527

– —YIL

Dünyanýn güneþ,ayýn dünya etrafýndaki

bir dolanýmýnýifade eden kavram

(bk. TAKVÝM).˜ ™

– —YILAN

˜ ™

Çok uzun yaþamasý, genellikle normalyolla ölmemesi ve kendini yenileme (yýldaiki defa kabuk deðiþtirme, düþen veya kopanorganlarýný yenileyebilme) özelliðinden dola-yý eski dönemlerden beri insanlar yýlanla-rýn doða üstü güce sahip olduðunu düþün-müþlerdir (Arapça’da yýlan “uzun yaþa-yan” mânasýnda hayye kelimesiyle karþý-lanýr, uzun ömürlü kiþilere de mecazenhayye denir, bk. Lisânü’l-£Arab, “hyy”md.; Tâcü’l-£arûs, “hyy” md.). Bu özellik-leri yanýnda yerde kayarak hýzlý hareketetmesi, bazý türlerinin zehirli oluþu sebe-biyle hem sinsi tabiatlý ve tehlikeli hem degizemli kabul edilen yýlanla ilgili karþýt an-layýþlar ortaya çýkmýþ, bu hayvan bir yan-dan hayat ve kutsallýkla, diðer yandan ölümve kötülükle iliþkilendirilmiþtir. Zerdüþtî-lik (Mecûsîlik) gibi bazý dinlerce lânetlenir-ken Orta ve Güney Amerika ile Güney Af-rika’nýn yerli toplumlarýnda, Sumer, eskiMýsýr, eski Arap, eski Yunan ve Roma ileGnostik Hýristiyanlýk, Hinduizm ve Budizmgibi dinlerde ve toplumlarda yýlana saygýgösterilmiþ, hatta tapýnýlmýþtýr. Fakat bukültürlerde de yýlanla ilgili birbirine zýt te-lakkiler yan yana yer almýþtýr.

Yýlan çoðu mitolojide su ve toprakla, ay-ný zamanda gök ve yer altý âlemiyle iliþki-lendirilmiþtir. Muhtemelen belli dönem-lerde deri deðiþtirerek yenilenmesi ve sukaynaklarýna yakýn yerlerde yaþamasýn-dan dolayý ayýn iþaretlerinden ve görünüm-lerinden sayýlan yýlan (ayýn gölgesindensýyrýlmasý ile yýlanýn derisinden sýyrýlmasýarasýndaki benzerlik) birçok kültürde biray gücü olarak verimliliði ve doðurganlý-ðý, ölümsüzlüðü ve yeniden doðuþu, bilgi-yi / hikmeti temsil etmektedir (ayrýca bk.SU). Bilhassa Güneydoðu Asya (Hint ve Çin)ve Okyanusya kültürlerinde yýlanýn yað-mur üzerindeki etkisi sayesinde hem ve-rimliliði ve doðurganlýðý hem de yýkýmý veölümü kontrol ettiðine inanýlmakta ve yý-lana tapýnma merasimleri icra edilmekte-dir. Eski Mezopotamya’da da evrensel be-reketi saðlayan tanrýçalarýn âyinlerinde vetasvirlerinde yýlan motifi bulunmaktadýr.

Bu tanrýçalar ayný zamanda cenaze ilâhe-leri kabul edildiðinden yýlanlar ölülerin ruh-larýna giren bir ölüm hayvaný ve kabile ata-sý haline gelmiþtir (Eliade, s. 169). Yýlan, ye-nilenme sembolizmine paralel olarak özel-likle gnostik kültlerin cemaate katýlým âyin-lerinde yer almýþtýr. Yine çeþitli kültürler-de (Mezopotamya, eski Ýran ve eski Yunan)ve Tevrat’ta geçen Aden Bahçesi hikâyesi-ne (Tekvîn, 2-3. bablar) benzer þekilde yý-lanýn tanrýlar tarafýndan insana bahþedi-len ölümsüzlüðü çaldýðýna dair efsaneleranlatýlmýþtýr. Ancak bütün bu efsanelerin,yýlanýn ya da bir deniz canavarýnýn kutsalsu veya ölümsüzlük kaynaðýna (hayat / al-týn elma aðacý, gençlik pýnarý, ölümsüz-lük suyu / bitkisi, yer hazineleri vb.) bek-çilik ettiði þeklindeki ilkel bir efsanedenkaynaklandýðý ileri sürülmüþtür (a.g.e., s.164-165).

