YAVERİ ATATÜRK'Ü ANLATIYOR - Turuz...Operatör (Kara) Kamil Bey' in vücuttan çıkardığı o kurşu - nu Salih Bozok'un kızı, ölene dek boynunda kolye olarak ta şımış

2·BASKI

YayınaHazırlayan:CANDÜNDAR

YaveriAtatürk'üAnlatıyor

YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR

Yazan:SalihBOZOK

Yayınahazırlayan:CanDÜNDAR

Yayınhakları:©DoğanKitapçılıkAŞ

1.baskıınisan2001

1.baskıImayıs2001IISBN975-6719-63-X

Kapaktasarımı:Dipnot

Baskı:AltanMatbaacılık

DoğanKitapçılıkAŞHürriyetMedyaTowers,34544Güneşli-İSTANBUL

Tel.(212)6770620-6770739Faks(212)6770749

YaveriAtatürk'üAnlatıyor

SalihBozok

Yayınahazırlayan:CanDündar

Önsöz

"Atatürk'ünyaveriSalihBozok,şuursuzcaSaray'ınmerdivenlerindenaşağıkoştu.Altkattaboşbulduğubirodayadalıpkapıyıkapattı.Azsonraiçerdentekelsilahsesiduyuldu.Sesiduyupodayakoşanlariçerdeonukanlariçindebuldular.

Tabancasındankalbinesıktığıbirkurşunladevrilmişti."

l993'teSanZeybek'ibucümlelerlenoktalamıştık.

Ogündensonrabelgeseliizleyen,kitabınıokuyanhemen

herkesbanaSalihBozok'usormayabaşladı.

Atatürk'üuğrunaölecekkadarsevenbuadamkimdi?

Neolmuştuona?..

Kurşunukalbinesıktıysadahasonraogününasılanlatabilmişti?

Onlarabirazdahasabretmelerinisöylüyordum.Yazıda

hatalıbirsözcükvardı:

Bozok,merdivenleri"şuursuzca"inmemişti.

Benbuönemliayrıntıyıbelgeselyayınlandıktansonra

SalihBozok'unhayattakalantekçocuğuMuzafferBozok'tanöğrenmiştim.

80yaşındakiMuzafferBozok,zamanzamanyaşlanan

gözleriyledahadüngibihatırladığıomeşum1938yılınışöyleanlatmıştı:

"Benoyıl17yaşında,Galatasaray'da10.sınıftatalebey-

8

CANDÜNDAR

dim.BabamiseSavarona'daydı.Banahaberyollamış,'Bu

haftasonuarabagöndereceğim.Gelsinonunlakonuşacaklarımvar'diye.'Eyvahyinetopoynadığımıduydu,haşlayacak'diyekorktum.Kızdımı,çoksertolur,hattadöverdi.O

günbirmakamarabasıkapıyadayandı.'MoskofZiya'diye

tanınanüniformalıbirşoförbenievdenaldı.ArabadaKelAli

(AliÇetinkaya)devardı.Eliniöptüm.BirlikteSavanora'ya

geçtik.

Oters,aksi,vurdumuÇwıatanbabamgitmiş,yerine

müşfik,sevecen,canayakınbiradamgelmişti.Benikarşısınaoturttu;

·-Bakevladım'dedi,'Artıkkocaadamoldun.Seninleaçık

konuşacağım.Hakikatleribel,nıelisin:Atatürkçokhasta.

Songünleriniyaşıyor.Onuancakbirmucizekurtarır.Sağlığıiçinhepduaediyoruzamaşayetonabirşeyolursabendeyaşamamayakararlıyım.Benimiçinondansonrahayat

düşünülemezartık...'

Bunlarıokadarciddiyetlesöylemiştiki,benkarşısında

ağlamayabaşladım.

-Ağlamaoğlum.Erkekadamağlamaz,dedi.İçerdeuyuyanAtatürk'ünsesimiduyuprahatsızolabileceğinisöyledi.

Benisusturdu.-

Konuştuklarımızınaramızdakalmasınıistedi.

AnnemlerosıraAvrupa'daydı.Onlaradatelgrafçekipbir

anöncetrenledönmeleriniistemiş.'Sendekendineçekidüzenver.Annenlergecikirseseninyapacağınşeylervar.Aileninerkeğisensin.Annen,ablaların

sanaemanet.Oku,memleketinefaydalıbiradamol'dedi.

Babambunlarısöylerkenhıçkırahıçkıraağlıyordum.

Hiçbirşeysöyleyemedim.

Beniöptüveuğurladı."

Henüz17yaşındaykenbabasınınölümkararımkendi-

sindendinleyenbirçocuknehisseder?

Korku?..Endişe?..Hüzün?..

Belkihepsibirden...

Sonradanbirsabah,birbaşkaayrıntıyıöğrenmişMuzafferBozok...

Okulagitmeküzerekapıdançıkarken,banyodatıraşolan

YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR

9

babası,"Gelevladımöpeyimseni"diyeyanınaçağırmış.Oradavedalaşırkenbabasınıngöğsünükapattığınıfarketmiş.

MeğerSalihBozok,Atatürk'ünardındanseçebileceğien

kolayölümyönteminibelirlemekiçinhekimleredanışmış.

Atatürk'ütedaviedendoktorlardanbirine:

-Doktor,insankalbininhangitarafınakurşunyerse

ölür,diyesormuş.

Doktor:

"-Açgöğsünügöstereyim,demiş.

Bozok,doktorunparmağıylagösterdiğinoktayıhemen

tentürdiyotlaişaretlemiş.

-Yanlışyerenişanalıponakavuşamamaktankorkuyordum,demişdahasonra...

Yani1OKasımsabahımuhafızkumandanıİsmailHakkı

Tekçe'ninodasındayaptığışey,"şuursuz"birfeveranınyansımasıdeğil,aylarsürenbirhazırlığınsonucuymuş.

Bozok,odayagirdiktensonratamişaretlediğinoktaya

sıkmışkurşunu...La.kilivücuduçokyağlıolduğuiçinkur

şunkalbinbirikimilimetrelikbirsapmaylasıyırmış,ciğeriniboydanboyadelipgeçmiş,sırtınasaplanıpkalmış.

DostlarıkanlariçindehastanayekaldırmışlarBozok'u...

Operatör(Kara)KamilBey'invücuttançıkardığıokurşu-

nuSalihBozok'unkızı,ölenedekboynundakolyeolarakta

şımış.

1OKasım1938'ianlatırken"Osabahbenherzamankigibimektebegittim"diyorMuzafferBozok:

"Saat9.30'damüdüriyeteçağırdılar.'Evegitmenlazım'

dediler.Sokağaçıkarçıkmazolanlarıanladım.Çünkübayraklaryarıyainmişti.EvimizOsmanbey'deydiozaman...

·Neredebabam'diyesordum.'ŞişliSıhhatYurduHastanesi'nde'dediler.Koşarakgittim.Olupbitenioradaöğrendim.

Atamıkaybetmiştim,babamıdakaybetmeküzereydim.Babam,canıçokkıymetlibirinsandı.Böylebirşeyinasılyapa-

bildiğineinanamadımönce...AncakAtatürksevgisiokadar

büyüktüki,onsuzbirdünyayıanlamsızbuluyordu".

SalihBozok,intihargirişimindensonra1yılölügibiya

şadı.Zatenrahatsızolankalbi,birdesıyırıpgeçenkurşununetkisiyleheptenyorgundüşmüştü.

10

CANDÜNDAR

Osert,otoriteradam,sakin,suskunbirkişiliğebürünmüştü.Bütüngünodasınakapanıyor,hiçbirşeydenzevkalmıyordu.

BiraziyileşirgibioluncaİsmetPaşa,kendisiniAnkara'ya

çağırttı;

-SenbanaAtatürk'tenyadigarsın.Senimebusyapmak

istiyorum,dedi.

VeBozokömrününson1,5senesiniAnkara'daBilecik

milletvekiliolarakyaşadı.

Bozokanılarına1910yılındanbaşlıyor.LakinAtatürk'le

dostluklarıdahaeskiyedayanıyor.

OdaAtatürkgibi1881Selanikdoğumlu...

"Selanik'tenmahallekomşulukları,hattauzaktanakrabalıklarıvar.

İlksubaylıkyıllarındaberaberler...

1908'deHürriyet'inilanındansonrayollarıyineSelanik'te

kesişiyor.

Atatürk'ünonudahaoyıllardan"ömürboyuyoldaş"olarakseçtiğinigösterenilginçbirsahnevardır:Selanik'temeşhurOlimposgazinosundaoturduklarıbir

akşam,MustafaKemalsofradakidostlarınailerdenasılikti-

darageleceğinianlatır.

Sonradaoradabulunanlaraistikbaldekigörevleriniac;ııtlar:

Masadakiler,FuatBulca,NuriConker,FethiOkyar,SalihBozokhayretleizlerleronu...

HerkesingörevtaksimiyapıldıktansonrasıraBozok'agelince:

-Salihder,...seninlehiçayrılmayacağız.Senikendime

yaveryapacağım.

Masadakilersorarlar:

-Pekisenneolacaksın?

Yanıtkısadır:

-Bensizebugörevleriverecekadamolacağım.

Gerçektendeöyleoldu.

Atatürk,onlaraogörevleriverecekmevkiegeldi.

