ZAJEDNIČKE EKOLOŠKE AKCIJE ZA ZAŠTITU RIJEKE CIJEVNE I ODRŽIVI

RAZVOJ PREKOGRANIČNE REGIJE

co-funded by EU

This project is co-funded by the European Union - Ky projekt është bashkë�nancuar nga Bashkimi Evropian - Projekat je ko�nansiran od strane Evropske unije

co-funded by EU

“This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of the authors and can in no way be taken to re�ect the views of the European Union.”Ky publikim është prodhuar nëpërmjet asistencës së Bashkimit Europian. Përmbajtja e ketij publikimi është përgjegjësi vetëm e autorëve dhe nuk re�ekton pikëpamjet e Bashkimit Europian.Ova publikacija je urađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost autora i ni u kom slučaju ne predstavlja stavove Evropske unije.

NVO „GREEN HOME“

NVO „Green Home“ je ekološka, nevladina, neprofitna, nestranačka organizacija, osnovana 14.02.2000. godine. Bavi se zaštitom životne sredine i problemima ekologije. Organizacija je na-stala kao potreba za učešćem većeg broja mlađih ljudi u očuvanju i unapređenju životne sredine, kao i uzimanju aktivnog učešća u razvoju civilnog društva i savremenih demokratskih tokova. Green Home broji oko 400 članova.

Cilj organizacije je zaštita životne sredine, očuvanje prirodnih resursa, u prvom redu vodenog bogatstva, flore-biljnih resursa na teritoriji Crne Gore, kao i rješavanje ekoloških problema kroz vođenje ekoloških kampanja, izdavačku djelatnost, održavanje naučnih skupova i tribina, terenski rad, akcije čišćenja, edukaciju stanovništva u smislu razvoja ekološke misli u ekološkoj državi Crnoj Gori.

NVO „INŽENJERSKI PEDAGOŠKI FORUM“

NVO „Inženjerski pedagoški forum“ je stručno-naučna, neprofitna, nestranačka organizacija koja okuplja inženjere koji rade kao nastavnici u institucijama vaspitanja i obrazovanja Crne Gore. IPF afirmiše cjeloživotno učenje, vaninstitucionalno obrazovanje, alternativne edukacione forme, i ekološki, ekonomski i socijalno održivu zajednicu čiji se prosperitet bazira na održivim tehnolo-gijama i koje se može izgraditi jedino ako se takav koncept inkorporira u svaki aspekt edukativnog procesa.

Misija IPF-a je sadržana u njegovom permanentnom promovisanju edukacije na polju inženjerskih i srodnih nauka uz jasni holistički pristup, monitoring i implementaciji najsavremenijih tehničkih i tehnoloških dostignuća (high-tech), ali i očuvanju znanja na polju tradicionalnih inženjerskih pristupa (low-tech). U kontekstu promocije održivih razvojnih rješenja je i snažno zalaganje IPF-a u afirmisanju koncepta permakulture, kao jedne od najsvestranijih tehnika ekološkog dizajna siste-ma.

RECIKLAŽA

ovdje su osnovni podaci o izdavaču, autoru, donatoru, tiražu i slično

Za izdavača:NVO „GREEN HOME“

AutorAleksandrina Vujačić

Inženjerski pedagoški forum

1 IPF - Inženjerski pedagoški forum (Engineering Pedagogical forum)

Prepress:

Donator:

Podgorica, 2014

UVOD

Upravljanje otpadom predstavlja izuzetno vruću ekološku crnu tačku cjelokupnog balkanskog prostora, pa samim tim i naše zemlje. Alarmantno stanje vezano za upravljanje otpadom u Crnoj Gori uglavnom se vezuje za nepoštovanje zakonskih odredbi vezanih za ovu proble-matiku, nepostojanje prakse separatnog odlaganja otpada, tek sporadične prakse recikliranja i sveukupno niske svijesti o direktnim i indirektnim posljedicama neodgovornog ponašanja prema prirodnim resursima. U ovom trenutku više od hiljadu riječi govori podatak da je količina otpada po glavi stanovnika za samo nekoliko godina porasla sa 1,23kg na 1,41kg, te da se, od 200 000 tona otpada koji se godišnje proizvede Crnoj Gori, čak 20% odlaže na ilegalnim deponijama, najčešće direktno u korita rijeka. Jedan od svakako najboljih, ali i najjeftinijih, načina da se ovakvo stanje promijeni je edukacija i nastavnika i učenika, kako kroz redovne predmete u školi, tako i kroz vaninstitucionalno djelovanje.