Ayla baðlantýsýna paralel olarak yýlan ka-dýnla ve cinsellikle de iliþkilendirilmiþtir (fal-lik sembol). Yýlanýn regl dönemlerini yö-nettiðine inanýlmýþ, Pers ve yahudi (Rab-bânî) geleneklerinde ilk kadýnýn yýlan tara-fýndan ayartýldýktan hemen sonra âdet gör-meye baþladýðýna yönelik efsaneler yer al-mýþtýr. Ayrýca eski Yunanlýlar ve Romalýlararasýnda yaygýn bir inanç olarak erkek ve-ya yýlan þekline giren ayýn kadýnlarla çift-leþtiðine inanýlmýþ, yarý-tanrý konumunda-ki Grek kahramanlarýnýn annelerinin yýlan-la çiftleþmesinden dünyaya geldiði kabuledilmiþtir. Benzer bir inanýþ kahraman-larýn soyunu ejderhalara dayandýran Çin,Avustralya ve Endonezya mitolojilerindede mevcuttur. Antik dünyada bâkire do-ðum mitlerinde kadýnlarýn yýlan tarafýn-dan dölleniþine dair referans bu inancýnuzantýsýdýr.

Yýlan ayný zamanda çoðu mitolojide -ge-nelde kaos / kötülük ilkesi þeklinde- yara-týlýþla iliþkilendirilmiþ, kendisinden dünya-nýn ve insanlarýn yaratýldýðý ilk varlýk ola-rak kabul edilmiþtir. Mezopotamya mitolo-jilerinde suda yaþayan ejderha motifi dün-yanýn yaratýlmasýndan önce var olan bö-lünmemiþ birliði (kaos) temsil etmekte-dir. Sumerler’in boynuzlu yýlan biçimindesembolize edilen yer altý tanrýsý Ningiþzi-da, içinden hayatýn çýktýðý ve tekrar onadöndüðü sudan meydana gelen boþluðunilk örneðidir (arketip). Bâbil yaratýlýþ hikâ-yesine göre Tanrý Marduk ejderha þeklin-deki su canavarý Tiamat’ý yendikten sonraonun vücudundan göðü ve yeri yaratmýþ-týr. Ayný mücadele Ken‘an inancýnda Tan-rý Baal ile deniz yýlaný Lotan / Yam arasýn-da geçmektedir. Tanrýnýn sularda yaþayanyýlan veya ejderha biçimli kaos canavarýný

duran bu kimseler yýlda doksan iki gün sü-reyle oruç tutarlar. Bunun yanýnda ÞeyhAdî Türbesi’nin hizmetini yerine getirenköçekler, çavuþlar ve ferrâþlar vardýr. Mü-ridler ise Yezîdîler’in halk tabakasýdýr.