VeSalih,SuriyeCephesi'ndenitibarenonunemrinegir-

Y/\VERfATATÜRK'ÜANLATIYOR

11

di.BirinciDünyaSavaşı'nınsonunadekyaverliğiniyaptı.

KısabirayrılıktansonraKurtuluşSavaşıyıllarındaAnka-

ra'dayenidenbuluştular.İkinciMeclis'teozamanlaradı

"Bozok"olanYozgat'ıtemsilenmilletvekilliğiyaptı.Amaasıl

işihudutsuzbirsevgiylebağlıolduğuAtatürk'eomuzvermekti.OAtatürk'ünbaşyaveri,"güzelgözlü,burmabıyıklıSalih"iydi.

OdönemçekilenherresimdeAta'mnhemenyanıbaşında

görünenbugüleçyüzlüadam,Atatürkölenedekbirgölge

gibionuizledi.

...hattadenilebilirki,ölümündensonrabile...

Büyükadamlarınsıı:larınaortakolanlar,hiçbirzaman

"herşey"iyazmamışlardıı\

Atatürk'ünkesintisizbirlikteolduğuyeganedostuveözel

hayatınınenyakıntanığı/sayılabilecekBozokdamuhtemelenbildiklerinin,gördüklerininmilyondabiriniyansıttıanılarına...

Çoğunu,birsırolarakberaberindegötürdü.

KitababaktığımızdaBozok'unkendisiniAtatürk'üngölgesinesaklayıp,sadecehayranolduğuvesaygıduyduğuliderianlattığını,ancakpekçokönemliolayıesgeçtiğinigörüyoruz.

Yinedeanılarınsatıraralarındayüzlerceilginçayrıntı

var:

Başta,19lO'lardanbaşlayarakMustafaKemal'incephedenenyalın,endoğalhaliylekalemealdığımektuplar...

BumektuplardaMustafaKemal'inBingazi'defasulye

ayıklamasahnesidevar,

...Cabub'da"çarşafüzerindendahidişigörmeden"geçirdikleri3ayınöyküsüde

...

...İskenderiye'denİstanbul'a"nekadarzüğürtdöneceğine"ilişkinyakınmalarda

...

Amaaynızamanda,daha1912yılında"vatanınmutlaka

selametbulacağına"ilişkinbirinancın,"memleketisarsan

buhran"ailişkinteşhislerinvesavaşınmuhtemelneticesine

ilişkinöngörülerindeizlerivebelgelerivarbusatırlarda...

Buanılardabiranyılgınlığadüşerekemekliolupköşesineçekilmeyidüşünen...

12

CANDÜNDAR

...EnverPaşa'ya"Makamınızdagözümyok,omakambanaküçükgelir"diyemeydanokuyan...

...Daha1919ağustosundaannesine"hareketimizinsomutneticelerinipekyakındabütündünyagörecektir"diyeyazan...

...EsiraldığıTrikopis'eNapolyon'uörnekgösteren...

...İzmir'dekendisinediklenenİngilizkonsolosuodasındankovan...

...Annesininmezarıbaşındaulusalegemenlikyemini

edenbirMustafaKemalbulacaksınız.

TabiiLatifeHanım'laevlenmelerininveboşanmalarının

öyküsünü,İnönü'yleküslüklerininiçyüzünü,sofradakopan

kimikavgalarınilginçayrıntılarınıveAtatürk'ünhastalığı-

nınperdearkasınıda...

BozokbunlarıAtatürk'ünsağlığındayayımlamadı.

Bununnedeni,1ocak1936günükalemealdığıuzunvasiyetindeyazılı...Çocuklarınabıraktığıvasiyetin3.maddesiaynenşöyle:

"Atatürk1ebirlikteyaptığımseyahatleredairbazıdefterlerdenotlarımolduğugibi,Atatürk'ünbanagönder&iğiçokkıymetlimektuplanvardır.Bunlarıneşretmekiçinbenden

satınalmakisteyenlerolmuştur,fakatAtatürkbuı;ıamüsaadeetmedive'Bunlarıbizöldüktensonraneşretmeküzereçocuklarınamirasbırak'

Bendeonuniçinhepsinimuhafazaedereksizemirasbırciktırn".

Bozok,iyileştiktensonrabunotlarvemektupları"anılar"adönüştürdü.

Ölmeden5ayöncetamamladığıanılarınınsonunadaşu

notudüştü:

"Uzunyıllaryanlarındaveyakınlarındabulunduğumbüyüklerimizinresmfvehususfhayatlarınaaitbildiklerimi,gördüklerimivearalarındageçenbazıhadiselerikenditarafımdanhiçbirfikirvemütalaadabulunmadan,olduğugibikaydederektarihekarşıbirhizmetifaetmekisterim.Elimde

mevcutolanvesikalarıdaburadakiyazılarımlabirlikteçocuklarımadeğerlibirmirasolarakterkedeceğim.Busatırlarıyazarken60yaşımagirmişbulunuyorum.Atatürk'ünsayesindehertürlüsaadetenailolmuşbulunduğumdan


milletvememleketiminsaadetveselametinidilemekten

başkahayattahiçbiremelimkalmamıştır.Binanaleyhvesikalaraistinatettirerekyazmakistediğimhatıramıokuyacakolanlannyazılanmsamimiyetindeneminolmalannıherşeydenöncericaederim.

1.1.1941/BilecikMebusuSalihBozok."

Bozokbusatırlarıyazdıktan4,5aysonra1941yılının25

nisangünüSuadiye'dekiköşkündeöldüveAnkara'daakrabasıNuriConker'inyanınagömüldü.

ÖlümününardındanelindekiAtatürk'eaitmektupve

belgelerailesitarafındanHarpAkademileriKomutanlığı'na

armağanedildi.

AnılaniseyıllaröncedeğerliaraştırmacıİsmetBozdağtarafındanderlehdi,dahasonraoğluCemilS.Bozok'unanılarıylabirlikteyayımlandı.AncakCemilBozok'unveikikızkardeşinimvefatetmelerininardındanbuönemlibelgetamamenortadankayboldu,unutulupgitti.

SanZeybek'inyayımındansonratanıştığım,SalihBozok'unhayattakalansonçocuğuMuzafferBozok,artık80

yaşınageldiğiniveanılanyenidenyayımlamakistediğini

söylediğindedoğrusubüyükheyecanduydum.

Kendisininanılandababasınınkikadarilginçti:

1921yılındaİstanbulBağlarbaşı'ndadoğmuştu.

BabasıSalihBozok,osıralarAnkara'daMustafaKemal'in

yanındaolduğundan,oğlunuancakdoğumundanüçay

sonragörebilmişti.

Oğlunaönce"MustafaKemal"adınıkoymakistemiş,ancakPaşa"Bugünlerdebirbiripeşisırazaferlerkazanıyoruz.

Oğlununadı'Muzaffer'olsun"deyinceisimbelliolmuştu.

Ankara'dahalenİngilizSefareti'ninbulunduğuevdeoturuyorlardı.

KüçükMuzaffer,Ankara'yagelirgelmezsavaşkarargfilıınınneşekaynağıolmuştu.AkşamoldumuKemalPaşa"Getirinbakalımhaylazı"diyor,kucağınaalıpseviyordu.

2-3yaşınagelinceküfürlerivetaklitleriyleÇankaya'nın

gözdesiydiartık..;

Atatürk,Muzaffer'idikkatleincelerve"Buçocukbüyük

adamolacak.Gözlerindenokuyorum"derdi.

14

CANDÜNDAR

MuzafferBozokbugüniçingülenyaşlıgözleriyleogünlerihatırlarken"Rahmetlikbirtekbendeyanıldı"diyeespriyapıyor.

İşteokuyacağınız�larböyleuzunbirmazininsonunda

sizlereulaşıyor.

KitabıdahakolayokunurhalegetirmekiçinMuzafferBozok'labirkaçayüzerindeçalıştık.Bazıfotoğraflarvebelgelerekledik.

Kitabınorijinalindebulunmayanbölümlemelerveara

başlıklarbanaait...

Dilinegelince...DöneminTürkçe'sininlezzetinitaşıdığı

içinbiranlaşılmazorluğuolmasınarağmenanılarınmetninesadıkkalmayakararverdik.

Sadecebugünkükuşaklarınanlamaktazorlanabileceği

sözcüklerinaltınadipnotlarkoyduk.

VeSalihBozok'unanılarını,onunölümünün60.yıldönümüolan2001yılınisanayınayetiştirdik.

Butarihimirasınsizlereulaşmasınaaracılıkyapabildi

ğimiçinonurduyuyor,bukonudabanagüvenvedestekverenSayınMuzafferBozok'asaygılarsunuyorum.

CanDündar

nisan2001

Hatıralarımabaşlarken

Türkinkılabınıntarihiniyazmakgeleceknesledüşenbir

vazifedir.Ancakbugünküneslindemühimbirvazifesi,

esaslıbirmükellefiyetivardır.Hervatandaşinkılaptarihini

alakadaredenbütünmalumatınıtarafsızcabirhisletespit

etmeli,tarihivesikaları,gelecekneslinçocuklarınaterketmelidir.

Atatürk'lebirliktegeçirdiğimmüstesnaveşerefligünlerin

hatıralarınıyenidenyaşamakvetatmakiçinbuvazifeyi,

elimdengeldiğinceyapmayaçalışacağım.

