Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ZAŁĄCZNIK 2.1
DO WNIOSKU O PRZEPROWADZENIE POSTĘPOWANIA
HABILITACYJNEGO
Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych
Dr Łukasz Arendt
1
Spis treści 1. INFORMACJE O KANDYDACIE .......................................................................................................... 2
1.1. Dane personalne .......................................................................................................................... 2
1.2. Uzyskane dyplomy i stopnie naukowe, wykształcenie ................................................................. 2
1.3. Dodatkowe kursy, szkolenia, staże naukowe ............................................................................... 2
1.4. Doświadczenie zawodowe ........................................................................................................... 3
1.5. Nagrody i wyróżnienia ................................................................................................................. 3
2. DOROBEK NAUKOWY ...................................................................................................................... 3
2.1. Sumaryczna ocena publikacji naukowych .................................................................................... 3
2.2. Projekty badawcze ....................................................................................................................... 4
2.3. Referaty na konferencjach i seminariach naukowych .................................................................. 7
3. OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE ................................................................................................................. 9
3.1. Wprowadzenie – charakter badań i kontekst teoretyczny ........................................................ 11
3.2. Wykluczenie cyfrowe – wielowymiarowe zjawisko na rynku pracy ........................................... 16
3.3. Nowe technologie a produktywność i struktura zatrudnienia ................................................... 19
3.3.1. Rola czynników komplementarnych wobec TIK dla wzrostu produktywności ................... 19
3.3.2. Zmiana technologiczna a przesunięcia w strukturze popytu na pracę ............................... 23
3.4. Podsumowanie ........................................................................................................................... 27
4. Pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze ................................................................................... 29
Bibliografia ............................................................................................................................................. 41
2
1. INFORMACJE O KANDYDACIE
1.1. Dane personalne Imię i nazwisko: Łukasz Arendt
Data i miejsce urodzenia: 10.05.1979, Łódź
Adres korespondencyjny: Katedra Polityki Ekonomicznej
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Uniwersytet Łódzki
ul. P.O.W. 3/5, 90-255 Łódź
E-mail: [email protected]
ORCID: 0000-0002-0596-0196
1.2. Uzyskane dyplomy i stopnie naukowe, wykształcenie 2012-2013 Studia podyplomowe „Zarządzanie badaniami naukowymi i komercjalizacja
wyników badań”, zrealizowane na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym
Uniwersytetu Łódzkiego
2008 Stopień doktora nauk ekonomicznych
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
Tytuł pracy doktorskiej: „Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich
przedsiębiorstw”
2003 Stopień magistra nauk ekonomicznych
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
Tytuł pracy magisterskiej: „Polityka fiskalna w okresie dostosowań do
standardów Unii Europejskiej”
1998-2003 Jednolite studia magisterskie na kierunku Ekonomia, Wydział Ekonomiczno-
Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego
1.3. Dodatkowe kursy, szkolenia, staże naukowe 2014-2015 Staż naukowy (trzy tygodnie) w ramach międzynarodowego programu Unii
Europejskiej wymiany personelu naukowego (IRSES) – Marie Curie Actions
Nr FP7-PEOPLE-2011 IRSES 295050; Ternopil National Economic
University, Tarnopol, Ukraina
2013 Tygodniowy staż naukowy - temat badawczy: zmiana technologiczna na rynku
pracy, Manchester Institute of Innovation Research, Manchester University,
Wielka Brytania
Miesięczny staż naukowy w ramach międzynarodowego programu Unii
Europejskiej wymiany personelu naukowego (IRSES) – Marie Curie Actions
Nr FP7-PEOPLE-2011 IRSES 295050; Instytut Ekonomii i Instytut Inżynierii
3
Przemysłowej Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk w
Nowosybirsku, Rosja
Szkolenie przygotowujące do egzaminu PRINCE 2 Foundation
2010 Szkolenie „Akademia Specjalistów ds. Projektów Społecznych – profesjonalne
metodyki Project Management” w wymiarze 80 godzin
2009 Miesięczny staż naukowy jako Visiting Scholar, Craig School of Business,
California State University, Fresno, Stany Zjednoczone
1.4. Doświadczenie zawodowe Od 2005 Zatrudniony w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie
Od lipca 2016 Dyrektor
Listopad 2008-lipiec 2016 Adiunkt
2005-2008 Asystent
Od 2003 Zatrudniony na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu
Łódzkiego, Katedra Polityki Ekonomicznej
Od listopada 2008 Adiunkt
2003-2008 Asystent
2003-2004 Asystent w Katedrze Makroekonomii i Doktryn Ekonomicznych Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
2002-2003 Staż w Merloni Indesit Polska sp. z o.o. na stanowisku asystenta „Trade-
Marketing Controller”
1.5. Nagrody i wyróżnienia 2012 Nagroda zespołowa I stopnia JM Rektora Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu za oryginalne i twórcze osiągnięcia naukowe w roku akademickim
2011/2012 - za monografię pt. „Kryzys ekonomiczny a przestrzenny
i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej”
2010 Indywidualna Nagroda Rektora Uniwersytetu Łódzkiego III stopnia za
osiągnięcia związane z pracami badawczymi - rozprawa doktorska
„Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw”
2. DOROBEK NAUKOWY
2.1. Sumaryczna ocena publikacji naukowych Od uzyskania doktoratu ukazało się ponad 50 moich publikacji, w tym dwie monografie – jedna
mojego autorstwa, druga napisana we współautorstwie1. Jestem również współautorem książki
1 Mój udział procentowy w monografii „Profile emigracji zarobkowych mieszkańców województwa podlaskiego”,
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Białystok-Warszawa szacuję na
50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5). Polegał on na współtworzeniu koncepcji, analizie danych zastanych,
literatury przedmiotu, przygotowaniu danych w formacie SPSS, opracowaniu materiału empirycznego
zgromadzonego w ramach badań pierwotnych, napisaniu części monografii.
4
o charakterze podręcznika dla pracowników Publicznych Służb Zatrudnienia, wydanego przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej2. Współredagowałem również trzy monografie.
W dwóch z nich, poza słowem wstępnym i rozdziałem podsumowującym prezentowane
rozważania, znalazły się rozdziały mojego autorstwa - zostały one uwzględnione w zestawieniu
przedstawionym w Tabeli 1 jako odrębne rozdziały.
Tabela 1. Zestawienie publikacji po uzyskaniu tytułu doktora nauk ekonomicznych3
Typ publikacji Liczba publikacji Liczba punktów MNiSW
Artykuły z listy A 2 55
Artykuły z listy B 16 162
Monografie 2 37,5
Monografie (redakcja) 3 15
Rozdziały w monografiach 27 135
Inne publikacje 54 0
Razem 55 404,5
Według bazy Google Scholar liczba cytowań moich prac wynosi 352, a indeks Hirscha 8. Baza
Publish or Perish podaje 262 cytowań oraz indeks Hirscha 6. Natomiast w bazie Web of Science
znajduje się 6 cytowań, a indeks Hirscha wynosi 1.
Sumaryczny pięcioletni Impact Factor moich publikacji, na podstawie bazy JCR, wynosi 2,638,
a jednoroczny 1,885. Łączna liczba punktów MNiSW wyniosła w przybliżeniu 400.
W recenzji jest tekst (mój wkład oceniam na 33%) złożony jako rozdział do monografii
„Innovation Processes in the Social Space of the Organization” publikowanej przez Nova
Science Publishers Inc. Artykuł „Is Polish Labour Market Heading Towards Polarisation?”
został złożony do czasopisma Olsztyn Economic Journal – nie uzyskałem jeszcze recenzji.
2.2. Projekty badawcze Kierownik
2017-2019 Tytuł: Polaryzacja polskiego rynku pracy w kontekście zmiany technologicznej
Wykonawca: Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki
2010-2011 Tytuł: Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Program Operacyjny Kapitał Ludzki
2 Mój udział procentowy szacuję na 25% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu rozdziałów I.1.5, I.1.6, II.2.1, II.2.3, konsultacjach przy opracowaniu pozostałych części
monografii. 3 Zestawienie przygotowano według stanu na 27 grudnia 2017 roku. 4 Dwie ekspertyzy przygotowane na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.
5
Główny wykonawca, członek zespołu w projektach międzynarodowych (wybór)
2014-2015 Tytuł: Financing adult learning in the EU Member states
Zakres obowiązków: zgromadzenie danych, analiza i przegląd rozwiązań
i instrumentów w zakresie współfinansowania kształcenia ustawicznego
dorosłych w Polsce
Wykonawca: 3s Unternehmensberatung GmbH, Wiedeń
Źródło finansowania: środki Dyrekcji Generalnej ds. Edukacji i Kultury
2011 Tytuł: Financing training in Europe
Zakres obowiązków: koordynacja wywiadów, ocena efektywności
instrumentów wspierających kształcenie ustawiczne dla potrzeb rynku pracy
w Polsce
Wykonawca: Public Policy and Management Institute, Wilno
Źródło finansowania: środki CEDEFOP
2011 Tytuł: The use of training leave to promote vocational education and training
in Europe
Zakres obowiązków: koordynacja wywiadów CAWI, ocena wykorzystania
urlopu szkoleniowego w Polsce pod kątem kształcenia ustawicznego i potrzeb
rynku pracy
Wykonawca: Public Policy and Management Institute, Wilno
Źródło finansowania: środki CEDEFOP
2010 Tytuł: Transferable skills across economic sectors – Role and importance for
employment at European level
Zakres obowiązków: koordynacja wywiadów CAWI, przeprowadzenie IDI,
identyfikacja i opis najlepszych praktyk
Wykonawca: RPIC-ViP s.r.o, Ostrava
Źródło finansowania: środki w ramach programu PROGRESS
Główny wykonawca, członek zespołu w projektach krajowych (wybór)
2014-2015 Tytuł: Wpływ technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych na
produktywność – analiza makro i mikroekonomiczna
Zakres obowiązków: główny wykonawca, udział w opracowaniu koncepcji
badania i narzędzi badawczych, współautor raportu cząstkowego i publikacji
zawierającej wyniki badań
Wykonawca: Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki
2011-2013 Tytuł: Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy i ich wpływ na
aktywność zawodową zasobów pracy w wieku 45+
Zakres obowiązków: ekspert, współautor kwestionariusza PAPI, autorstwo
raportu cząstkowego opisującego wyniki badania osób biernych zawodowo,
współautorstwo publikacji zawierającej syntetyczne wyniki badań
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
6
2011-2014 Tytuł: Opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego
umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia
Zakres obowiązków: analizy systemów prognozowania popytu na pracę
w krajach UE, udział w badaniach ilościowych wśród pracodawców
z mikroprzedsiębiorstw oraz w badaniach jakościowych przedstawicieli
publicznych służb zatrudnienia, udział we wdrożeniu systemu prognozowania
zatrudnienia w Polsce
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Program Operacyjny Kapitał Ludzki
2011-2013 Tytuł: Urlopy szkoleniowe i zwolnienie z dnia pracy jako instrumenty
wspierające podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników
Zakres obowiązków: główny wykonawca, współautorstwo scenariuszy FGI
i IDI, autorstwo raportu cząstkowego, współautorstwo publikacji zawierającej
syntetyczne wyniki badań
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki
2010-2013 Tytuł: Polityka i narzędzia kreowania kapitału ludzkiego w regionie
Zakres obowiązków: ekspert, przeprowadzenie analizy ram instytucjonalnych
dla rozwoju kapitału ludzkiego w województwie łódzkim
Wykonawca: Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
Źródło finansowania: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego/Narodowe
Centrum Nauki
2008-2010 Tytuł: Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy
Zakres obowiązków: główny wykonawca, koordynacja badań w projekcie,
współautor narzędzi badawczych do wywiadów kwestionariuszowych
obejmujących próbę 150 bezrobotnych i 400 pracujących, oraz scenariusza
FGI, przeprowadzenie analiz desk research i danych pierwotnych,
współtworzenie i redakcja naukowa raportu z badań
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
2009 Tytuł: Ocena wdrożenia modelu flexicurity w polskiej polityce rynku pracy oraz
rekomendacje dalszych działań
Zakres obowiązków: kierownik grupy badawczej, kierowanie badaniami
obejmującymi ogólnopolską próbę 750 przedsiębiorców (PAPI) oraz 4 FGI,
współtworzenie i redakcja naukowa raportu z badań zawierającego
rekomendacje dla tworzenia polskiego modelu flexicurity
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Program PROGRESS
2008-2009 Tytuł: Badanie potrzeb podlaskiego rynku pracy
Zakres obowiązków: ekspert ds. badań, współtworzenie narzędzi badawczych
w badaniu 500 gospodarstw domowych dotyczącego procesów migracyjnych
i ich skutków dla rozwoju lokalnego rynku pracy, analiza wyników badania,
współautorstwo raportu z badań
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
7
Źródło finansowania: Program Operacyjny Kapitał Ludzki
2008-2009 Tytuł: Diagnozowanie zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na
regionalnym i lokalnym rynku pracy – współpraca urzędów pracy z
pracodawcami i innymi partnerami rynku pracy
Zakres obowiązków: ekspert ds. badań, przeprowadzanie analizy desk research,
opracowanie narzędzi badawczych do badania obejmującego próbę 1050
przedsiębiorców, analiza wyników badania, współautorstwo raportu z badań,
współautorstwo nowej koncepcji diagnozowania, zapotrzebowania na
kwalifikacje i umiejętności na lokalnych i regionalnych rynkach pracy
Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Źródło finansowania: Program Operacyjny Kapitał Ludzki
2.3. Referaty na konferencjach i seminariach naukowych Od roku 2009 (po obronie doktoratu) do końca roku 2017 wziąłem udział w ponad czterdziestu
międzynarodowych i krajowych konferencjach i seminariach naukowych. Na większości
konferencji prezentowałem referaty naukowe, w tym referaty w sesjach plenarnych na
zaproszenie organizatorów. Brałem również udział w konferencjach w roli panelisty bądź
uczestnika okrągłego stołu. Moje wystąpienia (prezentacja referatów, panelista, głos
w dyskusji) dotyczyły przede wszystkim problematyki rynku pracy i polityki rynku pracy.
Regularnie brałem udział w corocznych Konferencjach Polityków Społecznych, które stanowią
jedną z najlepszych w Polsce platform do wymiany wiedzy w dziedzinach rynku pracy i polityki
społecznej. W latach 2014 i 2015 uczestniczyłem w kongresach European Regional Science
Association, które są głównym wydarzeniem naukowym w środowisku regionalistów. Byłem
również zapraszany jako keynote speaker na międzynarodowe konferencje naukowe
organizowane w ramach projektów współfinansowanych ze środków funduszy strukturalnych
Unii Europejskiej.
Poniżej zaprezentowałem informacje o wybranych konferencjach i seminariach, które oceniam
jako istotne w moim dotychczasowym dorobku po obronie doktoratu.
2017, 5-7 czerwca, Olsztyn. Konferencja: XXXV Konferencja Polityków Społecznych
„Współczesne wyzwania polityki społecznej”, Prezentacja referatu: Czy polski rynek pracy
zmierza ku polaryzacji?
2017, 9-10 marca, Bukareszt, Rumunia. Konferencja: Mapping Poverty, Social Services and
Specific Infrastructure, Prezentacja referatu: Labour Market Polarisation and Working Poor
in Poland.
2016, 6-7 września, Olsztyn. Konferencja: VII Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Rynek
pracy i ubezpieczenia w dobie innowacji”, Prezentacja referatu: Labour productivity, ICT and
Complementary Factors in the CEE Region (współautor: A. Skorupińska).
2015, 18 listopada, Bukareszt, Rumunia. Konferencja: Open Gates – Windows towards Future,
Prezentacja referatu: Skills requirements on the modern labour markets - a challenge for CEE
countries.
8
2015, 22-23 października, Oeiras, Portugalia. Konferencja: MIST 2015, Prezentacja referatu:
Innovations, ICT, and ICT-driven Labor Productivity in Poland – a firm level approach
(współautor: W. Grabowski).
2015, 2-4 września, Karpacz. Konferencja: Problemy ekonomii, polityki ekonomicznej
i finansów publicznych, Prezentacja referatu: Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie
kwalifikacje czy polaryzacja polskiego rynku pracy - zarys problemu.
2015, 25-28 sierpnia, Lizbona, Portugalia. Konferencja: 55th ERSA Congress "World
Renaissance: Changing roles for people and places", Prezentacja referatu: ICT
complementarities and productivity growth in Poland - microeconomic perspective;
2014, 16-19 listopada, Rzeszów. Konferencja: Functioning of the Local Production Systems in
the Conditions of Economic Crisis – Closing FOLPSEC Conference. Prezentacja posteru:
Some remarks on socio-cultural dimensions of LPS.
2014, 26-29 sierpnia, Sankt Petersburg, Rosja. Konferencja: 54th ERSA Congress. Prezentacja
referatu: Matching higher education offer with labour market needs till 2020 - the case of
Lodzkie region (współautor: A. Rzeńca).
2013, 24-25 października, Norymberga, Niemcy. Konferencja: Long-term labour market
forecasting in Europe, Prezentacja referatu: Labour demand forecasting in Poland – a new
approach (współautor: A. Gajdos).
2012, 29 listopada, Warszawa. Konferencja: System prognostyczno-informacyjny zatrudnienia
w Polsce, Prezentacja referatu: Rozwiązania stosowane w zakresie prognozowania
zatrudnienia w wiodących ośrodkach Unii Europejskiej.
2012, 15-16 marca, Rzeszów. Konferencja: II Międzynarodowa Konferencja w ramach
projektu Internetowa Promocja Nauki, Prezentacja referatu: Mazowieckie wykluczenie
cyfrowe.
2011, 7 czerwca, Saloniki, Grecja. Seminarium: Training leave and payback clauses: Policies
and practice in Europe, Prezentacja referatu: A link between payback clauses and training
leave – the case of Poland, oraz uwagi do raportu “Training leave to promote VET in Europe”.
2011, 6 czerwca, Madryt, Hiszpania. Konferencja: Youth unemployment zorganizowana przez
European Economic and Social Committee Prezentacja referatu: Youth unemployment in
Poland – recent improvements and future challenges.
2010, 5-6 października, Augustów. Konferencja: Integracja społeczna przez pracę. Aspekty
makroekonomiczne i regionalne, Prezentacja referatu: Kształcenie ustawiczne
w społeczeństwie informacyjnym - czyli jak zapobiegać wykluczeniu.
2010, 17-18 czerwca, Łódź. Konferencja: Wzrost gospodarczy, rynek pracy i polityka
makroekonomiczna, Prezentacja referatu: Potrzeby i oczekiwania pracodawców wobec
Ochotniczych Hufców Pracy – analiza trzech województw.
2010, 11 luty, Warszawa. Konferencja: Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje,
Prezentacja referatu: Perspektywy rozwoju modelu flexicurity w jego wymiarze
wewnętrznym w Polsce.
9
3. OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE Tematyczny cykl składający się z 12 publikacji, które wskazuję jako osiągnięcie naukowe,
o którym mowa w art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych
i tytule naukowym oraz stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595
z pózn. zm.) jest zatytułowany:
Zmiana technologiczna a współczesny rynek pracy
W jego skład wchodzą następujące publikacje:
1. Arendt Ł., Grabowski W. (2018), Impact of ICT Utilization on Innovations and on
Labor Productivity: Micro-level Analysis for Poland, [w:] Dias A., Salmelin B., Pereira
D., Sales Dias M. (eds.), Modeling Innovation Sustainability and Technologies.
Economic and Policy Perspectives, Springer, pp. 225-2475.
2. Arendt Ł., Grabowski W. (2017), Innovations, ICT, and ICT-driven Labour Productivity in
Poland. A firm level approach, Economics of Transition, 25(4): 723-758 (IF 0,479, lista
A MNiSW, 25 pkt.)6.