Glavni cilj praktikuma koji stoji pred nama je da poboljša znanja učenika i nastavnika o problemima upravljanja otpadom i mogućnostima koje se nude kroz koncept reciklaže te da, samim tim, doprinesu zaštiti životne sredine. Kako postojeći školski programi ne nude integrisane kurseve o recikliranju otpada i zaštite životne sredine, ovim praktikumom ćemo pokušati da popunimo praznine koje postoje u zvaničnim kurikulumima. Kroz interesantne projekte, praktično igrajući se, pokušaćemo da utičemo na podizanje svijesti učenika i nasta-vnika, te da pospješimo stvaranje pozitivnih navika koje su preduslov za izlazak iz postojeće, veoma negativne, prakse.

VODIČ ZA NASTAVNIKE

Pomoći učenicima da savladaju tako kompleksne teme kao što su ekološke može se pret-voriti u više nego komplikovan posao. Veliki broj novih pojmova, te njihova vrlo tijesna i višeslojna međusobna povezanost, mogu lako proizvesti otpor kod učenika, a neopremlje-nost školskih kabineta potrebnim didaktičkim alatima mogu značajno limitirati mogućnost nastavnika da taj otpor premoste. Praktikum sadrži projektna rješenja na kojima će, kroz igru, korišćenjem „štapa i kanapa“, zajednički raditi učenici, nastavnici i roditelji, te na taj način, kroz dugoročne edukacione inicijative, zajednički mijenjati stavove i ponašanje vezano za upravljanje otpadom, kako u školama, tako i u svojim domovima.

Praktikum je podijeljen na tri prirodne cjeline. U prvoj cjelini se obrađuje pojam prirode i prirodnih resursa koje koristimo u proizvodnji dobara i koje, u postupku eksploatacije, devastiramo. Druga cjelina detaljnije obrađuje pojam energije, te energetsku efikasnost kao nužnost održivosti. Treća i najobimnija cjelina je orjentisana na upravljanje otpadom kao jednom od najvažnijih problema današnjice, a sa aspekta što manjeg uticaja na naše prirodno okruženje. Sve radionice su obrađene na način da se mogu prilagođavati uzrasnim nivoima, a radni materijal za nastavnike ima kompletnu metodičku podlogu. Ukoliko rade sa najmlađim uzra-stom, nastavnici mogu, vizuelno i semantički, uprostiti radne zadatke, ali je savjet autora da se prate definisani ciljevi.

5-E krug učenjaPraktikum je baziran na takozvanom 5E metodu planiranja procesa učenja. Svako E repre-zentuje dio procesa učenja. Prvo se učenici aktiviraju setom pitanja ili eksperimentom koji je u korelaciji sa temom koja slijedi (engaging). Zatim nastupa proces istraživanja (exploring), kao neodvojivog segmenta procesa učenja. Slijedi sticanje seta ličnih iskustava (experience), uz pomoć kojeg se dalje razvija razumijevanje obrađivane teme. Napokon dolazimo do faze u kojoj je učenik sposoban da objasni suštinu problema (explaining). U ovoj fazi nastavnik

konačno razjašnjava problem i definiše riječnik pojmova. Na kraju procesa učenik elaborira (elaborating) temu na način što je primjenjuje na neku novu situaciju. Koncept 5E je razvijen krajem osamdesetih godina prošlog vijeka i pokazao se kao veoma plodan, posebno u obradi tema koje koreliraju sa prirodnim naukama.

Upotreba „komplikovanog rječnika“ u nastaviUčenici uče nove riječi indirektno, kada ih čuju, vide napisane ili kada ih nastavnik često upotrebljava u različitim kontekstima. Nove riječi se uče i direktno, kada se eksplicitno naglase. Sugestija psihologa, pedagoga i lingvista u tom smislu je da ih ne izbjegavamo u radu sa djecom, čak ni kada su naši učenici u najranijem uzrastu. Nastavnik treba da limitira broj takvih riječi za svaku temu, te da ih, tokom rada sa djecom, ponavlja što više puta, u različitim kontekstima. Nauka nudi čitavo bogatstvo mogućnosti da djeca obogaćuju svoj riječnik, direktnim i indirektnim putem. Istraživanje je pokazalo djeca vole „komplikova-ne“ riječi, one su im interesantne, vole da ih izgovaraju, posebno u krugu porodice od koje očekuju divljenje zbog svog angažovanja. Sugerišemo nastavnicima da pri obradi svake teme naprave „zidni rječnik“-parče hamera ili table na kojem će biti ispisivane nove riječi. Na ovaj način učenici će se, osim audio, i vizuelno neprestano vraćati na nove riječi, što će proizvesti njihovo bolje i kvalitetnije razumijevanje.