İnkılabımızınsiyasi,askeriveiçtimaihareketleriyıldırım

süratiylebirbirinikovaladı.Buhareketvehadiseleribasit

birgörüşletespitetmeyeimkanyoktur.Çünkübunlardan

herbirininesaslıbirtetkikelüzumgösterentarihihususiyetivemenşeivardır.ŞüpheyokkiTürkinkılabınınbayrağınıtaşıyanAtatürk,oinkılabınruhunu,prensiplerinidenefsinde,işlerinde,mazisindevealelumumhayatındataşıyor.BuitibarlaAtatürk'ünhayatına,onundahagençbirzabitken

yaptığımücadelelereaitenküçüktafsilatın,inkılaptarihi

noktasındanbüyükbirehemmiyetivardır.Atatürk'ünelyazısıylayazılmış,bana

veyabaşkalarınagönderilmişöylemektup,muhtıra,raporvb.vesikalarvarkionlarıbizzat

kendileribileancakyenidenokuduktansonrahatırlayabildiler.İnkılabımızbirtesadüftenveyavaziyetinicabındande

ğil,yıllardanberidüşünülerekvarılankarardandoğmuştur.

16

SALlHBOZOK

Bundanyıllarcaöncebanaveyabenimalakambulunanbazıarkadaşlaragönderilmişolanbumektuplarıbugünekadarmukaddesbiremanetgibisakladım.BenAtaturk'üdahagençbirzabitkenbugünherkesinonuAtatürkolaraktakdirettiğiderecedesevmişveonunkudretineimanetmiştim.Bukanaatveimanımıkendisinedahaotarihlerdeyazdığımmektuplardaifadeetmişbulunuyorum.Sözünüetti

ğimmektupvevesikalarınbendepekacıbirhatırasıvardır:

Mütareke'ninilkyıllarındaydı.AtatürkhenüzAnadolu'ya

geçmişti.Millihareketbaşlamışb.Anadolu'nunsinesinde

çalışanAtatürk'esözdinletemeyenSultan'ınhükumetive

onunyardakçılarıİstanbul'daonayakındanveuzaktan

nispetiolanherkeseeziyetederekhırslarını,kinleriniyabşbrmakistiyorlardı.Biraralıkbenimdeevimibasmışlar,evrakımıalmışlarvebeniBekirağaBölüğü'ndehapsetmişlerdi.

Ohükumetinicraabndasebepveadaletaramakfaidesizdi.

Kendinefsimihiçdedüşünmüyordum.Evdekorkuveheyecaniçindebırakbğımaileme,çocuklarımaacıyordum.Fakatonlardandahaçokacıdığımşey,eviminaranmasıneticesindebüyükevrakvevesikalarınhainlerinelinegeçmesiolmuştu.Çoksürmedi,talihbanagüleryüzgösterdi:FeridPa

şakabinesidüştü,bendeBekirağaBölüğü'ndençıkbm.İlk

işim,çalınanevrakımıaramakoldu.OtarihteHarbiyeNezaretibaşyaverisonradaCumhuriyetordusununenmümtazbirordukumandanıolanSalihOmurtakPaşa'nındelaletiyle,birkaçmektupmüstesna,bütünevrakımıgerialmaya

·

muvaffakoldum.

SalihBOZOK

Selanik'tekihayat

MustafaKemal'e

kurşunattılar

Hatıralarıma191O'luyıllardanbaşlıyorum.

1909-191OtarihindeSelanik'temüstesnabirhayatvefaaliyethükümsürüyordu.Buhayatınmüspetcepheside,Meşrutiyet'itakipedenaylarvehattayıllariçindeRumeli'yi

kaybetmek,heleSelanik'iyadellerebırakmakhiçbirTürk

vatanperverininhayalinesığacakbirşeydeğildi.Bualdanış,

birgafleteserimiydi,yoksahayatınvepolitikanınicaplarını

bilmemektenmineşetediyordu?Herhaldeoneticeden,bizimneslingünahtan,mesuliyettenkurtulmasınaimkanyoktu.Nihayetgafletvecehalet.birmazeretsayılamaz.

Ozamanlarbizimaldandığımıznoktaşuidi:bizzannediyordukkiMeşrutiyetbirgayedir.Bugayeyiistihsalettiktensonrayapılacakbirşeykalmamıştı.

Vakıa,Meşrutiyetİnkılabı,ıumumunheyecanıiçinde

muvaffakolmuştu,fakatonutakipedenhırs,kinvetaassup

ateşidememleketianarşiye,inkıraza2götürüyordu.Hiç

kimsetehlikeyigörmüyordu.Butehlikeninfarkındaolanlarsamücrimane3birkayıtsızlıkiçindesadecehadiseleribekliyorlardı.İttihatveTerakki'nin,inkılabınvebilhassamesuliyetinmerkeziolanSelanik,hergünİstanbul'dangelenyeis1İkinciMeşrutiyet(1908).

2Çöküntüye.

3Suçlularaözgü.

18

SALiHBOZOK

vericihaberlerkarşısındakuvvetindenbirkısmınıkaybediyordu.Vatandaşlararasındakarşılıklıbiremniyetkalmamıştı.Halkınhükümeteitimadı,hükumetindehalkahürmetiyokolmuştu.Ortalığıumumibiryeiskaplamıştı.Hiçkimsepolitikacılardanartıkbirşeybeklemiyordu.Umumun

ümidi,kendisine"Nigehban-ıMeşrutiyet"4unvanıverilen

ordudaydı.Acabavatanınbuelimvaziyetiönündeordunasılbirvaziyetalacak,nasılbiristikamettakipedecekti?Yazıkki,büyükkumandanlardaheyecan,faaliyetveateşnamınahiçbirşeyyoktu.Hepsibedbinvemütevekkil,hadiseleribekliyorlardı.Onlarınbubekleyişvaziyetlerindebirazdamaziye,Meşrutiyet'tenöncekisaltanatdevrininsahteyaldızlarınakarşıbirnevihasretifadeedenmanalardaseziliyordu.Askerliğinteknikvetatbikatcihetlerinoksandı,İstibdatdevrininihmalettiğibunoksanlarıgidermek,Meşrutiyetİnkılabı'nınbellibaşlıvazifelerindenbiriniteşkiletıneliydi.

Halbukibirciheteehemmiyetverenyoktu:bazıgarnizonlardakimevziifaaliyetler,bazımümtazkumandanvezabitlerinhimmetiyleoluyordu.

BufaalgarnizonlardanenönemlisiSelanik'teydi.Oradakikıtalarasıksıkmanevralaryaptırılıyor,atlızabitangezileritertipolunuyor,harpoyunlarıyapılıyordu.BütünbufaaliyetindimağıvemihveriErkanıharpKolağft-sıMustafaKemalBey'di.MustafaKemal,muhitte,zabitJkrarasındapekmüstesnabirmuhabbetveitimatkazanmıştı.Onunyalnız

askerliksanatındadeğilmemleketinumumiişlerindedederinbirvukufamalikolduğu,görüşlerindevedüşünüşlerindetambirisabetbulunduğu,umum):arafındantasdikolunuyordu.MustafaKemal'inbutefevvukunu,5amirlerideinkaretıniyordu.Bununiçindikitalimveterbiyeişlerinde,manevralarda,harpoyunlarınınidaresinde,Erkaruharbiye

seyahatlerinderütbesininküçüklüğünerağmenonudaima

harekatmüdürüyaparlardı.MustafaKemalhervaziyetten

vevazifedenmuvaffakvebinaenaleyhbirazdahakuvvetli

olarakçıkıyordu.DenizkıyısındaYonyoveyaKristalgazino-

4Meşrutiyet'inkoruyucusu.

5Üstünlüğünü.


19

larındaoturduğu;masanınetrafıhemendaimaonuntatlı

sohbetlerindenistifadeetmekisteyenbüyükküçükrütbeli

zabitlerledolar,bukonuşmalarmemleketinveordununistikbalineaittasavvurlarazeminteşkilederdi.Onundahaogünlerdeanlatbğıvedilediğişeylerbugünkavuştuğumuz

idareninesaslarındanbaşkabirşeydeğildi.

KolağasıMustafaKemalBey'inherzamanveheryerde

hiçbirendişevemülahazayatabiolmaksızınortayaatlığıcesuranefikirleri

dinleyecekkadarnefsindekuvvetbulamayanlar,onunkonuşmalarından,onunmuhitindenkaçmayıtercihederlerdi.Bugibiadamlar,söylenensözlerinMerkez-i

Umumi'ye6veyaHarbiyeNezareti'neaksedebileceğinidüşünerekkorkarlardı.

1908İnkılabı'nınmuvaffakolmasındabirinciderecede

ordununtesiriolmuştu.İnkılabınilkgünlerindezabitlerin

İttihatveTerakkiCemiyeti'nedahilolmasıtabiigörülmüştü.

ÇünküozamanİttihatveTerakkiCemiyeti,siyasibirfırka

olmaktançok,memleketiistibdatidaresindenkurtarmaya

memur,vatanivemillibirheyettenibaretti.Memlekettesiyasifırkalar,siyasicereyanlar,siyasiihtiraslardoğduktansonraelbetteordununbuvaziyetiidameedilemezdi.7Ordununsiyasibirfırkaylaalakasınıidameetmeyeçalışanlar,bilebilehemorduyahemmemleketefenalıkediyorlardı.Herhaldeordunun.memleketmüdafaasınamatufolansafvenezihfaaliyetsahasınaçekilmesilazımdı.

