu Zabytkoznawstwa i Kon-serwacji UMK w Toruniu, którego by∏ organizatoremw 1969 r. By∏ tak˝e twórcà i kierownikiem toruƒskiegoLaboratorium Naukowo-Badawczego Konserwacji Kamie-nia PP PKZ. Jest autorem wielu prac naukowych i eksper-tyz wykonywanych w kraju i za granicà. Prowadzi∏ bada-nia nad konserwacjà kamienia, drewna i witra˝y. Dzia∏a w wielu organizacjach krajowych i zagranicznych.

27. Kropla wody nie zwil˝a i nie wsiàka w zhydrofobizowanypiaskowiec, zachowujàc kulisty kszta∏t. Fot. z archiwum autora.27. A drop of water does not moisten or seep into sandstone treat-ed with water repellent, and preserves its oval shape. Photo: fromthe archive the author.

* Artyku∏ powsta∏ na podstawie referatu wyg∏oszonego przez autora na VII Forum Konserwatorów, Toruƒ, 13-15 paêdziernika2004 r.

1. Zob: http://www.pg.gda.pl/~jkrenz/MiastoH/Kartawenecka.htm

2. Przyk∏adem niech b´dzie pokrycie Barbakanu, za zgodà kon-serwatora miejskiego w Krakowie, nierozpuszczalnym lakierem

fluoroakrylowym (Imlar produkcji Du Pont) i wynik∏a z tego roz-prawa sàdowa oraz smutne jej konsekwencje.

3. Jak dotychczas chlubnym wyjàtkiem jest kujawsko-pomorskiwojewódzki konserwator zabytków, który niedawno zatrudni∏, bezmojej sugestii zresztà, konserwatora rzeêby kamiennej i elementówarchitektonicznych.

Przypisy

The article starts by discussing the departure ofPolish conservators from the ascertainmentsof the Charter of Venice, a process favoured by competitions for conservation designs, the principlesof accepting completed projects and other factors;subsequently, it considers problems associated withthe conservation of historical brick walls and stonearchitectural detail.

A brief presentation of the durability of walls andstones as well as those factors which damage them,together with an examination of fundamental conser-vation undertakings, such as the removal of stratifica-tion, desalination, reinforcement, filling gaps, andtreatment with water repellents. The article focuseson the binding principles of conservation, drawingparticular attention to the encountered irregularities.

PRINCIPLES OF THE CONSERVATION OF BRICK WALLS AND STONE ARCHITECTURAL DETAILS

Hydrofobizacji, tak˝e g∏´bokiej, nie mo˝na za-lecaç jedynie w przypadkach, gdy w materia∏ach wyst´pujà sole rozpuszczalne w wodzie i gdy obiektnie jest odizolowany od wody gruntowej. W takimprzypadku hydrofobizacja g∏´boka mo˝e przyczyniçdo szybkiego zniszczenia murów. Prawid∏owa hydro-fobizacja nie tylko chroni przed dzia∏aniem czyn-ników niszczàcych, lecz tak˝e zmniejsza podatnoÊçmateria∏ów na zabrudzenie i tworzenie si´ nawarst-wieƒ (osiadajàce py∏y sà zmywane przez deszcz). Nienale˝y hydrofobizowaç obiektów znajdujàcych si´we wn´trzach, poniewa˝ nie ma ku temu powodu.