TÜRK DİLİ ARAŞTIRMALARI YILLIÖI

BELLETEN ·

1973-1974

Müdür

AgAh Sırrı Levend

Yazı Kurulu

Prof. Dr. Sadettin Buluç, Prof. Dr. Doğan Aksan

Başuzman A. Diliçar

TÜRK DiL KURUMU YAYlNLARI

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN lSTANBUL'A YOLLADIGI MEKTUP ve ONA YAZILAN CEVAPLAR

GüNAY KuT (ALPAY)

Geçen yazk.i çalışmalarım sırasında Nuruosmaniye Kütüphanesinde 4968 numaralı yazma mecmuayı karıştırırken bir mektupla karşılaştım . .M:ektup Şüret·i Mekıüb·ı Birıider· i Dlviine adını taşıyordu.

Deli Birader ve Gazali (1466-1535) adıyla anılan ve asıl adı Mehmet olan bu mektubun sahibi 16. yüzyılda ikinci derecede bir şair sayılmasına rağmen, çevresi bakımından ve şiirlcrindeki, özellikle kıt'alarmdaki içtenlik yönünden oldukça ilgi çekici bir şairdir.AşıkÇelebi'de onun kıt' aları için şu kaydı görürüz: ''Ol caşırda Şeytıı'nüfi Q üsrev ü Şlrlnine, Ji{amdl'nüfi Yüsuf u Zell!Jiisına, Ne· ciitl'nün Dlvarıına, MesHıi'nün Şehr·erigizine, Deli Biriider'ün Kıı'alarına, Sa· ğari'nün hezeline, bunun ( Refi!;i) tercic-i bendine napre olmaya"}

Hayatı hakkında, yerli ve yabancı hemen her kaynakta geniş bilgiye ras­lanır2. Bunların içinde son olarak' Sayın Orhan Şaik Gökyay en etraflı bilgiyi Aşık Çelebi'deu bugünkü dile çevirerek vermiştir3• Bu nedenle ben burada tek· rar hayatı üzerinde durmaktansa, doğrudan doğruya Gazali'nin mektubun· dan ve ona yazılan cevaplardan söz etmeyi uygun gördüm.

Adı geçen Meemuada, Deli Birader'in mensur olarak başlayıp sonra man·

zum devam eden mektubundan başka, üç mektup daha vardır ki bu mektuplar

1 A.şıle Çelebi, .MeŞai'rü'f-Şu'or6, yaymlayan, G. M . .Meredith-Owens. London, 1911, 238b. 2 Taşköprtzade, Şoka'ik-i Nu'marıiye, İstanbul, 1269, s. 471-73; Ayvansaraylı Uüseyiıı,

liodi~tü'l-Cev8nıi, İstanbul, 1281, c. II, s. llS; İsmail Beliğ, GülJeste-i Beliğ, Bursa, 1287, s. 496; Latift, Tezkire, İstanbul, 1314, s. 252; Sehi, Heşı Belıişt, İstanbul, 1325, s. 87; Bursuh Tahir, Osmanlı Miielliflcri, İstanbul, l 333, c. II, s . 348; Güstav Flügel, Die Arobischen Per s isehen und

Türkisehen Homlscrifuıı, Wien, c. J, s. 426; E. J. W. Gibb, A History ofOııomon Poeıry, London, 1965, c.UI, s.36; M.Fuat Köprülü, "Deli Birader", Yeni M~mua, c. I, sayı, 14, (T.Evvel 1917), s. 285-88; M. Funt Köprülü, "Gazôll", lA, c. IV, s. 728-29; Theodor Mcnzel, "Ghazali", El, c.

II, s. 149; Günay Alpay, "Ghazali", El, yeni has. c. II , s. 1042- 1043. ' Orhan Şnik Gökyay, "Gazali, (Deli Birader)", Türk Dili, c. XXI, sayı 222, (Mart 1970),

s. 449-60. ve c. xxrr, sayı 223, (Nisan 1970), s. 18- 31.

GÜNAYKUT (ALPAY}

Deli Biriider'in mektubuna. yazılan cevaplardır. Gazali'niıı böyle bir mektubu· nun varlığını ilk kez yine Aşık Çelebi'den öğreniriz4• Zaten Aşık Çelebi, Gazii· li'ye ve onun çevresindeki kişilere tezkiresinde oldukça geniş yer vermiştir. İkinci kez bu mektuptan bahseden M. Fuat Köprülüdür.5 Gaziili'nin mektubu·

na yazılan cevaplar, sırası ile Ziiti 6 (14 71 /2-1546) Rumi ve Kiltip Ciifer Çelebi tarafından kaleme alınmıştır.

Mektuplar 4968 numaralı ıriecmuanın 9la yüzünden başlayarak lOOb'ye kadar sürer. Gaziili'nin mektubu 9la-93b arasında olup, elimizdeki metinde sadece 73 heyit vardır. Oysa Aşık Çelebi, Hüdtiyi (Okçuzade)'den bahsederken Gazali'nin mektubundan şu heyti verir:

}}.aşı yayma oldugum Jı:urbiin

OJs:çuoglı o gamze·kiir eyü mi 1

elimizdeki metinde bu beyit olmadığına göre, belki mektubun aslında, bundan başka beyider de olabileceği sonucuna varırız. Ne var ki şimdilik bulduğumuz

kadarıyle yetinmek zorundayız. Ancak, A. Gölpınarlı, Konya Mevlana Müzesi Yazmaları c. II, s. 366 Mecmua cilt 60l'de Deli Birader'e ait bir mektup süretİnden behsediliyor. Bu mektubun yayınladığımız mektup olması ihti· mali oldukça kuvvetlidir. Ayrıca, Konya Koyunoğlu Müzesindeki bir mec­mua içinde bu mektubun bütünü olmamakla birlikte bir kısmı vardır.

Ziitl'nin Gaziili'ye yazdığı cevap, Mecmuanııı 94a yüzünden Ceviib·name•i

Ziitt el·mer(ıüm adı ile başlayarak 95b'nin sonuna kadar devam eder.Elimizdeki metinde mensur bir girişle SO beyitlik manzum bir parça vardır. 96a'dan baş­layarak Ceviib-niime-iRümi be Mektüb-ıBirader Efendi adı ile 97b'ye dek Rumi'· nin mektubu yer alır. Bu mektup da yine mensur başlar ve 57 beyti kapsar. Bundan sonra mecmuada Kütahyah Firaki'nin İstanbul'dan, doğum yeri olan Kütahya'ya Gaziili'yi örnek alarak eyü mi redifi ile yazmış olduğu mektup su·

• Aşık Çelebi, göst. yer. ·296 a.; Orhan Şaik Gökyay, gösı. yer, sayı 223, s. 23. 5 GazaU, lA. c. IV, s. 728- 29. 6 Ziıti'nin Deli Birader'e yazdığı mektuptan, Mehmet Çavuşoğlu, "Zati'nin Letayifi";

Türk Dili ve Eaebiyaıı Dergisi, c. 18, (1970) s. 25. adlı yazısında bahseder. Bu metni Süleymaniy~ Kütüphanesi, Lala İsmail Bölümü 443 numaralı "Ziıti Külliyatı"nda gördüğiinü söyleyerek ay­n ca bu metni yayıniayacağını da ekler. Çavuşoğlu'nun bulduğu nüsha, benim söz konusu etti­ğim niishadan ayrı bir nüshadır ve üı,erinde çalıştığım mektuplar mecmuada bir bütün olarak verilmiştir. Bu bakımdan · burada Zatt'nin cevabını da yayıulamak yerinde olur sanırım. gösı.

yer. 7 Aşık Çelebi, gösı. yer., 265b.

GAZALl'NIN MEKKE'DEN YOLLADICI MEKTUP 225

reti ile karşılaşırız. Konumuzdan uzak olduğu gerek~esiyle Firaki'nin bu mek· tubunu burada yayınlamıyorum. Firiiki'nin mektubunu atladıktan sonra 99a'da Katip Cafer Çelebi'nin mektubu gelir; 99a'dan lOOb'nin ortalarına kadar devam eder. Yine mensur bir girişten sonra 44 beyitte biter.