1911yılındaordununCemiyet'tenSayrılıpayrılmaması

etrafındaikicereyanvardı.İttihatveTerakkiCemiyeti'nin

kendisiordununayrılmasınıkendimevcudiyetiiçinbirfelaketsayıyordu.Oorduyaistinatederek9kuvvetiniidameyetaraftarbulunuyordu.Halbukiordununiçindevedışında

mühimbirzümreordununbehemehallOayrılmasınıvebununiçinaslavakitgeçirilmemesiniistiyordu.AyrılmayataraftarolanzümreninbaşındaMustafaKemalBeybulunuyordu.

6İttihatveTerakkiGenelMerkezi.

7Sürdürülemezdi.

8İttihatveTerakki'den.

9Dayanarak.

10Kesinlikle.

20

SALİHBOZOK

MustafaKemalBey,Meşrutiyetİnkılabı'nınbaşlangıcındaveinkılapmücadelesindeİttihatveTerakkidışındakalmışbirunsurdeğildi.KendisideCemiyet'insonradaniltihaketmişbirazasıdeğil,ensıkıdevirlerindeçalışmışhakikimüessislerinden11biriydi.OordununCemiyet'tenayrılmasılüzumunakaniolduğugünekadarMerkez-iUmumi'yleirtibatınımuhafazaetmiş,milletinçıkarlarınauygunolanicraatamüzahereteylemişti.12Nihayetonunvaziyetini,

çevredekazandığıhürmetveitimadıistirkaba13başladılar.

BundanbaşkaMustafaKemalordunun,Cemiyet'tenalakasınıkesmesiicapedeceğinedairolankanaatinihertoplu-

luktavehermuhittetekrardangerikalmıyordu.Orduyusiyasettenayırmakveonudevrinicapettirdiğifennitekamülat14ilekuvvetlendirmekonabiridealolmuştu.İttihatveTerakkiMerkez-iUmumisi,kendisiiçinhayatibirmeseletelakkiettiğibuişibasitbirkararlahalletmekistemedi.Müspetveyamenfikararınmutlakabirkongretarafındanverilmesiniiltizametti.Şüphesizkongreyegelecekazanınkendifikirlerinetaraftarolanlardanintihapedilmesinel5deihtimameyledi.MustafaKemalBey'inkongreyemurahhasolarakiştirakineengelolmayaçalıştı.Fakatbütünbutertibat,MustafaKemal'inkongrekürsüsündenkuvvetlikanaatini

ifadeye,safvenezihmüdafaasınıyapmayaengelolamadı.

EnnihayetkongreMustafaKemal'intalakatı16vemantığı

karşısındakararınıverdi:

"Ordu,İttihatveTerakkiCemiyeti'yleolanalakasınıkesecek."

Yazıkki,MustafaKemalBey'inbumücadeledekisamimiyetiniMerkez-iUmumianlamamıştı.ArtıkMustafaKemal'invücudu,Cemiyet'invarlığıiçin

muzırgörülüyordu.

Onuizaleetmenin17çaresiniaradılar.Aleyhindesuikast

tertipettiler.Veonakurşunattılar.Bereketversinkibütün

11Kurucularından.

12Yardımcıolmuştu.

13Kıskanmaya.

14Gelişmeler.

15Seçilmesine.

16Açıksözlülüğü.

17Yoketmenin.


21

bucaniyanetertiplermuvaffakiyetsizliğeuğradı.Çünkütalih,Türkmilletininhalasl8inkılaptarihindeonabüyükrollersaklamıştı.Onunyaşamasımukadderdi.Çünküfıtrat,19

birkaçyılsonrauçurumagidenmemleketikurtarmayaonu

memuretmişti.Onuniçinoalçakkurşunlarboşagitti.KolağasıMustafaKemal,bugünküCumhuriyetveAtatürkdevriniaçmakimkanınıbulmakiçinobadiredensağvesalimçıkmıştı.

18Kurtuluş.

19Yaradılış.

KolağasıMustafaKemal

"Banada'Selanikli

Kemal'derler"

1911tarihindeErkanıharpKolağasıMustafaKemalBey

hemSelanik'tekikolorduerkanıharbiyesindeıhemde38.

PiyadeAlayKumandanlığı'ndavazifegörüyordu.38.PiyadeAlayı,kumandanınınfaaliyetisayesindetalimveterbiyeitibariylebirnumunekıtası,birnumunemektebiolmuştu.Çokvazifeleriolmayan,faalkıtalardabulunmayangençzabitler,bualayınmanevralarına,talimlerine,derslerineiştirakediyorlar,mümtazkumandanınınordudaşimdiyekadargörülmemişbirtarzdakiilmiveameliderslerindenistifadeyecanatıyorlardı.MustafaKemalBey,buzabitlerledeayrıayrıalakadarolur,müşküllerinihalletmeyeçalışırdı.OtarihteHadiPaşa2ordumüfettişi,HasanTahsinPaşa3kolordukumandanı,1907YunanmuharebesindeadınıişittiğimEnverBey4fırkakumandanıydı.MersinliCemalBey5demüfettişlikerkanıharbiyereisiydi.

Türkzabitlerinin,Türkaskerlerininkahramanlığıdillere

destandır.ŞüphesizTürkordusunudünyanınencesurordususaymaktamübalağayoktur.BunuyalnızbizTürkleriddiaetmiyoruz,bütündünyabuhakikatiitirafediyor.An-1Kurmayında.

2SevrAntlaşması'nıimzalayanlardan.

3Selanik'iYunanlılarateslimeden.

4EnverPaşa.

5MersinliCemalPaşa.

24

SAL1HBOZOK

cakbumümtazorduyakumandaedebilecekadamister.

Onunmeziyetlerinden,kahramanlıklarındanistifadeetmesinibilecekkumandanister.Türktarihindekibuncamağlubiyetimizinmesuliyetiniaskerlerimize,

zabitlerimizeatfetmekteisabetyoktur.Bütüngünahonlarakumandaetmesinibilmeyencahilkumandanlanndır.Türkordusuiyibirkumandaaltındabulundukçadaimamuzafferolmuştur.Tarihinşahadetiböyledir.

MustafaKemalBey,Türkordusununkumandavaziyetinipekzayıfbuluyordu.Ordununbaşındabulunanbüyükkumandanlardaneaskerliksanatınınistediğivasıflarnede

nazariveamelimalumatmevcuttu.Türkordusununkumandaheyetiilebüyükdevletlerindeğil,hattaBalkandevletleriordularınınkumandaheyetleriarasındayapılacakbirmukayese,insanıümitsizliğegötürüyordu.HalbukiTürkiye'ninvaziyetveistikbalibirtehlikearzediyordu.Meşrutiyet'inilanındansonradevletinidaresineveordumuzunteşkilatınayenibirnizamvereceğimizehükmedenBalkanlılar,sonzamanlardafaaliyetlerini,hazırlıklarınıartırmışbulu-

nuyorlardı.Bellikiilkfırsattanistifadeedeceklerdi.Neyazık

kiaskerivemülkiyüksekmahafılde,6nebizdekinoksanı,ne

dehududumuzunötesindecereyanedenfaaliyetinmanasınıanlayankimsevardı.Keskinvezehirlibirpolitikahavasıhalkınasabınıgermiş,bütünfaaliyetküçükpolitikamanevralarınamünhasırkalmıştı.Memleketinvehattainkılabınyeganemüdafaakuvvetiolanordu,ehliyetsizkumandanlar

elindefenabirakıbetemahkumbulunuyordu.MustafaKemalBeybuhakikatleriaçıktanaçığasöylüyorveekseriyabutenkitlerinibizzatbüyükkumandanlarakarşıdaaynıaçıklıkveacılıklatekrardangerikalmıyordu.MustafaKemalBey,biraralıkorduyugençleştirmek,kumandanlıklarıaciz

ellerdenkurtarmak,orduyailimvesanataşkınıaşılamak

gayesiylegizlibircemiyetteşkiletti.Maksadıbucemiyetin

teşkilatıvasıtasıylafikirleriniyaymakvebirdefabukanaatlerinikabulettirdiktensonravaziyetinicabatınagörehareketegeçmekti.CemiyetinilkidareheyetindeNuriBey,7Fu-6Çevrelerde.

7NuriConker.


atBey,sRasimBey,9MahmutBey,ıoTopçuHamdiBeybulunuyorlardı.Cemiyetinteşkilatınabaşlandı.FakatbuteşkilatbitmedenHarbiyeNazınMahmudŞevketPaşa'dangelenbirtelgrafnamede"MustafaKemalBey'inacilenİstanbul'aizamı"11emrediliyordu.Buakıbetbirçoklarınıhayretedüşürmedi.ÇünküMustafaKemalBey'inSelanik'tekifaaliyeti,Selanik'tekikıtaat12üzerindekinüfuzubazılarınıkorkutuyordu.BirhadiseyemeydanvermedenonuHarbiyeNezareti'neşikayetetmişler,buradanaldırılmasınıistemişlerdi.Kendisibutertibatınmanasınıtamamenanlamışvehattaneredengeldiğinidebulmuştu.İstanbul'agideceğigünbendeistasyondabulunuyordum.Teşyiedenlerl3arasında

ozamanmüfettişlikerkamharbiyesindebulunanMiralay

GaripMustafaBeydevardı.MustafaKemalBeybiraralık

buzatasordu:

"MustafaBey,beniniçinİstanbul'açağırıyorlar?"

