4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13 – 16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye

1

YONCATEPE (VAN) ARKEOLOJİK SAHASI VE ONUN YAKIN ÇEVRESİ İÇİN CBS VE UA TEKNOLOJİLERİ İLE

PALEO-LANDUSE ANALİZİ

Paleo-landuse Analysis for Yoncatepe (Van) Archaeological Site and Its Close Vicinity Using GIS and RS Technologies

Hüseyin TUROĞLU1

ÖZET

Van ilinin 12 km güneydoğusundaki Yoncatepe Sarayı/Kalesi ve yaşam çevresi, Urartu uygarlığının refah düzeyi çok yüksek olan önemli merkezlerinden biridir. Urartuların bu refah seviyesine ulaşmalarında, onların araziden faydalanma yöntemlerinin belirlenmesi bu çalışmanın hedefi olmuştur. Her ne kadar arkeolojik bileşeni olmasına karşın, bu araştırmanın temel kapsamı; sahaya ait coğrafi özelliklerin C.B.S ve UA teknolojileri ile analiz edilmesi yaklaşımıyla oluşturulmuştur.

Genel özellikleri, günümüz koşulları ile önemli farklılık göstermediği kabul edilerek, araştırma sahasının jeomorfolojik özellikleri, hidrografik özellikleri, toprak özellikleri ile bir kültürel birikimi yansıtan güncel arazi kullanım özellikleri analizde kullanılan coğrafi parametreler olmuştur.

Sahaya ait 1/25 000 ölçekli topografya haritası, Landsat ETM+ 2000 uydu görüntüsü ArcGIS 9.1 ve ERDAS İmagine 8.7 yazılımları kullanılarak veritabanı hazırlanıp, analiz edilmiştir.

Sonuç aşamasında; Coğrafi parametrelere ait analiz sonuçları, M.Ö. Birinci 1000 yıl Yoncatepe Sarayı/Kalesi ve yakın çevresi Urartu dönemi arazi kullanım özelliklerinin açıklamada somut veriler olarak kullanılarak, sahanın Urartu dönemi arazi kullanımı haritası hazırlanmıştır. Analiz sonuçları, Urartuların araziden faydalanma yeteneklerinin çok yüksek olduğunu, Yonca Tepe (2051 m) ve yakın çevresinin jeomorfolojik, hidrografik, toprak gibi fiziki coğrafya özelliklerini kullanmadaki ustalıkları sayesinde bir hidrolik krallığı kurarak, sulamalı tarımı başarı ile uyguladıkları, arazinin eğim ve bakı gibi jeomorfolojik özelliklerini doğru değerlendirerek sağlıklı görülebilirlik ve stratejik avantajlarına sahip yer seçimleri yaptıklarını göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: Paleo-landuse, Coğrafya, CBS, UA.

ABSTRACT

12 km southeasthern part of Van city, Yoncatepe Palace/Fortress and its environs is one of the Urartian centers are known with its very high prosperity. The aim of this study is to find out how Urartians attained such a level of living standards. Although it has been archaeologic component, main extent of this study has been formed by analysis of geographical features of Yoncatepe Archaeological site using Geographical Information System (GIS) and Remoute Sensing (RS) Technologies.

If no changes recent geographic features of study area is accepted, Yoncatepe Archaeological site analysis was established on geomorphologic, hydrologic, soil, culturel background and traditional landuse of study area.

Remotely Sensed data and GIS technology using Landsat ETM+2000 satellite image and topographic map (1/25000 scale) as primary data source have been drived to create data base and make analysis at the same time.

In final stage, results of analysis belonging to geographic components which were used as basic data to explain the benefit metods from land in the Yoncatepe Palace/Fortress (AD 1000) and The landuse map of Urartian period in study area has been prepared. According to the results of analysis have shown that landuse talent of Urartians was incredibly advanced, they created a hydraulic king and successfuly put into practice to irrigated agriculture by means of skilfully approach to geomorphologic, hydrographic, soil features of Yonca Tepe (1051 m) and its vicinity, preferences for different purposes such as strategical advantages, visibility correctly appreciated to geomorphologic features as slope, and aspect of land.

Keywords: Paleo-landuse, Geography, GIS, RS.