Gazali 'nin mektubuna mensur olarak başladığını belirtmiştik . Bu kısımda Gazall Mekke'deki hayatından, orada neler yaptığından ve İstanbul'daki dost· ] arına duyduğu özlemden söz eder. Gerçekten biiyük bir içtenlikle yazılan bu mektupta Gazali, dostlardan uzak olmanın verdiği acı yanında, düşmanlardan

uzak olmanın ferahlığmı duyduğunu da söylemekten çekinmez8•

Gaziili'nin mektubundan ve hayatının akışındau anladığımıza göre, kt>n· disi M:ekke'de bir dost çevresi bulmuş ve hayatını ona göre düzenlemiştir. Yine mektubundan çıkardığımız sonuca göre Gazali, geçirmiş olduğu acı tecrübeler· den sonra, artık lstanbul'a dönmek niyetinde değildir. Gaziili'nin mektubun· da ve yazılan cevaplarda o devir şair ve kişilerinin ad ve kareherleri verilir. Bu arada kimliklerini bulabildiğimi:z kişiler hakkında bilgi verrneğe çalıştık. Bulamadıklarıınızı ise, olduğu gibi bırakınayı uygun gördük. Metinde anlamı çözülemeyen kiıni sözleri araştırıcılara sunmak için bu mektuplardan bazı·

ısının fotokopileri ek olarak verilmiştir. Açık saçık sözcüklerde ise yalnız o söz· ciiğün baş harfi verilmiş diğer harfleri nokta ile gösterilmiştir.

(9la} Şüret·i Mektüb·ı Birider-i Dlvine

oldur ki 9 lı,; ~ ~ •Lrl ..,..~'Y I .ı.JJ; -l:f.C. ji.J ..,...'j..:.'YI ("'Ir ~~ ~

eger bu mul;tibb·i devlet·})vah lpbelinden şerome istifsir·ı J:ıiil·i bi~ır

}Jelecin eylersc maqüm ola ki şimdiki }:ıilde şal~n· ı şıl]l;ıatde olup du<a-yı de· viim-ı devlete mcşgülliz. Hemin muriid·ı külli müşahede· i di~iir·ı fer}Jünde­a§iruiiuzdur, Inşaallah müyesser ola. Eger ba~r al]vilden tefaQ.Q.uş olunursa Mekke·i şerife ~urbında Birke·i M acid dimekle mar-rüf ma}:ıalde iki yüz altuna bir garrii büsLan aldum ki içinde degirmen yürüdür suyı a~u. ]Judiinuii <iniyetiyle anda da}Jı bir zibi mescid bina idüp Beşiktaşdağı gibi degül dabı ra<ua olupdur. ]Jiissun ve <amuii belki cüınle·i enimun ma\ıd>ülı ola. Mcscid·i mezhür 10-.iıl ~ J .. t:._ .:>J:..;ll .IJL. dimişlerdür. Ümfz· viiram ki S.ndallah ıla\}!

8 Aşık Çelebi, gösı. yer., 296a krş. metin 9lb.

• Dostluk için gereken ınernsimi ycniledikten ve bağlılık kurallarını peki§tirdikteo sonra gerçek doston amacı şudur ki:

10 Müminlerin güzel gördüğü, Allah'ın indinde de güzeldir.

226 GÜNAYKUT (ALPAY)

ma~ül ola. Mescid· i mezbür ma'mür oldu~da işbu bir iki beyit tariQ. düşdi. Na~ar·ı şerifüiiüz müte'alli~ ola:

~ •\:.ı t-JL>

.:U i~ .t;-JI ~.ı..;

<!.} ~ Jf i)""L!; i.ı..~

~}; rı.:ıı .::.;J Jı.;

ll .üıl "":-.JJ t ... ıı..:. ~·

<S'}i tulJ

ı }.J .:t..l ıJ" )ll J:f .J~ .J".) t.>\'4 .f..P i.))"" l.:.ı

.:ı~_ ı.. .:.ıu.ı... .:.. ~ rt:..ı

..s:.. d.;... J. J 3. .cJl. i.) j

b4 t-JlJ _,1 X f~

12 .s::. .cJl. ~ .tS' <;:JA:i

Ma~anı·ı me!',kürufi. letafet· i heva~ı ve teravet-i ması ol mertehe degüldür ki tal:ırire ve ta~Irc ]ı:abil ola [9l b ]. Amma ba'zı mel).asini l).amil-i vara~a-i

du'a, mefl].ar-ı erbab-ı kerem, bezil-i Ka'he-i l;ıarem Veli Çelebi Efendi mul).ibbüiiüzden isti)]har oluna ki anlar küdüra:t·ı iiliim-ı rüzgarı def< itmek

içün bir def'a ~adem-renc'e ~lmışlar ol ciiy·ı, şafii-baQ.şa. Anlara da}Jı rüz­gar-ı gaddiirda vii~i< olan gadr ma'lümuiiuzdur. Müteva~~'dur ki şeref-i müHi~atuii.uzla müşerref olıcal!: şiin-ı şer!fe layı~!: eltiifı ~uhüra getürüp be. riit·ı sadelerini Efendi I;Iazretlerine )J.ii~ır·nişiin ~desüz. Ve bu fal,dr l~al!:lpnda olan il;ısiinat·ı mev'üdeye vefii idüp irsiil-i va?iifede sa'y-i cemilüiiüz dirig buyurnnyasız. Ve bizüm ~alib-i <ilm derviş hendenüzi dabı bir mi}ı:diir

şurre ile ınesrürü'l-.\)ii~ır idesiz. Ve bu fa~rüiiüıi diyar-ı gurhetde garip. sitmeyüp her-giilı mektüb-ı sa'iidet·mehcüb irsiil itmekde ehviih-ı lutfuiiuzı

11 Kul, Allah'ın nimetlerini hamd ü şükr ederek Allah için bir mescit bina etti. Onun biti­

şinde tarih dedi: Allah için güzel bir ınescit (939 lı . . = 1532{33). 11 Allah'ın yardımı ile bu binayı yüksek bir set üzerinde yaptım. Hazret-i Sultan Süleyman

adına taş üzerine altın gibi bit sikke vurdum. Onun için tarih dedim: Mekke'nin emsalsiz gezinti

yeri olsun (939 h.= 1532/33).

GAZALi'NIN 11rEKKE'DEN YOLLADICI MEKTUP 227

meftü}~ tutasız. BilHihi' l-'aılm egerçi bu diyarda kemal derecede l;ıuzüru­muz ve nihayet mertebede surür umuz vardur , lakin müfara~at-ı a})hab. dan eşcdd-i 'a~ab ilc ma'ı;übuz. Amma meserret-i mübii'ede-i a'diiyile bir miJı;dii r müteselli buluruz. Beyt:

Şanmaiiuz kim diyar-ı gurbetde Kişi mesrür olup şafii sürmoz

Dür olur gerçi kim a]:ı.ibbadan H ele a'da yüzin dalp görmez

Bi'l-cümlc diyar-ı Rümdan İstima'-ı a}J~iira şol mcrtebede iştiyii~ vardur ki nesim-i şimalüii ol tarafdan gelmesi i~timalin virüp J,ıuhüb eyledükçe ol dil-i şeydama divanelik tari olup hl-il;ıtiyar zebiinuma şu maJı;üle kelimat ciri olur.

(92a) l).aşide-i Birader Efendi

Şag esen misin ey nesim-i şimiii Nedür al;ıviil-i rüzgar eyü mi

Şöyle henzer ki Rümdan geldün Nice billahi ol diyiir eyü mi

Eylcdüii böd güı;er Stanbül<lan Şehr-i ma'mür u şehriyar eyü mi

Menba'-ı 'adi u ma'den-i iJ:ı.san Şiil;ıih - i şiih-ı kiim-kiir eyü mi ! 3

Ketbuda-yı 'asiikir-i manşür

Mir-i İskender-i'tibar cyü mi 14

Vüzera vü dal;p aga hegler Der-i devieLde k im ki var eyü mi

Mu}.ıyi-i dln1 ~ ü şer' efendiyle J,(adiri-i 16 pür-ilı;tidiir eyü mi

" Bu beyitte Kanuni Sullan Süleyman kasdediliyor. 14 Kanunt'nin vezirlerinden makbul ve maktul İbrahim Paşa (ölm. 942 = 1.536).

" Mubyiddin Mehmet el-Fennri: Mevlanii soyundandır. Öğrenimini tıımumlndıktnn sonra Bursa medreselerine müderris oldu. Edirne, İstanbul kııdıhklannda bulunduktan 80ura Anadolu kadıaskeri oldu. IS yıl bu görevde kııldı. 948 b. de şeyhülislrun oldu {ölm. 954 = 1548). Eyüp camii mihrııbı önünde görnülüdür; bk. limiye Salnamcsi. İslonbull334, s. 367- 368.

" Şeyhülisliim HamitH Abdülkadir Çelebi Efendi (ölrn. 955/ 1548). Fazla bilgi için bk. ll­mi ye Salnamesi. s. 364; Aşık Çelebi, gösı. yer. 222 b onun İsparta Çelebisi diye f(ihret bulduğunu ve adının Abdülkadir olmasındau dolayı K adiri diye anıldı~nı kaydeder.

226 GÜNAY KUT (ALPAY)

ma~ül ola. Mescid· i mezbiir ma'mür oldu~da işbu bir iki heyit tiiri}J düşdi.