GaripMustafaBeysadece"Bilmiyorum"dedi.

BununüzerineMustafaKemalBeyasabibirtavırlaşu

sözlerisöyledi:

"MustafaBey...MustafaBey...Sizinbilmediğinizşeyiben

çokiyibiliyorum.BenijurnaledenCemalBey'denbaşka

kimsedeğil.Fakatona'MersinliCemal'derlersebanada'SelanikliKemal'derler.Elbettebirgüngörüşürhesaplaşırız!"

Trenebineceğisıradakulağımaeğilerekşusözlerisöyledi:

"Arkadaşlarasöyle,sakınmeyusl4olmasınlar,çalışmaktadevametsinler.İnsançalışmayakararverdiktensonrayerinvezamanınehemmiyetiyoktur.Benİstanbul'dadaaynıısrarlaçalışacağım."

8FuatBulca.

9Bilecikmebusu.

10MahmutSoydan.

11Yollanması.

12Askeribirlikler.

13Uğurlayanlar.

14Umutsuz.

MustafaKemal'denilkhaberler

"Beniunutmayın!"

MustafaKemalBeyİstanbul'agidelibirkaçgünolmuş

henüzkendisindenhaberalamamıştık.Halbukiorayagider

gitmezbizekendivaziyetinivemuhitinhaliniyazacaktı.

Kendisineistanbul'dafenamuameleyapıldığınadairağızdanağzabazırivayetlerdedolaşıyordu.Fakatbenbunlaraihtimalvermiyordum.Çünküonunkendisinişunavebuna

ezdirecekbiryaradılıştaolmadığınıbiliyordum.Herhaldeo,

rütbesininküçüklüğünerağmen,bulunduğudairedebüyük

vaziyetinialacakvekendisiniisteristemezsaydıracaktı.

Merakımızçoksürmedi.Kendisindenşumektubualdım:

"11eylül1327(1911)

Salih'çiğim,

Erkaruharbiye-iUmumiyeı1.Şube'yememuredildim.

Başkahiçkimsebirkelimesormadı.Kimsedenvaziyetianlamakmümkündeğil.Herkesbirbirindenkorkuyor.Abdülhamiddevrindeolduğugibi!Orduyu,memleketikurtarmakiçinçokfedakaraneçalışmaklazım.Başkaçareyok.

İstanbulmuhitipekmülevves,2herkesmenfaat-ızatiyesin-

1Genelkurmay.

2Pis.

28

SALİHBOZOK

den3başkabirşeydüşünmüyor.Bayramdansonramufassal4mektupyazacağım.Nuri5oradaysaala,yokisebumektubuÜsküp'egönder.Fuat6geldimi?

MehmetAli,Rauf,İsmailvearkadaşlaraselam.

Erkamharbiye-iUmumiye1.Şube'yememurM.Kemal"

MektuptaadlarıgeçenMehmetAli,Rauf,veİsmailHakkı

beylerSelanik'teküçükzabitmektebiheyet-italimiyesinde

bulunanarkadaşlardır.FuatBulcadabizimbölükkumandanımızdı.Fakatogünlerde,bazızabitarkadaşları,MustafaKemalBey'inteşkilettiğicemiyetekaydetmekvecemiyetin

maksadınıonlaraanlatmaküzereVodina'yagitmişbulunuyordu.NuriConkerdeÜsküp'teydi.MustafaKemalBey'ingönderdiğibumektuptanongünsonraşumektubualdım:

"Daire,22eylül1327(1911)

KardeşimSalih,

Mektubunualdım.ŞamvapuruylaTrablus'agitmekte

iken,ilan-ıharpüzerineavdetettirildik.7Şimdiİstanbul'dayım.Ve1.Şube'yedevamediyorum.AhvalsükunpeydaederseSelanik'egörüşmeküzere

geleceğim.Arkadaşlara,

Fuat'açokselam.Mümkünsevalideyigörüpmüteselliet.

Benimgeçenayıntayinatıkalmıştı.BarionunvalideyeverilmesineNecatiBeyvasıtasıyladelaletet.Sanaolanborcumu,karibentesviyeedeceğimimemulederim.sBanaoranınahvalindenbahismektupgönder.Gözlerindenöperim.

M.Kemal"

Bumektubahaşiyeolarakdaşusatırlarıilaveetmişti:

"Fuat,sendeçalışmayadevamlaberaber,arasıravalide-

3Kişiselçıkarından.

4Ayrıntılı.

5NuriConker.

6FuatBulca.

7Gerigetirildik.

8Yakındaödeyeceğimiümitederim.


yidegör.Benimadresimiarkadaşlarasöyle:Erkfuııharbiye-i

UmumiyeŞube1.Gözlerindenöperim."

MustafaKemalBey'inmektubundabahsettiğibanaolan

borcu15lirakadarbirparaydı,kibunuSelanik'tenİstanbul'a

giderkenbendenalmıştı.Kendisihiçbirzamanparayakıymet

vermediğiiçinaldığımaaşıbirikihaftaiçindearkadaşlarıyla

birliktesaıfederveayınnihayetinekadarparasızkalırdı.

Benmekteptençıktıktanikiyılsonraevlenmişbulundu-

ğumdanidarelihareketettiğimgibibabamdanmiraskalmış

olanbirdükkanıdasatmışbulunduğumiçinbankadabiraz

daparamvardı.

MustafaKemalBey'ingönderdiğibuikimektubunmütalaasındandaanlaşılacağıveçhileogünlerdeİtalyanlarharpilanetmişbulunuyordu.TrablusmeselesiortayaçıkıncaMustafa

KemalBeyorayagitmeyekararvermiş,fakatİtalyanlarınharp

ilanıüzerinebirmüddetdahaİstanbul'dabeklemekmecburiyetindekaldığını4teşrinievvel1327(4ekim1911)tarihindeFuat'agönderdikleribirmektuptabildirmişlerdi.

Mektupdaşudur:

"UrlaTahaffuzhanesi'nde,Rusvapurunda

4teşrinievvel1327

Kardeşim,

Bilirsinki,Trablusmeselesininbidayet-izuhurundan9

beriorayagitmekteşebbüsündengeridurulmadı.Birdefa

Şamvapurundaüçgecekaldıktansonradöndürüldük.

BundansonraTunusveyaMısıryoluylagitmeyeteşebbüs

ettik.Harbiyenazınkat-ıümidetmişlOolduğuiçinsarfınazarettirdi.BudefaNaci11vedahabiriikikişiyleMısırüzerindenhedefeyürümeküzere(2teşrinievvel1327)İstanbul'danhareketolundu.Harbiyenazındaisteristemezmuvafakatetti.Maksadımızebedibirsaha-yımücadeleaçmaktır.MuvaffakiyetAllah'tan.Lüzumvefaidegörürsem9Başlangıcından.

1OUmudukesmiş.

11ŞairÖmerNaci.

30

SAL1HBOZOK

senivedahabazıarkadaşlarıdaisteyeceğim.Şimdilikteminedileceknoktalarvar.Benimneolduğumuişaaetmeyin.12Dahabirmüddetiçinvalideyidahihaberdaretmeyin.Arasırabenimtarafımdanİstanbul'dangelmişgibikendisinemektupgösterin.EyüpSabriseniveyaSalih'igörecek,onailrnühaberlerirnveborçlanınhakkındamalumatverdim.RuşenveNecatibeylerernahrernanesöyle.13İlrnühaberlerirnin5.Kolorduidaresindekalmasıvemaaşvernuhassasatırndan14borçlanıntasfiyeolunmaklaberaber

kalanınınvalidemeitasılazımdır.Bunuharbiyenazında

yazacak.Unutmazsa.Salih'eolan5-10lirayıdabuparadantesviyeetsin.

Mısır'arnuvasalattan15sonrasanamalumatveadresvereceğim.Sendebanayazarsın.Şayetsenbirtarafagidersenseninnamınamektuplanalacakveaçacakbirarkadaştayinedersin.Rasim,Hamdiveilaharkadaşlarnealemdedir?

Vatanıkurtarmakiçinşimdiyekadarolduğundanziyade

gayretvefedakarlıkelzemdir.

Endülüstarihininsonsayfalarınıokuyunuz.Faidelirnusahabetlerinizde16bulunamadığımateessürederim.

Beniunutmayın!

Alaydakiarkadaşlaraçokselam,beraberyaptığımıztalim

veterbiyeprogramınıtakipteçokgüzelrnetaib17vardır.Yorulmasınlareskitembelliklehiçbirşeyolmaz.Başkakağıdımyok.Nuri'yeayncamektupyazamayacağım.İstersenbumektubumuaynengönder.Veyahutbahislebirmektupyaz.

Veokıymetlikardeşimizedeki,benimiçinhatırasıkalpve

vicdanındanbirançıkamayanbirözkardeşvarsaNuri'dir.

Bumuzlim18seferionunlaberaberyapmakisterdim.Allah

nasipedersesaha-yırnücadelatta19birleşiriz.Cenab-ıHak

12Duyurmayın.

13S.Bozok'unnotu:RuşenBeyozamanSelanik'tekolorduerkanıharbiyesindebulunuyordu.DahasonraTütünİnhisarİdaresiidaremeclisiazasıvesonzamanlardadaElektrikŞirketiidaremeclisireisiolmuştur.NecatiBeyderediftaburukumandanıykenkolorduda,levazımdabirvazifedeydi.