Četiri stadijuma razvojaPrirodne nauke su povezane sa društvenim na bezbroj načina. Teme koje ćemo obrađivati su fokusirane na prirodu i njeno očuvanje, ali nijednog trenutka nastavnik ne smije zaboraviti da se, obrađujući zadatu temu, kod učenika formira i njegova etička dimenzija. Spoznajom prirode kao takve, učenik prolazi kroz četiri veoma bitne faze sopstvenog razvoja. Prva faza je podizanje svijesti o značaju prirode za njega samoga. Druga faza je uspostavljanje poštovanja prema prirodi. Treća faza je uspostavljanje kritičkog mišljenja kao alata za po-stizanje sopstvenog jedinstva sa prirodom. Četvrta faza je vezana za shvatanje da je svaka jedinka istovremeno i dio zajednice, bez koje pojedincu ne bi bilo opstanka i koju, kao takvu, treba unaprijeđivati.

Nauka i naučna otkrića ne dolaze bez kontroverzi, različitih mišljenja i njihovih sukoba. Ovo je veoma važno njegovati u učionici, jer je argumentovani sukob mišljenja put ka usposta-vljanju kritičkog mišljenja. Veoma je važno krenuti sa uspostavljanjem ove prakse što ranije. Dijete nikada nije previše malo da bi dobilo od starijih adekvatnu dozu izazova o kojem treba da uspostavi i nauči da brani svoje mišljenje. Takođe, dijete nikada nije previše malo da bi neko od njega nešto naučio. Model „četiri stadijuma razvoja“ nudi nastavniku mogućnost da kontinuirano nadograđuje ranije stečena znanja na način koji učenicima jasno pokazuje do koje mjere je sve u prirodi i društvu u neraskidivoj uzročno-posljedičnoj vezi. Sva četiri stadijuma podrazumijevaju mnogo razgovora i sve radionice imaju jasno izražen taj fokus.

Uključivanje roditelja u proces učenjaRoditelji su veoma bitna karika u procesu edukacije. Bitno je da i oni budu u toku vezano za sve teme koje se obrađuju u školi, tokom nastave, da bi mogli spremno odgovoriti djeci na postavljena pitanja, ali i da bi mogli i sami pokrenuti sopstvene mehanizme za nadogradnju svojih znanja. Kao što dijete nikada nije previše mlado da bi neko od njega nešto naučio, tako ni odrasli nikada nisu previše stari da bi mogli smatrati da je njihovom učenju došao kraj.

Najbolji način da se roditelji uključe u proces učenja je kroz zadavanje domaćih zadataka. Domaći zadaci treba da budu koncipirani na način da budu u korelaciji sa stvarnim životom djece u njihovom porodičnom okruženju. Jedino kada proces učenja počiva na realnim si-tuacijama, on može imati plod koji želimo. Na primjer, djeci možemo dati u zadatak da sva-

kodnevno, u periodu od dvije sedmice, zapisuju šta sve i u kojim količinama ide iz njihovog doma u kontejner. To je idealan zadatak u kojem može učestvovati cijela porodica, a njegovi efekti su višestruki. Takođe, roditelji se mogu pozivati i da budu asistenti na nekim radionicama, da budu pratioci na tematskom izletu, da učestvuju u pravljenju panoa i slično.

Izvori informacijaNastavnik se nikako ne smije osloniti samo na ovaj praktikum tokom svoje pripreme za izvođenje nastave. Proširivanje vidika kroz „kopanje“ po različitim izvorima znanja treba da postane osnovni model pristupa času. U tom cilju nastavnik bi trebalo da formira sopstveni spisak svojih izvora informacija, a koji bi trebalo učini dostupnim i ostalim svojim kolega-ma.

