YILDIZLARDAN YILDIZSILARA

Gök cisimlerini ve gök olaylarını inceleyen astronomisayesinde günümüzde yıldızlar, gezegenler, meteorlargibi gök cisimleri ya da gök olayları hakkında önemlibilgilere ulaşılmıştır. Astronomi bilimi gök cisimlerini inceler ve onları yıldız, gezegen, kuyruklu yıldız, takım yıldızı, meteor, gökada gibi sınıflara ayırır. Temel bilimleri kullanarak gök cisimlerini gözlemleyen ve incelemeyapan bilim adamlarına ise astronom denir. Bu biliminsanlarının yapmış olduğu çalışmalar, evrene bakıpaçımızı değiştirmekte ve bizlere yön vermektedir.

YILDIZLAR

Yıldızlar ve bütün gök cisimlerini, gök kubbesi ya dagök küresi denen bir yarım kürenin iç yüzüne serpilmiş gibi görürüz. Gerçekte gök küresi dediğimiz buküre, geometrik, düzgün bir küre değildir. İnsan gözü sınırlı uzaklıklar için karşılaştırma yapabilir,büyük uzaklıklar için bu karşılaştırma gücü biter. Gökcisimleri, bu nedenle büyük bir yarım küre üzerindeeşit uzaklıktalarmış gibi görünür, gözlemci her zamanGök küresinin merkezinde bulunur.

Gökadalar sarmal, eliptik ve düzensiz şekillerde olabilir. Samanyolu gökadasından başka Andromeda ve Sombrero gökadaları da vardır.Gezegenler yuvarlak bir disk şeklinde görünürler. Yıldızlar ise yanıp sönen ışık noktaları gibi görünürler.Gezegenler, güneş çevresinde dönerler. Gezegenler, ısı ve ışık kaynağı değilken, yıldızlar ısı ve ışık kaynağıdır.

Çıplak gözle görebildiğimizgök cisimleri arasında belki de en önemlisi olan, günlükyaşantımızın bir parçası olmasının yanı sıra sağladığıyenilenebilir enerji sayesinde yaşamımızın devamlılığını sağlayan tek yıldız Güneştir. Güneş, Dünya üzerindekicanlı yaşamının sürmesi için gerekli enerjinin büyük birKısmını ışıma yoluyla ulaştırır. Dünya üzerinde iklimlerin oluşması, bitki örtülerinin gelişmesi, meteorolojik olayların tümünde Güneşin etkisi vardır.

YILDIZLARIN OLUŞUMU

Uzaydaki maddeler, çok küçük toz parçacıklar, hidrojen gazlarından ve çok küçük miktarlardaki elementlerden oluşmaktadır. Uzaydaki çok geniş bir alana yayılmış toz ve gaz bulutlarına nebula denir. Tüm yıldızlar oluşumlarına bir nebula içinde başlar.

Yapılan gözlemlere göre, uzayın her noktasında bugaz bulutlarının aynı yoğunlukta olmadığı tespitedilmiştir. Yoğunlaşmanın olduğu yerlerde kütle çekiminin daha kuvvetli olması gaz bulutunun kendinidaha da sıkıştırarak çok yüksek yoğunluklara ulaşmasını sağlar. Çünkü, kütle çekimi etkisi ile bu tanecikler birbirini çekerek bir yoğunlaşma başlatır. Birbiriniçeken taneciklerin kütlesi artmaya ve daha fazla tanecik çekmeye başlar. Bu şekilde kütle ve çekim kuvvetinin artması ile yoğunlaşan madde bulutu, kendini daha da sıkıştırarak çok yüksek yoğunluklara ulaşmış olur.

YILDIZLARIN YAPISI

Bulutsuz bir gece gökyüzüne baktığımızda parlak küçük noktalar görürüz. Bu ışık noktacıkları, var olduğundan beri insanların ilgisini çekmiştir. Yıldızlar çokbüyük kütleye sahip olan çok sıcak ve çok parlak ateşküreleridir. Yıldızlar bizden çok uzakta olduklarındanonları küçük ışık noktacıkları şeklinde görürüz. Örneğin Güneş’ten sonra en yakın yıldızın bize uzaklığı 40trilyon km’dir

Gökyüzünde çıplak gözle görülebilecek yıldız sayısı2000 civarındadır. Ancak bu ünite sonunda evrendemilyarlarca yıldızın olduğu, yıldızların nasıl oluştuğu,ne gibi yaşam evrelerinden geçtikleri, yıldızların hangiözelliklerine göre sınıflandırıldıkları hakkında bilgi sahibi olacağız.