14Ödeneklerimden.

15Vardıktan.

16Sohbetlerinizde.

17Yorgunluklar,zahmetler.

18Karanlık

19Savaşalanında.

YAVERfATATÜRK'ÜANLATIYOR

31

takdiretmişseahrettekavuşuruz.

Salih'inSelanik'tebulunması,valideyemuavenet20etmesibenimkuwet-ikalbvetabımıtazifediyor.21

İstanbul'dabulunanKerimBey'e22mektupyazın.Ozavallıoradakimücadeledeyalnızkaldı.Mektuplarınızonakuwet-ikalbverir.

AllahaısmarladıkFuat'ım.

M.Kemal"

MustafaKemalBeybumektubuFuatBulca'yagöndermişvehaşiyeolarakdaşunlarıyazmıştı:

"Haşiye:Salihvesenyoksan,LütfüBey'emahsusselam

ederim."23

Bizimbirtarafagitmişolmamızıdüşünerekonadabirkaç

satırmektubunailaveetmiş:

"FuatveSalihefendileretahmilettiğim24yorgunlukların

deruhteedilmesiniricaederim.M.Kemal."

MustafaKemalBey'denbumektuplargeldiktenbir

müddetsonraNuriBeybirgünansızınÜsküp'tenSelanik'e

geldiveTrablusgarp'agideceğinisöyledi.NuriBey'ebenide

berabergötürmesiniricaettim.FakatNuriBeybunamuktedirolmadığınıveİstanbul'agittiktensonravaziyetianlayarakkabilolursabenialdıracağınıvaat

etti.Onunİstanbul'amuvasalatındanbirkaçgünsonradaFuatBey'inhareketihakkındabiremirgeldi.Banaaithiçbirşeybildirilmediğindençokmüteessiroldum.FuatBeydegittiktensonraSelanik'teyalnızkalmıştım.Artıkhergünbuarkadaşlardanmalumatbekliyordum.NihayetbirgünNuriBey'denşumektubualdım:

20Yardım.

21Güçlendiriyor.

22AbdülkerimPaşa.

23S.Bozok'unnotu:LütfüBeyosıradaküçükzabitmektebimüdürüydü.Cumhuriyet

dönemindedemilletvekiliolanBekirLütfüBey'dir.

24Yüklediğim.

32

SALİHBOZOK

"İstanbul,25teşrinievvel1327

(25ekim1911)

Salih'çiğim,

Pazargünüburayageldim.Derhaldaireyegittim.İşianladım.BeniMustafaKemalyazmış.Dahabeşzabitinintihabınında25tarafımdanicrasınıilaveetmiş.Halbukibunlardandördünübenİstanbul'agelmedenöncemüracaatedenlermeyanındanbilintihap26göndermişler.BenyalnızbeşinciyiintihapeyledimkiodaFuat'tır.Buzabitlerinyüzbaşıolmasışartkılındığındanböyleolmakmecburiidi.Bunaeminolmanısöylemeyizait27görürüm.Mamafihsenindeadını

verdim.İcabındaçağırırlar.BenbugünHıdiviyepostasıyla

hareketediyorum.Fuatdaperşembegünüçıkacak.Mısır'da

buluşacağız.Şimdilikvazifemizerzakkollarınınteminidir.

Cümleihvanaselameder,seningözlerindenöperim.

Mısır'dandamektupgöndereceğim.

Adres:MühendisNuri."

NuriBey'inbumektubundakiimzasındagörüldüğügibi

hüviyetinigizlemekiçin"mühendis"namıaltındaseyahat

ettiğianlaşılıyordu.MustafaKemalBeyde"GazeteciŞerif'

imzasıylamektupgöndermeyebaşlamıştı.

NuriConker'inyukarıdakimektubundansonraİskenderiye'denhepsimektupgöndermişlerdi.GönderdiklerimektuplardakiyazılardanevvelaMustafaKemalBey,onumüteakipNuriConker'in,ondansonradaFuatBey'inayrıayrızamanlardaİstanbul'danhareketetmişolduklarınıanlamıştım.NuriBey'inİskenderiye'dengönderdiğiikincimektubudaşudur:

"İskenderiye,22teşrinisani1327

(22kasım1911)

KardeşimSalih,

25teşrinievvel1327(25ekim1911)salıgünüakşamıGa-

25Seçimininde.

26Arasındanseçerek.

27Fazla.


latarıhtımındanhareketedenvapurumuzMidilli,İzmir,Pirelimanlarınauğrayarak30teşrinievvel1327pazarsabahıİskenderiyelimanınavasıloldu.Kolerakorkusuyla24saat

vapurdakarantinabeklettirildik.Ertesigünüzevalde28iskenderiye'yeçıktık.Birkaçgünburadakalacağım.Badehu29seyahatprojemintatbikineşitabanolacağım.30Buranınmevaki-imeşhuresini31ziyaretleasar-ınafıavemedeniyesinintetkikatındanistifadeyideunutmayacağım.FuatBeydedüngeldi.Kendisiningeleceğindenhaberdardeğildim.Böylegurbeteldeensevdiğibirarkadaşakavuşmakinsanıçokmahrusediyor.Buradabirhemşehridahabulduk:bizimŞerifBey.32Kendisininevvelceburalarageldiğinibiliyordum.Fakatburadabulacağımıtahminetmiyordum.Zavallıburadahastalanmış,temdid-iseyahatemuvaffakolamayarakhastaneyeyatmış.Şimditedaviolunmaktadır.

Kendisinigördüm.Hastalığıehemmiyetsizdir.Üçdörtgüne

kadarçıkacaktır.Beraberseyahatedevamedeceğim.Valdesinehastalığınıyazmamış.Tabiiduymalarıiyiolmaz.BumektubumdanyalnızRuşenBey'ihaberdaredersiniz.Sadeceobilsin.FuatBeyseninpekmüteessirolduğunusöyledi.

Herhaliuzunboylukonuştuk.Buseyahattesenindebulunamadığınaciddenmüteessirim.Gerekizinalmakvegereknakithususlarındasanayardımımdokunamamasıbenidilhunetmişfu.33Herzaman,heryerdeseniarıyoruz.Bunlarıbütünciddiyetvesamimiyet-ikalbiyemleyazdığımaeminol.

Fuat'adediğin'evbekçisi'sözleri,muhabbetimiznamınaricaederim,birdahaağzınaalma.Böylebirfıkrinhatırımdangeçmediğiniyineodünyalarkadarkavivevasi34olanmuhabbetvekardeşliknamınaseniteminederim.Benimbunoktadakifikrimsanaoradaykensöylediğimsözdür.Yani

memleketvemilletfedakarlığıbahsindeneaile,neevlat,ne

hayatvenedeistikbalbahismevzuuolamaz.

28Günbatımında.

29Bundansonra.

30Girişeceğim.

31Ünlüyerlerini.

32M.Kemal.

33İçimikanatmıştır.

34Engin.

34

SALİHBOZOK

AhSalih,banaFuatiçinverilenselahiyetikimisliolsaydıozamangörürdüm.Benbunlarıyazmayıfazlagörürüm.

Fakatçoksıkılmışolduğunuanladımdaonuniçinyazıyorum.Teskin-igazapveinfialet.35Buçoksürmez,bizevücutveafiyetlazımdır.Bensanabunlarıadetaarkadaşlıknamınaemrediyorum.Düşünkidünyadaherşeyfanidir.Bundansonraneredennevakitmektupyazacağımıkestiremem.

Gözlerindenöperim.

MühendisNuri"

NuriBeybenimkayınbiraderimolduğuiçinFuatBey,

Trablus'agitmeküzereSelanik'tenayrılırkenkendisine"BeniSelanik'teevbekçisiolarakbırakacakolursanızçokmüteessirolacağım;behemehalsizinlebirlikteTrablus'agitmemiteminetmelisiniz"demiştim.BenimbuhaberimüzerineNuriBeyyukarıdakimektubuyazıpgöndermişti.Mustafa

KemalBeydeşumektubuyazmıştı:


(2kasım1911)

Hazret-iSalih,

Senidederaguşetmek36çaresinibulamadığımıziçin

meyusum.Lakinzararyok,kalplerimiz,fikirlerimizbir

olsun.Benseyahatinbirnoktasındahayvandanvurularakberay-ıtedavi37İskenderiye'yegeldim.İade-iafiyetetmek38üzereyim.Gözlerindenöperim.Valideyihastalı

ğımdanhaberdaretme.Birkaçgünsonratekraryolaçıkacağım.Seninvebenimvalidelerimizinellerinden,hemşiremindegözlerindenöperim.Bilcümlearkadaşlaraselam.

Şerif(MustafaKemal)"

OnbeşgünsonraMustafaKemalBey'denşumektubuda

aldım.

35Öfkeniyatıştır.

36Kucaklayıpgetirmek.

37Tedaviiçin.

38İyileşmek.

YAVER.!ATATÜRK'ÜANLATIYOR


(15kasım1911)

EyHazret-iSalih,

Seferinilkdevresindekimecruhiyeti39savdık.Şimdi

ikincisefereçıkıyoruz.BakalımAllahnegösterecektir.İn

şallahavdetnasipolursasizegünlerceanlatacakhikayelerimizvar.Suret-imahsusadagözlerinden,validenizindeellerindenöperim.Bizimvalideacabanehaldedir?Maaşalabildilermi?