Metodičke pripreme za nastavnikeZa sve nastavne zadatke date su kompletne metodičke prireme za nastavnike, kao i predlog vremenskog okvira i predlog pristupa temi, ali se smatra dobrim da nastavnik „oboji“ ra-dionicu sopstvenim idejama. Radni listovi za učenike su fleksibilni (adaptibilan) i mogu se koristiti za svaki uzrast. Nastavnik treba da prilagoditi količinu informacija, a po potrebi i formu samih radnih listova, uzrastu sa kojim radi.

MOJE IME JE ZEMLJA

MOJE IME JE ZEMLJA

Tema „Moje ime je Zemlja“ se obrađuje kroz tri nastavna zadatka:• „Planeta Zemlja-moj jedini dom“• „Pet elemenata-pet katastrofa“• „Nemilosrdna i besmislena borba za resurse“

Ciljevi teme:• da se učenicima približi i objasni esencijalno važna činjenica o jedinstvenosti pro-stora koji je naseljen ljudima i koji nazivamo Zemljom• da se učenicima približi i objasni pojam prirodnih resursa te da se lociraju problemi vezani za njihovu eksploataciju od strane čovjeka• da se učenici, kroz umjetnički izraz, poistovjete sa Zemljom i njenim otporom pre-ma svemu što ljudi čine da bi je uništili

Priprema za temu: Nastavnik dijeli odjeljenje u grupe od po najviše pet učenika. Svaka grupa ima isti zadatak: na jednoj velikoj tabli nalijepiti fotografije prirodnih ljepota planete Zemlje. Panoi treba da, kroz sliku, prikažu koliko je naša planeta Zemlja lijepa i jedinstvena. Na svakom panou treba da stoji i neka prigodna poruka ispisana dječijim rukopisom, a koja veliča značaj Zem-lje za čovjeka. S tim u vezi, nastavnik može dati sugestije. Ovo je domaći zadatak koji se može dati svakom uzrastu. Ukoliko se radi o mlađem uzrastu, pomoć roditelja je više nego dobrodošla. Na taj način će se i roditelji kvalitetnije uključiti u proces edukacije. Paneli treba da budu didaktički alat za uvodni dio časa „Planeta Zemlja, moj jedini dom“.

Ukoliko za to postoje tehničke mogućnosti, neka od grupa bi mogla prirediti i prezentaciju (slide-show) na istu temu, a koji bi se prikazivao sa računara.

1.1 Planeta Zemlja, moj jedini domCilj:Učenici treba da ugrade u svoju svijest saznanje o tome kako je Zemlja, kao takva, jedinst-vena kosmička tvorevina, zato što su jedino na njoj uspostavljeni uslovi koji čovjeku, kao takvom, obezbjeđuju da preživi. Istovremeno, ona je i beskrajno lijepa, pa svojom ljepotom utiče i na čovjekovu duhovnu nadgradnju.

Pribor:-unaprijed pripremljeni panoi-kreda (flomasteri) u boji-magneti za kačenje sličica po tabli-zdjela puna žetona-pripremljene gotove sličice za mentalnu mapu-makazice-ljepilo za papir

Organizacija radionice (vremenski okvir i sadržaj vremenskih cjelina):Za realizaciju ove teme predlaže se vremenski okvir od dva časa (90 minuta). Ovaj vre-menski okvir je adaptibilan i može se i povećati ukoliko se radi sa mlađim uzrastom ili sa većom grupom djece, ali maksimalno na tri školska časa. Predlog vremenske organizacije i tematske podjele dat je u tabeli.

Nastavnik i učenici zajednički komentarišu panoe koji su ranije zakačeni po zidovima učionice (one koje su učenici izradili kao domaći zadatak). Nastavnik podstiče divljenje svim čudesima koja postoje na planeti na kojoj živimo, a koja su prikazana na fotografi-jama. Panoi kasnije mogu biti prezentovani i na tematskoj izložbi u holu škole. Nastavnik sporadično pita autore o lokacijama pojedinih fotografija, ubacuje poneki komentar. Učenici se stimulišu da pričaju o mjestima izuzetne prirodne ljepote koja su posjetili. Nastavnik podstiče učenike da u svom izlaganju što češće pominju riječi: čist vazduh, šuma, bistra rijeka i slično. Nastavnik potom upućuje učenike ka prozoru učionice i traži od njih da kažu da li kroz prozor mogu vidjeti išta od onoga što su opisivali. Ovaj i ovakav uvod ima za cilj da probudi radoznalost kod učenika, ali i potrebu da razgovaraju na zadatu temu

1A: Kroz sljedeća pitanja navesti djecu da razmišljaju o jedinstvenosti Planete:

• Ima li u Kosmosu još mjesta gdje bi čovjek mogao da živi?• Gdje su ta mjesta (koliko su udaljena)?• Šta je to što na Zemlji imamo, a što nam obezbjeđuje život na njoj?