1. GİRİŞ

M.Ö. 9–6. yüzyıllara ait Urartu yerleşimi olarak tanımlanan, Yoncatepe arkeolojik sahası Van şehir merkezinin 12 km güneydoğusunda yeralır (Şekil 1). Bu güne kadar sahada yapılan arkeolojik araştırmalar sonucu saray/kale ve nekropol ile baraj ve su kanalı gibi su yapıları arkeolojik tanımlamaları yapılarak gün

1 İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, İstanbul, turogluh@istanbul.edu.tr

2

ışığına çıkarılmıştır (Belli, 2000, 2001). Sahada yapılan arkeolojik araştırmalar, kazı ve yüzey araştırmaları ile devam etmektedir. Bu çalışmada, Yoncatepe arkeolojik sahasında devam eden araştırmaya, kapsam ve yöntem olarak coğrafi bakış açısı ile yeni veri üretme ve üretilen veriler kullanılarak Urartu dönemi arazi kullanım özelliklerinin haritalanması ve bunların coğrafi perspektifte yorumlanması hedeflenmiştir. Veri tabanı oluşturulması, analiz ve haritalama çalışmaları Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) yöntem ve teknolojileri kullanılarak (Turoğlu, 2000a), sayısal ortamda gerçekleştirilmiştir. CBS çalışmaları için ArcGIS 9.1 ( 3D Analysis, Spatial Analysis extensions), UA analizleri için ise ERDAS 8.7 yazılımları kullanılmıştır. 1/25 000 ölçekli topografya haritaları 10 m yükselti detayında sayısallaştırılmış ve C.B.S analizleri bu veri tabanı esas alınarak yapılmıştır. Urartu saray/kale, nekropol, akropol ve su yapılarına ait koordinat alımları GARMIN XL12 el GPS ile yapılmıştır. Ayrıca, baraj ve diğer yapılarının güncel durumları Pentax R304 Total Station kullanılarak, 1 m hassasiyetinde koordinat alımları yapılmış ve ArcGIS 9.1’de haritalanmıştır. UA çalışmalarında Landsat ETM+ 2000 uydu görüntüsü kullanılmıştır.

Şekil 1: Yoncatepe Arkeolojik Sahası Lokasyon Haritası.

Figure 1: Location Map of Yoncatepe Archaeological Site.

2. PALEOLANDUSE ARAŞTIRMALARININ COĞRAFİ KAPSAMI

Arkeolojik araştırmalar; yazıtlar, arkeolojik buluntular, bu buluntuların tanımlanması, yaşlandırılması ve senaryolaştırılması ile gerçekleştirilmektedir. Oysa, özellikle arkeolojik dönemlere ait fiziki ve kültürel yaşam çevresi tamamen coğrafi şartların kontrolünde şekillenmiştir. Doğal bitki örtüsüne bağlı olarak toplayıcılık yapmışlar ya da doğal ortam imkânlarını kullanarak avcılık yapmışlar ve yaşamlarını idame ettirmişlerdir. Sığınmak için jeomorfolojinin sunduğu imkânları kullanmışlar, alet ve silahlar için de doğal ortamda buldukları organik ya da inorganik malzemelerden faydalanmışlardır. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri ise doğal imkânların üretime yönelik kullanılmasındaki uygulamaları olarak düşünülebilir. Madencilik, saray/kale, mezar, gölet, kanal, vb. üretimler ise sosyal ve kültürel gelişimin ve değişimin bir göstergesi olarak, doğal kaynakları ustaca kullanmanın sonuçları olarak görülebilir. Bu sebeple; Paleolitik dönemin toplayıcı-avcı yaşamından, yerleşik düzene geçiş ile tarım ve çanak-çömlek ile karakterize edilen Neolitik ve sonrasında Kalkolitik, Tunç, Demir ve Bakır çağlarının yaşam çevrelerini konu alan araştırmalarda coğrafi yaklaşımın katkısı yadsınamaz.

Toplulukların ve uygarlıkların refah düzeyleri, hükümranlık süreleri ve güçleri onların yaşadıkları sahanın eğim, bakı, görülebilirlik gibi jeomorfolojik özelliklerini, ayrıca toprak, yüzeysel sular, yeraltı suları, madenler ve kayaçlar gibi diğer coğrafi özelliklerini ne kadar sağlıklı, ustalıkla ve yaygın olarak kullandıkları ile doğrudan ilgili olmuştur.