KuzumSalih'çiğim,Necati'yesöylemaaşlarımdanborçlarımıkatetsin.40Avdette41borçfalandinlemem.Kimbilirnekadarzüğürtdöneceğim?RuşenBey'evediğerarkadaşlara

ihtiramlar.Kendilerinemektupyazamayışımınsebebiadreslerininnazarıdikkaticalipolmasındandır.

Şerif'

39Yaralanmayı.

40Kessin.

41Dönüşümde.

Bingazimektubu

"MustafaKemal'infasulye

ayıklamasınıgörmelisin"

Vekayiiısırasıylatakipedebilmekiçinbirbiriardınaaldı-

ğımmektuplarıbendesıraylayazıyorum.NuriBey'in26teşrinisani1327(26

kasım1911)tarihindegönderdiğimektupdaşudur:

"KardeşimSalih,

İskenderiye'dekiişlerimizibitirmekvelevazım-ıseferiyemiziihzaretmek2içinikihaftakaldık.16teşrinisani1327'deİskenderiye'denşimendiferle5-6saatzarfında

Ebülhaccacistasyonunageldik.Buistasyonşimendiferin

nihayetnoktasıdır.18teşrinisani1327cuma,yanibayramınbirincigünüburadanatlarabinerekgarbadoğruyolaçıktık.Sekizgünmütemadiyenyürüdük.Eşyalarımızdevelerdeyüklüydü.YürüdüğümüzaraziMısırdahilindeçöldür.

Bugünhududugeçtik.Mısır'danBingazitoprağınageçmiş

oluyoruz.Artıktehlikekalmadı.Buradansonraikigünlük

mesafedeResüldefnemevkiinegideceğiz.Sıhhatimizyerindedir.Gündüzleri,bazendegeceleriyürüyoruz.Geçtiğimizyollardameskunmahalnamınahiçbirşeyyok.TektükbedeviArapçadırlarındanbaşkabirşeygörmüyoruz.KaçaktarzındaMısırgibiecnebimemlekettehareketettiğimizden

1Olayları.

2Gereklimalzemeyihazırlamak.

SALiHBOZOK

mevaki-imesküneden3daimauzakbulunmayamecbur

idik.Gecelertçadırdayatıyoruz.Yemeğimizikendimizpişirtyoruz.MustafaKemal'infasulyeayıklamasınıgörmelisin.

AşçıbaşımızFuat'tır.Resüldefne'densonraDeme'yemi,

yoksaBingazi'yemigideceğiz,oradabelliolacaktır.Bizikatiyenmeraketmeyin.Bugecehududugeçtiğimizdenbütüngeceyürüdük.Şimdibirkuyubaşındayız.Çadırkurupuyuyacağız.BumektubumuMısır'agitmekteolanbirArap'lagönderdim.İskendertye'denpostayaverecektir.

Allahaısmarladık.

MehmetNurt"

BumektubadaMustafaKemalBeyileFuatBeyşusatırlarıilaveetmişler:

"Merhaba,EyHazret-iSalih.Arkadaşlaraselam.

M.Kemal"

"Gözüm,çölhayatıpekdeçekilirlerdendeğil.Ongündür

deveileyürümekteyiz.ŞimdiSellumhizasınagelebildik.O

güzelimRumelisularırüyamagirtyor.Buradakisuların

hepsibozagibi.Hamdolsunsıhhatteyiz.ŞimdiDefne'yegideceğiz.Bilaharenereyegideceğimizdeoradataayyünedecektir.4Arkadaşlaraselam.Gözlertndenöpelim.

AhmetFuat."

Hududugeçmişolduklarındandoğrudandoğruyakendi

imzalarınıatmışlardı.1kanunuevvel1327(1aralık1911)

talihindedeNurtBey,Defnemevkiindenşunlanyazıyor:

"Salih'çiğim,

İşteşimdivaziyetimizdenoldukçasizihaberdaredecek

birmektupyazıyorum.EbülhaccacistasyonundainerekatlarabindiktensonraonikigünzarfındaDefne'yegeldik.İkigündürburadayız.Ebülhaccac'danDefne'ye370kilometredir.Hududun80kilometregarbındadır.Sahileikibuçuksa-3Yerleşimmevkilerinden.

4Belliolacaktır.


89

atmesafededir.Denizgörünüyor.Düşmansefain-iharbiyesi5desıksıkdolaşmaktadır.Arasıratevakkuftaprojektörtenviratıyapmaktadır.Lakinkarayaçıkamıyor.Veyahut

çıkmakistemiyor.Onikigünzarfındahiçbirmeskunmahal

görmedik.Ahalibedevi,meskenleriçadırdır.Yağmurdan

dolmakuyularındanbaşkasuyoktur.Ağaçnamınahiçbir

şeyyok.Dümdüzdenizemüşabih6cabeca7fundalıklarıhaviçorakbirarazi.AncakDefne'debirevbulabildik.Defnedahibundanibarettir.Burasıbüyükbirdepodur.Külliyetli

erzakgelmektedir.Mücahidininilktevakkufveistirahat

noktasıdaburasıdır.Yarıngarbahareketedeceğiz.Buradan

Tobruk'agidiyoruz.Onaltısaatmesafededir.OradaEthem

Paşavardır.OradandaDerne'yegitmekazmindeyiz.Tobruk'tanDerne'yealtıgünkadar,Derne'dekalmazsakBinga�

zi'yekadartemdid-iseyahatedilecektir.Şimdidennerede

kalıpçalışmayabaşlayacağımızıkestirmekkabildeğildir.

Defne-Bingaziarası500kilometredir.Burayagelincehavadislerşekl-ihakikisinialdığıiçinoldukçanoksanavetadilatauğramaktadır.Tobruk'taşimdiyekadarhiçbirşeyolmamıştır.Derne'desularınmecrasınıtebdiletmekisteyenAraplarabirİtalyantaburuylabirbataıyahücumetmişise

depekkalil8olanmücahidin-iİslamiyebunukemal-işiddetledefvetartetmiş.Düşmana130kadartelefatverdirmiş.

Bingazi'dedeüçhücumyapılmış,ikincisinde150telefat

verdirilmiş.Trablus'adairbildiklerimizsizinbildiklerinizkadardır.İhtimalkişimdisizdahafazladaöğrenmişsinizdir.

BugünEnverBey'denikibağfişekgeldi.DumdumluolduklarındanHarbiyeNezareti'negönderiliyor.Protestoedilecektir.Sellum'da10,Defne'de5-6,Tobruk'ta8-9,Derne'dede400kadaraskerimizvardır.Bingazi'debirazfazlaolsagerek.

Oradatopdavarmış.Mücahidin-iurban'ın9adedinitoplandıklarızamanbiletayinetmekmüşküldür.Silahları,cephanesipekkalil'binga'denilen'gıra'veemsalişeylerdir.

MustafaKemal,Fuatberaberolarakçadırdayız.Mektup

5Savaşgemileri.

6Benzer.

7Yeryer.

8Az.

9Arapmücahitlerin.

40

SALiHBOZOK

hepimizdendir.Bizegöndereceğinizmektuplan'İskenderiye'deNumroSelase

SarayıNazınAbdüllatifEfendivasıtasıylaDemehavalisinde'diyegönderirsiniz.

Gözlerindenöperiz.

MehmetNuri"

NuriBey'inDefne'dengönderdiğibumektuptansonra

MustafaKemalBeyDeme'denşumektubugöndermiştir:

"Ayn-ıMansurkarargahından,

25-26nisan1328(1912),gecesaat6

KardeşimSalih'e,

Mektuplarınızda,gazetelerdebizeaithissiyatınızımusavverıosatırlarıokuduğumzamanlarkalbiminpekamikllhislerleçarptığınıduyuyorum.Birkaçkardeşinizin,Bahr-i

Sefıd'i12aşarakçöllerdeuzunmesafelerkatederekdonanmasınadayananalçakdüşmanınkarşısınaçıkmasıveburadakivatandaşlanderaguşeyleyerekhaysiyetsizdüşmanınokat-ısahiliyeyeı3hapsetmesişüphesizsizimemnuneder.

Fakatbizvatanamedyunolduğumuzderecat-ıfedakfuiyil4

düşündükçebugünekadarifaedilebilenhizmetipeknaçiz

buluyoruz.Vicdanımızdangelenbirsadabizevatanınbu

harafakınıtamamentathiretmedikçe,gemilerimizinTobruk,Deme,BingaziveTrablusgarplimanlarındatekrarlengerendazl5olduğunugörmedikçeikmal-ivazifeetmiş

sayılamayacağımızıihtarediyor.Veöylehissediyoruzki,biz

buihtar-ıvicdanihükmünükemaliyleinfazetmedikçebize

istinatedenmilletinarzusunutamamenyerinegetirememiş

olacağız.

Bilirsinbenaskerliğinherşeyindenziyadesanatkarlığını

severim.Buradasanatınbütünicabatımtatbikedecekkadarzamanavebuzamanındoğuracağıvesaitvevesailema-10Yansıtan.

11Derin.

12Akdeniz'i.

13Kıyınoktalarına.

14Fedakarlıkderecelerini.

15Demirlemiş.