Yezîdîlik’te fasulye, marul, bakla, laha-na ve balýk, geyik, domuz ve horoz eti ha-ramdýr. Melek Tâvus’un rengi olan mavirenkli elbise giymek de yasaktýr. Býyýk kes-mek günahtýr. Yýlan, akrep, boða gibi hay-vanlar kutsal sayýlýr. Þeytan, mel‘un, lâ-net gibi kelimeler Melek Tâvus’u ima et-tiði düþüncesiyle telaffuz edilmez. Beyaz,siyah, kýrmýzý, yeþil ve kahverengi gibi renk-ler kutsal kabul edildiðinden daha çok burenklerde elbiseler giyilir. Genellikle köyler-de yaþayan, gerekmedikçe þehirlerde yer-leþmeyen Yezîdîler günümüzde Ýran’ýn çe-þitli yerlerinde, Ermenistan’da Tiflis ve Eri-van ile Gürcistan’da Batum’un köylerinde,Irak’ta Sincar daðlarýnda, Türkiye’de Bat-man, Nusaybin, Siirt’in Beþiri ve Kurtalanilçeleriyle Hakkâri’nin daðlýk bölgelerindeyaþamaktadýr. Son zamanlarda terör yü-zünden Güneydoðu Anadolu’dan çok sa-yýda Yezîdî, Batý ülkelerine iltica etmiþtir.Toplam Yezîdî nüfusu 300-400.000 kadartahmin edilmektedir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Sem‘ânî, el-Ensâb, XIII, 499-506; Ebü’l-Ferec,TârîÅ, II, 595; Ýbnü’l-Fuvatî, el-¥avâdi¦ü’l-câ-mi£a (nþr. Beþþâr Avvâd Ma‘rûf – Ýmâd Abdüsse-lâm Raûf), Beyrut 1997, s. 315; Takýyyüddin ÝbnTeymiyye, Mecmû£atü’r-resâßil, Kahire 1323, I,262-317; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IV, 65-80;Hayyâtzâde M. Zührî, el-Ferîdetü’s-seniyye fî be-yâni akåidi’l-Yezîdiyye, ÝÜ Ktp., TY, nr. 9369,vr. 8a-14a; Ahmed Teymur Paþa, el-Yezîdiyye, Ka-hire 1352; Abbas el-Azzâvî, TârîÅu’l-Yezîdiyye vea½lü £aš¢detihim, Baðdad 1354/1935; M. S. Me-nant, Les Yézidiz: Episodes de l’histoire des ado-rateurs du diable, Paris 1892, s. 52; Osman Tu-ran, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ýstan-bul 1993, s. 228-230; J. S. Guest, Yezidilerin Ta-rihi (trc. Ýbrahim Bingöl), Ýstanbul 2001; Erol Se-ver, Yezidilik ve Yezidilerin Kökeni, Ýstanbul 2006;Mehmet Sait Çakar, Yezidîlik: Tarih ve Metinler,Ankara 2007; Tanýl Yaþar, Yezidilik, Ýstanbul 2008;I. Joseph, “Yezidi Texts”, The American Journalof Semitic Languages and Literatures, XXV/2,Chicago 1909, s. 118-156; A. Mingana, “Dewil-Worshippers: Their and Their Sacred Books”,JRAS (1916), s. 505-526; Mehmed Þerefeddin,“Yezîdîler”, DÝFM, I/3 (1926), s. 1-29; I/4 (1926),s. 273-275; K. Avvâd, “el-Merâci. .ani’l-Yezîdiy-ye”, Machriq, LXIII, London 1969, s. 673-732;M. Ahmed Dehmân, “Nâfice tütýllü .alâ târîpi’l-Yezîdiyye”, MMLADm., XLIV/3 (1969), s. 596-602; Th. Menzel, “Yezîdîler”, ÝA, XIII, 415-423;a.mlf., “Kitab al-Jilwa”, EI 2 (Ýng.), V, 208-210;a.mlf., “Yazýdý”, Shorter Encyclopaedia of Islam,Leiden 1953, s. 641-645; P. G. Kreyenbroek, “Ya-zýdý”, EI 2 (Ýng.), XI, 313-316; Süleyman Uludað,“Adeviyye”, DÝA, I, 374; a.mlf., “Adî b. Müsâ-fir”, a.e., I, 381.

ÿAhmet Taþðýn

YILAN

528

YILAN

lenmesi üzerine tanrýça onu ceza olarakyer altýna göndermiþtir (düþmüþ / günah-kâr melek þeytan karakteriyle benzerlik).Bazý efsanelerde ise yýlanýn kendisi yara-týcý tanrý veya tanrýça konumuna çýkarýl-mýþtýr (Fiji yerlilerinin yýlan tanrýsý Nden-gei, eski Ken‘anlý toplumlarýn diþi yýlanýAþera / Ýþtar gibi). Avustralya yerlileri ara-sýnda da gök kuþaðý ile irtibatlandýrýlan,kâinatý þekillendirdiði veya ayakta tuttu-ðu kabul edilen kozmik yýlan inancý mev-cuttur. Kimi yerli topluluklar ise (Guate-mala, Avustralya, Togo) bizzat yýlanýn so-yundan geldiklerini kabul etmiþtir.