N a~ar·ı şerifüiiüz müte<alli~ ola:

.iı i .ı.::- .ı~l ~ .ı;

...; ~ Jf en~ ı .... t: •• (;;,}; rı;J1 ..:...;J Jı..;

ll .iı1 ~ _,J L.Jt>- .L:-•

lS").; ~.)lj

1).:.. .;-_1 ...,.. )ll J:i.?. .s'.) ı.s'~4 ı:tY (.) ~ l~

.:ı"-_ı... .:ılkı... ~ ..r<- rL:.ı

.o:. .!.1;. .. J • .;.) .c.it. i.)j

b4 ~.)lj J' .n: ~ 12 ~s::.. .cjl. ~ .l) 'C.JA;

Ma~iim·ı me;?;kiiruii. le~iifet·i heviisı ve ~eriivet·i ması ol ınertehe degüldür ki

taJ:ırlre ve ta~rire ~ahil ola [9lb ]. Amma ha'zı mel;ıiisini J:ıamil·i vara~a-i

du'a, meflpr·ı erbab-ı kerem, hezll·i Ka'he·i J?.arem Veli Çelebi Efendi mu):ıibbüi'iüzden isti}Jbiir oluna ki anlar küdüriit·ı iiliim-ı rüzgiin def' itmek

içün bir def'a ~adem·renc'e ~ılmışlar ol ciiy·ı, şafa-ba}Jşa. Anlara daJıı rüz·

gar·ı gaddiirda va~i< olan gadr maqümuii.uzdur. Müteva~~ı<dur ki şeref-i

mülii~atuii.uzla müşerref olıca~ şiin-ı şerife layı~ el~iifı ~ulıüra getürüp be.

riit·ı sadeler ini Efendi }:Iazretlerine )J.ii~ır·ııişiin idesüz. Ve bu fa~Ir J:ıal_ç~da

olan iJ:ısiiniit·ı mev'üdeye vefa idüp irsiil·i va~Ifede sa'y-i cemilüfii.iz dirig

huyurmıyasız. Ve bizüm ~alib ·i 'ilm derviş hendenüzi da}Jı bir mi~diir

şurre ile mesriirü'l·Q.ii~ır idesiz. Ve bu fa~rünüzi diyar-ı gurhetde garip­

sitıneyüp her·giih mektüh·ı sa'iidet·mehcüh irsiil itınekde ebviib·ı lu~fuiiuzı

11 Kul, AHalı'ın nimetlerini baınd ü şükr ederek Allalı için bir mescit bina etti. Onun biti­

şinde tarih dedi: Allah için güzel bir mescit (939 h. = 1532 /33).

ıı Allah'ın yardımı ile bu binayı yüksek bir set üzerinde yaptun. Hazret-i Sultan Süleyman

adına taş üzerine al un gibi bir sikke vurdum. Onun için tarih dedim: Mekke' nin emsalsiz gezinti

yeri olsun (939 h.= 1532/33).

GAZALİ'l\1N MEKKE'DEN YOLLADICI MEKTUP 227

meftü.Q. tutasız. Billiihi'l·'a~Im egerçi bu diyarda kemal derecede l;mzüru· muz ve nihayet mertebede surürumuz vardur, lakin müfiir~at·ı a}_ıhab.

dan eşedd·i 'a~iib ile ma'ı;ühuz. Amma mcserret·i mübii'edc·i a'diiyile bir mi~dar mütcsclll buluruz. Beyt:

Şanmanuz kim diyar-ı gurhetde Kişi mesrür olup şafii sürmez

Dür olur gerçi kim a.Q.ibbiidan Hele a'da yüzin da:Q.ı görmez

Bi'l-cüınle diyar-ı Rüuıdan istiına'-ı abb.iira şol mertebedc iştiyii~ vardur ki nesim-i şimiilüi'i. ol tarafdan gelmesi il_ıtimiilin virüp l.ıuhüh cyledükçe ol dil-i şeydama divanelik !liri olup bi- i}_ıliyar zeblinuma şu ma~ülc kelimat cari olur.

(92a) J):aşfde·i Biriider Efendi

Şag esen misin ey nesim-i şimiii Ncdür aJ:ıvlil-i rüzgar cyü mi

Şöyle benzer ki Rümdan geldiiii Nice billahi ol diyar eyü mi

Ey]c(lüii. l}öd gü~er Stanbüldaıı Şelu-i ma'mı1r u şehriyar eyü mi

:Menha'·ı 'adl u ma'deıı·i il.ısan

Şii]:ı.ih·i şiih·ı kiim-kar cyü mi ıl

Ket}Judii·}• 'asiikir· i ınanşür

l\flr·i İskender·i'tibiir eyü mi 14

Yüzcra vü dabı aga begler Der-i devletde kim ki var eyü mi

Mu~ıyi·i din1s ü şer< efendiyle ~adiri·i 16 pür·i~tidiir cyü mi

" Bu beyitte Kn.nunt Sultan Süleyman kasdediliyor. ı• Kanuni'nin vezirlerinden makbul ve maktul İbrahim Paşa (ölm. 942 = 1536). ıs Muhyiddin Mehmet el·Fenari: Mevlana soyundandır. Öğrenimini tamamladıktan sonra

Bursa medreselerine müderris oldu. Edirne, İstanbul kadılıklannda bulunduktan sonra Anadolu kadıaskeri oldu. 15 yıl bu görevde kaldı. 948 h. de şeyhülislim. oldu (ölm. 954 = 1548). Eyüp camii milırabı önünde gömülüdür; bk. llnıiyc Salnamcsi.lstanbull334, s. 367-368.

ı• Şeybülislô.m Hamitli Abdülkadir Çelebi Efendi (ölm. 955/1548). Fazla bilgi için b k. ll­mi ye Salnamui. s. 364; Aşık Çelebi, gösı. yer. 222 b onun İsparta Çelebisi diye şöhret bulduğunu ve adının Abdülkadir olmasından dolayı Kadiri diye anıldı~ını kaydeder.

228 GÜNAYKUT (ALPAY)

Ma<den-i <ilm ü kan fail u kemal Müfti-i kiiınilü'l-<ayiir 17 eyü mi

ljakim-i şehr Sa'dJ-i Es<ad 18

Şöhre·i şehr-i pür-iştihiir eyü mi

Şimdi Şal)n•ı Şemiiniyede 19 olan Yeni yetişme monlalar cyü mi

]jaşşeteıı yeiii monlalar içre Merdek-i Fazıl-ı Fenii.r eyü mi

Baş açu~ yügrügi Şemiiniyenüii

Baba İsl)ii~-ı 20 iij.tiyiir eyü mi

Dab,ı kim varise al,ıibbiidan

Ger şıgar u cger kibiir eyü mi

Ket)Jüdli-yı vezfr-i a<z;am olan Çeş te BiiH-i 21 niim-diir eyü mi

~ardan arslan o gölgesi gökçek Nice aga·yı mlr-şikiir eyü mi

Mir Ca<fer biriideri o :Ijüseyn Mlr-i zer-diir u zer-niııiir eyü mi

BI-~ariir idi Q.ayli Efşiincı 22

Şimdi al;ıvili her-~arir eyü mi

" Şeyhülislum Kemalpaşazade Ahmet Şemsettin Efendi (ölm. 940 = 1533). Mezarı Edir­nekapı cbşmda, Boğaz köprüsü ve c;evre yollan dolayısıyle yıkılan Emir Buhart tekkesi ve Hale­hı haziresi yakımndadır.

11 Şeyhüli!li\m Sad i Sadullah Çelebi, (ölm. 945 = 1538). İstanbul'da 2 yıl kadılık, sonra 5 yıl da müftiilük yapmıştır. Eyüp'Le göınülüdür. Jimiye Salnaınesi, s. 355.

'' Salın-i Semaniye için 'bak. Sema vi Ey ice, 1 A, c. V, s. 1214 ve Osman Ergin, Tiirkiyc Maarif Tarilıi, İstanbul, 1939, c. I, s. 83.

ıo Helvacı güzeli diye anılan Emir Hüseyin Helvayi'nin hayranlarından birisidir, şiir ve

edebiyatla hiç bir ilgisi yok lur; b k. Aşık Çelebi, göst. yer., 88 b. ıı Metinde İbrahim Paşa'nın ketlıüdası olduğu açıkça belirtiliyor. Ayn en bk. Orhan Şaik

Gökyay, gösı. yer., s. 20. 21 Aşık Çelebi, göst. yer., 160 b.'de Efşancı'yı uzun uzun anlatır. Elimizdeki metinden an·

ladığunıza göre Efşancı, Kara Balızade ve Gazalt ile c;ok iyi arkadaş tır. Asıl .acb l'ı1ehmet'tir. İb­rahim PaŞa tarafından kendisine Sultan Mehmet tevliyeli verilmişlir. Yazı sanatında ustadır.