4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13 – 16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye

3

Paleo-landuse kavramını, insanın araziden faydalanmaya başladığı tarihten günümüze kadar geçen zaman aralığında, o saha için güncel olmayan araziden faydalanma türü ve özellikleri olarak kabul etmek mümkündür. Coğrafi şartların belirlenmesi, o dönemin araziden faydalanma özelliklerini ortaya koyma amaçlı temel veri kaynağını oluşturacaktır. Araştırma yapılan zaman aralığı günümüze yaklaştıkça coğrafi koşulların günümüz özellikleri ile benzeşme olasılığının artması anlamını taşımaktadır. Böylece, Kalkolit veya Neolotik dönem paleolanduse için o dönemlerin coğrafi özellikleri çeşitli yöntemler ile araştırılarak sonuçlar arkeolojik anlamda değerlendirilirken, tunç, demir ve bakır çağları için coğrafi koşulların kısmen de olsa günümüz özellikleri ile benzeştiğini düşünmek ve ona göre veri tabanı oluşturmak mümkündür (Belli ve Turoğlu 2005, Comer 2003, Dyson-Bruce ve Hons 2003, Hurtak 1986, Meltzer 1999, Zeuner 1962).

3. YONCATEPE ARKEOLOJİK SAHASI VE YAKIN ÇEVRESİ

Başkentliğini Van Ovası’nda Tuşpa (bugünkü Van Kalesi) ve Rusahinili’nin (bugünkü Toprakkale) yaptığı Urartu Krallığı, M.Ö. 9-6. yüzyıllar arasında başta Doğu Anadolu olmak üzere, Transkafkasya ve Kuzeybatı İran Bölgelerinde egemenliğini sürdürmüştür. Yoncatepe arkeolojik sahası da Urartu Krallığının başta su yapıları olmak üzere önemli imar faaliyetlerinde bulunduğu, sulamalı tarım yaparak yüksek refah seviyesine ulaştığı bir merkezdir (Belli, 2001, 2002; Erzen, 1992 ).

3.1. Yoncatepe Arkeolojik Sahası Urartu Dönemi Paleolanduse Analizi

Paleo-landuse analizinde, arazi potansiyeli ile arkeolojik bulguların ilişkilendirilmesinin sağlıklı sonuçlara ulaşmada temel yaklaşım tarzı olacağı düşünülerek, arazi potansiyelini belirleyici olan fiziki coğrafya parametreleri olarak;

• Jeomorfolojik özellikler (SYM, Eğim, Bakı, Görülebilirlik, vb. analizler ile sahadaki jeomorfolojik anomaliler).

• Hidrografik özellikler (Güncel drenaj sistemi, su akış ve birikim yönleri, kanal ve gölet gibi eski ve güncel su yapıları vd.).

• Toprak özellikleri (Toprak tür, tekstür, strüktür ve horizonlarına ait özellikler). çalışılmıştır.

Ayrıca, güncel landuse özelliklerinin, geçmişe ait coğrafi şartların belirleyici olduğu ve günümüze taşınan geleneksel sosyal ve kültürel alışkanlıkları kabul edilerek, analizde bir başka coğrafi veri kaynağı olarak kullanılmıştır (Comer 2003, Llobera 2001, Rivett 1997, Turoğlu 2005b).

Urartu dönemi arazi kullanım analizi için çalışma alanının belirlenmesinde hidrografik havza sınırları kullanılmıştır. Bu tercihte, Urartu uygarlığının bir hidrolik krallığı olması ve eriştikleri refah düzeyini, fiziki mekânın doğal imkânlarını kullanarak elde etmiş olmaları etkili olmuştur. Bu yaklaşım ise analizlerin hidrografik havza kapsamında olmasını gerektirmektedir.