Zehirin ayný zamanda panzehir gibi kul-lanýlmasý ve hayat vermesi dolayýsýyla yý-lan Sumer, eski Mýsýr, eski Yunan ve eskiTürk kültürlerinde þifa verici özelliðe sa-hip kabul edilmiþtir. Yýlan yerin altýndan,hayat aðacýnýn köklerinden yeryüzüne çý-kan ve ona ait bütün sýrlarý bilen bir var-lýk olarak daima hayat aðacý ile özdeþleþ-tirilmiþtir. Yýlanýn yaþama ve saðlýða aitfonksiyonu hayat aðacý ile bu iliþkisindenkaynaklanýr. Eski Mýsýr’da ülkenin en önem-li saðlýk merkezi Teb þehrinin (Türkçe’dekitýp kelimesi buradan gelmektedir) totemiyýlandý. Eski Yunan’da týp tanrýsý Asklepi-us önceleri yýlan biçiminde, sonralarý ha-yat aðacýnýn stilize formu olan asâya sarýl-mýþ bir veya iki yýlan eþliðinde tasvir edil-miþ, onun adýna kurulan üç meþhur teda-vi merkezinde (Epidaurus, Pergamum /Bergama, Ýstanköy / Kos adasý) kutsal yý-lanlar bulundurulmuþtur. Günümüzde he-kimliðin sembolü olan ve ilk örneðini Su-mer’de bulan çift yýlanlý asâ motifi tanrý-larýn ve insanlarýn koruyucusu ve kýlavu-zu kabul edilen, Ýslâm geleneðinde de Ýd-rîs peygamberle özdeþleþtirilen Grek Tan-rýsý Hermes’in beraberinde taþýdýðý birsemboldür. Asâ gücü ve hayat aðacýný, yý-lan ise gençliði ve yenilenmeyi, ayný za-manda hayat aðacýnýn koruyuculuðunutemsil etmektedir. Yahudi ve Ýslâm gele-neklerinde Hz. Mûsâ ile baðlantýlý olarakmûcizevî þekilde yýlana dönüþen, ayný za-manda sular üzerinde etkili olan asâ mo-tifi yer almaktadýr (Çýkýþ, 7/8-21; el-A‘râf

7/107, 117; Tâhâ 20/20; eþ-Þuarâ 26/32;en-Neml 27/10).

Yýlan ile ölüm ve ruhlar arasýnda kuru-lan iliþki baðlamýnda Afrika ve bilhassa Ma-dagaskar’ýn, Güneydoðu Asya ve Okyanus-ya’nýn bazý kabilelerinde atalarýn öldük-ten sonra yýlana dönüþtüðüne ve yýlan be-deninde yaþadýðýna inanýlmýþtýr. Avustral-ya yerlilerinde (Aborjinler) ise ay kabileatasý olarak görülmüþ, toteminin de yýlanolduðu kabul edilmiþtir. Ruhun -ölüm ve-ya rüya anýnda- bedeni yýlan biçiminde ter-kettiði þeklindeki inanca paralel þekilde ölüatalarýn ruhlarýnýn yýlanlara yerleþtiði vekendi nesillerinden gelenlerin evlerini ko-ruduðuna yönelik inançlar Avrupa toplum-larýnda da (Ýskandinav, Slav, Akdeniz vb.)mevcuttur. Özellikle antik dönemde mâ-bedleri, mezarlarý ve evleri koruduðunainanýlan yýlanlarýn Avrupa’da sütle beslen-diklerinde eve saðlýk, bolluk ve uður ge-tirdiklerine inanýlmýþtýr. Çeþitli gelenekler-de yýlan / ejderha motifi ilâhî gücün ve si-yasî hâkimiyetin sembolü olarak da kulla-nýlmýþtýr. Mýsýr güneþ tanrýsý Re’nin alnýn-daki yýlan motifi düþmanlarýný ortadan kal-dýrma özelliðine sahipken firavunlarýn kra-liyet sembolü þeklinde alýnlarýna taktýkla-rý engerek yýlaný motifi de onlarýn hâkimi-yetinin iþareti kabul edilmiþtir. Eski Mezo-potamya mühürlerinde yer alan boynuz-lu yýlan motifi ve Çin’de imparatorluk sem-bolü olan ejderha tasviri de benzer bir iþ-lev görmüþtür.