Cilj ovih pitanja je da nastavnik navede učenike da shvate da nije samo ljepota ta koja Zemlju odvaja od ostatka Kosmosa, već da su to i njeni resursi bez kojih bi život čovjeka na njoj bio nemoguć. Učenici moraju razumjeti koliko je potencijalno proširenje civi-lizacije na neki drugi prostor, van Zemlje, trenutno nemoguć. Navesti učenike da shva-te ogromne dimenzije Kosmosa kao i trenutnu nepremostivost tih razdaljina od strane čovjeka. Takođe, navesti učenike da razumiju da na Zemlji imamo neke resurse koji su nam neophodni, a za koje je veliko pitanje da li ih i u kakvom obliku igdje u Kosmosu ima, uslijed čega moramo voditi računa o svakom aspektu svoga bitisanja na Zemlji, jer od njenih resursa zavisimo.

1B: Učenici odgovaraju na postavljena pitanja. Svaka od pet traženih rečenica odnosi se na po jedan resurs bez kojeg čovjek ne može da opstane, a kojeg nema nigdje više u nama poznatom dijelu Kosmosa. Nastavnik diskretno daje učenicima do znanja da se od njih traži da nabroje šta to Zemlja ima što vjerovatno nema više nigdje u Kosmosu. Na primjer:

- zato što se u njenoj atmosferi nalazi kiseonik koji je ljudima neophodan da bi disali. - zato što se na njoj i u njoj nalazi voda koja je većini živih bića neophodna za opstanak. - zato što se na njenoj površini nalazi plodno tlo koje je podloga za rast biljaka i stanište za mnoge žive organizme. - zato što je stanište za milione različitih vrsta biljaka i životinja bez kojih čovjek ne bi mogao da opstane.- zato što jedino na njoj živi čovjek, upravo takav kakav je.

Neprestano se insistira na riječi „jedinstvenost“ i „neophodnost“.

1C: Igra se igrica „brojanje zlatnika bez disanja“. Za tu igricu nam je potrebna zdjela na-punjena žetonima koji predstavljaju zlatnike. Učenici treba da začepe nos i izbroje što je moguće više zlatnika bez disanja. Ova igrica nas uvodi u temu besmislenosti gomilanja materijalnih bogatstava na račun uništavanja resursa bez kojih čovjeku nema opstanka.

Uvo

dni d

io r

adio

nice

(15

min

uta)

Gla

vni d

io r

adio

nice

10 m

inut

a20

min

uta

2: Učenici, vođeni putokazima u obliku sličica koje prikazuju pojedine funkcije poje-dinih elemenata, isjecaju te ilustracije i lijepljenjem ih pridružuju korespondirajućem resursu. Takođe, riječima izražavaju značenje ilustracije. Učenici se podstiču da se pri-sjete iz kojih su sve predmeta učili o pomenutim resursima i od njih se traži da nabroje koje sve funkcije imaju pojedini resursi. Ovo je pogodan trenutak da se učenicima da do znanja kako nijedna nauka ne može postojati sama za sebe, te da, ako želimo proučavati ekologiju, moramo imati i znanja iz fizike, hemije, biologije, geografije, pa čak i iz filo-zofije i etike.

3: Učenici opisuju svoj doprinos ekološkoj praksi i međusobno komentarišu svoje i tuđe aktivnosti. Sve vrijeme se, na tabli, u zaokvirenom prostoru, ispisuju nove riječi i njiho-vo značenje i u ovom dijelu časa se od učenika zahtijeva da ih prepišu u radne listove. Cilj ovog dijela radionice je da učenici povežu zadatak broj 2 sa svojim ličnim iskust-vima vezanim za prirodu i njene elemente. Ovaj zadatak se može sprovesti i u formi diskusije, a učenicima dodijeliti domaći zadatak da pisanom riječi opišu svoje činjenje.

4: Sastavlja se riječnik pojmova na način da se u osmosmjerki traže određene riječi i njima popunjavaju prazna polja u datim rečenicama. Ovaj zadatak će značajno biti olakšan ukoliko sve vrijeme trajanja radionice nastavnik bude insistirao na ponavljanju određenih riječi i njihovog značenja.