3. Skorupińska A., Arendt Ł. (2016), Labour Productivity, ICT and Complementary Factors in
the CEE Region, Olsztyn Economic Journal, 11(4): 385-397 (lista B MNiSW, 13 pkt.)7.
4. Arendt Ł. (2016), ICT Utilisation and ICT Driven Organisational Change in Polish
Enterprises, Entrepreneurship and Management, Vol. XVII, Issue 1, part I, pp. 7-25 (lista B
MNiSW, 14 pkt.).
5. Arendt Ł. (2016), Paradoks Solowa i determinanty wdrożenia technologii informacyjnych
i telekomunikacyjnych, Gospodarka Narodowa, 1(281): 29-53 (lista B MNiSW, 14 pkt.).
6. Arendt Ł. (2015), The Digital Economy, ICT and Economic Growth in the CEE Countries,
Olsztyn Economic Journal, 10(3): 247-262 (lista B MNiSW, 13 pkt.).
7. Arendt Ł., Kryńska E. (red.) (2015), Technologie informacyjne i komunikacyjne
a produktywność w Polsce i krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ss. 2138. Wkład do monografii obejmował autorstwo
i współautorstwo następujących podrozdziałów:
o Arendt Ł., Produktywność jako kategoria badawcza, rozdział 1.1, s. 13-18.
o Arendt Ł., Skorupińska A., Paradoks produktywności – poszukiwanie odpowiedzi
w ramach pierwszej fali badań, rozdział 1.2, s. 19-319.
5 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, opracowaniu statystyk opisowych i interpretacji uzyskanych
wyników, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji 6 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, opracowaniu statystyk opisowych i interpretacji uzyskanych
wyników, napisaniu części artykułu i ostatecznej redakcji. 7 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, opracowaniu statystyk opisowych, napisaniu części artykułu
i ostatecznej redakcji. 8 Mój udział procentowy w redakcji naukowej monografii szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5),
polegał on na nadaniu ostatecznej struktury monografii, koordynowaniu procesu recenzji oraz złożenia ostatecznej
wersji monografii po wprowadzeniu korekt uwzględniających uwagi Recenzenta. 9 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji.
10
o Arendt Ł., Czynniki komplementarne wobec TIK – konceptualizacja, rozdział 1.3,
s. 32-36.
o Arendt Ł., Druga fala badań paradoksu produktywności, rozdział 1.4, s. 37-52.
o Arendt Ł., Skorupińska A., Przegląd literatury – badania nad produktywnością
w krajach EŚW, rozdział 2.1, s. 53-5810.
o Arendt Ł., Rozwój społeczeństwa informacyjnego i gospodarki cyfrowej w krajach
Europy Środkowo-Wschodniej, rozdział 2.2, s. 59-68.
o Arendt Ł., Technologie Informacyjne i Komunikacyjne oraz innowacyjność
przedsiębiorstw, rozdział 3.1, s. 91-115.
o Arendt Ł. Kukulak-Dolata I., TIK a produktywność: próba syntezy teoretycznej
i empirycznej, rozdział IV, s. 157-16411.
8. Arendt Ł. (2015), Zmiana technologiczna faworyzujących wysokie kwalifikacje czy
polaryzacja polskiego rynku pracy – zarys problemu, Prace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 401, s. 13-25 (lista B MNiSW, 10 pkt.).
9. Arendt Ł. (2013), Mazowieckie wykluczenie cyfrowe, [w:] Pokrzywa M., Wilk S. (red.),
Wykluczenie społeczne. Diagnoza, wymiary i kierunki działań, Uniwersytet Rzeszowski,
Rzeszów, s. 311-327 (5 pkt. MNiSW).
10. Arendt Ł. (2010), Wykluczenie cyfrowe – wielowymiarowe zjawisko na polskim rynku pracy,
Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 113/2010, s. 15-26 (lista B
MNiSW, 10 pkt.).
11. Kryńska E., Arendt Ł. (red.) (2010), Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Warszawa, ss. 23412. Wkład do monografii obejmował autorstwo
następujących rozdziałów:
o Arendt Ł., Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, rozdział 1,
s. 20-63.
o Arendt Ł., Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, rozdział 2,
s. 64-95.
o Arendt Ł., Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy – podsumowanie, wnioski,
rekomendacje, rozdział 7, s. 190-201.
12. Wielicki T., Arendt Ł. (2010), A knowledge-driven shift in perception of ICT implementation
barriers: Comparative study of US and European SMEs, Journal of Information Science,
36(2): 162-174 (IF 1,406, lista A MNiSW, 30 pkt.)13.
10 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 11 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 12 Mój udział procentowy w redakcji naukowej monografii szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5),
polegał on na nadaniu ostatecznej struktury monografii, koordynowaniu procesu recenzji oraz złożenia ostatecznej
wersji monografii po wprowadzeniu korekt uwzględniających uwagi Recenzenta. 13 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przeprowadzeniu analiz statystycznych materiału empirycznego w części obejmującej przedsiębiorstwa
z Europy i wskaźników rozwoju społeczeństwa informacyjnego, napisaniu części artykułu.
11
3.1. Wprowadzenie – charakter badań i kontekst teoretyczny Jako osiągnięcie naukowe przedstawiam powiązany tematycznie cykl publikacji dotyczący
wpływu rozwoju nowoczesnych technologii, w szczególności technologii informacyjnych
i komunikacyjnych (TIK), na rynek pracy. Badania obejmowały przede wszystkim polski rynek
pracy, przy czym część miała szerszy charakter odnoszący się do sytuacji na rynkach pracy
w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW). Kraje wysoko rozwinięte14 zawsze stanowiły
punkt odniesienia dla prowadzonych przeze mnie rozważań. To zakorzenienie analiz w krajach
wysoko rozwiniętych wynikało z dwóch podstawowych przesłanek. Po pierwsze, kraje te
wiodły i nadal wiodą prymat w rozwijaniu koncepcji i modeli teoretycznych objaśniających
wpływ nowych technologii na gospodarkę i rynek pracy. Po drugie, w literaturze przedmiotu
dostępnych jest wiele opracowań o charakterze empirycznym dla tej grupy krajów, w których
testowane są hipotezy badawcze wynikające z dyspozycji teoretycznych15. Postaram się
wykazać w niniejszym tekście, że publikacje składające się na osiągnięcie naukowe wypełniają
lukę w piśmiennictwie w zakresie empirycznej weryfikacji modeli i koncepcji teoretycznych
dotyczących zmiany technologicznej dla rynku pracy gospodarek wchodzących na przykładzie
Polski, stanowiąc tym samym wkład w rozwój nauk ekonomicznych.
Mój dorobek obejmuje prace poświęcone zagadnieniom rynku pracy, które odnoszą się do
wielu obszarów badań nad zjawiskami zachodzącymi na tym rynku. Poza problematyką
wpływu postępu technicznego na rynek pracy, który stanowi punkt centralny moich
zainteresowań, są to: problemy kapitału ludzkiego i powiązania systemów kształcenia (w tym
kształcenia przez całe życie – lifelong learning) z potrzebami rynków pracy; prognozowania
zmian na rynku pracy, w szczególności w wolumenie i strukturze pracujących; rozwiązań
w ramach polityki rynku pracy i wpływu tych rozwiązań na sytuację na polskim rynku pracy;
innowacyjności przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem roli kapitału ludzkiego.
Wielowątkowość podejmowanych tematów badawczych jest wynikiem znacznej dynamiki
zmian, z jaką mamy do czynienia w ostatnich latach na rynkach pracy, która jest rezultatem
przemian zachodzących w realnej sferze gospodarki, a także w sferze uwarunkowań
instytucjonalnych. Moje badania prowadzone w tych obszarach miały na celu nie tylko
diagnozę sytuacji, ale przede wszystkim służyły formułowaniu modeli konceptualnych
opisujących mechanizmy warunkujące przebieg zjawisk na polskim rynku pracy, a także
rekomendacji dla polityki ekonomicznej w wymiarze krajowym, ale również
międzynarodowym – w szczególności w obrębie krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Wśród prac wskazanych jako osiągnięcie naukowe, znajdują się opracowania, których jestem
jedynym autorem oraz napisane we współautorstwie – we wszystkich przypadkach są to
publikacje, które mają dwóch autorów (bądź redaktorów), a mój wkład wyniósł 50%
i obejmował opracowanie koncepcji, przegląd dorobku teoretycznego w danym obszarze,
a w przypadku prac o charakterze empirycznym - analizy danych zastanych i pierwotnych.
Stosowne oświadczenia współautorów zawiera Załącznik 5.
Rynki pracy w krajach rozwiniętych doświadczają w ostatnich latach istotnych
wielowymiarowych zmian, które znajdują odzwierciedlenie między innymi w strukturze
14 Do grupy gospodarek wysoko rozwiniętych zaliczono Stany Zjednoczone, Kanadę, kraje tzw. Europy
Zachodniej, Australię i Nową Zelandię, Japonię. 15 Odniesienia do konkretnych pozycji literatury znalazły się w kolejnych częściach autoreferatu.
12
zawodowej czy strukturze wynagrodzeń, prowadząc do zmian w rozkładzie dochodów między
różnymi grupami pracowników. W celu wyjaśnienia tych procesów można sięgnąć po teorie
segmentacji rynku pracy (por. m.in. Altmann et al. (2010), Banerjee et al. (2011), Doeringer,
Piore (1979), Kryńska (1996), Kryńska (2017), Piore (1975), Zwiech (2013)), dość popularną
w ostatnich latach koncepcję prekariatu (Standing 2011), a w odniesieniu do nierówności
dochodowych – szeroko obecnie dyskutowaną w kręgach ekonomistów monografię
T. Pikettiego „Kapitał w XXI wieku” (Piketty 2015).
W sposób kompleksowy zmiany na nowoczesnych rynkach pracy opisuje model
zaproponowany przez Freemana i Katza (1994) oraz Katza i Autora (1999), który bierze pod
uwagę czynniki o charakterze podażowym, popytowym i instytucjonalnym. Wśród czynników
podażowych wymienia się zmiany poziomu wykształcenia zasobów pracy, programów
kształcenia, procesy deprecjacji kapitału ludzkiego, czy procesy migracyjne. W grupie
czynników instytucjonalnych zwraca się uwagę na stopień uzwiązkowienia, regulacje
dotyczące płacy minimalnej oraz te warunkujące stopień elastyczności rynku pracy. Natomiast
do czynników popytowych zalicza się zmianę technologiczną16 na rynku pracy oraz wzrost
roli międzynarodowej wymiany handlowej, opisywanej zazwyczaj przez model Heckschera-
Ohlina-Samuelsona (HOS). Zmiany struktury zatrudnienia i wynagrodzeń w okresie krótkim
i średnim są determinowane przede wszystkim czynnikami podażowymi i instytucjonalnymi.
Natomiast w długim okresie to postęp techniczny (zmiana technologiczna) jest głównym
motorem tych zmian.
Zainteresowanie problematyką wpływu postępu technicznego na rynek pracy jest obecne
w literaturze przedmiotu już od czasów ekonomii klasycznej – jej główni przedstawiciele, jak
Smith czy Say, byli optymistami jeśli chodzi o wpływ postępu technicznego na rynek pracy,
w szczególności popyt na pracę17 (Humprey 2004). W I połowie XX wieku panował konsensus,
16 Zmiana technologiczna jest oczywiście zjawiskiem wielowymiarowym – postęp techniczny wpływa na wiele
aspektów życia i gospodarki, w tym na rynek pracy i stanowi przedmiot zainteresowania wielu dziedzin nauki.
Każda z tych dziedzin wypracowała odmienne definicje zmiany technologicznej (która co do zasady jest
utożsamiana z pojęciem postępu technicznego), skupiające się na cechach będących głównym przedmiotem
zainteresowania w poszczególnych dziedzinach. Najbardziej zawężone (a w rezultacie najbardziej konkretne)
znaczenie pojęciowe zmiany technologicznej występuje w ekonomii, gdzie jest rozumiane jako zmiany
w technikach i metodach produkcji prowadzących do wyższej produktywności, a w rezultacie do wzrostu
gospodarczego. W takim podejściu technologia (a właściwie zmiany w technologii) jest analizowana jako czynnik
oddziałujący na wzrost gospodarczy, natomiast pomiaru tego oddziaływania dokonuje się na bazie zmian w funkcji
produkcji (zmiana technologiczna prowadzi, w ujęciu matematycznym, do przesunięcia krzywej funkcji
produkcji). W anglojęzycznej literaturze przedmiotu termin zmiana technologiczna (technological change)
i zmiana techniczna (technical change) są zazwyczaj traktowane jako synonimy, chociaż można znaleźć Autorów,
którzy rozróżniają te pojęcia – to rozróżnienie sprowadza się zazwyczaj do twierdzenia, że zmiana techniczna
odnosi się do metod produkcji, podczas gdy zmiana technologiczna oznacza kreację nowej wiedzy (Godin 2015).
Niezależnie od przyjętego podejścia i od tego, że zmiana technologii stanowi punkt wyjścia do analiz
wielowymiarowych zmian społeczno-ekonomicznych, termin „zmiana technologiczna” w literaturze przedmiotu
zawsze jest używany w liczbie pojedynczej (por. m.in. Solow 1957, Acemoglu 2002, Autor et al. 2003), co
znajduje również odzwierciedlenie w przyjętych w środowisku ekonomistów nazwach takich zjawisk jak zmiana
techniczna faworyzująca wysokie kwalifikacje (Skill-Biased Technical Change), czy postęp techniczny
ukierunkowany na rutynizację (Routinisation-Biased Technical Change). W związku z tym, dla zachowania
spójności pojęciowej, w autoreferacie będę posługiwał się terminem „zmiana technologiczna”, a prezentowane
osiągnięcie naukowe zostało zatytułowane „Zmiana technologiczna a współczesny rynek pracy”. 17 Również Ricardo prezentował początkowo pogląd, iż postęp techniczny nie będzie negatywnie wpływał na
zatrudnienie, chociaż wycofał się z niego w trzecim wydaniu „Zasad ekonomii politycznej i opodatkowania”, do
którego dołączył rozdział „O maszynach” (Ricardo 1957). Pogląd ten stał się przedmiotem krytycznej dyskusji
w ramach nurtu ekonomii klasycznej (m.in. McCulloh) jak i neoklasycznej (m.in. Wicksell). Jak podkreśla
13
że postęp techniczny jest nieunikniony i co do zasady pozytywnie wpływa na gospodarkę
i zamożność społeczeństwa – co prawda podnoszono, że postęp techniczny może w krótkim
okresie prowadzić do spadku zatrudnienia i napięć na rynku pracy, ale w okresie długim,
w wyniku zwiększonej akumulacji kapitału, popyt na pracowników, zatrudnienie oraz płace
będą rosły. W miarę rozwoju badań w ramach nowych nurtów ekonomii pojawiały się kolejne
dylematy natury teoretycznej co do efektu zatrudnieniowego postępu technicznego (Vivarelli
1995)18. W drugiej połowie XX wieku, a jeszcze dobitniej w XXI wieku dylematy te nabrały
większej wagi w związku ze zmianami technologicznymi jakie niesie za sobą rozwój
technologii informacyjnych i komunikacyjnych. TIK jest technologią specyficzną w tym
sensie, że ma charakter technologii ogólnego przeznaczenia19 (z ang. General Purpose
Technology). Oddziałuje ona na wszystkie branże gospodarcze, w związku z czym efekty
postępu technicznego rozlewają się po całej gospodarce, oddziałując – z perspektywy rynku
pracy – na wydajność pracy, wielkość i strukturę zatrudnienia, poziom wynagrodzeń w ujęciu
międzysektorowym, a także prowadząc do nowych, dotychczas nieobserwowanych zjawisk na
rynku pracy.
Takim zjawiskiem, będącym pochodną rozwoju TIK, jest wykluczenie cyfrowe, określane
również mianem podziału cyfrowego. W związku z tym, że wykluczenie cyfrowe jako
koncepcja teoretyczna wyłoniło się z teorii wykluczenia społecznego, badania nad tym
fenomenem dotyczyły przede wszystkim wątków socjologicznych, społecznych, czy
kulturowych (Castells (2002), DiMaggio et al. (2004), Norris (2001)). W moich badaniach
skupiłem się natomiast na aspektach ekonomicznych i wprowadziłem do analiz prowadzonych
w Polsce wątek związany z podziałem cyfrowym między przedsiębiorstwami (por. [12];
Wielicki 2015), a po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych - problematykę
wykluczenia cyfrowego na rynku pracy ([9], [10], [11]). Elementem spajającym te płaszczyzny
analiz jest zasób wiedzy i kapitału ludzkiego, w szczególności w obszarze kompetencji
cyfrowych, który warunkuje produktywność i konkurencyjność podmiotów gospodarczych
z jednej strony, a z drugiej strony zatrudnialność zasobów pracy. W dobie społeczeństwa
informacyjnego wykluczenie cyfrowe stanowi istotną determinantę bezrobocia – jest
czynnikiem zwiększającym ryzyko utraty pracy, a także zmniejszającym szanse na wejście
bądź powrót na rynek pracy osób wykluczonych cyfrowo.
Te obserwacje, wynikające z moich badań, wpisują się w nurt analiz, który doprowadził do
zdefiniowania hipotezy o możliwości wystąpienia masowego bezrobocia technologicznego,
Humprey (2004) teoria Ricarda jest niewątpliwie spójna logicznie, chociaż nie odzwierciedla rzeczywistości
gospodarczej. Natomiast gdyby słowo „maszyny” zastąpić terminem „outsourcing”, to model Ricarda dobrze
wpisuje się w bieżące dyskusje dotyczące wpływu offshoringu dla rynków pracy w ujęciu globalnym. Jak
wskazuje Kwiatkowski (2002, s. 96), można przyjąć, że Ricardo wiązał postęp techniczny z powstawaniem
bezrobocia technologicznego. 18 Wśród głównych hipotez można wymienić: sceptycyzm, co do działania mechanizmów kompensacji
zatrudnienia, co oznacza, iż utrzymanie pełnego zatrudnienia wymaga podejmowania działań w ramach polityki
ekonomicznej; kompensacyjne efekty zatrudnieniowe będą miały miejsce w gospodarce (w skali makro) pod
warunkiem istnienia międzysektorowej mobilności zasobów pracy; międzysektorowa mobilność zasobów pracy
może być ograniczana przez czynniki geograficzne, społeczne, kulturowe, a także te związane z umiejętnościami
i kwalifikacjami zawodowymi; strukturalne dostosowania umiejętności i kwalifikacji zawodowych do
zmieniającego się, w związku z postępem technicznym, zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców są
niezbędnym warunkiem dla utrzymania wysokiego (pełnego) poziomu zatrudnienia w gospodarce. 19 Pojęcie wprowadzone przez Bresnahana i Trajtenberga (1995) w celu opisania innowacji, które stały się
wszechobecne w wielu gałęziach gospodarki.