Yýlanýn ölü ruhlarla ve yer altý âlemiylebaðlantýsýna paralel bir diðer vasfý da ke-hanetin, sýrlarýn ve hikmetin sembolü olu-þudur. Yahudiler arasýnda ve eski Mýsýr’-da kehanetle iliþkilendirilen yýlan, Çin veHint inançlarýnda da hikmetin sahibi vesonsuzluk suyunun / yerin hazinelerininkoruyucusu kabul edilmiþtir. Budist mi-tolojisine göre Buda, hikmet metinlerini(Prajnaparamita) koruma görevini büyükyýlan krallara (Naga) vermiþ, bu gelenek-te yýlanlar, diðer bazý hayvanlarýn yaný sý-ra Budist doktrinin aktarýmýnda aracý va-zifesi görmüþtür. Þaman geleneðinde yý-lan eti yendiðinde gelecekle ilgili bilgiye,

(Leviyatan / Rahav) yenmesi temasýna Es-ki Ahid’de de rastlanmaktadýr (Ýþaya, 27/1; 51/9; Mezmurlar, 74/12-14; Tekvîn, 1/1-2). Benzer þekilde bir Hint efsanesine gö-re yaratýlýþ, Tanrý Ýndra’nýn kaosu temsileden ve hayatýn sularýný ele geçiren su ej-derhasý Vritra’ya karþý zaferiyle gerçek-leþmiþtir. Hitit mitolojisinde de gök tan-rýsý Teþup ile su ejderhasý Ýlluyanka ara-sýnda cereyan eden kozmik bir savaþ te-masý yer almaktadýr. Kuzey Sumatra yer-lilerinde de rastlanan bir Batý Afrika efsa-nesine göre hem ay hem güneþle özdeþ-leþtirilen yaratýcý-ana her þeyi, hareketinilkesi olan gök kuþaðý yýlanýnýn aðzýnda ve-ya sýrtýnda yeryüzünü dolaþarak yaratmýþ,bütün yeryüzü yaratýldýktan sonra yýlan-dan, dünyayý dengede tutmak üzere kuy-ruðunu aðzýna alarak dünyayý çevreleyenbir çember haline gelmesini istemiþtir. Buinanca göre dünyanýn sonu yýlanýn kuyru-ðunu tamamen yutmasýyla gerçekleþecek-tir. Kuyruðunu aðzýna alýp çember oluþ-turan yýlan motifi (uroboros) sonsuzluðunve yeniden doðumun sembolü olarak es-ki Mýsýr, Germen ve eski Yunan gelenek-lerinde de mevcuttur. Ofitler, Naasenlergibi gnostik hýristiyan çevrelerinde de ay-ný sembolizm bulunmaktadýr. Ýlk tanrýla-rýn (Amun, Atum, Neith vb.) yýlan þeklin-de tasvir edildiði eski Mýsýr’a ait bir yara-týlýþ efsanesinde koç baþlý yýlan Khonsu’-nun kozmik yumurtayý döllediðinden bah-sedilmektedir. Eski Yunan’a ait benzer biryaratýlýþ efsanesinde de güvercin biçimliTanrýça Erinoma kendi oluþturduðu yýlanOfion’la çiftleþtikten sonra dünya yumur-tasýný meydana getirmiþ, daha sonra Ofi-on’a bu yumurtanýn etrafýnda çember ha-linde kuluçkaya yatmasýný söylemiþ, bu-nun sonucunda yumurtadan güneþ, ay,yýldýzlar ve bütün canlýlarla birlikte yeryü-zü meydana gelmiþtir. Ancak yýlanýn kibir-

Çankýrý

Þifâhânesi’nde

(Taþmescid)yýlan tasvirli

kabartma

taþ süsleme

Bergama

Asklepionu

giriþindeki

yýlan

tasvirli

sunak

529

ðe sonraki dönemlerde takdime sunuldu-ðundan bahsedilmektedir (Sayýlar, 21/4-9; II. Krallar, 18/4). Bronzdan yýlanýn asýlýolduðu bu direk hýristiyan geleneðinde Îsâ’-nýn çarmýha geriliþinin sembolü (týpký deri-sinden soyunan yýlan gibi çarmýhta tabii bede-nin ölüp mânevî bedenin ortaya çýkmasý) þek-linde yorumlanmýþtýr.