Çok sıcak gazlardan oluşan ve etrafına ışık ve enerjisaçan çok büyük kütleli gök cisimlerine yıldız denildiğini öğrenmiştik.

Yıldızların yapısındaki gazlar plazma hâldedir.Yıldızların yapısı gaz hâldeki farklı elementlerden oluşur. Bu elementlerin oranları yaklaşık olarak %71 hidrojen, %27 helyum, %2 karbon, bakır, çinko, alüminyum, altın, demirdir.

Evrenin oluşumu ile ilgili en çok kabul gören görüş büyük patlama teorisidir. Bu teoriye göre evrendeki tümmadde başlangıçta bir aradaydı ve büyük bir patlamaile bu büyük kütle genişlemeye başladı. Büyük patlamanın etkisi ile evrenin bazı bölgelerinde toz ve gazkümeleri oluştu. Sınırları çok büyük olan bu toz ve gazbulutlarına nebula denir. Yıldızların oluşmaya başladıkları yerler nebulalardır

Güneş, etrafındaki gezegenler ile birlikte Güneş sistemini oluştururve bu sistemin yıldızıdır. Dünya Güneş sisteminin bir gezegenidir.Gökyüzünde her parlayan cisim yıldız değildir. Onlardan bazılarıgezegen de olabilir. Yıldızlar ve gezegenler arasında bazı farklarvardır. Yıldızların kendisi ısı ve ışık kaynağı olduğu hâlde, gezegenler yıldızlardan Aldığı ışığı yansıtır. Gezegenler yıldızlardan dahasoğuk ve küçüktür. Bir yıldız olarak Güneş Dünya’daki yaşam için en önemli enerji kaynağıdır. Mevsimlerin oluşması, bitkilerin fotosentezyapabilmesi, buharlaşmanın gerçekleşmesi ve dolayısıyla yağışların gerçekleşmesi Güneş’ten gelenenerji ile gerçekleşir. Günlük yaşam tarzımız üzerindede Güneþ’in önemli etkileri vardýr. Farklý ülkelerdeyaşayan insanlar evlerinin yapılarını ve giysileriniGüneş’ten enerji alma durumuna göre düzenler.

GÜNEŞ

Güneş’in çapı 1,39.106 km, yüzey sıcaklığı 5500 K,merkezindeki sıcaklık 15 milyon K, kütlesi 1,98.1030 kgve Dünya’ya uzaklığı 149,6.106 km’dir. Güneş enerjisiBize ışıma yoluyla ulaşır. Güneşten çıkan ışık ışınları bize8,5 dakikada ulaşır.Güneş’in yapısı, bazı katmanlara ayrılarak incelenir.En içte füzyon reaksiyonlarının meydana geldiği çekirdeğenükleer tepkime merkezi denir. Bu bölgedekisıcaklık yaklaşık 15 milyon k’dir. Kalınlığı Güneş yarıçapınındörtte biri kadardır.Merkezde açığa çıkan büyük enerjiyi elektromanyetikışıma yoluyla dış katmana ileten orta katmana ışımabölgesi denir. Kalınlığı 0,25 Güneş yarıçapından 0,7yarıçapına kadardır. Sıcaklık 2 ile 7 Milyon K arasındadeğişir.

Işıma bölgesinin elektromanyetik ışıma olarak taşıdığıenerji, en dış katmanda madde hareketi ile taşınır. Bunedenle bu katmana taşıma bölgesi denir. Kalınlığı200.000 km kadardır. Yüzeyinde sıcaklık 5700 K civarındadır.

Füzyon reaksiyonlarının başlaması ile yıldız özelliği kazanan bebek yıldız bu andan itibaren kütle kaybetmeye başlar. Bu durum aynı zamanda yıldızın yaşlanmasının da başlangıcıdır. Yıldızların bundan sonraki yaşam süreçleri yıldızın kütlesine göre farklılık gösterir. Küçük kütleli ve orta kütleli yıldızlar farklı bir yaşam süreci izlerken büyük kütleli yıldızlar daha farklı bir yaşam süreci izler.

YILDIZLARIN YAŞAM

DÖNBGÜSÜ

Küçük kütleli ve orta kütleli yıldızların yaşam süreci:Füzyon reaksiyonu sonucu yıldızlar kütle kaybetmeyebaşlar. Kütlesi küçük olan yıldızların ömürlerininkısa olacağı zannedilebilir. Ancak durum bunun tamtersidir. Örneğin kütlesi Güneş’in kütlesinden küçükolan bir yıldızın ömrü yaklaşık 200 milyar yıl iken Güneşbüyüklüğündeki bir yıldızın ömrü 10 milyar yıl olabilir.Kütlesi 10 Güneş kütlesi kadar olan bir yıldızınömrü ise 10 milyon yıl kadardır.