Ef~ncı-Bahçesi diye anılan bir de bahçesi vardır.

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADICI MEKTUP

Oğlı ij:usrev ~ızı <AH Biili 23

~ulı Pervlz ~ospodar 24 eyü mi

(92b) Murtaia-ziide ıs mir· i mülket-i N ecd Ol büyük başlı tic-dar eyü mi

Yedegince imiimı ağanun

Bindügi esb-i riih·viir eyü mı

ij:u~ebii içre enkerü'l·aşvat

Ağa Q.iicesi ol l).ımar eyü mi

Paşa-zade mu<Jdi Bengi ~asım26

Nice !).ali o berş·Q.var eyü mi

Mü'nıin oğlı diyen o tiryaki Ya Emiini ·i21 zehr·miir cyü mi

Binl-zade28 Q.azlne yazıcısı

ŞiiJ:Ubü'l·<izz ve'l·va~iir eyü mi

Der-i devletde emln·i ma~ba}J. olan Katih-i cinn çehre-diir eyü mi

Yadjgiir.ı Bu}J.urcı Ya c~ühuii Yanlarında ~ala~lu29 mantar eyü mı

Altun adın ba~ır iden gümi§Üii Ya~I ~uyumcu Yiidigiir eyü mi

ij:viicenüii vai<ı ilc ulaması

Yazduğı }Jag·ı ab-diir eyü mi

Ya aiia yar hem·nefesi olan Ca<fer·i liğar u nizar eyü mi

229

" Devrin dilberlerindendir, bk. Ali Nihat Tarlan, Zati Divanı, Istanbul, 1970, s. 492. 24 Slavca "efendi" demektir. " Hii.şimi seyyitlerinden bir emir. Aşık Çelebi, göst. :yer., 2241>.

" Mısra zihaflıdır. 11 lstanbulludur, İbrahim Paşa devri hazine kii.tiplcriııdcndir. Selanik'te (999 = 1590)

ölmüştür. Aş1k Çelebi, göst. yer., 46a.

" Biniznde Mehmet Çelebi, (ölm. 947 = 1540) hazine katiplerinden olup, çeşitli yerlerde defterdii.rltk etmiştir. A~ık Çelebi gö11. yer., 166b.; Gelibolulu Ali, (İbnül Emin lll. Kemal yny.) Menokıb-ı J!ünerverôn, İstanbul, 1926, s. 62.

,. Evliya Çelebi kıılakı erkeklik ıiletine sıfat olarak kullanmıştı.r; bk. Seyahat-name,

İstanbul Üniversitesi Kitaplığı, T. Y. No: 3234, y. 372.

230 GÜNAYKUT {ALPAY)

<Acemii.nö türki ırlayıcı

~lilul ( ?) tatar e yü mi

Yeler oii.maı yedügi hem sinmez Badi-i serv-i bi·Jı:arar eyü mi

Başçı İbrahimün30 müdcrrisi ol Bügrüce bckrice bekar31 eyü mi

ll!:lıguii 32 sı~gını dindür i ci Şeh Jı:uli-i 33 kemcnçe-diir eyü mı

Çcke düzenle <üd veş kirişin

Mirek -i14 pür-uşül-kii.r eyü mi

Ensesinden dehanı bcllü olan Mul~tesih ~os~a nii-hekiir eyü mi

(93a) ~ara B ali oglı 35 ~urva 36 ~annuii

AIF. ~zı Ra}:uni -P 7 nigar eyü mi

Nice Şüride AJ.ımed 38 anun hem Kör JJallli 39 o dil-fikar eyü mi

so DeftP.r-i Milsveddedlit, f,~•amaı ve Ta.saddukaı ve Teşrif8ı ve lrsaliyaı ve Gayruhu. Vaeib. Sene ihdli aşere ve tis•a mie 911, Belediye Kütüphanesi Mualliın Cevdet Yazmalan No. 071, v. 228'de. Bursa'da bir cami, bir de hamamı vardır. Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, İstanbul, 1953, s. 225; İstaı1bul'da mevcut bn~ı medrese isimleri arasında

Başçı İbrahim lifedresesi de geçmektedir. (Bu kaynaEı bana bildirmek lutfunda bulunan sayın Şinasi Aklıotu'ya teşekkür ederim.)

" Eğribüğrii, sarhoş ve işsiz.

sı Keı:nen~.eyc benzer, tiz sesli eski bir Türk yaylı sazı. Yılmaz Öztunn, Türk Mu.sikisi Ansiklopedisi, İstanbul, 1969, c. I, s. 279; J\i. Ragm Gazimihal, Asya ve Aruıdolu Kaynakkırında Iklığ. Ankara, 1958.

" İran'dan gelen meşhur bir kemcnçcci. Aşık Çelebi, gösı. yer,, 212b. " Şair Ispartoh l'ıfuek (ölm. 961=1559-60?) . .1\fehınet Süreyya, Sicill-i Osnumi, İstanbul, ·

1315. c. IV, s. 529 .

., A§tk Çelebi'de (199b-200a) Kara Dalizade diye geçer (ölm. 914=1537). Safa ehliııden olup, görevi mukotoacılık idi.

so Orospu.

" Nakkaş Batioğlu demekle şöhret bulmuştur (ölm. 975= 1567). Borsalı olan R ahmi'nin Divanı ve Şah u Geda adlı bir mesnevisi vardır. Sehi, Tezkire. İstanbul, 1325, s. 129; Sicill-i Osmani, c. II, s. 375.

•• Dursalı Muhasebeci Ahmet Çelebi. Divan klitiplerindendir. Not 39'daki Halili'nin yakın arkada.§ıdır. Aşık Çelebi, gö31. yer., 268b.

•• Bursa'lı Halil-i Zerd. Af~k Çelebi, gösı. yer., 268b-269b.

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADic:ii MEKTUP

Gonca lebler gülüp açılmadı mı Serv·~adlerle her kenar eyü mi

~ul ogullarınuii nedür l,ıali

Cümleten .ol orospular eyü mi

Şu'arii Q.aylinüii Uayali 40 nam Uizek ü şü}J u şive-kar eyü mi

Bal,ı.r-i 'irflinda dür içün talan 'Arif! -i41 şadef·şikar eyü mi ·

Ol .!Falender didükleri Abdal Nicedür ol şoffa şi'iir eyü mi

Güyegüsi dal}ı l:lasan Biili l!oşça mıdur o l,ıüsün-diir eyü mi

Buldugı her zeviitı söyleyici Deli Bali diyen murdar eyü mi

Bengi oglı ~azı~lu Voyvodanufi ~ulı ol niizenin nigiir eyfi mi

Göze göstermeyen kimseyi hiç Ol Helaki 42 gamze-kiir eyü mi.

Alaca 43 s ... k ... m Başiri 44 koca !$:arısı .!Fara Nev-bahar eyü mi

J

231

40 Adı. Melımet, Ilikabı Bekiir Memi'dir (ölm. 964=1558). Edehiyatta Hayali Bey diye anılır. Ali Nihat Tarlan yay. Hayali. Bey Divanı, İstanbul, 1945, s. VIL

" İstanbullu olan Arifi (ölın. 959= 1551-52)'nin asıl adı Hüseyin Çelcbi'dir. Kapıkıılu iken

İbrahim Paşa'ya sunduğu kaside ile Anadolu ahkfun tezkircciliğine atanmış fakat defterdar Mah­mut Çelebi ile geçinemediği için azledilıniştir. Bu olaydan sonra malını mülkiinü satarak Mısır'a gitmiş İbrahim Gülşcni'ye intisab etmiştir. İstanbul'a dönüşünden sonra Sultan Süleyman'ın lutfonu kazanarak bazı görevlere atanır. Aşık Çelebi gösı. yer., 166b.

42 K.aramanlıdır. İstanbul'da yaşamıştır. Farsçayı çok iyi bilirdi. Sehi, Tezkire, s. 136; Aşık Çelebi, göst. yer., 75a-75b.

•• İkiyüzlü, riyakfu-. 44 Ruın'a, Sultan Beyazıt'a Neviii ve Ciinıi'nin kitapları, gazelleri ile ve bazı siparişleri için

gelmiş fakat bir daha geri dönmemiştir. İskender Çelebi kendisini himaye etmiştir. Şiirlerinin çoğu hezcl şeklindedir. Aynca pek çok latifesi ve tarihleri de vardır. Alacalığı ile meşhurdur. Aşık Çelebi, göst. yer., 55a-56a.