Nastavnik, zajedno sa učenicima, daje zaključak radionice u nekoliko rečenica i ponavlja značenje nekih novih riječi, izraza i fraza. Zaključak ne treba da je duži od četiri ili pet rečenica i treba da uključuje nove riječi, izraze i fraze.

Formira se mentalna mapa lekcije. Na mapi je Zemlja u centru, a kraci su njeni glavni resursi (atmosfera, hidrosfera, litosfera i biosfera kao i njihove osnovne funkcije). Svi resursi i sve njihove funkcije dati su sličicama (istim onim koje smo koristili u zadatku br. 2). Istovreme-no, crtanje mentalne mape treba usvojiti kao jednostavan alat za vizuelni prikaz čak i veoma kompleksnih tematskih cjelina.

Ovdje možete pronaći predlog mentalne mape koja odgovara zadatku. Učenicima se može predložiti da dodaju grane koje oni misled a treba, na osnovu njihove percepcije problema. Konačan izgled mentalne mape ćemo dati kada se nacrtaju sličice iz zadatka br. 2.

Zavr

šni d

io r

adio

nice

(10

min

uta)

20 m

inut

a15

min

uta

15 m

inut

a

1.2 Pet elemenata-pet katastrofa

Cilj:Učenici treba da razumiju da su oni elementi prirode od kojih zavisi opstanak ljudi na Zemlji ugroženi do te mjere da ljudima prijeti nestanak.

Pribor:-Kreda (flomasteri) u boji-Magneti za kačenje sličica po tabli-Pripremljene gotove sličice za mentalnu mapu-Glina, posude za pravljenje smese za glinene loptice, sjemenke raznih biljaka, humus-makazice-ljepilo za papir

Organizacija radionice (vremenski okvir i sadržaj vremenskih cjelina):Za realizaciju ove teme predlaže se vremenski okvir od bloka časova (90 minuta). Ovaj vre-menski okvir je adaptibilan i može se i povećati ukoliko se radi sa mlađim uzrastom ili sa većom grupom djece, ali maksimalno na tri školska časa. Predlog vremenske organizacije i tematske podjele dat je u tabeli.

Nastavnik i učenici se zajednički podsjećaju koji su to elementi na Zemlji učinili mogućim život čovjeka na njoj. Podsjećaju se i koje sve funkcije obavljaju atmosfera, hidrosfera i lito-sfera, te činjenice da nigdje u Kosmosu do sada nije otkriveno nebesko tijelo koje bi moglo biti naš novi dom. Naravno, kod mlađeg uzrasta se koriste riječi: vazduh, voda i tlo umjesto atmosfera, hidrosfera i litosfera. Za ovaj uvod koristi se mentalna mapa nacrtana tokom radionice 1.1. Nastavnik treba da iznese nekoliko što frapantnijih podataka koji bi trebali da daju numeričku sliku propasti ka kojoj civilizacija ide. Najbolje bi bilo dati neke podatke ve-zane za uništavanje šuma, narušavanje opšteg zdravlja i slično. Bitno je informacije učiniti dovoljno intrigantnim, da bi se učenicima privukla pažnja. Izazivanje pažnje se postiže sa „da li ste znali da...“ ili sa „šta mislite, koliko je....“, što treba da izazove diskusiju ispunjenu pretpostavkama koje će nastavnik, na kraju diskusije, potvrditi ili negirati. Istovremeno, ovo je prvi dio zadatka br. 1 lekcije 1.2. radne sveske.

Nastavnik, kroz set pitanja (Zadatak 1B), navodi učenike da razmišljaju o razlozima zbog kojih ljudima prijeti nestanak. Odgovori treba da glase:

- zato što u vazduhu koji dišemo ima sve više otrovnih materija- zato što na planeti ima sve manje pitke vode koja je neophodna za opstanak - zato što je tlo koje je podloga za rast biljaka i stanište za mnoge žive organizme, otrovano hemikalijama ili čak potpuno isprano - zato što smo potrošili skoro sve zalihe energenata koje smo imali (nafta, ugalj, prir-rodni gas)- zato što čovjek ne želi da prestane sa uništavanjem resursa od kojih zavisi on, i zato što se priroda i svi živi organizmi uništavaju njegovim aktivnostima