3.1.1. Jeomorfolojik Veriler

Coğrafi Bilgi Sistemleri uygulamaları ile paleo-landuse analizine veri sağlayacak jeomorfolojik çalışmalar olarak; araştırma sahasının Sayısal Yükselti Modelinin oluşturulması, eğim, bakı ve görülebilirlik analizleri (Turoğlu, 2000b, Turoğlu, 2005a, b) gerçekleştirilmiştir. Sayısal yükselti Modeli çalışma sahası yüzey şekillerinin genel özelliklerini göstermek ve saha hakkında genel bir bakış açısı vermek bakımından katkı sağlamaktadır. Farklı arazi kullanım türleri için anlam ifade edecek eğim değerleri dikkate alınarak 5 sınıf üzerinden sahanın “Eğim Analizi” analizi (Şekil 2, Tablo 1) yapılarak, bu eğim değerlerinin kapladıkları alanlar çıkarılmıştır. Eğim değerleri tarım alanları, yerleşme ve baraj, gölet ve su kanalı gibi su yapılarının yer seçimleri için çok önemli jeomorfolojik veri türü olarak değerlendirmede kullanılmıştır.

Güneşlenme süresi ve şiddeti, nem ve rüzgâr gibi tarım ve yerleşme için önemli faktörlerin değerlendirilmesi için sahanın “Bakı Analizi” çıkarılmıştır (Tablo 1).

Coğrafi Bilgi Sistemleri uygulamaları ile gerçekleştirilen bir diğer jeomorfolojik çalışma ise “Görülebilirlik Analizi”dir (Şekil 3, Tablo 1). Urartuların, Yoncatepe sarayı/kalesi için yaptıkları yer seçiminin yorumlanmasında görülebilirlik ve gölgeleme analizleri özel bir öneme sahiptir.

Eğim, bakı ve görülebilirlik analizleri çalışma sahasının jeomorfolojik özellikleri ile ilişkili ve Coğrafi Bilgi Sistemleri “Spatial Analyst” modülü içinde gerçekleştirilen uygulamalar olup, bu verilerin Urartu dönemi landuse özelliklerini belirlemede çok önemli katkı sağlayan veriler olmuştur.

4

Tablo 1: Yoncatepe Arkeolojik Sahasının Eğim, Bakı ve Görülebilirlik Analiz Sonuçları.

Table 1: The Results of Analysis Belonging to Slope, Aspect and Visibility of Yoncatepe Archaeological Site.

Değer (%) Alan (m2) Yön Alan (m2)

5 19586200 Düz 1876800

10 26512000 K 6049600

15 15632400 KD 9711800

40 15587900 D 6693100

Eğim

100 808900 GD 4101200

Görülebilirlik Alan (m2) G 5046400

Görünemez 53366900 GB 9525400

Görülebilir 24760500 B 15302200

KB 13647700

Çalışma alanı (m2) 78127400

Bakı

K 6173200

Şekil 2: Yoncatepe Arkeolojik Sahası ve Çevresinin Eğim Haritası.

Figure 2: The Slope Map of Yoncatepe Archaeological Site and Its Vicinity.

3.1.2. Hidrografik Özellikler

Yoncatepe arkeolojik sahası, içinde bulunduğu havza alanı olarak ele alınarak, güncel drenaj özellikleri çizgisel akış ile kaynaklar ile haritalanmış (Şekil 4), daha sonra ise mevcut sayısal veri tabanı kullanılarak doğal su akış yönleri (Flow directions) ve su akım birikme (Flow accumulation) özellikleri analiz edilmiştir (Şekil 4). Böylece, araştırma sahasının potansiyel su akımını ortaya koyan akarsu ağı belirlenmiştir. Bu belirleme, baraj ve göletlerin beslenmesi ile ilgili olarak Urartu dönemi akarsu akım potansiyeli hakkında bilgi sahibi olabilmek amacı ile yapılmıştır.

4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13 – 16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye

5

Şekil 3: Yoncatepe Arkeolojik Sahası Görülebilirlik Haritası Figure 3: The Viewshed Map of Yoncatepe Archaeological Site and Its vicinity.

Şekil 4: Yoncatepe Arkeolojik Sahası Su Potansiyel Akımı Haritası ve Güncel Drenaj Haritası.

Figure 4: Surface Water Potential Flow and Actual Drainage Map of Yoncatepe Archaeological Site and Its Vicinity.