232 GtJNAY KUT (ALPAY)

Ya şagır ZaLI 45 vü şıgır ~andi 46

Keşfl·i 47 gav·ı ser·Jıumar eyü mi

M:onla Edibi )Jar-ı riyazet-keş

Şa1imü'l-leyl ve'n-nebar eyü mi

Na~mT 48 ol Mocma<u'n-Ne:ı;~iir 49 olan C-am-ı yar ile gam-güsar eyi.i mi

Ser-i küy-ı vefada toz l):oparan Ol Gubiiri· i so );}ak-sar eyü mi

Monla Kelbi diyen deli döglek sı ~ ardaşı ol bırası ]J.ıyiir eyi.i mi

Bal;ır-ı ma:ı;mu.ö. dür-i yetiı:ni 53 geçen Si.idlücedeki 54 yadigar eyü mi

IJün·ı ınücrimleri mubiil;ı ~ılan

Ma]:ıremi-i ss l;ı.ariim-})ör eyü mi

•• Meşhur Balıkesidi Zati (ölm.953=1546), en çok eser veren şairlerden biridir. Divam ve

Şem'ü Pervane adlı mesnevisi en önemlilerindendir. Kendisi iç.in bütün kaynaklarda bilgi vardır. Ali :t\ihat Tarlan yay. Zati Divanı, 2 cilt, İstanbul, 1968-70.

"Bursalıdır, (ölm. 962= 1554-55). Aşık Çelebi kendisinin şekereilik yaptığını ağzından dny­muştur. Kandi malılasını Ahmet Paşa koymuştur, tarih düşürmektc mahirdi. Aşık Çelebi, gö&l. yer., 227 b.

47 Germiyanlıdır, Sultan BeyaZlt İstanbul'da c:ımi ynptırdıjtı vakit ilk kez o buhurcu ol­

muştur. krş. Rıfkı Mclul Meriç, "Beyazıd Camii Mimarı", İlülıiynt Fakiiilesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, II, Ankara, 1958, s. 21. Zat.i ile aralarında pek çok laı,ife geçmiştir. Aşık Çelebi, göst. yer., 104a.; Mehmet Çııvuşoğlu, a. g. y. s. 28-29, 40.

48 Fazla bilgi için bak. M. Fuat Köprülü , Milli Eaebiyar Cereyanr.nın Ilk Mübeşşirleri vo Divan·ı Türki-i Basiı, XVI'rncı Asır şairlerinden Edirneli Na:mıi'nin eseri'. İstanbul, 1928.

•• l'ılecma'u'n-Neulir diye bilinir .

.. Adı Abdurralunan'dır (ölm. 963= 1555-56), ilk öğrenimini tamamladıktan sonra İstan­

bul'a gelmiştir, Akşeb.irli'dir, Nııkşibendt tarikatına girmiştir, Gubart mablasını hattatlığı dolayı­siyle almıştı!'. Aşık Çelebi, gösı. yer., 285a.

11 Yenmeyen cinsinden ham kavun.

•• Zayıf, çelimsiz, sıska.

" Sütlüceli olup adı Ali'dir. Aşık Çelebi, gösı. yer., 93a.

" İstanbul Hıılic sahilinde bir semt .

., Bak. M. Fuat Köprülü, Mim Edebiyat cereyanının ilk müheşşirlerinden "Mahrenıi", Hayat Mecmuası. c. V, (1928), s. 22- 23 ve not 48'de adı geçen eser s. 18- 24.

GAZALİ'NiN MEKKE;DEN YÖLLADIGI MEKTUP

(93b) İskelede geliş gidiş var mı Öte ya~ada Üsküdiir eyü mi

Bir ayag üzre biii bir iş bitüren Yüsuf- ı ınaşlahat-gii~iir eyü mi

Yüzi şuyı sariiy·ı Sultiinufi Yalıda ~aşr-ı zer-nigiir eyü mi

Görenüfi agzı şuymı a~ıdan

İki yanında çeşme-siir eyü mi

Acı yaşına gar~ olan deiiizüii Orta yirinde şol }:ıişiir eyü mi

Calara 'ayşın eyleyen rindiiıı

Kimi mest ü kimi ):ı.umiir eyü mi

Ters-):ı.iine emini 56 Körce Veli Katibi ~ırca yiidigiir eyii mi

Hiç Beşik-taşına eyledüii mi güger Nice billah ol kenar eyü mi

Ş ol ~a vajpar dihindeki şoffa

Pür-şafii mı c: sebze~ziir eyü mi

l_(apluca Cum<a Mescidi 57 ma<mür Tekye şenlik mi tekye-diir eyü mi

Sirkec( Ba):ı.şınuii58 nedür l_1iili Turşu şuratlu köfte·J:ı.viir eyü mi

Miiı eliri mi aııdagı derenüii Çevresindeki hem-civar eyü mi

Ateşin dillere sovu~ şu sepen Tekye öi'iindeki pıiiar eyü mi

>G Tersanenin mali ve idari işleriyle uğraşan memurun ünvanı. Zeki Pakalın, Tarih. De­

yim/eri Sözlüğü. İstanbul, 1954, c. III. s. 465.

" Gazali'nin Beşiktaş'ta yaptırmış olduğu hamamın .yanındaki mescit. HadU;uııü'l-Cevö­mi', s. 117.

•• Bak. Orhan Şaik Gökyay, a. g. y. s. 458-460.

GÜNAYKUT (ALPAY)

Bunda öldük biz ışşıdan anda

Şol şovu~ buzlar ile ~r eyü mi

Siiye·i devletinde ~öş geçilen

Servler böşca mı çeniir eyü mi

Sun~uruii 59 merg·ziirı :tıöşea ınıdur

Güller ile benefşe·ziir eyü mi

K üfr nfriinınuii Ebü Lehebi

Ateşi 60 diyen ehl·i nar eyü mi

Bu C.azill hem•serem diyici

Ol Niliili -i61 şiih-dir eyü mi

Olma~ içün bu eürme keffiiret

Tevbe itdi o tevhe· kiir eyü mi

(94a) Cevab·ııünıe-i Zatl el·mer/.ıü.nı

Seliim-ı hi·nihiiyet ki du'a·yı sel.ıer-~iz misal iisumiin· güziir ve peyim-ı

bi·giiyet ki 'ayn·ı beyn minvii ( ?) reyl;ı.iin·nisiir ola. ~aviifil· i zemzeme· i du'ii·güyiirı.·ı es};ıiir ve reviil;ıil·i demdeme-i senii"lJv iiniin·ı ebriir ile ihliig ve

irsiil lplma~dan sonra debiin-ı 'uhüdiyyetle piiy ·ı la~Ifi ta~il ve telsim ve

zehiin·ı meveddetle du'ii·yı şerifi tekmil iderüz. Ümi~dür ki :tıayyız·ı ~a­

bülde vii~' ola. Amin yii mueibe's· siPilln. Ve bu elinibe :tıuiür·ı şeritüiiüz·

den var~a-ı şerif ü şirfn·kelim ve r~'a·ı la~:If ü rengin·peyiim irsiil o)unmış.

İ~siirı.·ı hi•dirigüiiüzden dirig eylemeyüp biz fal.dr ü :tıa~rüiiüzi kerem· i tiiın ve lu~f-ı 'iimuiiuzdan işiniilaruii.uz arasında kclimiit-ı 'iilem·iirii.ii.uz

ile yiid eylemişsüz. Ral;ıtmüii. ral_lmetirı.den yiid olınıyasuz. Bizi ol ~­

yiimet döstlaruiiuz ile yiid eylemişsüz. Ve anlar ile ~aşr itdügüii.üz içün

rüz·ı ma:tışerde ol ~ulzum·ı şefii'atinden deryii·yı şefii'atine iişinii ve ga­

ril:c olasuz. Ve l:cahhiiruii nir·ı l:cahrma iişi nii ve :tıarl~ olmayup andan yiid

ve iziid olasuz. Amin yii müşıle'l-müştiiJ:cin. Ve diyar-ı Rümdan istifsar-ı

>t Doğan Kuşu.

'"' Gazali'nin İstanbul'dan aynlırken tekkesine bırakmış oldu~ derviş. Aşık Çelebi, göst. yer., 294b.; Jfadil;<atü'l·Cevömi', s. 117.

61 Önceleri Muradiye Cnferi, daha sonra Galata Caferi adıyla meşhur olan Nihali Bursa'•

!ıdır. Zevk ve eğlenceye düşkün olan ve açıksözlülüğü seven Nihali mülazı.mlık devresini çok güç aomıştır. Aşık Çelebi, gösı. yer., 141 b- 145 a, buradan naklen M. Fuat Köprülü, "Nihali", Yeııi Mecmua, c. III, s. 62, (Eylül 1916), s. 165- 167.

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADlt~l MEKTUP 235

~al ve yariin-ı l.<adlmden istil)blir·ı ma~al olunıruş. Cümlesinüü a~vali bir l.tıt<a ile beyan ve <ayiill olunup ceniib-ı ubuvvet-me,ibuiiuza ir siil olundı. Kerem-i <ali-himem·i mii-lii·Jlihiiyeiiüzden ma<~ür buyurula.