14
wynikającego z rozwoju TIK i automatyzacji20. Największą popularność zyskała wizja „końca
pracy” Rifkina (2001), która jak na razie się nie zmaterializowała21, chociaż na fali rosnącej
automatyzacji i rozwoju koncepcji „Przemysłu 4.0”, będącej emanacją czwartej rewolucji
przemysłowej, w dyskusjach naukowych powraca problem „nieuchronności” masowego
bezrobocia jako konsekwencji postępu technicznego, w szczególności rozwoju sztucznej
inteligencji (por. IBA (2017); Frey, Osborne (2013); WEF (2016)). W dyskusji tej jednym
z kluczowych zagadnień jest zależność między TIK a produktywnością, która zgodnie
z założeniami teorii ekonomii powinna być pozytywna – tzn. TIK powinno prowadzić do
wzrostu produktywności, a w konsekwencji, ceteris paribus, spadku popytu na pracę
(i ewentualnie masowości bezrobocia technologicznego). Badania nad siłą i kierunkiem tej
zależności rozwinęły się w ramach nurtu znanego w literaturze przedmiotu pod nazwą
paradoksu produktywności (lub paradoksu Solowa) i były odpowiedzią na rozbieżność między
założeniami teorii a wynikami gospodarczymi, którą trafnie podsumował Robert Solow: „Era
komputerów widoczna jest wszędzie, tylko nie w danych na temat produktywności” (Solow
1987). Szeroko zakrojone analizy na poziomie mikro i makroekonomicznym prowadzone w
ramach badań nad paradoksem Solowa pozwoliły lepiej zrozumieć, jakie warunki muszą zostać
spełnione, aby wdrożenie TIK prowadziło do wzrostu produktywności [5], [6]. Paradoks
Solowa został ostatecznie „rozwiązany”, a dominującym wyjaśnieniem okazała się koncepcja
czynników komplementarnych, która bardzo silnie nawiązuje i czerpie z dorobku nauk
o zarządzaniu – w szczególności koncepcji zmiany organizacyjnej. Ta koncepcja, w połączeniu
z badaniami nad powiązaniem TIK, innowacji i produktywności, dała początek koncepcji
innowacyjnych źródeł produktywności pracy (Diaz-Chao et al. 2015). Moje badania
empiryczne, sięgające do najnowszych ujęć teoretycznych w nurcie paradoksu Solowa,
pozwoliły na identyfikację, które z czynników komplementarnych w Polsce (na poziomie
makro [3] i mikroekonomicznym [1, 2]) warunkują wzrost produktywności pracy indukowany
TIK. Umożliwiły również opisanie zależności między intensywnością czynników
komplementarnych a wzrostem produktywności pracy w polskich przedsiębiorstwach
z perspektywy „odległości” od granicy technologicznej [1], co jest nowatorskim podejściem
i ma istotne implikacje dla polityki ekonomicznej.
Poprzednie rewolucje technologiczne charakteryzowały się tym, iż technologia była
substytutem dla wysiłku fizycznego wykonywanego przez zwierzęta, a następnie ludzi.
20 Krótkie omówienie tej problematyki znajduje się m.in. w (Arendt 2009). 21 Z analiz przeprowadzonych przez Graetza i Michaelsa (2015) dla 17 wysoko rozwiniętych gospodarek wynika,
że robotyzacja w przemyśle doprowadziła do wzrostu wynagrodzeń i łącznej produktywności czynników
produkcji (Total Factor Productivity – TFP), nie oddziałując istotnie na ogólną liczbę przepracowanych godzin,
przy czym dało się zauważyć spadek liczby godzin w grupach pracowników o niskim i średnim poziomie
kwalifikacji. Z kolei Sachs et al. (2015) wskazują, że postępująca robotyzacja i automatyzacja może mieć
negatywne skutki nie tylko dla zatrudnienia, ale również dobrobytu. Jest to zjawisko, które Sachs et al. (2015)
nazywają „paradoksem produktywności robotyzacji”. Paradoks ten będzie tym bardziej negatywnie oddziaływał
na gospodarkę, im bardziej dobra wytwarzane przez roboty będą bliskimi substytutami dóbr produkowanych przez
człowieka oraz im większy negatywny skutek dla poziomu wynagrodzeń będzie miał spadek kapitału. Sachs et al.
(2015) upatrują istotnej roli państwa w niwelowaniu tych potencjalnych negatywnych skutków robotyzacji,
głównie poprzez podejmowanie działań w obszarze redystrybucji dochodu. Badania dla Polski
(Lewandowski, Magda 2014), wskazują, że nie należy spodziewać się permanentnego bezrobocia
technologicznego w najbliższych latach. Równocześnie, Polska należy do grupy krajów (w ramach Unii
Europejskiej), w których notuje się ponadprzeciętnie wysoki odsetek miejsc pracy, które mogą zostać utracone
w związku z postępującą komputeryzacją i automatyzacją (Degryse 2016).
15
Obecnie, technologie informacyjne i komunikacyjne stanowią substytut nie tylko dla siły
fizycznej, ale również dla zdolności umysłowych i ludzkich zmysłów - TIK wkracza w obszary
będące dotychczas wyłączną domeną ludzi, gdzie przewagę człowieka nad technologią wiązano
z tymi obszarami, w których wymagane jest użycie zaawansowanych zdolności umysłowych,
czy zaawansowanych umiejętności komunikacyjnych (Brynjolfsson, McAfee 2011). Okazało
się jednak, że i ta domena podlega automatyzacji22, a zmiana technologiczna związana z TIK
prowadzi do daleko idących zmian w strukturze zatrudnienia i wynagrodzeń. Procesy te
stanowią przedmiot analiz w ramach teorii zmiany technologicznej faworyzującej wysokie
kwalifikacje (SBTC) i relatywnie nowej koncepcji postępu technicznego ukierunkowanego na
rutynizację (RBTC), który prowadzi do polaryzacji rynku pracy. Najnowsze wyniki badań
prowadzonych w krajach wysoko rozwiniętych zdają się potwierdzać, że rynki pracy podlegają
procesom polaryzacji. Natomiast badania nad tym zjawiskiem w krajach rozwijających się,
w tym w Polsce, prowadzone są w niewielu ośrodkach naukowych23. Wyniki moich
dotychczasowych analiz wskazują, że zmiany w strukturze zatrudnienia i wynagrodzeń
odbiegają od trajektorii charakterystycznej dla polaryzacji [8] – w najnowszych badaniach
sięgnąłem po metodologię bazującą na kwintylowym rozkładzie zmian w strukturze liczby
pracujących w Polsce kontrolowaną poziomem wynagrodzeń. Przedstawiłem potencjalne
czynniki prowadzące do rozbieżności w zakresie zmiany struktury zatrudnienia i wynagrodzeń
w wyniku zmiany technologicznej na polskim rynku pracy w porównaniu do rynków
w gospodarkach wysoko rozwiniętych – propozycje te będą podlegały dalszym pogłębionym
analizom empirycznym w ramach grantu badawczego.
W dalszej części autoreferatu zaprezentowany zostanie mój dorobek składający się na
osiągniecie naukowe przedstawiające temat zmiany technologicznej na współczesnym rynku
pracy. Dorobek ten został podzielony na dwie części. Pierwsza z nich dotyczy wykluczenia
cyfrowego na rynku pracy – podstawowych wymiarów, głównych przyczyn i mechanizmu
wykluczenia. Druga omawia wpływ zmiany technologicznej na produktywność, strukturę
zatrudnienia i wynagrodzeń, skupiając się na czynnikach komplementarnych wobec TIK oraz
weryfikacji hipotez SBTC i RBTC dla polskiego rynku pracy. Analizy prowadzone przeze mnie
w tych obszarach były jednymi z pierwszych w Polsce, które podejmowały problematykę
zmiany technologicznej i rynku pracy w nurcie nauk ekonomicznych. Badania te, co do zasady,
bazowały na założeniu, że jeśli kraje mają dostęp do technologii na porównywalnym poziomie
(a także podobnych rodzajów technologii), to zmiana technologiczna na rynku pracy powinna
mieć podobny przebieg, a tendencje zmian w charakterystyce wykluczenia cyfrowego,
produktywności, strukturze zatrudnienia i płac powinny być porównywalne między krajami
rozwiniętymi i rozwijającymi się24. Biorąc pod uwagę, iż Polska nie należy do grupy liderów,
jeśli chodzi o poziom wykorzystania możliwości płynących z zastosowania TIK25, procesy
zachodzące na polskim rynku pracy, będące wynikiem zmiany technologicznej, mogą wystąpić
22 Frey i Osborne (2013) oszacowali, że w wyniku komputeryzacji około 47% miejsc pracy w Stanach
Zjednoczonych jest narażonych na likwidację. 23 Jednym z ośrodków zajmujących się wpływem TIK na zmiany w treściach pracy i polaryzacją jest Instytut
Badań Strukturalnych – por. Hardy et al. (2015; 2016). 24 Krótkookresowe odchylenia od „wspólnego” trendu mogą wynikać z różnic instytucjonalnych między
poszczególnymi krajami. 25 Jest to wyraźnie widoczne w różnych miernikach stopnia rozwoju społeczeństwa informacyjnego/społeczeństwa
opartego na wiedzy.
16
z pewnym opóźnieniem – znalazło to potwierdzenie w wynikach badań własnych, które
umożliwiły empiryczną weryfikację teorii zmiany technologicznej dla polskiego rynku pracy
([1], [2], [3], [4], [7], [8]). Równocześnie, w wyniku procesów konwergencji, poziom
zaawansowania technologicznego powinien się wyrównywać, a więc i trajektorie zmiany
technologicznej na rynku pracy powinny dążyć do podobnego wzorca, uwzględniając
oczywiście różnice w otoczeniu instytucjonalnym w poszczególnych gospodarkach – ma to
istotne znaczenie dla weryfikacji hipotezy polaryzacji na polskim rynku pracy, co wymaga
dalszych, pogłębionych badań. To rozumowanie jest zgodne z argumentem podniesionym
przez Vivarelliego (2014), który zauważył, iż zmiany w strukturze zatrudnienia i płac zbieżne
z hipotezą SBTC zostały „przeniesione” z gospodarek rozwiniętych do krajów o średnim
poziomie dochodu, podczas gdy kraje o niskich dochodach z powodu słabszej zdolności
absorpcyjnej, mogły nie doświadczyć jeszcze zmiany technologicznej faworyzującej wysokie
kwalifikacje. Idąc tym tokiem rozumowania, możemy potencjalnie spodziewać się
przyspieszenia procesów polaryzacji na polskim rynku pracy, co kreowałoby wiele wyzwań
i problemów na tym rynku, zarówno po stronie popytowej jak i podażowej, a także zapewne
wymagało interwencji w ramach polityki ekonomicznej.
3.2. Wykluczenie cyfrowe – wielowymiarowe zjawisko na rynku pracy Badania w obszarze wykluczenia cyfrowego były naturalną konsekwencją zainteresowań
badawczych stanowiących podstawę rozprawy doktorskiej, której tematem był podział cyfrowy
między sektorem małych i średnich przedsiębiorstw a dużymi firmami. Po uzyskaniu stopnia
doktora nauk ekonomicznych moje zainteresowania skupiły się na konsekwencjach podziału
cyfrowego dla rynku pracy, co znalazło swoje odzwierciedlenie w realizacji dwóch projektów
badawczych: „Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy” i „Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu”,
w których pełniłem rolę, odpowiednio, eksperta kluczowego i kierownika projektu.
Zjawisko wykluczenia cyfrowego jest ściśle powiązane z trzecią rewolucją przemysłową,
rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych i tworzenia się społeczeństwa
informacyjnego – właściwie należy stwierdzić, że gdyby nie TIK, podział cyfrowy nigdy by
nie zaistniał. W celu zoperacjonalizowania przedmiotu analiz zaproponowałem wraz
z zespołem szeroką definicję wykluczenia cyfrowego: nierówności w różnych płaszczyznach
dostępu do komputera i Internetu i wykorzystania możliwości technologii informacyjnych
i komunikacyjnych dla celów osobistych i zawodowych, warunkowane poziomem umiejętności
informacyjnych jednostek26 [11]. Novum w tym podejściu było powiązanie zjawiska
wykluczenia cyfrowego z procesami zachodzącymi na rynku pracy. Kluczem do zrozumienia
wielowymiarowości wykluczenia cyfrowego jest dostęp do technologii, który warunkowany
jest z jednej strony istnieniem infrastruktury, posiadaniem komputera i łącza Internetowego,
a z drugiej czynnikami natury ekonomicznej, organizacyjnej i kulturowej (Chen, Wellman
2003). W rezultacie wykluczenie cyfrowe jawi się jako zjawisko natury społecznej, które ma
istotne konsekwencje ekonomiczne, w tym konsekwencje dla rynku pracy – w pracach [9], [10],
26 Obecnie, definicję ta należałoby rozszerzyć o płaszczyznę dostępu do Internetu poprzez urządzenia mobilne,
które w ostatnich latach stały się bardzo popularną alternatywą dla telefonów i komputerów przenośnych.
17
[11] wykazałem, że to właśnie rynek pracy jest swoistym katalizatorem wykluczenia
(społecznego a także cyfrowego).
Najlepszym punktem odniesienia dla rozważań o wykluczeniu cyfrowym na rynku pracy są
modele podziału cyfrowego van Dijka (2005) i Selwyna (2004). W modelu van Dijka dochodzi
do wyróżnienia czterech rodzajów barier w dostępie do TIK: mentalnej, materialnej,
umiejętności27 i wykorzystania, które definiują wymiary wykluczenia cyfrowego. Model ten
ma charakter kumulatywno-rekursywny, co oznacza, iż poszczególne etapy/wymiary
wykluczenia następują po sobie, a proces powtarza się w całości lub częściowo w miarę
pojawiania się nowych technologii. Również model Selwyna (2004) oparty jest na czterech
wymiarach wykluczenia. Pierwszy dotyczy formalnego dostępu do TIK i jest tożsamy
z wykluczeniem materialnym w rozumieniu van Dijka. Drugi – dostępu efektywnego,
w którym osoba sięga po technologie i zaczyna z nich korzystać. Trzeci – świadomego
wykorzystania, w którym osoba dysponuje na tyle rozbudowaną wiedzą i umiejętnościami, że
jest w stanie samodzielnie dobierać technologie i zawartość, z której korzysta. Ostatni wymiar
– rezultatów – opisuje, na ile korzystanie z TIK warunkuje udział osoby w procesach
społecznych, które w coraz większym zakresie podlegają informatyzacji. W moich badaniach
powiązałem te wymiary wykluczenia z klasycznymi procesami ekonomicznymi – produkcji
(a więc i zatrudnienia), konsumpcji, podziału, oszczędzania, co pozwoliło na identyfikację
charakteru podziału cyfrowego na rynku pracy. Wykluczenie cyfrowe w odniesieniu do rynku
pracy kumuluje się, w modelu van Dijka jak i Selwyna, głównie w obrębie trzeciego i czwartego
wymiaru. Jak wykazałem w pracach [10], [11] wymiar umiejętności, z punktu widzenia
zasobów pracy, oznacza potrzebę dysponowania odpowiednim zasobem kapitału ludzkiego
(w szczególności w zakresie umiejętności cyfrowych), który daje możliwość znalezienia pracy,
bądź jej utrzymania. Natomiast wymiar wykorzystania (u van Dijka), czy rezultatu (u Selwyna)
odnosi się do wykorzystania TIK w celu aktywizacji zawodowej, poszukiwania pracy, czy też
realizacji zadań zawodowych. Z kolei z punktu widzenia pracodawców, wykluczenie cyfrowe
w wymiarze umiejętności oznaczać będzie problemy z zaspokojeniem popytu na pracowników
o odpowiednich, pod kątem danej organizacji, kwalifikacjach i umiejętnościach cyfrowych,
a wykluczenie cyfrowe w ostatnim wymiarze – trudności z utrzymaniem konkurencyjności ze
względu na zbyt mały zakres informatyzacji procesów biznesowych wewnątrz organizacji
w stosunku do standardów dominujących na rynku, co przekłada się również na produktywność
pracowników – ten wątek jest szczegółowo opisany w kolejnej części autoreferatu. W pracy [9]
dowiodłem, że wykluczenie cyfrowe na rynku pracy występuję również w najlepiej
rozwiniętym województwie w Polsce, a jego skala w obrębie samego województwa
mazowieckiego jest znacznie spolaryzowana między Warszawą a pozostałymi obszarami
regionu, co ma istotne implikacje dla działań służących przeciwdziałaniu temu zjawisku.
27 Van Dijk wyróżnił trzy poziomy umiejętności: instrumentalne, informacyjne i strategiczne. Umiejętności
instrumentalne (określane również jako operacyjne) odnoszą się do zdolności obsługi komputera i urządzeń
mobilnych (a właściwie oprogramowania na tych urządzeniach), tożsame z minimalnym zakresem umiejętności
w ramach Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych (ECDL – European Computer Driving
Licence). Umiejętności informacyjne (formalne i merytoryczne) to zestaw kompetencji pozwalających na
efektywne poszukiwanie, selekcję i przetwarzanie informacji cyfrowych dostępnych on-line (co jest obecnie
znacznie bardziej istotne niż obsługa programów komputerowych). Wreszcie umiejętności strategiczne to te, które
pozwalają osiągać cele biznesowe, zatrudnieniowe, czy w sferze prywatnej
18
Razem ze współautorem w publikacji [12] zwróciliśmy uwagę na to, iż możliwości inkluzji
cyfrowej przedsiębiorstw i innych organizacji w znacznej mierze determinowane są zdolnością
pracowników do wdrażania nowych rozwiązań w obszarze technologii informacyjnych
i komunikacyjnych, która to zdolność jest warunkowana poziomem kapitału ludzkiego
zasobów pracy – jest tym samym silnie powiązania z sytuacją na rynku pracy. Ważnym
ustaleniem w publikacji [12] było stwierdzenie, że istotnym czynnikiem warunkującym
włączenie cyfrowe podmiotów gospodarczych jest percepcja barier wdrażania TIK, która
zależy od poziomu rozwoju społeczeństwa informacyjnego – w miarę budowania
społeczeństwa informacyjnego na znaczeniu tracą problemy związane z dostępnością środków
finansowych na rozwijanie infrastruktury, a zyskują te dotyczące dostępu do informacji, wiedzy
i tworzenia systemów zarządzania wiedzą w organizacjach. Wykazałem więc ze współautorem,
że przebieg zmiany technologicznej (w skali makro) warunkowany jest dystansem, jaki dzieli
dany kraj od granicy technologicznej – podobny problem w skali mikroekonomicznej był
przedmiotem analiz w pracy [2].
Badania prowadzone w krajach wysoko rozwiniętych wskazywały, że wykluczenie cyfrowe
zmienia swój charakter – na znaczeniu traci wymiar mentalny28 i materialny, natomiast
kluczową rolę odgrywa wymiar umiejętności i wykorzystania (van Deursen, van Dijk (2015),
van Dijk (2012)). Wnioski te, co do zasady, zostały potwierdzone w ramach moich analiz
wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy. Na podstawie wyników badań zbudowałem
konceptualny model wykluczenia cyfrowego dla polskiego rynku pracy, a także wskazałem
specyficzne cechy digital divide, które w średnim i długim okresie będą stanowiły wyzwania
dla polskiego rynku pracy (por. [9], [10], [11], Sobocka-Szczapa 2011).
W realizowanych wraz z zespołem, po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych,
projektach badawczych dotyczących wykluczenia cyfrowego, zostało zastosowane
niestandardowe podejście do pomiaru umiejętności cyfrowych. Podejście to, którego byłem
współautorem, bazowało na pomiarze trzystopniowym, zróżnicowanym pod względem
obiektywizmu, co pozwoliło ocenić nie tylko faktyczny poziom e-umiejętności, ale również
sposób jego postrzegania przez różnych aktorów rynku pracy29. Zarówno pracodawcy jak
i przedstawiciele podażowej strony rynku pracy byli zgodni, że niezależnie od stanowiska
pracy, pracownicy muszą dysponować minimalnym zasobem umiejętności cyfrowych. Tym
samym dowiodłem empirycznie [9], [10], że również na polskim rynku pracy e-umiejętności
stały się podstawowym wymaganiem stawianym pracownikom i kandydatom do pracy.