Merkez yoğunluğu ve sıcaklığınınartmasıyla yıldız genişlemeye başlar. Örneğin Güneşbu genişlemeyi gerçekleştirdiğinde dış yüzeyi Dünya’ya kadar uzanabilir. İç basıncın artışı sonucu bu şekildebüyümüş olan yıldıza kızıl dev adı verilir.

Kahverengi cüceler :1995 yılında keşfedilmişlerdir.Kütleleri yaklaşık 80 Jüpiter kütlesi kadardır. Bu miktardaki kütle, füzyon reaksiyonlarını başlatamaz. Ancak yoğun ve sıcak olan kahverengi cüceler etraflarına ışık saçarlar. Küçük olmaları ve parlak olmamaları nedeniyle tespit edilmeleri zordur.

Büyük kütleli yıldızların yaşam süreci: Büyük kütleliyıldızların doğuşu, enerji yaymaya başlaması ve genişleyerekkızıl dev oluşuna kadar gelişim evreleri küçükkütleli yıldızların evrelerine benzer. Ancak büyükkütleli yıldızların kızıl devi çok daha büyük olduğundanbu aşamadaki yıldıza süper dev denir.

Kütle çekim kuvveti ile birbirlerine bağlı olarak hareketeden çok büyük yıldız topluluğuna gök ada (galaksi)denir. Galaksilerde milyarlarca yıldız olduğu hesaplanmıştır.Galaksilerin yapısında yıldızlar haricinde uçsuzbucaksız toz ve gaz bulutları da bulunur. Bilim insanlarıevrende 100 milyar galaksi olduğunu tahmin etmektedirler.Bir galakside 100 milyardan fazla yıldız olduğudüşünüldüğünde evrenin ne kadar dev boyutlarda olduğuanlaşılabilir.

GÖK ADALAR

Galaksi kelimesi genelde zihnimizde sarmal kollardanoluşan yıldız topluluğu şeklinde belirir. Ancak farklı yapılardada gök adalar vardır.Gök adalar şekillerine göre üç gruba ayrılır. Bunlar;sarmal, eliptik ve düzensiz gök adalardır.

GÖK ADASINIFLANDIRILMASI

Sarmal gök adalar: Merkeze doğru sarılan iki yada daha fazla kola sahiptir. Merkezi şişkin bir disk şeklindedir.Gök adanın kollarında genç yıldızlar, merkeze doğru ise daha yaşlı yıldızlaryer alır. Sarmal gök adalar merkezlerinin büyüklüğüne göre ve kollarınınÖzelliklerine göre alt sınıflara ayrılırlar. Büyük çekirdek ve sıkıca sarılmış kolları olan sarmal gök adalar Sa, orta büyüklükte çekirdek ve sıkıcasarılmış kolları olan sarmal gök adalar Sb, küçük çekirdek ve gevşek sarılmış kolları olan sarmal gök adalar Sc, çok küçük çekirdek ve çok gevşek sarılmış kolları olan sarmal gök adalar Sd olarak isimlendirilir. Sarmal gök adalar sarmal kolların başlangıç şekline göre eksenel simetrik ve çubuklu sarmal olarak da iki gruba ayrılır.

Eliptik gök adalar: En büyük ve en fazla bulunangök ada türüdür. Bir çoğu küre şeklindedir. Ancak bazılarıbasık küre şeklinde de olabilir. Eliptik şekillerinin basıklık durumlarınagöre sınıflandırılır. Merkezleri çok parlaktır.Yapılarında çok az toz ve gaz bulunur. Geneldeyaşlı yıldızlardan oluşur. Toz ve gazın az olması nedeniyleyeni yıldız oluşumu nadiren gerçekleşir.

Güneş ve etrafındaki gezegenlerden oluşan Güneşsistemi, Samanyolu gök adası içinde yer alır. Çapı yaklaşık 100 000 ışık yılı olan Samanyolu gök adasındayaklaşık 100 milyar yıldız olduğu hesaplanmaktadır.Samanyolu gök adası üstten bir merkez etrafına sarılmış kollar, yandan bakıldığında bir disk şeklindedir. Güneş sisteminin gök ada merkezine uzaklığı 25.000 ışık yılıdır.

SAMANYOLU GÖKADASININ ÖZELLİKLERİ