3.1.3. Toprak Özellikleri

Özellikle, Urartu döneminde tarım alanı olarak kullanılan sahaların belirlenmesinde jeomorfolojik konulara ait analizlerin yanında sahanın toprak özellikleri de belirleyici coğrafi parametrelerden biridir. Bu sebeple, araştırma sahasının toprak özellikleri belirlenmiş (Tablo 2), bu özelikler haritalanmıştır (Şekil 5). Tarıma müsait toprak türlerinin bulunduğu alanlar, jeomorfolojik analiz sonuçları ile ilişkilendirilerek kullanılmıştır.

6

Tablo 2: Yoncatepe Arkeolojik Sahasının toprak özellikleri.

Table 2: The Soil Features of Yoncatepe Archaeological Site.

Şekil 5: Yoncatepe Arkeolojik sahası Toprak Haritası.

Figure 5: The Soil Map of Yoncatepe Archaeological Site and Its Vicinity.

3.1.4. Güncel Arazi Kullanım Özellikleri

Araziden faydalanma özellikleri, geçmişten günümüze gelen sosyal ve kültürel birikimlerin şekillendirdiği bir olgudur. Bu birikimler, arazi kullanım türlerine ait yer seçimi tercihleri, kullanılan yöntemler ve malzemeler ile diğer alışkanlıklar üzerinde yönlendirici rol oynamaktadır. Dolayısıyla, günümüzün arazi örtüsü/kullanımı özellikleri geçmişin izlerini taşımaktadır. Bu sebeple, sahanın arazi örtüsü/kullanımı özellikleri genel hatları ile belirlenmiştir. Yoncatepe arkeolojik sahası güncel arazi örtüsü/kullanımı özelliklerinin belirlenmesinde Landsat ETM+ 2000 görüntüsü kullanılmıştır. ERDAS Imagine 8.7 yazılımı kullanılarak, görüntülerin geometrik düzeltmeleri yapıldıktan sonra arazi örtüsü/kullanımı türlerini belirlemek amacıyla Unsupervised (ISODATA) sınıflamaya tabi tutulmuştur. Belirlenen sınıfların tanımlamaları arazi çalışmalarına ile yapılarak genelleştirilip, sadeleştirilmiştir.

3.2. Verilerin Değerlendirilmesi

Yoncatepe arkeolojik sahası, Urartu dönemi arazi kullanımı özelliklerinin belirlenmesinde yukarıda analizi yapılan coğrafi parametreler birlikte ArcGIS 9.1, “Spatial Analyst” uzantısı “Reclassify” modülü kullanılarak değerlendirilmiştir. Analiz, “Spatial Analyst” uzantısı, “Raster calculator” modülü kullanılarak “overlay” edilmiştir (Şekil 6). Böylece, Coğrafi verilere bağlı paleolanduse modeli oluşturulmuştur.

Toprak sınıfı: Kahverengi Topraklar

Birimler : Açıklama : Kullanım türü :

B 10.2 – III e Orta eğimde, orta derinlikte, orta erozyonlu Kuru ve sulu tarım, otlak

B 14.2 - IV e Dik eğimde, orta derinlikte, orta erozyonlu Kuru ve sulu tarım, otlak

B 15.3 – VI es Dik eğimde, toprak derinliği sığ, şiddetli erozyon Kuru tarım, otlak

B 24.4 – VII es Çok dik eğimde, toprak derinliği çok sığ, çok şiddetli erozyonlu topraklar

Otlak

4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13 – 16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye

7

Şekil 6: Yoncatepe Arkeolojik Sahası Urartu Dönemi Arazi Örtüsü/Kullanımı Haritası.

Figure 6: The Landcover/Landuse Map of Yoncatepe Archaeological Site and Its Vicinity.

4. SONUÇ

Yapılan analizler sonunda;

• Urartuların saray/kale için seçtikleri tepenin; güvenlik-savunma, kontrol ve ulaşım için, ayrıca güneşlenme ve rüzgar gibi koşullar bakımından, analiz sonuçlarına göre en isabetli tercih olduğu görülmüştür.

• Önceki arkeolojik çalışmalarla tanımlanan su rezarvuarları ve su kanalları gibi Urartu su yapılarının yer seçimlerinde su kaynakları, eğim, tarım alanları, ulaşım koşulları ile nekropol ve akropol gibi nüfuslandırılmış alanlara olan konumları bakımından en uygun lokasyonlar kullanılmıştır.