W ocenie pracodawców e-umiejętności większości pracowników były wystarczające do
poprawnej realizacji przydzielonych im zadań. Również pracujący i bezrobotni pozytywnie
oceniali swoje umiejętności obsługi komputera i Internetu (co ciekawe, w subiektywnej ocenie
bardziej surowe dla siebie były osoby pracujące niż bezrobotne). Wyniki testu kompetencji
28 Chociaż wykluczenie cyfrowe w wymiarze mentalnym nadal stanowi problem w grupach osób starszych,
w szczególności w wieku poprodukcyjnym, co ma istotne konsekwencje społeczne, przy mniejszym wpływie na
rynek pracy. 29 Badanie zrealizowano za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego wśród pracodawców, pracowników,
bezrobotnych i biernych zawodowo. Pierwszy poziom dotyczył subiektywnej oceny e-umiejętności dokonanej
przez pracodawców wobec pracowników i dostępnych na rynku zasobów pracy. Drugi poziom - subiektywnej
oceny przedstawicieli podażowej strony rynku pracy. Trzeci poziom obejmował test umiejętności, który w sposób
obiektywny weryfikował poziom kompetencji cyfrowych respondentów (Daniłowicz, Szymczak 2010;
Daniłowicz, Szymczak 2011).
19
pokazały znacznie mniej optymistyczny obraz w zakresie wykluczenia cyfrowego polskich
zasobów pracy – znaczna część badanych osób dysponowała niskim poziomem e-umiejętności,
bądź w ogóle ich nie posiadała, a jedynie niewielka grupa mogła pochwalić się wysokimi
kompetencjami cyfrowymi. Zmiennymi demograficzno-społecznymi, które w największym
zakresie warunkowały poziom e-umiejętności był wiek i status na rynku pracy. Osoby
pracujące charakteryzowały się zdecydowanie wyższym poziomem umiejętności cyfrowych
niż bezrobotni czy bierni zawodowo [9], [10]. W przekroju wieku największe deficyty ujawniły
się wśród osób starszych, przy czym warto podkreślić, że również w młodszych grupach
wiekowych poziom e-umiejętności był relatywnie niski. Uzyskane przeze mnie wyniki
doskonale wpisały się w dyskusję dotyczącą zjawiska „szarego wykluczenia cyfrowego”
(por. Morris et al. 2007), w której wskazywano na ponadprzeciętnie wysoką skalę wykluczenia
cyfrowego w grupach osób starszych30.
W rezultacie moich badań poświęconych wykluczeniu cyfrowemu na polskim rynku pracy
ustaliłem, że „linie” podziału cyfrowego warunkowane są cechami społeczno-
demograficznymi zasobów pracy. Na tej podstawie opracowałem profil osoby najbardziej
narażonej na wykluczenie cyfrowe – jest to mężczyzna powyżej 45 roku życia, legitymujący
się wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, mieszkający na wsi, w gospodarstwach
domowych o niskim dochodzie [11]. Ustalenie tego profilu miało znaczenie dla rekomendacji
dotyczących przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu na rynku pracy (Arendt et al. 2011).
Wyniki badań prowadzonych w obszarze wykluczenia cyfrowego na rynku pracy,
w szczególności główny wniosek mówiący, że umiejętności cyfrowe stanowią kluczową
determinantę wykluczenia cyfrowego na tym rynku, stanowiły przyczynek do empirycznej
weryfikacji roli czynników komplementarnych wobec TIK dla produktywności polskich
zasobów pracy.
3.3. Nowe technologie a produktywność i struktura zatrudnienia
3.3.1. Rola czynników komplementarnych wobec TIK dla wzrostu produktywności
Problematyka zależności między rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych
a wzrostem gospodarczym i produktywnością zyskała na popularności w latach 80. XX wieku,
kiedy to mimo rosnących inwestycji w TIK w krajach wysoko rozwiniętych (w szczególności
w Stanach Zjednoczonych) dane ekonomiczne nie pokazywały pozytywnego wpływu TIK na
produktywność. Wyniki te były o tyle zaskakujące, że w myśl teorii ekonomii - modeli wzrostu
gospodarczego - postęp techniczny wynikający z TIK powinien skutkować wzrostem łącznej
produktywności czynników produkcji, który przekłada się również na produktywność pracy.
Na dodatek, sama specyfika TIK jako technologii ogólnego zastosowania wzmacniała
argument teoretyczny na rzecz wzrostu produktywności, co przedstawiłem w pracach [5] i [6].
Badania nad paradoksem produktywności skupiły się z jednej strony na poszukiwaniu
teoretycznych podstaw dla wyjaśnienia tego zjawiska, a z drugiej strony na znalezieniu
empirycznych dowodów na to, że TIK prowadzi do wzrostu produktywności. Odpowiedzi na
30 Te obserwacje empiryczne mają istotne znaczenie dla procesów zachodzących na polskim rynku pracy
w związku z procesami starzenia społeczeństwa z jednej strony, a z drugiej strony w kontekście rosnącej roli
uczenia się przez całe życie dla podtrzymywania zatrudnialności.
20
nurtujące pytania poszukiwano zarówno na poziomie mikro jak i makroekonomicznym,
a analizy, z oczywistych powodów, skupiały się głównie na gospodarce amerykańskiej. Ich
wynikiem było zaproponowanie argumentów teoretycznych wyjaśniających paradoks Solowa,
wśród których wymieniano przede wszystkim: problemy, czy wręcz brak możliwości
prawidłowego pomiaru nakładów na TIK i ich rezultatów; redystrybucję zysków powiązaną
z błędnym zarządzaniem procesami wdrażania tych technologii; opóźnienia występujące
między wdrożeniem TIK a ujawnieniem się jej pozytywnych wyników; konieczność
powiązania wdrażania TIK z komplementarnymi zmianami w organizacjach. Ta dyskusja
teoretyczna została szczegółowo omówiona przeze mnie w pracach [5] i [7]. Z tej grupy
argumentów największą popularność zyskały dwa ostatnie, które na dobrą sprawę są ze sobą
ściśle powiązane i zestawione razem wyjaśniają dlaczego pozytywne efekty wdrażania TIK
ujawniają się w statystykach publicznych z pewnym opóźnieniem. Koncepcja czynników
komplementarnych, za których Autorów przyjęło się uważać Milgroma i Robertsa (1990),
mówi o tym, że wdrożenie każdej nowej technologii, w tym TIK, jest procesem, który wymaga
nie tylko „zainstalowania” danej technologii w organizacji, ale wprowadzenia dodatkowych
zmian (np. wprowadzenia nowych procedur lub zmiany procedur dotychczasowych,
modyfikacji organizacji pracy, przeszkolenia pracowników z obsługi nowych maszyn
i urządzeń), aby nowa technologia przyniosła korzyści w postaci wzrostu produktywności. Jako
że zmiany organizacyjne są czasochłonne, efekt wdrożenia TIK musi pojawić się z pewnym
opóźnieniem. Teoria czynników komplementarnych ma również zastosowanie w skali makro
– tu wskazuje się m.in. działania na rzecz powiększania zasobu kapitału ludzkiego,
wprowadzania zmian instytucjonalnych w celu uelastyczniania rynków co prowadzi do
łatwiejszej dyfuzji technologii. W rezultacie uzyskujemy podejście modelowe [4], w którym
wpływ technologii informacyjnych i komunikacyjnych na gospodarkę materializuje się poprzez
tzw. efekty pierwszego stopnia – wzrost zasobu kapitału rzeczowego w skutek inwestycji
w TIK, oraz efekty drugiego stopnia bazujące na efektach rozlewania się (z ang. spillover
effects) związanych z czynnikami komplementarnymi (Jung, Mercenier 2014).
Pozytywne rozstrzygnięcia dotyczące paradoksu produktywności na gruncie teoretycznym
zostały wzmocnione wynikami badań empirycznych w skali makro i mikroekonomicznej.
Badania empiryczne w skali makro bazowały w znacznej mierze na metodologii rachunku
produktywności – pozytywny wpływ TIK na wzrost gospodarczy i wydajność pracy w Stanach
Zjednoczonych ujawnił się w latach 90. XX wieku, a wyniki badań porównawczych w grupie
krajów wysoko rozwiniętych potwierdzały te zależności również w tych gospodarkach, przy
czym w Stanach Zjednoczonych były one silniejsze. W miarę upływu czasu badania objęły
kolejne kraje i regiony gospodarcze. Wyniki analiz w gospodarkach rozwijających się również
potwierdzały pozytywną zależność między TIK a wzrostem gospodarczym i wydajnością
pracy, przy czym była ona słabsza niż w gospodarkach wysoko rozwiniętych, co oczywiście
można tłumaczyć sięgając po hipotezę opóźnień [5], [7]. Mimo znacznego postępu w badaniach
empirycznych, problematyka ta w gospodarkach transformujących się, do których można
zaliczyć Polskę i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, nadal jest słabo rozpoznana. Tę
lukę wypełnił grant badawczy „Wpływ technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych na
produktywność – analiza makro i mikroekonomiczna”, w którym uczestniczyłem jako główny
wykonawca. Były to jedne z pierwszych badań w Polsce, w ramach których analizie poddano
czynniki komplementarne wobec TIK i ich wpływ na produktywność, wpisując się, na
21
poziomie makro w koncepcje teoretyczne leżące u podstaw paradoksu Solowa, a na poziomie
mikro w nowy paradygmat przedsiębiorstwa bazujący na innowacyjnych źródłach wzrostu
produktywności.
W analizach makroekonomicznych skupiłem się na powiązaniu stopnia rozwoju gospodarki
cyfrowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ze źródłami wzrostu gospodarczego
i czynnikami komplementarnymi wobec TIK. W pracy [6] wykazałem, że mimo istotnego
wzrostu nakładów na kapitał TIK i wyjątkowo wysokiego tempa wzrostu TFP w regionie EŚW,
nadal poziom rozwoju gospodarki cyfrowej w tych krajach znacząco odbiegał od średniej dla
Unii Europejskiej. Ważnym ustaleniem w tej publikacji była teza, iż przyczyna tego stanu leży
w relatywnie niskim poziomie czynników komplementarnych wobec TIK, w szczególności
w zakresie kapitału ludzkiego (ze szczególnym uwzględnieniem mierników HRSTE, HRSTO,
HRSTC i HRST). Z kolei w artykule [3] wraz ze współautorką zastosowaliśmy rozszerzony
model wzrostu Solowa do modelowania ekonometrycznego, który umożliwił pomiar wpływu
zidentyfikowanych czynników komplementarnych na wydajność pracy w gospodarkach
Europy Środkowo-Wschodniej oraz zmian roli tych czynników w czasie. Kilka wniosków
płynących z tej analizy wydaje się szczególnie interesujących i istotnych z punktu widzenia
wkładu w lepsze rozumienie mechanizmów transmisji efektów TIK na produktywność pracy
w krajach EŚW, w tym w Polsce. Po pierwsze, wśród czynników komplementarnych wobec
TIK, które istotnie statystycznie wpływają na wydajność pracy znalazły się przede wszystkim
te, które warunkują zasób kapitału ludzkiego w gospodarce. Wzmacnia to i niejako waliduje
wnioski płynące z analiz wykluczenia cyfrowego na rynku pracy, które wskazywały na deficyt
e-umiejętności, jako jedną z głównych przyczyn digital divide31. Równocześnie wiele
z potencjalnych czynników komplementarnych, o charakterze pro-innowacyjnym, okazało się
nieistotnych statystycznie. Po drugie, siła oddziaływania TIK i czynników komplementarnych
na wydajność pracy w krajach EŚW jest wrażliwa na sytuację gospodarczą i zależy od fazy
cyklu koniunkturalnego – w okresie ostatniego światowego kryzysu ekonomicznego jedynie
otwartość gospodarki była statystycznie istotnym czynnikiem komplementarnym
oddziałującym pozytywnie na wydajność pracy32. To z kolei prowadzi do istotnego wniosku,
że w okresach spowolnienia gospodarczego i kryzysu procesy konwergencji między krajami
Europy Środkowo-Wschodniej i Zachodniej są spowalnianie nie tylko ze względu na spadek
inwestycji w majątek trwały, w tym kapitał TIK, ale również zanik oddziaływania czynników
komplementarnych. Po trzecie, kapitał TIK okazał się istotnie statystycznie wpływać na
wydajność pracy jedynie w okresie relatywnie dobrej koniunktury, co w powiązaniu
z poprzednim wnioskiem prowadzi do konstatacji, iż efekt sprzężenia zwrotnego między
inwestycjami w TIK i wdrażaniem czynników komplementarnych skutkujący wzrostem
produktywności występuje jedynie w okresach wzrostu gospodarczego [3], [7].
Natomiast w ramach analiz mikroekonomicznych, obejmujących wyłącznie polskie
przedsiębiorstwa, podjąłem próbę zintegrowania teorii czynników komplementarnych wobec
TIK, która w literaturze z dziedziny zarządzania określana jest mianem zmiany organizacyjnej
[4], z analizą innowacyjności przedsiębiorstw, wpisując się w nurt wyłaniającego się nowego
31 W tym kontekście wykluczenie cyfrowe jawi się jako koncepcja uzupełniająca teorię czynników
komplementarnych. 32 Wpływ kryzysu analizowano w latach 2008-2011.
22
paradygmatu przedsiębiorstwa (bazującego na źródłach produktywności opartych na
innowacjach). W pracach [1] i [2] wraz ze współautorem zastosowaliśmy podejście empiryczne
nawiązujące do rozszerzonego modelu CDM (Crepon-Duguet-Mairesse – Crepon et al. (1998)),
w ramach którego analizuje się łącznie wpływ innowacji i technologii informacyjnych
i komunikacyjnych na produktywność33. TIK w rozszerzonym modelu CDM są uwzględnione
na dwa sposoby: jako czynnik (obok standardowych wydatków badawczo-rozwojowych B+R)
warunkujący powstawanie innowacji, oraz jako czynnik determinujący wdrażanie innowacji
w przedsiębiorstwach. W tym drugim przypadku oddziaływanie TIK na produktywność jest
zbliżone do mechanizmu zidentyfikowanego w badaniach nad paradoksem Solowa w ramach
koncepcji czynników komplementarnych [5].
Badania bazujące na klasycznym modelu CDM prowadzone są dość intensywnie, przede
wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych od przełomu XX i XXI wieku. Co do zasady
pozytywnie zweryfikowały one hipotezę o dodatnim wpływie innowacji na produktywność
przedsiębiorstw, wykazując również zróżnicowanie między krajami, co do roli poszczególnych
rodzajów innowacji [2]34. Z kolei wyników badań empirycznych bazujących na rozszerzonym
modelu CDM jest niewiele w skali europejskiej, nawet dla gospodarek wysoko rozwiniętych,
co może być spowodowane tym, że model ten został stosunkowo niedawno włączony do
głównego nurtu badań.
Przeprowadzone w ramach grantu badawczego „Wpływ technologii informacyjnych
i telekomunikacyjnych na produktywność – analiza makro i mikroekonomiczna” analizy
zależności między innowacjami, TIK a wydajnością pracy w przedsiębiorstwach są według
mojej wiedzy jedną z pierwszych prób empirycznej weryfikacji teorii będącej postawą
rozszerzonego modelu CDM dla gospodarki z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej.
Podstawę do analiz stanowiły unikatowe dane z polskich przedsiębiorstw, zgromadzone
w ramach badań pierwotnych przeprowadzonych przy wykorzystaniu metody wywiadu
kwestionariuszowego. W pracy [1] wraz ze współautorem sięgnęliśmy po model
wielorównaniowy z dyskretnymi zmiennymi endogenicznymi analizując czynniki
determinujące poszczególne rodzaje innowacji w przedsiębiorstwach, a następnie wpływ
innowacji i TIK na produktywność pracy. Bardziej złożoną metodologię modelowania
ekonometrycznego (sekwencyjne szacowane modelu tobitowego, wielowymiarowego modelu
probitowego, dwóch wersji równania produktywności) zastosowaliśmy w pracy [2], gdzie
analiza obejmowała nie tylko rodzaje innowacji ale również całokształt działań pro-
innowacyjnych, a także zależności między innowacjami, czynnikami komplementarnymi
wobec TIK a produktywnością, warunkowane odległością od granicy technologicznej. Wyniki
tych analiz empirycznych były zbieżne z założeniami teoretycznymi, a także rezultatami
uzyskanymi z badań w gospodarkach wysoko rozwiniętych – potwierdziliśmy, że potencjał
innowacyjny polskich przedsiębiorstw (mierzony liczbą wdrażanych rodzajów innowacji) jest
pozytywnie skorelowany z wydajnością pracy, przy czym wykazaliśmy, iż siła tej zależności
33 W klasycznym modelu CDM analiza ma charakter trzystopniowy i obejmuje procesy związane z alokacją
nakładów na działania badawczo-rozwojowe, kreowanie innowacji, a następnie wpływ innowacji na
produktywność, pomijając tym samym rolę technologii informacyjnych i komunikacyjnych w tych procesach.
Model ten jest jednym z częściej wykorzystywanych podejść analitycznych w ramach badań głównego nurtu nad
wpływem innowacji na produktywność przedsiębiorstw (Goya et al. 2013). 34 Warto zaznaczyć, że badania obejmujące kraje Europy Środkowo-Wschodniej należą do rzadkości.
23
jest wprost proporcjonalna do poziomu produktywności. Równie interesujące wyniki
przyniosła analiza wpływu TIK na wydajność pracy. Udowodniliśmy, że jeśli pominąć czynniki
komplementarne, to inwestycje w technologie informacyjne i komunikacyjne nie prowadzą do
wzrostu wydajności pracy w przedsiębiorstwach, a wręcz przeciwnie – do jej spadku. Dopiero
uwzględnienie czynników komplementarnych – takich jak zmiana organizacyjna, zasób
kapitału ludzkiego wśród kadry zarządzającej i pracowników liniowych, czy włączanie
pracowników w procesy decyzyjne – sprawia, że zależność między wdrożeniem TIK
a wydajnością pracy w przedsiębiorstwie staje się pozytywna. Wniosek ten potwierdza, że
schemat zależności między technologiami informacyjnymi a produktywnością na poziomie
mikroekonomicznym w Polsce jest podobny do tego zidentyfikowanego w gospodarkach
wysoko rozwiniętych [1], [2]. Natomiast najważniejszym wnioskiem z prowadzonych badań
była konstatacja zaprezentowana w pracy [2], iż siła wpływu czynników komplementarnych
wobec TIK na produktywność jest warunkowana odległością danego przedsiębiorstwa od
„granicy technologicznej”35 – rola czynników komplementarnych dla produktywności rośnie
wraz ze wzrostem wydajności pracy. Oznacza to, że czym wyższa jest wydajność pracy
w danym przedsiębiorstwie, tym większy wysiłek w zakresie wprowadzania rozwiązań
komplementarnych wobec TIK jest niezbędny, aby wdrożenie nowej technologii przyniosło
korzyści w postaci dalszego wzrostu wydajności pracy. Innymi słowy podnoszenie wydajności
pracy w przedsiębiorstwach, które lokują się w górnej części rozkładu produktywności, jawi
się jako skomplikowane zadanie, wymagające znacznego wysiłku organizacyjnego w wielu
sferach funkcjonowania firmy. Jest to istotny i nowy jakościowo wniosek z punktu widzenia
teorii ekonomii, który nie był dotychczas eksponowany w literaturze przedmiotu. Wniosek ten
ma również praktyczne implikacje z punktu widzenia polityki ekonomicznej, które nie są wcale
oczywiste. Sprowadzają się one do tego, że w ramach programów wspierania innowacyjności
przedsiębiorstw i szerszego wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych
ważne jest poświęcenie większej uwagi wysoko produktywnym przedsiębiorstwom.
3.3.2. Zmiana technologiczna a przesunięcia w strukturze popytu na pracę
Nurtem badawczym ściśle powiązanym z paradoksem Solowa i wpływem technologii
informacyjnych i komunikacyjnych na produktywność jest problematyka zmian w strukturze
pracujących i strukturze wynagrodzeń, które są pochodną zmiany technologicznej. Jest ona
szeroko dyskutowana w literaturze przedmiotu od kilkunastu lat.
Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Katza (2002) zmiana technologiczna faworyzująca
kwalifikacje (SBTC) odnosi się do wdrożenia nowej technologii, zmiany w metodach produkcji
lub zmiany w organizacji pracy, które prowadzą do wzrostu popytu na wysoko
wykwalifikowane zasoby pracy w stosunku do popytu na zasoby pracy o niższych
kwalifikacjach, przy stałych płacach relatywnych. SBTC wychodzi z założenia, że postęp
techniczny, wiązany od lat 1970. z technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi, który
podnosi efektywność procesów produkcyjnych, faworyzuje osoby lepiej wykształcone
(przyjmuje się zazwyczaj, że są to osoby z wyższym wykształceniem), które obsługują nowe
technologie lepiej niż pracownicy z niskimi kwalifikacjami. Taki postęp technologiczny, który
35 Granica technologiczna została zoperacjonalizowana jako różnica między wydajnością pracy w danym
przedsiębiorstwie a medianą wydajności pracy w badanej próbie przedsiębiorstw.
24
nie jest neutralny, powoduje, że osoby z wyższym wykształceniem stają się bardziej atrakcyjne
dla pracodawców, co sprawia, że rośnie na nie popyt, przy równoczesnym spadku popytu na
pracowników niskowykwalifikowanych. Osoby niskowykwalifikowane są bowiem mniej
produktywne – to prowadzi do relatywnego spadku płac w tej grupie bądź wzrostu bezrobocia
(Schlotter 2008).
W literaturze opisującej rosnące nierówności dochodowe pomiędzy osobami nisko i wysoko
wykwalifikowanymi, występowanie postępu technicznego faworyzującego wysokie
kwalifikacje dowodzi się czasami nie wprost, argumentując, iż bez istnienia tego zjawiska nie
jest możliwe wytłumaczenie równoczesnego wzrostu podaży wysoko wykwalifikowanych
zasobów pracy i wzrostu płac w tej grupie pracowników. Taką argumentację może odnaleźć
między innymi u Acemoglu (2002), który twierdzi, że praktycznie od początku XX wieku
postęp techniczny miał charakter SBTC – jeśli by tak nie było, wzrost udziału
wykwalifikowanych zasobów pracy w całkowitej podaży pracy powinien doprowadzić do
spadku premii płacowej w tej grupie pracowników, a to nie miało miejsca.
Jeden z podstawowych problemów w koncepcji STBC dotyczy braku zgodności co do kierunku
wspomnianej zależności – mianowicie, czy to postęp techniczny, w tym rozwój TIK, prowadzi
do zmiany w popycie na pracę w kierunku osób dysponujących wysokimi kwalifikacjami, czy
też zależność ta jest odwrotna – to rosnąca liczba osób z wykształceniem wyższym (czyli
dysponujących wysokimi kwalifikacjami) wymusza wdrażanie nowoczesnych technologii
(Autor et al. 2003). Problem ten sprowadza się do rozstrzygnięcia, czy SBTC ma charakter
egzogeniczny, czy też endogeniczny36, a jego źródeł należy upatrywać w istotnych różnicach
w charakterze postępu technicznego między XIX a XX wiekiem [8]37.
Wskazania teoretyczne, a także wyniki badań empirycznych prowadzonych przede wszystkim
w krajach wysoko rozwiniętych (literatura dotycząca SBTC jest mocno zdominowana przez
analizy prowadzone dla Stanów Zjednoczonych) jeszcze do niedawna nie pozostawiały
wątpliwości co do tego, że zmiana technologiczna na rynku pracy prowadzi do wzrostu popytu
na wysoko wykwalifikowanych pracowników, przy spadku popytu na osoby o niskich
kwalifikacjach i równoczesnym pogłębianiu się dysproporcji w poziomie wynagrodzeń między
tymi grupami (por. Blankenau, Cassou (2011); Card, DiNardo (2002); Kryńska, Arendt
(2011)). Wniosek, że w Polsce mamy do czynienia z SBTC został wypowiedziany wprost w
raporcie „Zatrudnienie w Polsce 2008” (Bukowski, Zawistowski 2008), a wyniki analiz
36 Zdaniem Autora et al. (2003) czynniki podażowe – wzrost poziomu wykształcenia zasobów pracy,
w szczególności wśród kobiet, a także wzrost udziału kobiet w rynku pracy, nie tłumaczą zmian w popycie na
pracę. Z ich badań wynika, że to zmiany w strukturze zadań wykonywanych przez pracowników, wynikające
z postępu technicznego leżą u podstaw przesunięć w popycie na pracę w kierunku osób z wyższymi
kwalifikacjami. W modelu Autora et al. komputeryzacja determinuje w sposób egzogeniczny zmiany w treściach
zadań realizowanych przez pracowników w przekroju sektorów ekonomicznych i grup zawodów. 37 Wytłumaczenie tych różnic należy wiązać z dość oczywistym faktem, że rozwój i wdrożenie każdej technologii
musi być uzasadnione ekonomicznie. Innymi słowy, jeśli rozwój technologii faworyzujących wysokie
kwalifikacje w danym czasie przynosi większe korzyści (zyski), wtedy oczywistym dążeniem przedsiębiorców
będzie to, aby technologa faworyzowała wysokie kwalifikacje. Na początku XIX wieku rozwój technologii
zastępujących wysokie kwalifikacje był w Wielkiej Brytanii opłacalny ekonomicznie, co było spowodowane dużą
dostępnością niewykwalifikowanej i nisko wykwalifikowanej siły roboczej (migracje z obszarów wiejskich
i Irlandii do angielskich miast). Z kolei postęp techniczny w XX wieku miał charakter faworyzującego wysokie
kwalifikacje, gdyż był indukowany gwałtownym wzrostem wykwalifikowanej podaży pracy. Natomiast ostatnie
przyspieszenie postępu technicznego, związanego z technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi, jest
odpowiedzią na wzrost podaży kwalifikacji, jaki miał miejsce w ciągu ostatnich kilku dekad.
25
wpisujących się w nurt badań nad RBTC, mówiących o wzroście popytu na zadania
nierutynowe analityczne i nierutynowe interpersonalne, przy spadku popytu na zadania
nierutynowe manualne i rutynowe manualne w gospodarce polskiej między 1995 a 2012 rokiem
można uznać za kolejny argument potwierdzający, że zmiana technologiczna na polskim rynku
pracy faworyzuje wysokie kwalifikacje (Lewandowski, Magda 2014).
Moje badania również dają podstawy do twierdzenia, że zmiana technologiczna faworyzuje
wysokie kwalifikacje – analizy liczby i struktury pracujących w Polsce według czterech
poziomów umiejętności, przeprowadzone w pracy [8], jednoznacznie wskazują, że od 1995
roku notowany był spadek popytu na pracę osób o niskich i relatywnie niskich kwalifikacjach
(pierwszy i drugi poziom umiejętności zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji
Pracy) przy równoczesnym wzroście zapotrzebowania na osoby o wysokich kwalifikacjach,
zaliczane do trzeciego i czwartego poziomu umiejętności38. Zgodnie z prognozami popytu na
pracę w Polsce, tendencja ta powinna się utrzymać do 2022 roku. Warto podkreślić, że jest to
trend charakterystyczny dla całego regionu Europy Środkowo-Wschodniej – prognozy
CEDEFOPu, które są dostępne dla trzech poziomów kwalifikacji (niskie, średnie i wysokie)
również wskazują, iż w perspektywie 2025 roku należy oczekiwać przesuwania się popytu na
pracę w kierunku wysoko wykwalifikowanych pracowników, przy równoczesnym spadku
zapotrzebowania na pracowników o niskim i średnim poziomie kwalifikacji (Arendt 2016).
W ostatnim czasie dużą popularność zyskała hipoteza postępu technicznego ukierunkowanego
na rutynizację (RBTC), prowadzącego do polaryzacji rynku pracy, która poddała w wątpliwość
słuszność teorii SBTC. Koncepcja polaryzacji rynku pracy nawiązuje do wyników obserwacji
empirycznych, które wskazywały, iż zmiana w strukturze popytu na pracę faworyzuje nie tylko
wysoko wykwalifikowane kadry, ale również osoby o niskim poziomie kwalifikacji. Grupą,
która najbardziej traci w rezultacie rozwoju TIK są osoby o średnich kwalifikacjach. Podstawą
tej koncepcji jest model przedstawiony przez Autora, Levy’ego i Murnane’a (2003), który
w literaturze przedmiotu zyskał miano modelu ALM. W podejściu ALM definiuje się
zazwyczaj pięć typów zadań (por. Levy, Murnane 2004, s. 47-48): nierutynowe analityczne,
nierutynowe interpersonalne, nierutynowe manualne, rutynowe kognitywne i rutynowe
manualne. Potencjalny wpływ TIK na te zadania zależy od możliwości zaprogramowania
algorytmów, które mogą zostać wykonane przez komputer lub inne urządzenie sterowane
numerycznie. W rezultacie TIK powinno potencjalnie zastępować zadania rutynowe
(kognitywne oraz manualne), być komplementarne w stosunku do nierutynowych zadań
analitycznych i interpersonalnych, przy niejednoznacznych wnioskach co do nierutynowych
zadań manualnych. W związku z tym, że zadania rutynowe są skoncentrowane po środku
rozkładu umiejętności (dotyczy to głównie zawodów biurowych i tych robotniczych
związanych z liniami montażowymi), względny udział osób zatrudnionych w zawodach
wymagających wysokich i niskich umiejętności (w konsekwencji najlepiej i najgorzej
opłacanych) powinien rosnąć, co prowadzi do polaryzacji rynku pracy.
Wiele badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych wskazywało na polaryzację
amerykańskiego rynku pracy (por. m.in. Autor et al. (2003), Autor, Dorn (2013), Autor, Price
(2013)). Podobne wnioski sformułowano dla Wielkiej Brytanii (Goos, Manning (2007), Goos
38 Co istotne, jedynie w zawodach zaliczanych do czwartej grupy umiejętności wzrost liczby pracujących trwał
nieprzerwanie od 1995 roku, co wskazuje, że popyt na pracowników z wysokimi kwalifikacjami jest stabilny
i niezależny od fazy cyklu koniunkturalnego.
26
et al. (2014)), krajów nordyckich (Asplund et al. 2011), czy Kanady (Green, Sand 2015), przy
czym w Kanadzie zmiany w rozkładzie płac miały charakter nieco inny niż przewiduje to
hipoteza polaryzacji39. Również Oesch (2013) wskazywał, że w Wielkiej Brytanii i do pewnego
stopnia w Szwajcarii największe spadki zatrudnienia zanotowano w środkowej części rozkładu
umiejętności, tym niemniej zmiany w strukturze zawodowej w tych krajach były bliższe
hipotezy SBTC niż RBTC.
Niestety, problematyka polaryzacji rynku pracy jest tematem bardzo rzadko poruszanym
w gospodarkach Europy Środkowo-Wschodniej. Jednym z nielicznych wyjątków są badania
Instytutu Badań Strukturalnych, który analizował ewolucję w strukturze zadań wykonywanych
na rynkach pracy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Uzyskane wyniki wykazały, że
zmiany w tym regionie są na ogół zgodne z trendami charakterystycznymi dla krajów
rozwiniętych, z jednym wyjątkiem - rutynowych zadań kognitywnych. Intensywność tych
zadań rosła w krajach Europy Środkowo-Wschodniej zwłaszcza od 2006 roku40. Przyczyn tej
odmienności i wzrostu popytu na rutynowe zadania kognitywne można doszukiwać się
w specyficznej strukturze zatrudnienia odziedziczonej po okresie gospodarki centralnie
planowanej, która charakteryzowała się wysokim udziałem pracujących w rolnictwie, a także
w znaczącym wzroście wskaźnika skolaryzacji (Hardy et al. 2016; Lewandowski et al. 2017)41.
Wyniki moich dotychczasowych badań nad polaryzacją rynku pracy w Polsce wskazują, że
zmiany w strukturze zawodowej powiązane ze zmianami wynagrodzeń nie odpowiadają
wzorcowemu modelowi polaryzacji [8]. W najnowszych analizach sięgnąłem do metodologii
Oescha (2013) – indywidualne dane z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności za lata
1995-2014 powiązałem z indywidualnymi danymi z Badania Struktury Wynagrodzeń według
Zawodów z 2014 roku na poziomie średnich grup zawodów zgodnie z Klasyfikacją Zawodów
i Specjalności na potrzeby rynku pracy. Następnie, dokonałem klasyfikacji średnich grup
zawodów ze względu na poziom przeciętnego wynagrodzenia w poszczególnych grupach
w 2014 roku i podzieliłem je na kwintyle (kwintyl pierwszy skupia ok. 20% liczby pracujących
z najniższymi wynagrodzeniami, kwintyl piąty – 20% pracujących z najwyższymi
wynagrodzeniami). Zmiany w strukturze zawodowej i wynagrodzeń między 1995 a 2014
rokiem nie układają się w kształt litery U, tak jak sugeruje hipoteza polaryzacji - zamiast spadku
zatrudnienia w połowie rozkładu umiejętności mamy do czynienia ze wzrostem. Wzrost liczby
pracujących miał również miejsce w przypadku piątego kwintyla, co potwierdza wyniki moich
poprzednich analiz, z których wynikało, iż zmiana technologiczna faworyzuje osoby
z wysokimi kwalifikacjami [8]. Równocześnie spadki liczby pracujących zanotowano
39 Zdaniem Geena i Sanda (2015) postęp techniczny może wyjaśniać zmiany na kanadyjskim rynku pracy, jakie
miały miejsce w środkowej i górnej części rozkładu kwalifikacji, podczas gdy inne czynniki – głównie wzrost
podaży zasobów pracy legitymujących się wysokim poziomem wykształcenia – kształtował zmiany w zawodach
o niskich kwalifikacjach. 40 Równocześnie należy podkreślić, że wzrost intensywności rutynowych zadań kognitywnych odnotowano
w Estonii, na Łotwie, Litwie i w Rumunii. Względnie stabilna sytuacja miała miejsce w Czechach, Chorwacji,
Polsce i na Słowacji, a spadkowa tendencja w popycie na te zadania ujawniła się na Węgrzech i w Słowenii (Hardy
et al. 2016). 41 Analizy Instytutu Badań Strukturalnych wskazują na dość istotny problem polskiego rynku pracy – procesy
starzenia zasobów pracy są bardziej zaawansowane w grupie zawodów charakteryzujących się wysoką
intensywnością zadań rutynowych, co w kontekście wypierania zadań rutynowych nierutynowymi, jako efektu
zmiany technologicznej, może negatywnie oddziaływać na zatrudnialność osób w starszych grupach wiekowych
w niedalekiej przyszłości.
27
w pierwszym, drugim i czwartym kwintylu. Wprowadzenie modyfikacji polegającej na
wyłączeniu z analiz pracujących w zawodach związanych z rolnictwem (wielka grupa
zawodów – Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy) doprowadziło do zmiany wyników, przy
czym nadal nie były one spójne z hipotezą polaryzacji czy SBTC. Co prawda w tym scenariuszu
w latach 1995-2014 zanotowano spadek liczby pracujących w środku rozkładu (kwintyl trzeci),
ale miało to miejsce również w kwintylu pierwszym i czwartym. Wzrost liczby pracujących
wystąpił natomiast w kwintylu drugim i przede wszystkim piątym.
Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, zgodnie z wynikami moich badań, jest bliższa
hipotezie SBTC niż polaryzacji, przy czym zmiany w strukturze zawodowej i wynagrodzeń
odbiegają również od standardowego wzorca SBTC w dolnej części rozkładu wynagrodzeń.
Przyczyn tych rozbieżności można poszukiwać wśród czynników, które zostały
zidentyfikowane przez Instytut Badań Strukturalnych. Oczywiście, jedną z kluczowych
okoliczności jest charakterystyczny dla polskiej gospodarki stabilny i wysoki popyt na
pracowników wykonujących zadania rutynowe kognitywne. Natomiast z moich analiz wynika,
że zjawisko to można wiązać z postępująca globalizacją, a konkretnie procesami offshoringu,
który w ostatnich latach w Polsce dynamicznie się rozwija (Arendt 2016). W Polsce powstało
i funkcjonuje wiele centrów offshoringu, z których znaczna część to centra o średnim poziomie
dojrzałości, gdzie dominują prace związane z wykonywaniem zadań rutynowych
kognitywnych. Z kolei brak wzrostu popytu w dolnej części rozkładu wynagrodzeń można
wiązać z tym, że stopień rozwoju polskiej gospodarki, a właściwie klasy „profesjonalistów” nie
osiągnął jeszcze takiego poziomu, przy którym popyt tej klasy na usługi świadczone przez
relatywnie nisko wykwalifikowanych pracowników będzie wystarczający, aby doprowadzić do
wzrostu zatrudnienia tej grupy i w rezultacie do polaryzacji polskiego rynku pracy. Wątpliwości
nie budzi natomiast to, że zmiana technologiczna na polskim rynku pracy ma charakter
endogeniczny [8].
3.4. Podsumowanie Przedstawione osiągnięcie naukowe stanowi kontynuację tematu badawczego, który był
podstawą dla uzyskania stopnia doktora nauk ekonomicznych. Nie jest to jednak kontynuacja,
która miałaby charakter pogłębiania ówcześnie prowadzonych analiz – problematyka
wykluczenia cyfrowego została potraktowania przeze mnie jako baza dla rozwinięcia badań
w nowych obszarach, gdzie osią logiczną rozważań stała się problematyka wpływu postępu
technicznego, w szczególności rozwoju technologii informacyjnych i komunikacyjnych, na
rynek pracy. Za istotny wkład w rozwój badań nad zmianą technologiczną na rynku pracy
uważam powiązanie wykluczenia cyfrowego ze zjawiskami zachodzącymi na rynku pracy,
a przede wszystkim zintegrowanie koncepcji digital divide z nurtem analiz nad zależnością
między TIK a wydajnością pracy. Naturalną konsekwencją zmiany technologicznej na rynku
pracy są przekształcenia w strukturze kwalifikacyjno-zawodowej i rozkładzie wynagrodzeń.
Badania w tym obszarze, które będę kontynuował w ramach obecnie prowadzonego i kolejnych
projektów badawczych, stanowią dopełnienie obrazu zmiany technologicznej zachodzącej na
polskim rynku pracy.
Mój wkład w literaturę przedmiotu dotyczącą problematyki zmiany technologicznej na rynkach
pracy krajów rozwijających się – na przykładzie krajów Europy Środkowo-Wschodniej,
28
w szczególności Polski – obejmuje przede wszystkim studia empiryczne, w ramach których
samodzielnie, bądź we współpracy z innymi badaczami, weryfikowałem hipotezy badawcze
zakorzenione w wybranych nurtach teorii ekonomii.
W odniesieniu do badań nad digital divide, wkład ten polegał na zidentyfikowaniu głównych
czynników prowadzących do wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy i wskazaniu
głównych wymiarów, w których do niego dochodzi. Zaproponowany przeze mnie
konceptualny model, który definiuje mechanizm wykluczenia cyfrowego na polskim rynku
pracy, stanowi unikalną próbę osadzenia teorii wykluczenia cyfrowego w nurcie nauk
ekonomicznych. Za jeden z istotniejszych elementów tych badań uważam uwzględnienie
problematyki dotyczącej instytucjonalnych rozwiązań w zakresie wsparcia osób poszukujących
pracy przy wykorzystaniu TIK, dostępnych w ramach usług pośrednictwa pracy,
w szczególności tych dostarczanych przez publiczne służby zatrudnienia. Ważnym wkładem
w literaturę, który został doceniony przez czasopismo Journal of Information Science, były
również analizy nad wpływem postrzegania barier wdrażania TIK, które są warunkowane
stopniem rozwoju gospodarki cyfrowej, na produktywność przedsiębiorstw [12]. Badania
digital divide polskiego rynku pracy przyniosły także praktyczne efekty w postaci dokumentów
o charakterze strategicznym dla województwa mazowieckiego, w których przedstawiono
program i instrumenty prowadzące do ograniczenia skali wykluczenia cyfrowego na
mazowieckim rynku pracy.