Set pitanja treba da locira, osim ranije navedenih resursa, i problem sa energetskim resursima (energija se pojavljuje kao novi neophodni resurs koji nam je sve potrebniji da bi zadovoljio naš način života i kao resurs kojeg je sve manje) i problem sa ljud-skom zajednicom kao resursom (poseban dio grane biosfere), koji se i sam urušava dok uništava sve oko sebe. Objasniti da, u davna vremena, čovjek nije imao toliko izraženu

Gla

vni d

io r

adio

nice

(65

min

uta)

10 m

inut

a

potrebu za energentima. Energenti su čovjeku služili samo da bi se prehranio, a do hrane je bilo relativno lako doći na bogatoj i slabo naseljenoj Zemlji. Zatim porazgovarati o energetskim potrebama savremene civilizacije. Ne insistirati previše na ovoj temi jer će ona detaljno biti obrađena u drugom poglavlju.

Na osnovu diskusije teme zadatka br. 1, studenti u prvom dijelu zadatka br. 2 markiraju resurse bez kojih čovjek ne može preživjeti i pored njih zapisuju na koje načine se ti resursi uništavaju.

Učenici se podstiču da daju primjere iz svog okruženja. Nastavnik, a radi kontinuiteta ka sljedećem zadatku, blago akcentuje uništavanje šuma kao jedan od veoma važnih problema zbog kojih je priroda u tako lošem stanju, ali i otuđenje ljudi koji misle samo na sebe i samo na sadašnji trenutak.Kao prirodan nastavak teme, učenici daju svoj „doprinos“ spašavanju planete na način što prave glinene kuglice napunjene sjemenkama cvijeće i drveća, prema datoj recep-turi. Objasniti učenicima da bi sjemenke, tek tako bačene na zemlju, većinom istrulile ili bile pojedene od strane ptica i mrava. Ovako konzervirane sjemenke biće sigurne do momenta kada nastupe povoljni uslovi, kada će iz svake kuglice „buknuti“ novi „izvor kiseonika“. Naglasiti i dobrobiti zajedničkih akcija na izgradnji zdravih odnosa u zajednici. Pitati djecu da li se u njihovom kvartu organizuju akcije čišćenja, sadnje i slično.Napravljene kuglice pobacati neki drugi dan, za vrijeme školskog odmora ili za vrijeme đačkog izleta, i od tog bacanja našpraviti mali ritual.

- Učenici treba da urade zadatak broj 3 i da diskutuju o njemu. - Sve vrijeme, na tabli su ispisane nove riječi kao i njihovo značenje. U ovom dijelu časa, učenik je obavezan da prepiše riječi u radnu svesku.

Komentarišu se ispunjeni radni listovi. Još jednom se prolazi kroz sve nove riječi, ali ne izolovano već kroz kontekst. Nastavnik formuliše cijeli sadržaj časa kroz maksimalno četiri do pet rečenica koje u sebi sadrže sve bitne informacije, sve nove riječi i predstavljaju kra-tku verziju cjelokupnog sadržaja časa. Djeca zapisuju u svoje radne listove ovih nekoliko rečenica i čuvaju ih.

-Nastavnik, zajedno sa učenicima, sažima sadržaj radionice u nekoliko rečenica i ponavlja značenje pojedinih novih riječi, izraza i fraza. Rezime ne bi trebalo da bude duži od četiri do pet rečenica i trebalo bi da sadrži i sve nove riječi, izraze i fraze. Formira se mentalna mapa lekcije. Na mapi je Zemlja u centru, a kraci su njeni glavni resursi (atmosfera, hidrosfera, litosfera i biosfera kao i njihove osnovne funkcije).

Svi resursi i sve njihove funkcije dati su sličicama (istim onim koje smo koristili u zadatku br. 2).

Istovremeno, crtanje mentalne mape treba usvojiti kao jednostavan alat za vizuelni prikaz čak i veoma kompleksnih temat-skih cjelina.

Gla

vni d

io r

adio

nice

(65

min

uta)

Zavr

šni d

io r

adio

nice

(15

min

uta)

10 m

inut

a15

min

uta

40 m

inut

a

Ovdje možete pronaći predlog mentalne mape koja odgovara zadatku. Učenicima se može predložiti da dodaju grane koje oni misled a treba, na osnovu njihove percepcije problema. Konačan izgled mentalne mape ćemo dati kada se nacrtaju sličice iz zadatka br. 2.