(94b} ~aşJde-i Ziiti

I:lii.l·i Rünıı çün it düii istifsii.r Ey Biriider bu )J.öş diyar eyüdür

Üstümüzden yavuz yel esmez hiç Şükr kim }:ı.iil-i rüzigiir eyüdür

Şehr-i ~ostantaniyye tal}tı kim oturur62

Şeh Süleyman-ı şehriyar eyüdür

Plidişiihuii balili İbrahim

Şii~b-i asiif·iJ.ttidiir eyüdür

Şeh- i erbiib·ı ray-ı rüşen Ayas63

Yüzerli vü nişiincı nii.m-d iir eyüdür

~iisıin·ı64 iisaf-ı Süleyman şah

O kerem kanı kam-kar eyüdür

~iidı-<asker efendi Mu}:ı.yiddin6S

<Arşdan yüce ~adri var eyüdür

Ketbü~ii-yı <asii.kir-i şeh-i Rüın Kim (o) l skender-i<tibiir eyüdür

~ii(,lı-<askcr efendi ~adrinüii66

I$".adri <arş ile hem-eivar eyüdür

Da\ıı Ma\1müd67 efendi defter-diir İstilf:ii.metdür ai'ia kir eyüdür

61 Vezin düşüktür. "tahtı" kelimesini çıkanrsak vezin tamamlanıyor, fakat beyitte anlam bakımından bir eksikJik kalıyor.

"' Ayas Mehmet Paşa, Kanuru Sulta.n Süleyman'ın vezirlerindendir (ölm. 946= 1539). İsmail Hami Danişmend, !:ahlı Osmanlı Tarihi Krorwlojisi İstanbul, 1948, c. II, s. 426.

•• Kanuni Sultan Süleyman'ın vezirlerinden. İsmail Hami Danişmend, a. g. e., c. H , s. 474. 65 bak. not 1 S. •• bak. not 16. O sırada K.ad.ınsker olan Abdülkadir Çelebi şiirde Kadri mahHisım kullanır.

Şemsettin Sami, Kamusu'l-a'Uirrı, İstanbul, 1314, c. V, s. 3604. 07 Nazlı Mahmut Çelebi (ölm. 953= 1446) Kanuni devri başdeftarlarındandır. Bu göreve

iki kez atanmıştır. İsmaÜ liami Danişmend, a. g. e. c. Il, s. 444-445.

236 GÜNAY KUT (ALPAY)

Tutdı nam u nişanı afalp Scydi Beg68 şiil}ihü'l-val!.iir eyüdür

Pertcv-i iifitiib-ı fet}:ı ü :?afer Leşker-i ııll-ı Kird-gir eyüdür

O Kemiil oglı69 ve Kemal atas ı

Müfti-i kiimilü'l-'ayiir eyüdür

~iiı;lı·ı ta)Jt Sa'dH70 mes'üd Şer< ilc eyler .iftilJar eyüdür

Hem Şemiiniyyedc müderris olan Ser-be-ser cümle kim ki var eyüdür

Ca<fer-i siidı~uii çü şuh}:ı u se}:ıer

Va~ti böş leyl ile nehiir eyüdür

Mir Ca<fer biriideri o ~iuseyn Devleti ola piiy-diir eyüdür

Yüzi suyıdur anun efşiinum

Dimiş Efşiincı71 ber-l!.ariir eyüdür

(95a) ~ara Bali oglına72 ~arı dime sen ~oca dirsen nola ne var eyüdür

Göricck uş l!;ara yüzin küsine?3

A~ ~1:-.1 Ra\ımi-i'4 nigiir eyüdür

Il_dıgile ziyade sı~lıgı var Şch ~ulı-ı7 S kemençe-diir eyüdür

Ol bayiii itdügüii ljayalF6 nam Nizük ü şü'IJ u şive-dar eyüdür

" Divan klitipliğinden yetişıniştir. Kanuni devri nişancı.lanndandır (ölm. 941=1534). İsmail H ami Danişmend, a. g. c. c. II, s. 450-51.

•• bak. not 17. 70 bak. not 18. 11 bak. not 22. ,. bak. not 35.

" küsünmek: güceumck, darılmak.

" bak. not 37. " bak. not 33. •• bak. not 40.

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADI~I MEKTUP

Gündüzin tutdurur gice yutdurur Kel Edib ile rüze-dar eyüdür

Didi ben anufi egrisin tutarsam Mul~tesib ~oska na-bekar eyüdür

Gelse bir maşla~at becersek dir Yüsuf-ı maşla\ıat·güz;iir eyüdür

Y apışur sana benzer ol alaca Ol Başiri77 latlfe· kiir eyüdür

~ış güninde diyen yüzine atam ~arısı ~ara Nev-bahar eyüdür

İtidür Kelbi yüzine atılur

Anı sen ş anma b var u zar eyüdür

Bunda gel serı de ta yogurılanasın7s Yogunlanuptur l}ıra l}ıyiir eyüdür

Gözine hiç kimesuc göstermez Kör Veli şüh u gamze·kiir eyüdür

Virdi ol ters·l}aneye şüret

~arıgı ~ırca Yadigiir eyüdür

Ol başuna heraber a~ranufi Sirkeci Ba.ljşi79 köfte·b Yar eyüdür

Ol Beşiktaş keniirı kim şorduii.

Hep bela oldı ol diyar eyüdür

Jjoş geçür ol oturdugufi yerde ~atı .ljöş l)iili tekye-dar cyüdür

Yan ş ama yanşagı80 s ... r şagır

Ziiti-i81 ehl-i iştihiir eyüdür

" bak. not 44. 78 yoğun: kalın. 71 bak. not SB.

237

80 yanşama yanşak: çok konuşan, geveze. Burada Zati, Gazali kendisine sağır dediği için bu sözle onu kastetmiş olabilir.

8' bak. not 45.

238 GÜNAYKUT (ALPAY)

Şıgırayın c ir ol şığır didügün ~andi-iB2 şelıd-iştihar eyüd\iT

Keşfinün83 çar ta~ oldı }Jariib Şanma ah ol l_ıa~ ü bvar eyüdür

(95b) O H eliikiB4 ~ıya ~oya ba~cı

Gözi celliid u can-şikar cyüdür

Gicc güııdüz Cubari85 l)ayr~nufi Şafr gözindedür gubiir cyüdür

Bezme gelsen bir ayag ile yi~ar OJ scbük-biir Ral;ıilfi86 yar eyüdür

Senden artuga ~uşum dimez ol <AndeHb-i87 dem-i hezar eyüdür

Günlcriıı yavı }f.ıldı sen gideli

Şanma her mest ü her bumiir eyüdür

Cümlcsinün geçersin içinden Bursanun l;ı.al~ı hi-şumiir eyüdür

Saiia l.ıammim içinde oglan iken Yuduran başını pınar eyüdür

Uyuzun ~amudur firenk uyuzu88 Ger şıgiir u ger kibiir eyüdür

Bo .. ftı ışsı yir senün anda Uunda gel sana bu diyiir eyüdür

82 bak. not 46. 83 bak. not 47. 84 bak. not 42. as bak. not 50. •• Si.nan Çelebi diye bilinir (ölm. 953/1546), İstnnbulludur, Mahmut Paşa çarştsında bi.ı

attar dükkanı olup dabn sonra bir de şerbetçİ dükkanı açmıştır. Aşık Çelebi, (232a-232b). ıı İyi bir şair olmadığ) halde Andelibi kendini çok iyi bir şair :r.anneder, Kastamonuludur.

Aşık Çelebi, (184 n). •• Uyuz hastahğuıınlıepsi firenk uyuzu olmuştur."Firenk uyuzu" deyimi yine Aşık Çelebi

T ezkiresinde geçer. Y c tim Ali Çelebi'nin hayatını anlatırken, onun bir f irenk cariyesine işık

olup {irenk uyuzu olduğunu söyler (93a).

GAZALİ'NİN 1\iEKKE'DEN YOLLADIGI MEKTUP

Geçürürler gelürseii anda hernan

~atı gökçekdür Üsküdar eyüdür

Bunı Zati eger safia olpsa Dir idüfi gel bizi ~o var eyüdür

239

Eger bu küsta):ıane kelimat yanuiiuzda günah ise güııahumuzı lutfuiiuzdan damen-i <afvile setr idesiz, kerem idesiz.