Moje badania nad wpływem zmiany technologicznej na wydajność pracy wpisały się
w klasyczny już nurt analiz nad paradoksem Solowa oraz w nowy nurt tworzącego się
paradygmatu innowacyjnych źródeł produktywności pracy. Ich wkład w literaturę przedmiotu
był wieloraki. Polegał on, po pierwsze, na wykazaniu, iż w Polsce, podobnie jak
w gospodarkach wysoko rozwiniętych, zależność między TIK a produktywnością jest
pozytywna pod warunkiem połączenia TIK z wdrożeniem czynników o charakterze
komplementarnym (w tym innowacji). Po drugie, wraz ze współautorami zidentyfikowałem
czynniki komplementarne na poziomie makro i mikroekonomicznym, bez uwzględnienia
których inwestycje w TIK oddziałują negatywnie na wydajność pracy w Polsce (i prowadzą do
paradoksu Solowa). W tym obszarze badań na szczególną uwagę zasługuje opracowanie [2],
w którym wraz ze współautorem zidentyfikowaliśmy zależność dotychczas nie dyskutowaną
szerzej w literaturze przedmiotu. Wykazaliśmy, iż siła wpływu czynników komplementarnych
na produktywność jest warunkowana dystansem, jaki dzieli dane przedsiębiorstwo od granicy
technologicznej. Ten wniosek otwiera nowy, ważny z punktu widzenia rozwoju polskiej
gospodarki, obszar badań i stanowi istotny wkład w rozwój nauki w dziedzinie ekonomii. Został
on doceniony przez czasopismo International Journal of Economics, Finance and Management
Science, które po zapoznaniu się z treścią artykułu [2] zaproponowało mi rolę redaktora
prowadzącego dla jednego z numerów tematycznych tego czasopisma.
Chociaż badania dotyczące zmian w strukturze zatrudnienia i wynagrodzeń są dość
zaawansowane, w szczególności w gospodarkach wysoko rozwiniętych, nadal brakuje
jednoznacznego rozstrzygnięcia co do charakteru zmiany technologicznej na polskim rynku
pracy. Moje dotychczasowe analizy prowadzą do stwierdzenia, że popyt na pracę w Polsce co
do zasady przesuwa się w kierunku zawodów wymagających relatywnie wysokich kwalifikacji,
natomiast zmiany w środkowej i dolnej części rozkładu umiejętności i płac nie następują
29
zgodnie z założeniami teorii SBTC ani RBTC. Potencjalnych przyczyn tej sytuacji można
poszukiwać w hipotezie opóźnień zapożyczonej z nurtu badań nad paradoksem Solowa, co jest
zgodne z argumentacją Vivarellego (2014). Wnioskowanie to dodatkowo wzmacniają
obserwacje wskazujące na wzrost w ostatnich latach liczby pracowników wykonujących
zadania rutynowe kognitywne w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, co nie
ma miejsca w innych gospodarkach wysoko rozwiniętych. Może być to wynikiem wpływu
czynników o charakterze globalnym – na przykład offshoringu i jego specyfiki w polskich
warunkach. Wyjaśnienie przyczyn, dla których zmiany w strukturze zatrudnienia według
zawodów i zróżnicowanie wynagrodzeń w Polsce odbiegają od ścieżki polaryzacji rynku pracy
stanowi główny cel moich badań w kierowanym przeze mnie od lipca 2017 roku grancie
„Polaryzacja polskiego rynku pracy w kontekście zmiany technologicznej”, finansowanym ze
środków Narodowego Centrum Nauki.
4. Pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze Wśród pozostałych publikacji wydanych po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych
można wyróżnić trzy następujące, spójne tematycznie, obszary badawcze:
Polityka rynku pracy
1. Arendt Ł. (2015), Krajowy Fundusz Szkoleniowy – Instrument wspierający kształcenie
ustawiczne, Polityka Społeczna numer tematyczny 2/2015, s. 27-34, artykuł w czasopiśmie
z listy B MNiSW (12 pkt.)
2. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2015), Deregulacja i kontraktowanie usług rynku pracy
w kontekście nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, [w:]
Mirosław Grewiński (red.), Polityka rynku pracy - w poszukiwaniu polskiego modelu
kontraktacji usług, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie, s. 50-
5942.
3. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2015), Profilowanie pomocy dla bezrobotnego jako element
racjonalnego wydatkowania środków przeznaczonych na aktywną politykę rynku pracy, [w:]
Mirosław Grewiński (red.), Polityka rynku pracy - w poszukiwaniu polskiego modelu
kontraktacji usług, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie, s. 78-
9043.
4. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2015), Usługa pośrednictwa pracy, [w:] Mirosław Grewiński
(red.), Polityka rynku pracy - w poszukiwaniu polskiego modelu kontraktacji usług, Wyższa
Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie, s. 167-17944.
5. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I., Sobocka-Szczapa H. (2010), Podręcznik
użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje
i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Podręcznik dla urzędów pracy,
42 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 43 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 44 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji.
30
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa45.
6. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2010), Flexicurity w praktyce - ujęcie mikroekonomiczne, [w:]
Adam Tomanek (red.), Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy,
Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, s. 61-81.46
7. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I. (2009), Perspectives for implementing the
flexicurity model at the enterprise level [w:] Kryńska E. (ed.), Flexicurity in Poland.
Diagnosis and recommendations, Ministry of Labour and Social Policy, Labour Market
Department, Warsaw, s. 133-19447.
Istotnym tematem w polskiej polityce rynku pracy w końcu pierwszej dekady XXI wieku była
dyskusja nad potrzebą wdrożenia w Polsce koncepcji flexicurity i zbudowania polskiego
modelu flexicurity. Potrzeba ta była instytucjonalnie warunkowana procesem budowania
i włączenia do kanonu polityki rynku pracy koncepcji flexicurity w wymiarze europejskim,
z zastrzeżeniem, iż każdy Kraj Członkowski UE powinien stworzyć własny model, który
uwzględni specyfikę krajową i zapewni jak najwyższą skuteczność polityki, której celem jest
łączenie elastyczności rynku pracy z bezpieczeństwem na tym rynku. Prace nad koncepcją
flexicurity, trwające z różną intensywnością w poszczególnych krajach Unii Europejskiej48,
doprowadziły do przyjęcia czterech komponentów flexicurity (COM 2007 359), określenia
ośmiu wspólnych zasad flexicurity oraz zidentyfikowania czterech głównych ścieżek
dochodzenia do flexicurity, jakie mogą zostać zastosowane przez poszczególne Kraje
Członkowskie. Do 2009 roku w Polsce nie udało się wypracować krajowego modelu flexicurity
– takie zadanie postawiono w ramach projektu badawczego „Ocena wdrożenia modelu
flexicurity w polskiej polityce rynku pracy oraz rekomendacje dalszych działań”
zrealizowanego na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w którym uczestniczyłem
w charakterze kierownika zespołu badawczego odpowiedzialnego za komponent analityczny
dotyczący analiz flexicurity z perspektywy pracodawców. Był to według mojej wiedzy
pierwszy projekt badawczy w Polsce podejmujący w tak szerokim zakresie – analitycznym jak
i praktycznym prowadzącym do zdefiniowania polskiego modelu flexicurity – omawiany
temat. Z punktu widzenia rekomendacji służących budowaniu polskiego modelu flexicurity
istotne były obserwacje poczynione w podmiotach gospodarczych, z których wynikało, że
pracodawcy swoją uwagę skupiają bardziej na aspektach elastyczności niż bezpieczeństwa
w ramach koncepcji flexicurity – szeroko wykorzystywano niestandardowe formy zatrudnienia
i organizacji czasu pracy, przy znacznie mniejszym zainteresowaniu współpracą z Publicznymi
Służbami Zatrudnienia w ramach usług i instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. Również
45 Mój udział procentowy szacuję na 25% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu rozdziałów I.1.5, I.1.6, II.2.1, II.2.3, konsultacjach przy opracowaniu pozostałych części
monografii. 46 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, analizie statystycznej materiału empirycznego z badań pierwotnych,
napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 47 Mój udział procentowy szacuję na 33% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przygotowaniu danych w formacie SPSS, analizie statystycznej materiału empirycznego
zgromadzonego w ramach badań pierwotnych, napisaniu części rozdziału monografii i ostatecznej redakcji 48 Badania nad koncepcją flexicurity były sukcesywnie prowadzone od końca XX wieku – por. Wilthagen (1998),
Wilthagen, Tros (2004), Muffels, Wilthagen (2013).
31
aktywność w zakresie kształcenia ustawicznego w podmiotach gospodarczych była niewielka
w stosunku do realnych potrzeb [6], [7]. Wyniki badań pracodawców, a także analizy
prowadzone w innych modułach analitycznych w ramach projektu „Ocena wdrożenia modelu
flexicurity w polskiej polityce rynku pracy oraz rekomendacje dalszych działań”, doprowadziły
do sformułowania rekomendacji dotyczących kształtu polskiego modelu flexicurity.
Przyjęliśmy, iż dochodzenie do flexicurity w Polsce powinno odbywać się w ramach czwartej
ścieżki (poprawa możliwości zawodowych osób korzystających z zasiłków oraz
nierejestrowanych pracowników). Równocześnie rekomendowaliśmy położenie nacisku na
rozwijanie adekwatnej do potrzeb aktywnej polityki rynku pracy, prowadzące do zwiększenia
jej skuteczności i efektywności oraz rozwój kształcenia ustawicznego, który wpisuje się w
działalność o charakterze szkoleniowym w ramach aktywnej polityki rynku pracy (Kryńska
2009)49.
Jednym z warunków zwiększenia skuteczności aktywnej polityki rynku pracy w wymiarze
zatrudnieniowym jest dostosowanie działań podejmowanych przez Publiczne Służby
Zatrudnienia – w szczególności powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy – do potrzeb popytowej
i podażowej strony rynku pracy w ujęciu regionalnym i lokalnym. To z kolei wymaga
systemowego diagnozowania tych potrzeb – taki system został opracowany w ramach projektu
„Diagnozowanie zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym
rynku pracy – współpraca urzędów pracy z pracodawcami i innymi partnerami rynku pracy”
zrealizowanego na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w którym uczestniczyłem
w roli eksperta. Opis systemu został przedstawiony w formie podręcznika [5]. W systemie
wyróżniono dwa poziomy funkcjonalno-analityczne: wojewódzkich i powiatowych urzędów
pracy, przypisując tym urzędom różny zakres instrumentów i analiz związanych
z diagnozowaniem potrzeb regionalnych i lokalnych rynków pracy. Zdefiniowano narzędzia,
procedury i formę prezentacji uzyskanych wyników, przyjmując założenie, iż wojewódzkie
urzędy pracy będą odpowiedzialne (zgodnie z ówczesnymi regulacjami prawnymi) za
diagnozowanie w perspektywie średniookresowej przy wykorzystaniu formuły foresightu,
podczas gdy powiatowe urzędy pracy miały skupić się na diagnozie potrzeb pracodawców
i osób poszukujących pracy i dopasowaniu oferty w horyzoncie jednego roku [5]50.
Chęć poprawy skuteczności polityki rynku pracy w obszarze działań o charakterze aktywnym
stanowiła podstawę zmian wprowadzonych na mocy nowelizacji ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, która weszła w życie w maju 2014 roku. Mój wkład
w ocenę tych zmian dotyczył obszaru kontraktacji usług [2], profilowania bezrobotnych [3],
pośrednictwa pracy [4] oraz wprowadzenia Krajowego Funduszu Szkoleniowego w miejsce
zakładowego funduszu szkoleniowego [1]. Ocena miała charakter analiz ex-ante, ze względu
na to, że od momentu wprowadzenia zmian do momentu przygotowania opracowań minęło
zbyt mało czasu aby pozyskać wiarygodne dane na temat wpływu reformy na skuteczność
polityki rynku pracy. Tym niemniej w ocenie tej wskazałem potencjalne skutki poszczególnych
49 W związku z narastającymi negatywnymi skutkami światowego kryzysu finansowego, które dotknęły również
polską gospodarkę, dyskusje na temat wprowadzenia rekomendowanego modelu flexicurity w Polsce zostały
odsunięte w czasie i w zasadzie do tej pory nie powróciły do dyskursu głównego nurtu. 50 Przeprowadzono testowe wdrożenie systemu w wybranych wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy,
a także przeprowadzono szkolenia dla pracowników pozostałych urzędów. Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej rekomendowało wdrożenie tego systemu we wszystkich urzędach pracy.
32
rozwiązań i warunki, jakie powinny zostać spełnione, aby pozytywne efekty reformy stały się
faktem. W odniesieniu do kontraktacji usług podkreślałem potrzebę wprowadzenia tego
rodzaju rozwiązań w większym niż dotychczas zakresie, równocześnie krytycznie oceniając
niski stopień szczegółowości procedur wyboru agencji zatrudnienia świadczących działania
aktywizacyjne, umiejscowienie kontraktacji w strukturze Publicznych Służb Zatrudnienia, czy
też zawężenie grupy odbiorców tych działań do długotrwale bezrobotnych z II i III profilu
pomocy [2]. Natomiast pozytywnie oceniałem potencjalny wpływ kontraktacji usług
podmiotom prywatnym na jakość świadczonych usług pośrednictwa pracy [4]. W przypadku
profilowania bezrobotnych wskazywałem wraz ze współautorką na obawy związane
z potencjalną skutecznością działań kierowanych do bezrobotnych z III profilu, ze względu na
znaczną heterogeniczność tej grupy, poddając pod rozwagę wprowadzenie dodatkowego,
czwartego profilu pomocy [3]. Postulaty związane z Krajowym Funduszem Szkoleniowym
dotyczyły konieczności ciągłego monitorowania i prowadzenia okresowej oceny efektywności
funduszu, a także skupienia wsparcia na grupie małych i średnich przedsiębiorstw [1].
Projekcje zmian polskiego rynku pracy
1. Arendt Ł., Gajdos A. (2014), Portal www.prognozowaniezatrudnienia.pl i narzędzie
prognostyczne jako przykład systemu informacyjno-prognostycznego, Polityka
Społeczna numer tematyczny 1/2014 Prognozowanie zatrudnienia, s. 37-46 (dostępne
również w wersji anglojęzycznej: Arendt Ł., Gajdos A. (2014),
www.prognozowaniezatrudnienia.pl Website and Forecasting Tool – an Example of
Information and Forecasting System, Social Policy, Thematic Issue 2/2014 Employment
Forecasts, s. 38-46, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (7 pkt.)51
2. Arendt Ł. (2014), New system of employment forecasting in Poland, Entrepreneurship
and Human Resources in Management, Vol. XV Issue 2 2014, s. 75-90. Mój udział
procentowy wyniósł 100%, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (8 pkt.)
3. Arendt Ł., Gajdos A. (2013), Prognozowanie popytu na pracę, [w:] Kielkowska M.
(red.), Zeszyty Demograficzne 1. Rynek pracy wobec zmian demograficznych, Instytut
Obywatelski, Warszawa, s. 222-23752.
4. Arendt Ł. (2012), Holenderskie i niemieckie doświadczenia w prognozowaniu popytu
na pracę – wnioski dla polskiego systemu prognozowania zatrudnienia, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Warszawa.
5. Arendt Ł., Ulrichs M. (eds.) (2012), Best practices in forecasting labour demand in
Europe, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa (pozycja dostępna również
w języku polskim: Arendt Ł., Ulrichs M. (red.) (2012), Dobre praktyki prognozowania
zatrudnienia w Europie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa)53.
51 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części artykułu. 52 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 53 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na nadaniu ostatecznej
struktury monografii, koordynowaniu procesu recenzji oraz złożenia ostatecznej wersji monografii po
wprowadzeniu korekt uwzględniających uwagi Recenzenta.
33
6. Kryńska E., Arendt Ł. (2011), Strategiczne priorytety dla polskiego rynku pracy
w perspektywie długookresowej, [w:] Kazimierz Pająk, Janusz J. Tomidajewicz (red.),
Kryzys ekonomiczny a przestrzenny i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej,
Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 120-13654.
7. Arendt Ł., Matusiak K. B. (2010), Kadry dla nowoczesnej gospodarki - wyzwania dla
systemu edukacji, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne
Problemy Usług”, 47, s. 27-44, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (8 pkt.)55
8. Arendt Ł., Matusiak K. B., Bendyk E. (2009), Kadry przyszłości, [w:] Matusiak K. B.,
Kuciński J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, PARP,
Warszawa, s. 117-12956.
Skuteczność polityki ekonomicznej, w tym polityki rynku pracy, zależy od wielu elementów.
Jednym z istotniejszych jest podejmowanie działań wyprzedzających, które z jednej strony będą
minimalizowały negatywne skutki procesów zachodzących na rynku pracy, a z drugiej strony
wspierały zmiany o charakterze pozytywnym. Aby dobrze zaplanować działania
wyprzedzające niezbędne jest dysponowanie wiedzą na temat tendencji, skali i kierunków
zmian, jakie potencjalnie będą zachodziły na rynku pracy w krótkim, średnim i długim
horyzoncie. Stąd prognozowanie sytuacji na rynku pracy stanowi nieodzowny element polityki
rynku pracy. Prognozowanie może odbywać się przy wykorzystaniu metod matematyczno-
statystycznych bądź metod niematematycznych (Zeliaś et al. 2003). W moim dorobku znalazły
się opracowania odnoszące się zarówno do pierwszej grupy metod (por. [1], [2], [3], [4], [5])
jak i do grupy drugiej (por. [6], [7], [8]). Opracowania z pierwszej grupy powstały w związku
z realizacją Zadania 2 „Opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego
umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia” w projekcie „Analiza procesów zachodzących
na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki
gospodarczej” współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W projekcie, w którym uczestniczyłem
jako ekspert, a który miał charakter wdrożeniowy, opracowano prognozę zatrudnienia w Polsce
w przekroju sektorów ekonomicznych, województw i średnich grup zawodów (zgodnie
z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności na potrzeby rynku pracy) w horyzoncie 2022 roku57,
która jest dostępna w narzędziu prognostycznym http://np.prognozowaniezatrudnienia.pl/ [1],
którego administratorem jest Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Prognozy jak
i narzędzie składają się na system prognostyczno-informacyjny, wykorzystywany przede
wszystkim przez Publiczne Służby Zatrudnienia. W związku z tym, że system ten był tworzony
od podstaw, kluczowe było zgromadzenie i przeanalizowanie doświadczeń ośrodków
prognozujących sytuację na rynku pracy w innych krajach, w których takie systemy były
54 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji rozdziału, przeprowadzeniu analiz danych statystycznych i napisaniu części rozdziału. 55 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części artykułu. 56 Mój udział procentowy szacuję na 33% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części rozdziału. 57 Od czerwca 2006 roku, kiedy wyłączono stronę internetową www.sppp.gov.pl, na której udostępniane były
prognozy zatrudnienia wyznaczone w ramach Systemu Prognozowania Popytu na Pracę (SPPP) zrealizowanego
przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Polska nie dysponowała systemem prognoz zatrudnienia.