Kur’ân-ý Kerîm’de yýlan motifi sadeceHz. Mûsâ’nýn asâsý baðlamýnda yer almýþ-týr. Bununla birlikte eski Arap dininde varolan ay kültüyle baðlantýlý yýlan tapýnma-sýna (Ved) karþýlýk Ýslâm geleneðinde yý-lan genellikle zararlý bir hayvan kabul edil-miþ; cinlerin, sürüngenlerin ve özellikle yý-lanýn kýlýðýna girdiðine inanýlmýþ, hatta yý-lanlar bir cin sýnýfý olarak görülmüþtür (Bu-hârî, “Bed,ü’l-palk”, 14; Tirmizî, “Sayd”, 15;Müslim, “Selâm”, 139; Ebû Dâvûd, “Edeb”,173; Demîrî, I, 288; Mundkur, LXX/3-4[1984], s. 217-224; cennetten düþüþ kýs-sasý üzerine yapýlan tefsirlerde ortaya ko-nan Ýblîs-yýlan baðlantýsý için ayrýca bk.Taberî, I, 561-562). Çeþitli hadislerde Re-sûl-i Ekrem’in yýlanlarýn öldürülmesini em-rettiði, ev yýlanlarýna ise zarar verilmeme-sini tembihlediði nakledilmektedir (Buhâ-rî, “Bed,ü’l-palk”, 14; Ebû Dâvûd, “Edeb”,173).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Taberî, Câmi £u’l-beyân (nþr. Abdullah b. Ab-dülmuhsin et-Türkî), Kahire 2001, I, 561-562; X,343-346; Demîrî, ¥ayâtü’l-¼ayevân, I, 288-294,391-405; J. Campbell, The Masks of God: Occi-dental Mythology, London 1965, s. 9-41; a.mlf.,The Masks of God: Creative Mythology, NewYork 1991, s. 120, 151-155; E. Pagels, Adam, Eveand the Serpent, London 1988; M. Eliade, Pat-terns in Comparative Religion (trc. R. Sheed),London 1993, s. 163-171; Fuat Yöndemli, TarihÖncesinden Günümüze Yýlan, Ankara 2004; G.Pinch, Egyptian Myth: A Very Short Introducti-on, Oxford 2004, s. 52; A. Bingham, South andMeso-American Mythology: A to Z, New York2004, s. 42, 94; N. Frye – J. McPherson, Biblicaland Classical Myths: The Mythological Frame-work of Western Culture, Toronto-London 2004,s. 41, 78-79, 94, 144; L. Yang – D. An, Handbookof Chinese Mythology, Oxford 2005, s. 100-104;A Communion of Subjects: Animals in Religion,Science and Ethics (ed. P. Waldau – K. Patton),New York 2006, s. 222-224; U.X.L. Encyclope-dia of World Mythology I-V, New York 2009, s.929-935; D. A. Leeming, Creation Myths of theWorld: An Encyclopedia, Oxford 2010, s. 11,55, 100, 129, 282; B. Mundkur, “Hayya in Isla-mic Thought”, MW, LXX/3-4 (1984), s. 213-225;Salime Leyla Gürkan, “Yahudi ve Ýslâm KutsalMetinlerinde Ýnsan’ýn Yaratýlýþý ve Cennet’tenDüþüþ”, Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi, sy. 9, Ýstan-bul 2003, s. 1-48; J. Ruska, “Hayya”, EI 2 (Ýng.),III, 334-335; N. W. Thomas, “Animals (Serpent)”,ERE, I, 525-526; M. Lurker, “Snakes”, Encyclo-pedia of Religion (ed. L. Jones), Detroit 2005, XII,8456-8460.