Billahi iricek o mübarek ~ulagufia Dervişünün cevabıua ineinme ey dede

Ma'uide yine kendi sözündür işitdügüii. Bir söyliyenler iki işidür bu ~ubbede

(96a) Cevab·niime· i Rüml be·mektüb· ı Birader Efendi

Ru~<a·i du<a mücib·i 'ubüdiyyetle tertib olunup süm·i semend·i sa<adet ha):ışa niııar oldu~dan şofira ına<rüz·ı mür·ı za<if oldur ki diyar-ı Rümda <asker·i şitayı Nevrüz·ı sultani şıyup bedra~a·i had·ı bahar bag u riig (ı) seraser gül ü reyl?.anile memlü idüp ma~arrı, Hatif 89~.;'11 J IJ~ peyamile eşyay1 cüş u Q.uruşa getürdügi zamanda !Jak·ı pay·ı şerifden dür olan ben· delerüii. bu hendcyi gönderdiler ki iştiya~arını :tJ.ak·ı pay·ı şerifebu meııuevi

ile <arz eyleyem. İıışaallah.

~aşide·i Rümi

Minnet Allaha ~er diyar iyüdür Bal?.r·i devletde kim ki var iyüdür

Rümdan geldüm ey emir·i I;Iicaz Mülk·i Rüm u ma~aın·ı yar iyüdür

Şehr·i Istaııbüluii içinde olan

Küçek u hüzürk 1?-işar iyüdür

I sfahiiu u <Jra~a niyyet eden Vüzera hegler agalar iyüdür

Küs·ı şah u emir·i tabi u <alem

Nevbet·i şiih·ı saz·kiir iyüdür

Şah-ı Rüm u <Arab hevası <Aceın Şeh Süleyman u şehriyar iyüdür

a• Arz üzerinde dolaşınız.

240

207.

GtlNAY KUT (ALPAY)

Surna vü nefir ü 'asker-i şah Ger yemin u eger yesiir iyüdür

Le~~et- i vaşlı iibiretde uman Piik-rü ]ı:.apu agaları kim ki var iyüdür90

Börkler dikici yeiiiçeriye Şurveci yayabaşılar iyüdür

~ii~ı-'asker efendi İbn-i Feniir91

Şem'-i şevlf_uiiile yanar iyüdür

(96b) ~iidiri92 l,laheti de şiihidile

Şer'i ~iinün ile sürer iyüdür

'fiili'-i Sa'di93 huldı müfti da]Jı

Fetl)İ fetviisını yazar iyüdür

Ders idenler du'ii-yı devletüiii Şa4n ululan nıoıılalar iyüdür

İrdi nevrüza deftcrin o~ıdı

Niinı·ı Ma}?.nıüd94 niim·diir iyüdür

Devr-i tev~i'-i şiihı na~ş idici Seydi Beg95 siiJ;übü'l·valf_iir iyüdür

Niiın-ı I:laydar96 enıin·i defter-i Şah Rii.st-riih içre ber-~ariir iyüdür

Katibiin-ı bazine cümlesinü:ö. :ı;>arb u ta]ı:.sinıi hi·şumar iyüd\ir

Göz teriizüsiyile beyti bozan Dil-i mizani vezne-dar iyüd\ir

90 Vezinde bozukluk var.

eı bak. not 15. 92 bak. not 16. u bak. not 18.

u bak. not 67. 95 bak. not 68. 95 Kanuni devri Anadolu Defterdarları~dandır. İsmail Hami Danişmend, a. g. e. c., U, s.

GAZALİ'NİN MEKKE' DEN YOLLADIGI MEKTUP

Niyyet itdi l:Iicaza emin-i berat

Mışr sul~anJıgm umar iyüdür

~oyunı bine irdi çohanuii Düdügin sı~ıgm çalar iyüdür

Ugramaz o ldı gerçi da 'ireye ~li4 ) ( ?) Tatar iyiidür

Şol ayağına şag degiil dimeziiz Sag esendür Sinan yar iyiidür

Biilbül-i cami'-i menabir-i dil

İbn-i curcün tiatib97 ki var iyüdür

Şı~l~atuiiçün olı:urlar en <amı

Va'i:(l ü ~af1:ı; ·ı kihiir iyüdür

Bağı zcrrin kade}:ılerile ~olu

J>:oca Efşaııcı98 igtiyar iyüdür

Sizerin yazın ol çiçek çılı:arur

Rü·semenlerle gül·'iı;ar iyüdür

Mezeniiii tuzı so]:ıbetüii mezesi

J>:ara BaH oglı99 köfte-1/ar iyüdüı·

Gerçi çengi cihan gibi ~arıdı

Lik çol!; gizlü genci var iyüdür

15.odı <uşşalı:ı geçdi büselige :ijöş·neva usta Nev·bahiir iyüdür

(97a) J>:addin itmiş kem1inçe gerçi felek Dal;ı.ı siiz ile sözi var iyüdiir

Rişte·i canı çeng·i cisme dalj:up Her ne lı:ıldan bu1a çalar iyüdür

Tene tenden şafiilar irgürüci Cümle güyende vü nigiir iyiidür

241

•• Urcunzade MevHina Muhittin Mehmet (ölm. 948 /1541-42), İstanbul Bayezıt ve Aya­

sofya camiinin hatipliklerinde bulunmuştur. Şakii'ik-i Nu'maniyc. s. 514. 98 bak. not 22.

•• bak. not 35.

242 GÜNAYKUT (ALPAY)

Nar\).·ı şeftaluyi ~ız eyleyiciıoo

Mu4tesib ~oslş:a na·bekar iyüdür

Def gibi lş:ulağın dögeyin anuii Şol şagır Zati·il01 Jıumar iyüdür

Başı tobdur teni alaca 1?-işar

Bedeninde Başiri102 . yar iyüdür

~anmayan büse-i Zülale müdarn

~andP03 ş ol tuzlu köfte·Jı. var iyüdür

Al·i <oııman vilayetinde olan Ful5ara cümle Jı. vaceler iyüdür

'ijayr·ı din Paşii.l04 olalı :{;Iızr·ı zaman Bal?.rile berr ü her kenar iyüdür

~apudanufi heva·y1 <ışkufule

Yelkeni oiidı rüzgar iyüdür

Da)Jı Beglerhegisi Rüm ilinüii Mh- Süleyman niim·dar iyüdür

Rüm ili ket}ı.udası Rüstem Beg Çok du<alar ider nişar iyüdür

Defterüfi şal.ıibi <AH Çelebi

lj:ak·i payuna yüz s'iirer iyüdi.ir

Rüm ilinüii şovu~ şularıyle Şol ala 15arla yaylalar iyüdür

l:la~~ iden şi<r-i ab·dliruınla

Yi.iregine şular scper iyüdür

Rül?.·ı ııani olan elinde müdarn Sa~i-i şü]J. u şive·klir iyüdür

100 kız eylemek: pahalılaştırraak. 101 bak. not 45. 10

' bak. not 44. 10

' bak. not 46. 10

' Barbaros Irayrettin Paşa, (ölm. 953 {1546) . .

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADIGI MEKTUP

Na'rayı 'arş u ferşe irgürüci Cam-ı şafi- i ab-dar iyüdi.ir

'Iş~uiia at ~ulagı105 nüş idici Şeh-süviiriin-ı her diyar iyüdür

Cümle pir-i muglin u hiide-furüş

:Mug·beçeyle şıra şatat iyüdür

(97b) Geh sexı:ıa'i gehi ~j.)_,.>- (?) Horuz oynar106 dovoykalar107 iyüdür

Sırf iliııüi'i güzel pıravdaları108

Takumi buğa109 kospodar iyüdür

Ceng·i l;ıarbide murg-ı ciin aparan Başı ~artallı Deliler110 iyüdür

Allah Allah diyü gazalar iden Gazi begler ii agalar iyüdi.ir

Yirden gülhangi göklere çı~aran

Topçular u a~ıncılar iyüdür

Niiy·ı 'ış~uii ile sema'a giren Mevlevi vü l;[üseynler iyüdiir

Ciim 'ışlpyıle ezelde ls:an~il olan :Mest ü medhüş dedeler iyüdi.U"

RüJ:n şiid ola Rüm erenleriniiii lJurrem u türbet ü meziir iyüdür

Piş·rev olan taı·l~-i I:Ia~a

Şeyb-ler cümle şofller iyüdür

lO$ Bir çeşit uzun kadeh. 106 horuz oynamak: hora teprnek. Rumca bir kelimedir. 107 dovoykalaı:: kızlar. Slavca bir keliı:ııedir. 108 pıravda: gerçek. Slavca bir kelimedir. 109 "v::ıllabi" anlamına gelen Slavca yemin.

243

110 Metinde "başı kartallılar deliler" şeklindedir. Böyle okunduğunda vczin bazıılacağı gibi anlamda bozuluyor. Çünkü, Deli, Osmanlı imparatorluğunda, önce Rumelide kurulan, sonra Ana­

doluya da yayılan eyaJet kuvvetleri örgütünden bir sınıf atlı askere verilen addır. Deliler, başla­rına sırtlan pars derisinden yapılmış tüylü başlık giyerler, üzerine karta! tüyleri takarlardı. Türk

Ansiklopedisi, c. X II, s . 474-75. Bu yüzden "başı kartallı deliler" şeklinde okumak daha uygun­

dur.