34
tworzone i rozwijane od wielu lat. Moje badania wskazywały, że dobrze rozwiniętymi
systemami prognozowania zatrudnienia dysponuje Holandia i Niemcy [4]. Wśród krajów,
których doświadczenia zostały wzięte pod uwagę w budowaniu nowego polskiego systemu
prognozowania, znalazły się również Wielka Brytania, Finlandia i Republika Czeska, jako
jedyny kraj z grupy gospodarek post-socjalistycznych [5]. Ostatecznie nowy, obecnie
funkcjonujący system prognozowania zatrudnienia w Polsce58 składa się z dwóch
podstawowych komponentów: systemu modeli ekonometrycznych, które generują prognozę
oraz narzędzia prognostycznego, które wizualizuje wyniki prognoz. System modeli
(o charakterze popytowym) jest hierarchiczny – model POLMOD 2013 zawierający
komponent makroekonomiczny i rynku pracy generuje prognozę zatrudnienia dla gospodarki
polskiej. Informacja ta stanowi punkt wyjścia dla prognoz w modelu regionalnym
i sektorowym, które następnie są dezagregowane w ramach modelu zawodowego, co prowadzi
do uzyskania prognoz zatrudnienia na poziomie średnich grup zawodów. Wyniki prognoz
prezentowane są w narzędziu prognostycznym, a cały system prognostyczno-informacyjny
bazuje na trzywarstwowej strukturze systemów wspomagania decyzji, co przedstawiłem
w opracowaniach [1], [2], [3]. Prognozowane zmiany w strukturze zatrudnienia wskazują, że
najwyższych wzrostów w popycie na pracę należy spodziewać się w drugiej wielkiej grupie
zawodów – Specjalistów – co potwierdza ogólnoświatowe tendencje w zakresie przesuwania
się popytu w kierunku wysoko wykwalifikowanych zasobów pracy (por. m.in. Katz, Margo
(2014), Michaels et al. (2014)). W ramach tej wielkiej grupy zawodów największe przyrosty
zatrudnienia prognozowane są wśród specjalistów z branży IT – analityków systemowych
i programistów oraz specjalistów do spraw baz danych i sieci komputerowych, co z kolei
potwierdza rosnącą rolę technologii informacyjnych i komunikacyjnych dla procesów
gospodarczych i społecznych. Relatywnie duży wzrost zatrudnienia prognozowany jest
w grupach zawodów, które wymagają wiedzy i wykształcenia technicznego. Równocześnie
największe spadki w popycie na pracę mają mieć miejsce w grupach rolników oraz robotników
przemysłowych i rzemieślników, skutkując zmianą struktury zatrudnienia według sektorów
ekonomicznych (znaczący spadek zatrudnienia w rolnictwie, przy wzroście zatrudnienia
w usługach), zbliżając polską gospodarkę do struktury charakterystycznej dla krajów wysoko
rozwiniętych [2]. Wyniki uzyskanych prognoz wzmacniają argumentację na rzecz hipotezy
o postępującej zmianie technologicznej na polskim rynku pracy.
Wśród publikacji zawierających prognozy rozwoju polskiego rynku pracy opracowanie przy
wykorzystaniu metod niematematycznych dominują opracowania, które powstały na bazie
moich analiz prowadzonych w ramach projektu „Foresight kadr nowoczesnej gospodarki”,
w którym zastosowano badanie metodą delficką [7], [8]. Eksperci biorący udział w badaniu
zidentyfikowali egzo i endogeniczne czynniki warunkujące rozwój gospodarki i zasobów
pracy, a także oczekiwania co do kluczowych kompetencji pracowników. Co istotne, wśród
czynników egzogenicznych na pierwszym miejscu wymieniono rewolucję informacyjną
wynikającą z rozwoju TIK, a w grupie kompetencji kluczowych znalazła się znajomość
technologii informatycznych, zarówno w grupie kadry zarządzającej jak i pracowników
58 W ramach projektu System Prognozowania Polskiego Rynku Pracy (POWR.02.04.00-00-0083/17), który
rozpocznie się w lutym 2018 roku system prognozowania zatrudnienia będzie rozbudowany o nowe moduły, przy
wydłużeniu horyzontu prognozy do roku 2050.
35
niższego szczebla. Należy podkreślić, że wiele z tzw. zawodów przyszłości, które
zidentyfikowaliśmy podczas analiz, dotyczyło w sposób bezpośredni lub pośredni branży IT
i było związane z wyszukiwaniem i przetwarzaniem informacji – wśród tych zawodów można
wymienić specjalistów sieciowych, teleinformatyków, mechatroników, brokerów informacji,
czy zawodów, których nazwy z języka angielskiego są trudne do przetłumaczenia na język
polski: traffic i content manager, e-mail channel specialist, ethical hacker. Nazwy tych
zawodów, jak i treści pracy w ich ramach realizowane nie budzą już wątpliwości, gdyż stały
się trwałym elementem rzeczywistości, ale w 2009 roku w Polsce o niektórych z nich nawet
nie dyskutowano. Poza zawodami związanymi z technologiami informacyjnymi
i komunikacyjnymi, duży potencjał rozwojowy prognozowano w stosunku do zawodów, które
są lub powstaną w branży biotechnologicznej, nanotechnologicznej, energii odnawialnej,
a także zawody w sektorze ochrony zdrowia i opieki nad osobami zależnymi, w związku
z postępującymi procesami starzenia społeczeństwa. Również te prognozy bazujące na
metodach niematematycznych zakładały wzrost popytu na pracowników wysoko
wykwalifikowanych w ramach grup pracowników określanych tradycyjnie jako „białe
kołnierzyki” oraz powstających grup „złotych kołnierzyków”, specjalistów wiedzy, czy
„zielonych kołnierzyków” [7], [8]. Kompleksowe podejście do przyszłości polskiego rynku
pracy przez pryzmat wyzwań, jakie przed tym rynkiem stoją, zostało przedstawione w [6]59
w formie propozycji priorytetów strategicznych. Propozycje te powstały na kanwie prac
związanych z aktualizacją Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, w ramach których
zaproponowałem z profesor Elżbietą Kryńską wyodrębnienie nowego priorytetu – „Budowa
kapitału intelektualnego kraju” oraz przeformułowanie priorytetu „Wzrost zatrudnienia
i podniesienie jego jakości”. Istotnymi przesłankami dla budowy kapitału intelektualnego były
prognozy wzrostu zapotrzebowania na osoby z wykształceniem wyższym, wzrostu popytu na
e-umiejętności i potrzeba zapewnienia elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy w ramach
koncepcji flexicurity. Te zmiany, zgodnie z przewidywaniami, miały być warunkowane
zmianami w strukturze zatrudnienia – redukcji liczby pracujących w rolnictwie na rzecz
wzrostu zatrudnienia w sektorze wysoko produktywnych usług – co miało być powiązane
z wielofunkcyjnym rozwojem wsi i rozwojem tzw. „zielonej gospodarki” i „zielonych miejsc
pracy”. W obszarze instytucjonalnym wskazywaliśmy na zmiany w modelu działania
Publicznych Służb Zatrudnienia, ograniczanie skali szarej strefy i pracy nierejestrowanej oraz
racjonalizację polityki migracyjnej [6]. Wiele z zaproponowanych przez nas elementów
bazujących na prognozach rozwoju polskiego rynku pracy stało się przedmiotem pogłębionych
analiz prowadzonych przez różne ośrodki naukowe, a także stanowiło punkt odniesienia dla
zmian wdrażanych w ramach polityki rynku pracy.
Kapitał ludzki i kształcenie zasobów pracy
1. Arendt Ł., Przygodzki Z. (2016), Kapitał ludzki i zasoby wiedzy w rozwoju miasta, [w:]
Aleksandra Nowakowska (red.), EkoMiasto#Gospodarka. Zrównoważony, inteligentny
59 Opracowanie powstało na bazie ekspertyzy Rynek pracy - wyzwania strategiczne, autorstwa E. Kryńskiej i
Ł. Arendta wykonanej w 2010 roku na potrzeby aktualizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 dla Ministerstwa
Rozwoju Regionalnego.
36
i partycypacyjny rozwój miasta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 69-9360.
2. Arendt Ł. (2016), Skills Requirements on the Modern Labour Markets – Challenges and
Opportunities for CEE Countries, Romanian Journal of Labour and Social Studies, 1(1): 2-
20.
3. Arendt Ł., Rzeńca A. (2015), Kształcenie w dziedzinach nauka i technika w województwie
łódzkim a potrzeby regionalnego rynku pracy, Polityka Społeczna nr 3, s. 13-19, artykuł
w czasopiśmie z listy B MNiSW (12 pkt.)61.
4. Kryńska E., Arendt Ł. (2014), Adaptacja systemów kształcenia zawodowego do wymogów
nowoczesnych rynków pracy w regionie łódzkim, [w:] Przygodzki Z. (red.), Kapitał ludzki
w regionie łódzkim z perspektywy przedsiębiorstw i rynku pracy, Wydział Ekonomiczno-
Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 127-15962.
5. Arendt Ł. (2013), Instruments supporting employees’ education in their own evaluation [w:]
Kryńska E. (red.) Instruments supporting continuing education of employees. Regulations
and their application in business entities, ILSS, Warsaw, s. 88-104.
6. Kryńska E., Arendt Ł. (2012), Kapitał ludzki a potrzeby rynku pracy województwa łódzkiego,
Polityka Społeczna 11-12/2012, s. 1-5, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (7 pkt.)63.
7. Arendt Ł. (2011), Kształcenie ustawiczne w społeczeństwie informacyjnym, czyli jak
zapobiegać wykluczeniu [w:] Horodeński R., Sadowska-Snarska C. (red.), Integracja
społeczna przez pracę. Aspekty makroekonomiczne i regionalne, Wyższa Szkoła
Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Białystok-Warszawa,
s. 305-319.
8. Arendt Ł. (2011) Potrzeby i oczekiwania pracodawców wobec Ochotniczych Hufców Pracy
- analiza trzech województw, "Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica", 248, s. 331-
342, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (6 pkt.).
9. Arendt Ł. (2010), Analiza potrzeb pracodawców i ocena skuteczności działań OHP, [w:]
Kryńska E. (red.), Diagnoza potrzeb i oczekiwań pracodawców, Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, IBC Group Central Europe Holding S.A., Warszawa, s. 139-172.
10. Arendt Ł. (2010), Potencjał zasobów pracy województwa łódzkiego w świetle wyzwań ery
społeczeństwa informacyjnego, [w:] Marcin Wójcik (red.), Studia nad bazą ekonomiczną
miast i rynkiem pracy w województwie łódzkim, Karpacki Instytut Rozwoju Regionalnego,
Zakład Geografii Regionalnej i Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, s. 96-104.
11. Arendt Ł. (2009), Koszty szkolenia – kto ma za to płacić? Wnioski z teorii kapitału ludzkiego,
Polityka Społeczna 1/2009, s. 1-6, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (7 pkt.).
60 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części rozdziału. 61 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, stworzeniu klucza przejścia między kategoriami HRSTO i HRSTE
i wykonaniu obliczeń, napisaniu części artykułu i ostatecznej redakcji. 62 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji rozdziału, przeprowadzeniu analiz danych statystycznych i napisaniu części rozdziału 63 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, przeprowadzeniu analiz danych statystycznych, napisaniu części artykułu i ostatecznej redakcji.
37
Wysoka jakość kapitału ludzkiego wskazywana jest w literaturze przedmiotu jako jeden
z filarów rozwoju nowoczesnych gospodarek w dobie gospodarki opartej na wiedzy
i społeczeństwa informacyjnego (por. m.in. Castells (2009), Ciccione, Papaioannou (2009),
Servaes (2003)). Równocześnie szeroko dyskutowanym problemem jest nierównowaga rynku
pracy w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym wynikająca z niedostosowania kwalifikacji
podaży pracy do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców (również w wymiarze
e-umiejętności) (por. m.in. [2]; Liu et al. (2016), Mahy et al. (2015), Solomon et al. (2017)).
Skalę tego niedostosowania można zmniejszać poprzez działania wyprzedzające (dostosowanie
treści kształcenia w ramach systemu szkolnictwa – łącznie ze szkolnictwem wyższym)
i naprawcze (wparcie rozwoju lub zmiany kwalifikacji zasobów pracy, które weszły na rynek
pracy, w ramach systemu kształcenia ustawicznego [3], którego istotnym elementem są
działania edukacyjne podejmowane przez instytucje rynku pracy w ramach aktywnej polityki
rynku pracy). Prezentowany w tym obszarze dorobek obejmuje oba te zagadnienia.
Wiele moich prac empirycznych miało charakter analiz regionalnych i dotyczyło obszaru
województwa łódzkiego. Mimo, że procesy serwicyzacji gospodarki w województwie łódzkim
następują wolniej niż przeciętnie w Polsce, ewidentny jest wzrost zapotrzebowania na wysoko
wykwalifikowane zasoby pracy, przy spadku popytu na osoby o niskim formalnym poziomie
wykształcenia. Równocześnie na rynku pracy widoczna jest znaczna nierównowaga
w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym, niezależnie od tego, czy sięgnie się po dane
gromadzone w ramach Publicznych Służb Zatrudnienia, czy też te pochodzące z badań innych
instytucji. Zmiany w regionalnym systemie kształcenia zawodowego charakteryzowały się
pewną elastycznością w stosunku do potrzeb rynku pracy, tym niemniej ogólna ocena tego
systemu przez pracodawców była niepochlebna. Również system kształcenia ustawicznego
okazał się nieskuteczny, co jest warunkowane między innymi niską skłonnością zasobów pracy
do uczestniczenia w kształceniu ustawicznym, przy czym należy podkreślić, iż jest to
charakterystyczne dla całej Polski i utrudnia ograniczanie skali wykluczenia cyfrowego [7].
Wynikiem tych analiz było zaproponowanie instytucjonalnego modelu budowania kapitału
ludzkiego w regionie [4], [6]. Rynek pracy województwa łódzkiego boryka się również
z problemem niedostosowania e-umiejętności zasobów pracy do rosnących, w związku
z rozwojem TIK, potrzeb podmiotów gospodarczych. Chociaż potencjał podaży pracy
w zakresie kompetencji cyfrowych jest porównywalny z innymi regionami kraju, to istotnym
problemem jest niski (najniższy w porównaniu z innymi województwami) poziom
e-umiejętności zasobów pracy w wieku niemobilnym. Należy również zwrócić uwagę na
nierównomierność rozmieszczenia potencjału kompetencji cyfrowych w ujęciu przestrzennym
– najlepsza sytuacja w tym zakresie występuje w obrębie Łódzkiego Obszaru Metropolitarnego,
podczas gdy w pozostałych powiatach poziom e-umiejętności zasobów pracy jest istotnie
niższy [10]. Stosując autorskie podejście do oszacowania kategorii zasobów ludzkich dla nauki
i techniki ze względu na zawód (HRSTO) i porównując je z liczbą studentów na kierunkach
w dziedzinach nauki i techniki (HRSTE), udało się nam wykazać, że reakcja szkolnictwa
wyższego w województwie łódzkim nie zawsze jest spójna ze zmianami w popycie na pracę
[3]. Z jednej strony widoczna jest zbyt wysoka liczba studentów na kierunkach biologicznych,
fizycznych i matematycznych w stosunku do chłonności rynku. Z drugiej strony na kierunkach
informatycznych kształci się zbyt mało osób, aby zaspokoić potrzeby rynku w branży IT.
38
W równoważeniu rynku pracy w płaszczyźnie kwalifikacyjno-zawodowej (w wymiarze
lokalnym, regionalnym i krajowym) istotną rolę do spełnienia ma kształcenie ustawiczne.
W Polsce istnieją rozwiązania instytucjonalne, które mają za zadanie wspierać aktywność
edukacyjną osób dorosłych w ramach kształcenia ustawicznego. Jednym z takich instrumentów
jest urlop szkoleniowy, który ma umożliwić odpowiednie przygotowanie do egzaminów. Na
mocy nowelizacji kodeksu pracy z lipca 2010 roku wprowadzono szczegółowe zasady
udzielania urlopów szkoleniowych i zwolnienia z dnia pracy, warunkując przyznanie tych
świadczeń tym, czy kształcenie realizowane jest z inicjatywy pracodawcy bądź za jego zgodą.
Według mojej wiedzy, analiza funkcjonowania urlopu szkoleniowego po zmianie regulacji,
przeprowadzona w ramach grantu „Urlopy szkoleniowe i zwolnienie z dnia pracy jako
instrumenty wspierające podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników” [5], była
pierwszym tego typu badaniem w Polsce. Pozwoliło ono zidentyfikować główne bariery
podejmowania kształcenia ustawicznego przez pracowników, a także przyczyny niskiego
wykorzystania urlopów szkoleniowych – wśród dwóch podstawowych należy wymienić niską
skłonność pracodawców do udzielania urlopów, ze względu na konieczność zapewnienia
ciągłości funkcjonowania podmiotu gospodarczego, a także niski poziom wiedzy pracowników
o przysługujących im uprawnieniach w zakresie instrumentów wspierających udział
w kształceniu ustawicznym.
Nieco inny charakter wsparcia procesów edukacyjnych ma działalność prowadzona przez
Ochotnicze Hufce Pracy, która jest adresowana do osób w wieku 15-25 lat i ma na celu
aktywizację społeczną, zawodową i ekonomiczną młodzieży. Skuteczność tych działań zależy
w znacznej mierze od śledzenia zmian w zapotrzebowaniu na kwalifikacje i umiejętności
zgłaszanym przez pracodawców i dostosowania treści i metod kształcenia młodzieży
korzystającej ze wsparcia Ochotniczych Hufców Pracy do tych potrzeb. Z wywiadów
przeprowadzonych z pracodawcami współpracującymi z OHP wynikało, że mają oni wiele
krytycznych uwag pod kątem dostosowania systemu edukacji zawodowej do wymogów rynku
pracy, również w zakresie działalności OHP. Postulaty dotyczące zwiększenia efektywności
współpracy z OHP dotyczyły przede wszystkim lepszego dostosowania programów kształcenia, a tym
samym umiejętności zawodowych ponad zawodowych i miękkich młodzieży korzystającej ze wsparcia
OHP, do potrzeb pracodawców [8], [9].
W prezentowanym dorobku znalazły się również opracowania skupiające się na aspektach
teoretycznych kapitału ludzkiego. Wśród kluczowych obszarów stanowiących przedmiot
moich zainteresowań należy wymienić rolę wiedzy jako kluczowego zasobu rozwoju
gospodarczego, typologię kapitału ludzkiego w ujęciu teorii Beckera oraz sposoby
inwestowania w zasób kapitału ludzkiego. Analizy prowadzone w ramach pierwszego obszaru
dotyczyły procesów tworzenia, kodyfikacji i przekazywania różnych rodzajów wiedzy oraz roli
sieci i klastrów w tych procesach – w szczególności kreowania hubów wiedzy w obrębie
obszarów metropolitarnych [1]. Rozróżnienie trzech podstawowych rodzajów kapitału
ludzkiego – uniwersalnego, specyficznego i przenośnego (transferable human capital), zgodnie
z podejściem G. S. Beckera – ma natomiast kluczowe znaczenie dla rozważań dotyczących
sposobów finansowania inwestycji w kapitał ludzki [1], [11], a także dla umiejscowienia
w ramach tej typologii kompetencji cyfrowych, które co do zasady są uznawane za element
uniwersalnego kapitału ludzkiego, przy czym część tych kompetencji może mieć charakter
specyficzny i przenośny.
39
Pozostałe publikacje
Poza publikacjami wpisującymi się w przedstawione powyżej trzy jednolite obszary
tematyczne w moim dorobku znalazły się również opracowania, które dotyczyły szerokiego
spektrum zagadnień – poniżej prezentuję te, które odnosiły się do problematyki rynku pracy.
1. Arendt Ł. (2016), Labour Market as Determinant of Functioning of Local Production Systems
– the Case of Lodzkie Region and Novosibirsk Oblast, Folia Oeconomica Acta Universitatis
Lodziensis, Vol. 2, No. 320, s. 5-22, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (14 pkt.).
2. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2016), Labour markets in big cities, [w:] Nowakowska
A. (red.), EkoMiasto#Gospodarka. Zrównoważony, inteligentny i partycypacyjny rozwój
miasta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 171-18864.
3. Arendt Ł. (2014), Regional differentiation of labour markets as a social condition for LPS
functioning, [in:] Stanka Tonkova, Mariusz Sokołowicz, Kamila Borsekova, Almira
Yusupova, Olga Burmatova, Yevhen Savelyev (eds.), Local Production Systems in Countries
in and Outside the EU: from Theory to Practice, University of National and World Economy,
pp. 299-308.