ÿSalime Leyla Gürkan

– —YILDIRIM BAYEZÝD

(bk. BAYEZÝD I).˜ ™

– —YILDIRIM BAYEZÝD KÜLLÝYESÝ

Bolu’nunMudurnu ilçesinde

XIV. yüzyýlýn son çeyreðindeinþa edilen külliye.

˜ ™

Cami, medrese ve çifte hamamdanmeydana gelen külliyenin bânisi YýldýrýmBayezid’dir. Mudurnu’nun en büyük eser-lerinden olan cami halk arasýnda BüyükCami adýyla bilinir. Yýldýrým Bayezid’in þeh-zadeliði döneminde bir çifte hamam vemedrese ile birlikte inþa edilen caminin ki-tâbesi bulunmamaktadýr. Yakýnýndaki ha-mamýn 784 (1382) tarihli kitâbesinden vetaþa iþlenmiþ vakfiyesinden caminin ha-mamla ayný tarihlerde veya az önce yapýl-dýðý anlaþýlmaktadýr. Yýldýrým Bayezid Ca-mii, Osmanlý mimarisinde tek kubbeli planþemasýnýn yalýn biçimde uygulandýðý en er-ken örneklerden biridir. Camiye Kavak veSemdören köyleri, yine caminin tamiri vegörevlileri için çeþitli yerlerde birçok arazive para vakfedilmiþtir. Çeþitli zamanlardaonarým geçiren cami (1776, 1839, 1900) bu-günkü görünümünü 1956 yýlýndaki tamir-de almýþtýr.

Cami, ana mekânýn kubbe ile örtüldü-ðü ve önünde her biri kubbeli üç bölüm-lü son cemaat yerinin bulunduðu bir plangösterir. Tamamen moloz taþtan inþa edi-len yapýnýn cümle kapýsý mermerden bü-yük bir dikdörtgenin çevrelediði bir niþiçindedir. 19,65 m. çapýndaki kubbe yük-sek bir kasnak üzerine oturmuþ, kubbe ge-çiþleri tromplarla saðlanmýþtýr. Osmanlýmimarisinin ilk devirlerinden itibaren uy-gulanmaya baþlanan büyük kubbenin ta-

özellikle kuþ diline vâkýf olunacaðýna ina-nýlmýþtýr. Buna karþýlýk yahudi ve hýristi-yan geleneklerinde, Eski Ahid’de yer alanAden Bahçesi hikâyesinden hareketle (Tek-vîn, 2-3. bablar) insanýn yýlanýn yönlendir-mesiyle elde ettiði bilginin onun cennet-ten düþüþüne yol açan yanýltýcý bilgi (cin-sellik) olduðu kabul edilmiþtir. Bu gelenek-lerde yýlan fiziksel anlamda zehirli ve teh-likeli, sembolik olarak da kurnaz ve ayar-týcý bir yaratýk diye görülmüþ, bilhassa hý-ristiyan inancýnda bütün kötülüklerin kay-naðý kabul edilen þeytanla iliþkilendirilmiþ-tir (Hezekiel, 29/3-5; Ýþaya, 27/1; Mezmur-lar, 140/4; Vahiy, 12/7-9; 17/8; 20/2; Shab-bath, 55b, 62b, 63a, 121b, 146a; “bilge yýlan”motifi için bk. Matta, 10/16; yýlan-þeytan-kadýn baðlantýsý ve bilgi-cinsellik iliþkisiiçin ayrýca bk. Pagels, s. 27-30; Gürkan,sy. 9 [2003], s. 27-30). Ýslâm geleneðindede izleri görülen söz konusu anlayýþta, yý-lanlarý kötülüðün ilkesi Ehrimen’in yarat-týðý kötü güçlerle irtibatlandýran Zerdüþtinancýnýn etkisi olduðu kabul edilmektedir.Tevrat’ta Mûsâ peygamberin yýlana dönü-þen asâsý dýþýnda Tanrý’nýn çölde Ýsrâilo-ðullarý’nýn üzerine ceza olarak zehirli yý-lanlar gönderdiðinden, bu yýlanlardan ko-runmak için yine Tanrý’nýn emriyle Hz. Mû-sâ’nýn bronzdan bir yýlan heykeli yapýp birdireðe (Nehuþtan) astýðýndan ve bu dire-

YILDIRIM BAYEZÝD KÜLLÝYESÝ

43. CÝLT 6. FASÝKÜL (269) 4. Forma / 2. Kontrol18 Aralýk 2012

Þehzade Mehmed’in sünnet þenliðinde yýlanlý sütunun önün-

de yýlancýnýn gösterisini tasvir eden minyatür (Seyyid Lok-mân, Surnâme, TSMK, Hazine, nr. 1344, vr. 104a)

Yýldýrým Bayezid Camii – Mudurnu / Bolu