244- GtlNAY KUT (ALPAY)

Rümi bu şol;ıbetüii du<acısıdur

'fapuiia ço~ du<ası var iyüdür

Şafii geldüii dinürse şimdi aiia Yiter ol deiilü i'tibar iyüdür

(99a) Cev<ib· niime-i Birii:fer Kaıib Ca'fer Çelebi

Ceniib·ı fazllet-<unvlin l~airet-i biriider kiiın·riin ~~ Jl ~L.u .;..b 111 ıJI_,..lll zübde·i erbiih-ı beliigat <umde-i cümle-i aşJ:ıab-ı feşlil}.at her-gü· zide-i <akifiin-ı mülk-i tecerrüd ser -eeride-i silk-i <iJm·i teferrüd mümtaz-ı

ınerdlin-ı meydan-ı vefii ser-biiz- ı ser-deriin-ı ehl-i şafii pak u mu<arra-yı ves· ,-ese-i işgal-i <aJii~ bi-bak ü müberra·yı işgal-i baliiyı~, server-i ser-firii­zin-ı vilayet-i <irfii.n ser-defter-i ~arifiin·ı mülk-i <Q§mii.n. Şi'r:

IS:ızıl ~ütT durur güya ki i)ii.me Semen-ziirıdur anuii şal)n -ı name

Ağız açup yine ınüşgin-dem oldı

Diişüp şev~ ile sevdii-yı keliiına

Mal;ıahbetle ~olup hem şev~a geldi Bilüp ireceğiı1 vaş] ile klima

Bu sevdayile bağrı yuf}.;;a kii.gıd

Peyk veş baglayup bilin peyama

~anat bükdi ve uçınaga yöneldi Mu<aJla~Jar urup mi§l· i l;ıaıniime

V es lle old ı bi-!,ı ad işti yiil:ca Nihii.yetsiiz du<aya ço~ seliima

<inde'l-vuşül ıııercü ve me>müldur ki <jzz-i l;ıuzüruiiuzda ın~ül buyuru· la. Ve zamlı-i münir-i iiyine-şiin ve abgine ııişiiııuiiuza ki her an iifitiib gilii dıralışin ve rai)şiindur. Ve miih-tiih gibi nür-efşiindur. 1z<an ola ki bu diyarda olan abvalden istifsiir ve e~viirdan pürsiş-i abJ>iir huyurmışsuz.

Eyle olsa bunda olan yarlin esb-i fikretile buldu~ça meydan ve kesb-i }.;;ud· retleri vardu~ça imkiiu eüst ü cü ~ılup ceviib-niime babında güft u gü itdük­leriude bu l,ı.a~Ir d$ hemşehrilik gayreti teedid olup ba<zı kelimiit tesvidine nameye ceviib içün irtikii.b olundı. Şi'r:

111 Tanrı onun büyüklüğünü dünya durdukça sürdürsün.

GAZALİ'NİN l\fEKKE'DEN YOLLADI(';! MEKTUP

Ey Gaziili şorarsaii a~viili

Şükr ki etviir·ı rüzgar iyüdür

Şüret· i Rümı tefaiJIJuş eylersen J::lamdililliih ki bu diyiir iyüdür

~ılı:ıriseii su'al-i Jstanbül

Tağ.t-ı sul~an- ı rüzgar iyüdü.r

Yüzerii-i zaman ~amu erinin

l"uzelii her ııe deiilü. var iyii.dür

~ara B ali oğlıyile 1 12 Efşiiııcı1 D

Senüii ol iki eski yar iyüdür

Şef~at umup seni.iiiçiiıı eydürler

Yiirimüz oldı tevbe-kiiı· iyüdür

Çüııki ü.çden birim üz i tdi I:Iac

O hizi cennete ~oyar iyiidiiı'

Dal.Jı kim varise a~ibbiidan

Ger kibiir u ger şıgar iyü.diiı'

Şu'arii adına olan yiiriin

Himmetüiile kim ki var iyüdür

Zatiyi ll4' ger şorarsaii nicedür

Remlile ]Jöş ~uzürı var iyüdür

Şa<ir iken adı olup taşJ:ılf

Şagır oldı o yadigiir iyüdür

Şimdi düketdi miiye-i şi<ri

Ma'uiyi r emlile arar iyüdür

Ki?;b dükkiinına geçüp oturup

Bir pula hiii yalan şataı- iyüdür

Keşfl115 yol başdı yir uğurladı

Evin od ile ya~dılar iyüdür

112 bak. not 35. 113 bak. not 22.

"4 bak. not 45.

,. bak. not 47.

245

246 GüNAYKUT (ALPAY)

(lOOa) ~andi116 şjcrinde b.~ yir olmışdı Buldı taribile iştilıar iyüdür

~aııd da'Q.ı şatılmaz üşdi sinek Oturup sinegin l_(_ovar iyüdür

S.iz şag olun ~arısı göcdi veli O Başirim el·Q.umlir iyüdür

Didi l;ı.aınmlimuii.uz içün tliril:J. ~atlaııup ca>ize umar iyüdür

Ki anı evlenmesine l:J.arc ide Sizlere eyler inti:ı;lir iyüdür

Mul).tesib ~os~a .ile ~ara Yüsuf Ol iki maşlal;ı.at-güz;ar iyüdür

:tlaber·i şıl)l;ı.atüiiii.z işideH

Gayet ile şeıı oldılar iyüdür

Gülmeden ensesine agzı varur Mul;ı.tesib ~oş~a şlve·klir iyüdür

Feral;ı.ıııdan ayiıgı yer mi başar $anki bir ~ara dlvdür uçar iyüdür

l\llurtaza·zadeııs }Jırlı:a-püş·ı riya· O taşalluşda tae-dar iyüdür

Çengileı· aldı aiF-çalanmak içün ~lldı anlarla kes ü kiir iy_üdür

Şimdi ınal u menale malik olup

:tlayli bulmJşdur ilı:tidar iyüdiir

Himmet·i ca>izc umar senden

I::Iacea bil bağladı üstüvar iyüdür

·Ters·]Jane emini Körce Veli

G .. e gözli.ikle lı:oyar iyüdür

116 bak. not 46. 117 bak. not 44. 118 bak. not 25.

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADIGI MEKTUP

Y aşdaşı itmez old ı yoldaşlı\c Geh )j:o~ar u geh dilin şoJı:ar iyüdür

Galata <ayşuı eyleyen rindan Sizlere hep du'a-gü?;iir iyüdür

Efo119 mey-"banesi yetimleriuüii Kimi mest ü kimi !}umar iyüdür

Gözlerine gülüp du'aiiuz içün Her biri el agız açar iyüdür

(lOOb) Şorar iseii Beşiktaş al)viilin

Hep meyan oldı ol kenih iyüdiir

Baglar ravzalar gülistaular Ol ~aval):lar o sehze-zlir iyüdüı:

lJaberüii virdügünce Jpble yili Cümlenüfi göiilini açar iyüdiir

Sen gidelden fira~ ile J:ıammiiın Aglayup rüz u şeh yanar iyüdür

Depesinden çı\car dütünleri ça~

Nar-ı hicrüii anı ya~ar iyüdür

Ser-be-ser çeşme oldı her Q.alvet Aguz açup sana ba~ar iyüdü:r

l:lav:ianuii şorar isen a}:ıvalin

Piik giren ciinüb çı~ar iyüdiir

Ab·ı rlzi120 olup Beşiktaşufi İçine oglan uşa\c ş ... r iyüdür

I;Iavza ş.ç.ii dimiş ana tarilJ O Başiri121 latife· k3,:r iyüdür

Sirkeci BaQ.şi'yi122 ne şorarsıii

Sirke perverdesi Q.ıyar iyüdür

247

110 Galata'da bir ıueylıane adı. Aşık Çelebi, Efe ( .,şj) diye kaydeder (137a-14lb-280b.). 120 Lağun. 121 bak. not 44. ıı~ bak. not 58.

GÜNAYKUT (ALPAY)

Yiter itdüii dilii keliimı ~avH Sözüöi eyle iJ:ıtişiir iyüdür

Ne lı:adar söyledüruse lıezeyiin

Tevbeler eyle şad lıeziir iyiidür

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADICI MEKTUP 249

.. ~

"' .E s ~ a ·~ l.:ı

"' N

250 GÜNAY KUT (ALPAY)

GAZALİ'NİN MEKKE'DEN YOLLADICI MEKTUP 251

252 GÜNAY KUT (ALPAY)

Gaziili'nin göndermiş olduğu mektubun sureti, Nuruosmaniye Kütüphanesi No. 4968,9la