4. Arendt Ł. (2014), Wykorzystanie umów terminowych w Polsce w kontekście skutków
światowego kryzysu gospodarczego, Polityka Społeczna nr. 9, s. 12-17, artykuł w czasopiśmie
z listy B MNiSW (7 pkt.).
5. Arendt Ł. (2013), Determinanty aktywności zawodowej osób w wieku 45 lat i więcej – opinie
biernych zawodowo, [w:] Krynska E. (red), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy
a aktywność zawodowa osób starszych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 186-
218.
6. Sobocka-Szczapa H., Poliwczak I., Kukulak-Dolata I., Arendt Ł. (2013), Zwiększanie
aktywności zawodowej osób w wieku 45+, [w:] Krynska E. (red), Elastyczne formy
zatrudnienia i organizacji pracy a aktywność zawodowa osób starszych, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 263-27065.
7. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2010), Współczesne migracje zarobkowe Podlasian, [w:]
Horodeński R., Sadowska-Snarska C. (red.), Uwarunkowania rynku pracy w Polsce. Aspekty
regionalne, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,
Białystok-Warszawa, s. 151-17466.
8. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2009), Profile emigracji zarobkowych mieszkańców
województwa podlaskiego, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Białystok-Warszawa67.
64 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, analizie statystycznej, napisaniu części rozdziału i ostatecznej
redakcji. 65 Mój udział procentowy szacuję na 25% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji i opracowaniu części V.3.3. 66 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, analizie statystycznej materiału empirycznego z badań pierwotnych,
napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 67 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5). Polegał on na współtworzeniu
koncepcji, analizie danych zastanych, literatury przedmiotu, przygotowaniu danych w formacie SPSS,
opracowaniu materiału empirycznego zgromadzonego w ramach badań pierwotnych, napisaniu części monografii.
40
9. Arendt Ł., Skrzek-Lubasińska M. (2009), Dualny rynek pracy, w: Matusiak K. B., Kuciński
J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, PARP, Warszawa, s. 57-6468.
Część prac dotyczyła zagadnień związanych z regionalnymi rynkami pracy – przede wszystkim
w Polsce. Badania w tym zakresie skupiały się głównie na uwarunkowaniach rozwoju
poszczególnych regionalnych rynków pracy i wpływie tych rynków na sytuację gospodarczą
w tych regionach. Potencjał rynku pracy jako jedna z determinant rozwoju Lokalnych
Systemów Produkcyjnych (LPS – Local Production Systems) został poddany analizom
w pracach [1] i [3]. Analizy te uwzględniały uwarunkowania podażowej (procesy
demograficzne i ich wpływ na strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku
i kształtowanie liczby osób w wieku produkcyjnym) i popytowej strony rynku pracy (poziom
i stopa zatrudnienia, bezrobocie) wskazując, z jakimi problemami i wyzwaniami będą musiały
borykać się regionalne rynki pracy a także Lokalne Systemy Produkcyjne, jeśli trendy
rozwojowe na tych rynkach będą podążały zgodnie z historyczną trajektorią. W pracach [7]
i [8] skupiłem się na migracjach zewnętrznych jako jednym z elementów procesów
zachodzących na rynku pracy województwa podlaskiego. Wybór województwa podlaskiego
związany był ze specyfiką procesów migracyjnych w tym województwie w stosunku do
pozostałych regionów Polski – migracje były charakterystyczne dla Podlasia już od połowy
XIX wieku, a ich skala i natężenie warunkowane były czynnikami natury historycznej, a przede
wszystkim ekonomicznej. Badania, których istotnym elementem były wywiady prowadzone
z przedstawicielami 500 gospodarstw domowych, których członkowie mieli doświadczenia
migracyjne, miały na celu określenie skali i kierunków geograficznych migracji zewnętrznych,
ich przyczyn i skutków dla migrantów oraz społeczności lokalnych. Ważnym aspektem było
określenie zmian w procesach migracyjnych związanych z przystąpieniem Polski do Unii
Europejskiej – okazało się, że akcesja wpłynęła nie tyle na skalę migracji (oszacowano ją na
poziomie 19% gospodarstw domowych, co należy interpretować iż w 19% podlaskich
gospodarstw domowych co najmniej jedna osoba była jest lub będzie emigrantem), ile na jej
kierunki. Stany Zjednoczone zostały zastąpione przez kraje europejskie jako docelowe miejsce
migracji, a w ramach samej UE zanotowano stopniowe odchodzenie od tradycyjnych
kierunków migracji (Belgia) na rzecz Wielkiej Brytanii i Irlandii [7]. Problematyka lokalnych
rynków pracy w obrębie wielkich miast została przedstawiona w opracowaniu [2] w formie
zbliżonej do podręcznikowej – poza wielowymiarową charakterystyką rynków pracy
w Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu w opracowaniu przedstawiono
podstawowe zagadnienia związane z rynkiem pracy w ujęciu teoretycznym – definicję pracy
i rynku pracy, podaży pracy i popytu na pracę, ekonomicznych, demograficznych
i edukacyjnych uwarunkowań rynku pracy, a także głównych miar rynku pracy.
W opracowaniach podejmujących problematykę uwarunkowań regionalnych rynków pracy,
w których elementem były analizy statystyczne zachodzących zmian, znalazły się odniesienia
do skutków ostatniego światowego kryzysu gospodarczego. Temu problemowi został w całości
poświęcony artykuł [4] skupiający się na skali wykorzystania umów terminowych w polskiej
gospodarce, która jest najwyższa w grupie krajów członkowskich Unii Europejskiej.
Skutkowało to sformułowaniem przez Komisję Europejską zaleceń wobec Polski, mających na
68 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu
koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części rozdziału.
41
celu ograniczenie stopnia stosowania tych umów, gdyż jednym z ich efektów jest rosnąca
segmentacja polskiego rynku pracy. W artykule przedstawiono uwarunkowania ekonomiczne
i instytucjonalne tych procesów, uwzględniając w szczególności zmiany legislacyjne
wprowadzone w ramach „pakietu antykryzysowego” w Polsce. Problem segmentacji był
obecny w moich wcześniejszych pracach - przykładem może być opracowanie, w którym
analizowaliśmy przyczyny i skutki dualizacji polskiego rynku pracy w kontekście zmian płac,
dostosowania podaży i popytu w wymiarze edukacyjno-kwalifikacyjnym i potencjalnych
procesów migracyjnych [9].
W problematykę wykorzystania nietypowych form zatrudnienia wpisują się opracowania [5]
i [6], w których analizowałem determinanty aktywności zawodowej osób w wieku
niemobilnym, w szczególności grupy osób biernych zawodowo. Wyniki tych analiz wykazały,
że podstawową przyczyną bierności zawodowej w grupie osób 45+ jest zły stan zdrowia, który
powoduje przedwczesne wychodzenie z rynku pracy, podczas gdy poprawa stanu zdrowia
(obok złej kondycji finansowej gospodarstwa domowego) jest istotną determinantą powrotu na
rynek pracy. Okazało się również, że stan zdrowia warunkuje wykorzystanie nietypowych form
zatrudnienia, a w grupie osób w wieku niemobilnym zdecydowanie rośnie zainteresowanie
zatrudnieniem w niepełnym wymiarze czasu pracy i pracą w domu.
Bibliografia
Acemoglu D. (2002), Technical Change, Inequality, and the Labor Market, Journal of
Economic Literature, 40(1): 7-72.
Altmann S., Falk A., Huffman D. (2010), Implicit Contracts, Unemployment, and Labor Market
Segmentation, IZA Discussion Paper Series no. 5001.
Arendt Ł. (2009), Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, Instytut
Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.
Arendt Ł. (red.), Kryńska E., Kukulak-Dolata I. (2011), Przeciwdziałanie wykluczeniu
cyfrowemu na Mazowszu. Priorytety strategiczne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,
Warszawa.
Asplund R., Barth E., Lundborg P., Misje Nilsen K. (2011), Polarization of the Nordic Labour
Markets, Finnish Economic Papers, 24(2): 87-110.
Autor D., Dorn D. (2013), The Growth of Low-Skill Service Jobs and the Polarization of the
US Labor Market, American Economic Review, 103(5): 1553-1597.
Autor D., Levy F., Murnane, R. J. (2003), The skill content of recent technological change: an
empirical exploration, Quarterly Journal of Economics, 116(4): 1279-1333.
Autor D., Price B. (2013), The Changing Task Composition of the U.S. Labor Market: An
Update of Autor, Levy, and Murnane (2003), MIT Working Paper, June.
Banerjee R., Narayan Nag R. (2011), Globalization, Labour Market Segmentation,
Unemployment and Wage Inequality: A Theoretical Analysis, Journal of Economic Integration,
26(3): 578-599.
42
Blankenau W., Cassou S. (2011), Industry estimates of the elasticity of substitution and the rate
of biased technological change between skilled and unskilled labour, Applied Economics,
43(23): 3129-3142.
Bresnahan T.F., Trajtenberg M. (1995), General Purpose Technologies: „Engines of
Growth”?, Journal of Econometrics, 65(1): 83-108.
Brynjolfsson E., McAffe A. (2011), Race Against the Machine. How the Digital Revolution is
Accelerating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and
the Economy, Digital Frontier Press, Lexington, Massachusetts.
Bukowski M., Zawistowski J. (red.) (2008), Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy,
Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Warszawa.
Card D., DiNardo J. (2002), Skill-Biased Technological Change and Rising Wage Inequality:
Some Problems and Puzzles, Journal of Labor Economics, 20(4): 733-783.
Castells M. (2009), The Rise of Network Society. The Information Age: Economy, Society, and
Culture Vol. I, 2nd edition, Willey-Blackwell.
Castells M. (2002), The Internet Galaxy. Reflections in the Internet, Business, and Society,
Oxford University Press, Oxford.
Chen W., Wellman B. (2003), Charting Digital Divides: Comparing Socioeconomic, Gender,
Life Stage, and Rural-Urban Internet Access and Use in Eight Countries, Centre for Urban and
Community Studies, University of Toronto.
Ciccone A., Papaioannou E. (2009), Human Capital, the Structure of Production, and Growth,
Review of Economics and Statistics, 91 (1): 66-82.
Crepon B., Duguet E., Mairesse J. (1998), Research, innovation and productivity: an
econometric analysis at the firm level, Economics of innovation and new technology, 7(2): 115-
158.
Daniłowicz P., Szymczak M. (2011), Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa
mazowieckiego, [w:] Sobocka-Szczapa H. (red.) (2011), Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu,
Wyniki badań, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 95-126.
Daniłowicz P., Szymczak M. (2011), Umiejętności informatyczne pracowników i bezrobotnych.
Analiza porównawcza, [w:] Kryńska E., Arendt Ł. (red.), Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy,
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 145-170.
Degryse C. (2016), Digitalisation of the Economy and Its Impact on Labour Markets, ETUI
Working Paper 2016.02
van Deursen A., van Dijk J. (2015), Toward a Multifaceted Model of Internet Access for
Understanding Digital Divides: An Empirical Investigation, Information Society, 31(5): 379-
391.
Diaz-Chao A., Sainz-Gonzalez J., Torrent-Sellens J. (2015), ICT, Innovation, and Firm
Productivity: New Evidence from Small Firms, Journal of Business Research, 68(7): 1439-
1444.
43
van Dijk J. (2012), The Evolution of the Digital Divide. The Digital Divide turs to Inequality of
Skills and Usage, [w:] Bus J., Crompton M., Hildebrandt M., Metakides G. (eds), Digital
Enlightenment Yearbook 2012, IOS Press, s. 57-75.
van Dijk J. (2005), The Deepening Divide. Inequality in the Information Society, Sage,
Thousand Oaks, London-New Delhi.
van Dijk J., Hacker K. (2003), The Digital Divide as a Complex and Dynamic Phenomenon,
The Information Society, Vol. 19: 315-326.
DiMaggio P., Hargittai E., Celeste C., Shafer S. (2004), From Unequal Access to Differentiated
Use: A Literature Review and Agenda for Research on Digital Inequality, [w:] Neckerman
K. (red.), Social Inequality, Russel Sage Foundation, New York, s. 355-400.
Doeringer P. B., Piore M. J. (1979), Internal Labor Markets and Manpower Analysis, Health
Lexington Books, Massachusetts.
Freeman R., Katz L. (1994), Rising wage inequality: the U.S. versus other advanced countries,
[w:] R. Freeman (ed), Working Under Different Rules, Russel Sage Foundation, New York.
Frey C. B, Osborne M. A. (2013), The Future of Employment: How Susceptible are Jobs to
Computerisation?, Oxford Martin School Working Paper.
Godin B. (2015), Technological Change. What do Technology and Change Stand for?, Project
on the Intellectual History of Innovation Working Paper no. 24, Montreal, INRS.
Goos M., Manning A. (2007), Lousy and Lovely Jobs: The Rising Polarization of Work in
Britain, Review of Economics and Statistics, 89(1): 118-133.
Goos M., Manning A., Salomons A. (2014), Explaining Job Polarization: Routine-Biased
Technological Change and Offshoring, American Economic Review, 104(8): 2509-2526.
Goya E., Vayá E., Suriñach J. (2013), Do Spillovers matters? CDM Model Estimates for Spain
Using Panel Data, Search Working Paper no. 4/28.
Green, D., Sand, B. (2015), Has the Canadian labour market polarized?, Canadian Journal of
Economics, 48(2): 612-646.
Graetz G., Michaels G. (2015), Robots at Work, IZA Discussion Paper No. 8938.
Hardy W., Keister R., Lewandowski P. (2016), Technology or Upskilling? Trends in the Task
Composition of Jobs in Central and Eastern Europe, IBS Working Paper 01/2016, revised
version.
Hardy W., Keister R., Lewandowski P. (2015), Do entrants take it all? The evolution of task
content of jobs in Poland, IBS Working Paper 10/2015.
Humprey T. M. (2004), Ricardo versus Wicksell on Job Losses and Technological Change,
Federal Reserve Bank of Richmond Economic Quarterly, 90(4): 5-24.
IBA (2017), Artificial Intelligence and Robotics and Their Impact on the Workplace, IBA
Global Employment Institute
Jung J., Mercenier J. (2014), Routinization-Biased Technical Change and Globalization:
Understanding Labor Market Polarization, Economic Inquiry, 52(4): 1446–1465.
44
Katz L. (2002), Technological Change, Computerization, and the Wage Structure [w:]
Brynjolfsson E., Kahin B. (eds), Understanding the Digital Economy. Data, Tools, and
Research, MIT Press, Cambridge, Massachusetts – London, s. 217-244.
Katz L., Autor D. (1999), Changes in the wage structure and earnings inequality, [w:]
Ashenfelter O.C., Card D. (eds.) Handbook of Labor Economics, Vol. 3A, Elsevier,
Amsterdam, s. 1463–1555.
Katz L. F., Margo R. A. (2014), Technical Change and the Relative Demand for Skilled Labor:
The United States in Historical Perspective, [w:] Boustan L. P., Frydman C., Margo R. A.
(eds.), Human Capital in History: The American Record, University of Chicago Press, s. 15-
57.
Kryńska E. (2017), The Faces of Contemporary Labour Market Segmentation, Olsztyn
Economic Journal, 12(2): 137-149.
Kryńska E. (1996), Segmentacja rynku pracy. Podstawy teoretyczne i analiza statystyczna,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Kwiatkowski E. (2002), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa.
Levy F., Murnane R. (2004), The New Division of Labor. How Computers are Creating the
Next Job Market, Princeton University Press, Princeton-Oxford.
Lewandowski P., Keister R., Hardy W., Górka S. (2017), Routine and Ageing? The
Intergenerational Divide in the Deroutinisation of Jobs in Europe, IZA Discussion Paper
no. 10732.
Lewandowski P., Magda I. (red.) (2014), Zatrudnienie w Polsce 2013. Praca w dobie przemian
strukturalnych, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa.
Liu K., Salvanes K. G., Sorensen E. O. (2016), Good Skills in Bad Times: Cyclical Skill
Mismatch and the Long-term Effects of Graduating in a Recession, European Economic
Review, 84: 3-17.
Mahy B., Rycx F., Vermeylen G. (2015), Educational Mismatch and Firm Productivity: Do
Skills, Technology and Uncertainty Matter?, De Economist, 163(2): 233-262.
Michaels G., Natraj A., Van Reenen J. (2014), Has ICT Polarized Skill Demand? Evidence
from Eleven Countries over Twenty-Five Years, Review of Economics and Statistics, 96(1): 60-
77.
Milgrom P., Roberts J. (1990), The Economics of Modern Manufacturing: Technology, Strategy
and Organization, American Economic Review, 80(3): 511–528.
Morris A., Goodman J., Brading H. (2007), Internet use and non-use: views of older users,
Universal Access in the Information Society, 6(1): 43-57.
Muffels R., Wilthagen T. (2013), Flexicurity: a new paradigm for the analysis of labor markets
and policies challenging the trade-off between flexibility and security, Sociology Compass 7(2):
111–122.
Norris P. (2001), Digital Divide. Civic Engagement, Information Poverty and the Internet
Worldwide, Cambridge University Press, Cambridge.
Oesch, D. (2013), Occupational Change in Europe. How Technology & Education Transform
the Job Structure, Oxford: Oxford University Press.
45
Picketty T. (2015), Kapitał w XXI wieku, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa.
Piore M. J. (1975), Notes for a Theory of Labor Market Stratification, [w:] Edwards R. C.,
Reich M., Gordon D. M. (red.), Labor Market Segmentation, Lexington, Massachusetts-
Toronto-London, s. 125-150.
Polachek S. W., Pouliakas K., Russo G., Tatsiramos K. (ed.) Skill Mismatch in Labor Markets.
Research in Labor Economics, Volume 45, Emerald Publishing Limited.
Ricardo D. (1957), Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa.
Rifkin J. (2001), Koniec pracy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Sachs J. D., Benzell S. G., LaGarda G. (2015), Robots: Curse or Blessing? A Basic Framework,
NBER Working Paper no. 21091.
Schlotter M. (2008), Origins and Consequences of Changes in Labour Market Skill Needs,
EENEE Analytical Report No. 4
Selwyn N. (2004), Reconsidering Political and Popular Understandings of the Digital Divide,
New Media & Society, 6(3): 341-362.
Servaes J. (ed.) (2003), The European Information Society. A Reality Check, Intellect Books
Sobocka-Szczapa H. (red.) (2011), Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu, Wyniki badań, Instytut
Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.
Solow R. (1957), Technical Change and the Aggregate Production Function, Review of
Economics and Statistics, 39(3): 312-320.
Solow R. (1987), We’d Better Watch Out. New York Times Book Review, July 12.
Standing G. (2011), The Precariat. The New Dangerous Class, Bloomsbury Academic,
London.
Towards Common Principles of Flexicurity: More and better jobs through flexibility and
security, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the
European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions (COM 2007
359).
Vivarelli M. (2014), Innovation, Employment and Skills in Advanced and Developing
Countries: A Survey of Economic Literature, Journal of Economic Issues, 48(1): 123-154.
Vivarelli M. (1995), The Economics of Technology and Employment: Theory and Empirical
Evidence, Elgar, Aldershot.
WEF (2016), The Future of Jobs. Employment, Skills and Workforce Strategy for the Fourth
Industrial Revolution, World Economic Forum, Geneva.
Wielicki T. (2015), Business Digital Divide: Trends Identified in SME’s Longitudinal Study
2003-2015, European Journal of Business Research, 15(2): 63-68.
Wilthagen T. (1998), Flexicurity: A New Paradigm for Labour Market Policy Reform?,
Discussion Paper FS-I 98-202.
Wilthagen T., Tros F. (2004), The Concept of ‘Flexicurity’: a New Approach to Regulating
Employment and Labour Markets, Transfer: European Review of Labour and Research, 10(2):
166-186.