1.3 Nemilosrdna i besmislena borba za resurseCilj:Učenici treba da razumiju da niko ne može biti pošteđen od posljedica uništavanja resursa, pa čak ni oni koji otimaju od drugih nakon što potroše svoje.

Pribor:Paket drvenih olovaka

Organizacija radionice (vremenski okvir i sadržaj vremenskih cjelina):Za realizaciju ove teme predlaže se vremenski okvir od jednog blok časa (90 minuta). Ovaj vremenski okvir je adaptibilan i može se i povećati ukoliko se radi sa mlađim uzrastom ili sa većom grupom djece, ali maksimalno na tri školska časa. Predlog vremenske organizacije i tematske podjele dat je u tabeli.

1: Nastavnik i učenici se zajednički podsjećaju koji su to elementi na Zemlji učinili mogućim život čovjeka na njoj i u kakvom se stanju oni trenutno nalaze. Otvara se pitanje gdje se može pronaći još resursa koji lokalno nedostaju. Pomenu se (diskretno) ratovi koji se vode svuda po Planeti, a koji u svojoj osnovi predstavljaju borbu za resurse. Nastavnik ohrabruje učenike da se prisjete gdje se sve na planeti vode ratovi i radi čega. Pomenuti sve moguće razloge koji se navode kao opravdanje za te ratove i diskretno se učenicima sugeriše razmišljanje o besmislenosti tih i takvih opravdanja. Nastavnik može postaviti intrigantno pitanje: da li oni koji sebi obezbijede dovoljno materijalnog bogatstva, mogu preživjeti kataklizme do kojih će doći zbog narušavanja ravnoteže u prirodi (prisjetimo se igre sa brojanjem zlatnika bez disanja).

Igra se igrica: jedan učenik je ostao bez olovke i nasilno otima olovku svome drugu iz klupe. Svi ostali učenici se prave da se to njih ne tiče. Ali nasilnik opet brzo potroši svoju olovku (dečak je razmažen i zapravo ne troši svoju olovku na pisanje već je gricka, lomi, koristi je kako ne treba) i nastavlja sa maltretiranjem drugih sve dok ne potroši sve olovke u učionici.Nastavnik, bira učenika koji će glumiti nasilnika. Učenici moraju biti potpuno udubljeni u uloge žrtava. Sve vrijeme nastavnik pospješuje učenike da ne prave dramu oko jedne olovke i da radije sebi pribave drugu nego da ulaze u sukob sa nasilnikom.

Na osnovu diskusije koja je bila tema zadatka br. 1, učenici u prvom dijelu zadatka br. 2 obilježavaju resurse bez kojih čovjek ne može preživjeti i pored njih napišu na koje načine se ovi elementi uništavaju. Nastavnik ohrabruje učenike da daju primjere iz njihovog okruženja. U drugom dijelu zadatka br. 2, formira se mentalna mapa koja grafički prikazuje temu. Učenici crtaju linije mape i onda lijepe sličice lijepkom na kraju grana u radnim sveskama na mjestu namijenjenom za mentalnu mapu.

Uvo

dni d

io r

adio

nice

(15

min

uta)

Gla

vni d

io r

adio

nice

(65

min

uta) 15

min

uta

30 m

inut

a

Učenici završavaju preostale zadatke i diskutuju o njima. Sve vrijeme, na tabli su ispisane nove riječi i njihovo značenje i u ovom dijelu časa, učenici treba da prepišu riječi u radne sveske. Daje se kratak pregled zaključaka radionice i još jednom se učenici podsjete na prethod-ne dvije radionice i njihove mentalne mape.

Zavr

šni d

io r

adio

nice

(10

min

uta)

ZAJEDNIČKE EKOLOŠKE AKCIJE ZA ZAŠTITU RIJEKE CIJEVNE I ODRŽIVI

RAZVOJ PREKOGRANIČNE REGIJE

co-funded by EU

This project is co-funded by the European Union - Ky projekt është bashkë�nancuar nga Bashkimi Evropian - Projekat je ko�nansiran od strane Evropske unije

co-funded by EU

“This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of the authors and can in no way be taken to re�ect the views of the European Union.”Ky publikim është prodhuar nëpërmjet asistencës së Bashkimit Europian. Përmbajtja e ketij publikimi është përgjegjësi vetëm e autorëve dhe nuk re�ekton pikëpamjet e Bashkimit Europian.Ova publikacija je urađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost autora i ni u kom slučaju ne predstavlja stavove Evropske unije.