• Suyun, % 0.1-0.2 lik eğim kullanılarak, baraj ve göletlere doğal cazibe ile kanal marifeti ile taşınması o dönem için çok önemli bir başarıdır.

• Sahanın doğal drenaj ve akım potansiyelini su yapıların amaç, lokasyon seçimi ve kapasite belirlemede maharetle kullanmışlardır.

• Su depolama sistemlerini, su potansiyelini yılın tümüne yayarak kullanabilecekleri bir yaklaşımla geliştirmişlerdir.

• Su yapıların dağılış özellikleri ile tarım alanlarının dağılış özelliklerinin de uyumu dikkati çekmektedir.

• Yaygın olarak tarım yaptıkları ve sahadaki teraslardan, tarım alanlarında teraslama sistemleri geliştirdikleri anlaşılmaktadır.

• Kale-Saray, Nekropol ve akropol gibi kullanımlar için yer seçimlerinde kesinlikle tarım alanlarından kaçındıkları dikkat çekicidir.

• Analiz verilerine göre; Urartuların bu refah seviyesine ulaşmalarında yaşadıkları sahanın fiziki coğrafya özelliklerini büyük bir ustalıkla kullandıkları sonucuna ulaşılmıştır.

8

KAYNAKLAR

Belli,O., 2001. “1999 yılında Doğu Anadolu bölgesinde Urartu baraj, gölet ve sulama kanallarının araştırılması”. T.C.Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara.

Belli,O., 2002. “2001 yılında Doğu Anadolu bölgesinde Urartu baraj, gölet ve sulama kanallarının araştırılması”. T.C.Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, sayfa:159-170, Ankara.

Belli, O.-Turoğlu, H., 2005. “Ağrı Dağı Bölgesi’nde Tunç, Erken Demir Çağı ve Urartu yerleşmelerinin Yayılımı ve Araziden Faydalanma Yöntemleri (The bronze age, early iron age and Urartu settlements, the methods to profit by land)”. I.Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un gemisi Sempozyumu (I. International Symposium of Mont Ararat and Noah’s ark), 7–11 Eylül 2005 Vali Kutlu Aktaş Konferans Salonu, Doğubayazıt, Ağrı.

Butzer, W. K., 1966. Environment and Archeology. ALDINE Publishing Company, USA.

Comer, D. C., 2003. “Environmental history at an early prehistoric village: An application of cultural site analysis at Beidha, in southern Jordan” Journal of GIS in Archaeology, Volume 1, 105-115.

Dyson-Bruce, L. - Hons, B. A., 2003. “Historic Landscape Assessment: The east of England experience paper product to GIS delivery” Journal of GIS in Archaeology, Volume: 1, 61-72.

Erzen, A., 1992. Doğu Anadolu ve Urartular (Eastern Anatolia and Urartians). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları XX. Dizi-Sa.8b, Ankara.

Hurtak, J. J., 1986. Subsurface morphology and geoarchaeology revealed by spaceborne and airborne radar. AFFS Corporation, Los Gatos, CA 95031 USA.

Llobera, M., 2001, “Building past landscape perception with GIS: Understanding topographic prominence” Journal of Archaelogical Science, 28, 1005-1014.

Meltzer, D. J., 1999. “Human responses to middle holocene (Altithernal) climates on the North American great plains” Quaternary Research, 52, 404-416.

Rivett, P., 1997. “Conceptual data modeling in an archaeological GIS”, Presented at the second annual conferance of GeoComputation’97, SIRC’97, 26-29 August 1997, University of Otago, New Zealand.

Turoğlu, H., 2000a. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Temel Esasları. ISBN 975-97319-0-8, İstanbul.

Turoğlu, H., 2000b. “Doğal Ortam Analizi ve Düzenleme-Planlama Çalışmaları (Naturel environment assessment and organizing-planning studys)” Coğrafya Dergisi, Sayı: 8, 201–212, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, İstanbul.

Turoğlu, H., 2005a. “Fiziksel Planlama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri”, Ege Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2005.

Turoğlu, H., 2005b. Kızılırmak Deltası ve yakın çevresinin jeomorfolojik özellikleri ve insan yaşamındaki etkileri (Geomorphological features of Kızılırmak Delta and its vicinity, and effects on the human life). Baskıda.

Zeuner, F. E., 1962. Dating the past. Methuen & Co.Ltd. London.