.Jl

likolunursaişteozamanarzu-yumilletemutabıkbirmanzarayıaskeriyebütüncihanıngözlerinikamaştıracaktır.

AhSalih,Allahbilir,hayatımınbugünekadarorduyanafil6biruzuvolabilmektenbaşkabiremel-ivicdaniedinmedim.Çünküvatanınmuhafazası,milletinsaadetiiçin,herşeydenevvelordumuzunoViyanasurlarınasüngüsünü

saplayanorduolduğunudünyayabirdahaispatlüzumuna

çoktankaniidim.Bukanaateaitemelleriminşiddeti,ihtimalbenipekziyadeifratpervergöstermişti.Fakatzamansafvenezihdimağlardansanih17olanhakayik-ifıkriyeyi-kabulündenihtirazedilsedahi-tatbikettirir.

BugeceDemekuvvetlerimizinbütünkumandanları,zabitleriilebirmüsamereyapmıştır.Busatırlarıçadırımaavdetimdeyazıyorum.Bugüzelkalpli,kahramanbakışlıarkadaşlarımın,buküçükrütbelifakatdüşmanıtitretenbüyükkumandanlarınsamiminazarlarındavataniçinölmekiştiyakınıokuyordum.Butetebbu,ısdimağımdasizin,bütünMakedonyamuhitindetanıdığımarkadaşların,bütün

ordumuzunkahramanevlatlarınınhatırasınıcanlandırdı.

Kalbimdebüyükbirhiss-isürurl9vegururhasıloldu.Ve

arkadaşlarımadedim:

'Vatanmutlakaselametbulacak,milletmutlakamesut

olacaktır.Çünkükendiselametini,kendisaadetinimemleketinvemilletinselametvesaadetiiçinfedaedebilenvatanevlatlarıçoktur.'

Cümlenizeselamederim,kardeşim.DemeKuvvetleriKumandanıM.Kemal."

NuriBey'inogünlerdeCabub'dangönderdiğibirmektubunmünderecatınıenteresangördüğümiçinaynenburayanaklediyorum:

"16nisan1328'de(1912)Cabub'amüteveccihenDerne'denhareketettim.Seferondörtgünsürdü.Maksad-ıseyahatibildirmiştim.RefakatimdebirdoktorveDemekay-16Yararlı.

17Doğmuş.

18İnceleme.

19Sevinç.

..J2

SALiHBOZOK

makamıbulunuyor.ŞimdiCabub'dayız.AhmetŞerifibekliyoruz.Buraya20günlükyoldangelecektir.Rivayetenazaranyolaçıkmış,bugidişleramazandadagalibaburadayız.

Çünküikiaykaldı.

Burasıyeganeibadetmahallidir.Tarikat-ıSünusiye'nin

mucitvemüessisiMuhammedbinAlies-Sünusi'nintürbesiburadadır.Türbe,metinvesanatkaraneyapılmıştır.Bircami,birmedrese,müteadditzaviyeodalarıvebeşonkadar

daevvardır.Cabubdaiştebundanibarettir.Ziraatveticaretiyok.Etrafumumen

kum.Suyupektuzluvekükürtlüolduğundanyemeğiacıyapıyor.İçmesiinsanıkandırmaz.

Tuzluolduğuiçiniçtikçehararetveriyor.Daimadudaklarımızbirbirineyapışık.Çokdaiçildiğiiçinyanoztesirinihaizolanbususizihergünishalleriçindebırakıyor.Derne'de

düşmanlamücadeleediyorduk,buradadasuvesıcaklarla...Bizimoralarınbuzlusuları,limonataları,gölgeliserinsubaşları,çağlayanları...İştedaimagözümüzdenayrılmayan,

gözlerimizdetütenşeyler...Ramazandadaburadakalırsak

çokiyiolacak...Teravihnamazlarıhergecebirhatimlekılınırmış,öylekoyubiribadetdevrigeçireceğizkihemburanınnamazısecdelerindeSübhaneRabbi33kereokunuyor.

Orucudatabiibunungibidir.Asılmücahedeveriyazete20

ikiaysonrabaşlıyoruzdemektir.Elbetbundadamuvaffak

oluruz.Cabubmahall-imübarekindeüçyaşındakızçocuklarıbilesokağaçıkmazlar,adetböyle.Dişiolarakdoğanlardoğduğuyerdebüyüyorveoradaölüyor.Buburayamahsus.Ordugahlardakadınerkekbiraradadır.Üçaydırdişiyiçarşafüzerindendahigördüğümüzyok.Öylebirriyazetki

kendimiAynaroz'dasanıyorum.Buradanbaşkabiryeregitmeklazımgelsegideceğimizyermutlakacennetolacaktır.

MehmetNuri"

MustafaKemalBeyvearkadaşlarıDerne'demüdafaaile

meşgulbulunduklarısıradaRumeli'dedezabitanarasında

birhalaskarlıkmeselesiçıkmıştı.Tayyarnamındakibiryüzbaşıarkadaşlarıyladağaçıkmışvehükumetebazıteklifattabulunuyordu.BunuDerne'dehaberalanMustafaKemal

20Nefsiterbiyesavaşına.

Y/\VE<:H!/\TATÜRK'ÜANLATIYOR

Beymektuplabendentafsilatistedi.KendilerineozamanorduköşkündeAbdülhamid'indahilimuhafızlığındaberaberbulunduğumuzMahmutBeyveVasıfBey21ilebirlikteşu

mektubuyazıpgönderdik:

"MuhteremveBüyükKardeşimiz,

SonmektubunuzualıncayakadarTrablusiçinpekbüyük

ümitlervesizleriçinpekderintahassürler22duyuyorduk.

Hattabuşiddet-itahassüraltındaorayagitmekiçingönüllü

yazılmıştık.FakatbugünsizleriçinduyduğumuzbutahassüryinegöğüslerimizihemdahaşeditbirsurettekabarttığıhaldemaateessüfTrablus'unatisi23hakkındabeslediğimiz

ümitlerbutahassürerefakatedemiyor.Sizindeyazdığınız

gibikesb-izaafeyliyor.Sebebidememleketinbugünkübuhranıdır.Sizebumektuptadagenebubuhranınmahiyetindenbahsedeceğiz.Memleketibugünsarsanbuhranhakkındayazılanmektupları,gazetelerialarakmeselelerinmahiyetihakkındaoldukçaesaslıbirfikirhasıletmişsinizdir.Fenalıkgittikçeartmakta,memleketiniçindekinifakvefesathergündahaziyadealevlenmektedir.Bunlarınenfenasıiseordununmuhafaza-ivahdet24vebitarafıedememesi,dahadoğrusuordunamınahareketedenbirzümre-ikalilenin25

elanicra-ifaaliyettengeridurmamasıdır.'Halaskargrubu'

namıaltındatoplanarakmemleketinbugünkübuhranlaana

sebebiyetverenvehaddizatındazabitanınyekün-uhakikisine26nazaranancakbirdamlakadarolan,yaniheman150

kişimevcudundabulunan'çete'bugüntamamiylehükumetehakimdir.BunlarSaidPaşaKabinesi'nidüşürttükten,Meclis'itehditedipdağıttıktansonravatanın

hakim-imukadderatıoldular.BirazİttihatçıolanveyaHalaskarlarınharekatınıtakbihedenzabitleribirerbirerdeğiştirmeyebaşladılar.EğerbunlarArnavutluk'taysamevkiideğilfakatdünyasıtehditediliyordu.

21Malatyamebusu.

22Özlemler.

23Geleceği.

24Birliğikoruma.

25Azsayıdakişinin.

26Gerçektoplamına.

44

SALİHBOZOK

Görüce'dekiPoganReceb'itanırsınız.Orada'başkım'

amalininyeganemuanzıydı.ZavallıyıGörüce'depekfecibir

suretteşehitettiler.BunungibiYüzbaşıHayri'yisalben27

idam,YüzbaşıZiyaEfendiadındadiğerbirzatdameçhulşahıslartarafındankatledildi.İşteHalaskarlarınmuarızlarıArnavutluk'taböylebirakıbet-ifaciayamaruz.FakatArnavutlukgibibüsbütünhükümetsizveasikıtadabulunmayanlariçinbereketversinbuölümmükafatıyok.Oralardayalnıztebdilileiktifaediyorlar.İşteordununbugünküfeci

vaziyetibudur.Atininneolacağıbilinemez.MamafıhArnavutluk'unböylekurşunvebıçakla,kabinenindebirsuret-iidariyede,yaniazilvetebdilileorduyutasfiyehareketine

başladıklarıgörülüpdururkenatininnasılbirhalalacağını

tasavvuretmemekimkfuııdayoktur.Hernazarbuyolunnihayetindedumanlıbirmanzaraarzedenistikbaligörüyorveanlıyor.Güyaorduyusiyasettenmenedeceklerdi.Hattabununiçindebazımülkiyehizmetindebulunanaskerleri

çekeceklerdi.Hepimizedeyeminettirdiler.Antlarla,kasemlerle,siyasettenayrıldığımızıilanettik.Şuradakigarabetebakınızkikabinebirtaraftanbizeyeminettirdiğihalde,diğertaraftaneskikabineninaskerinsiyasetleiştigaletmemesi

hakkındatanzimettiğilayiha-ikanuniyeyigerialıyordu.

Menolunmakistenilenşeyleryeminledeğilkanunlamen

olunur.İdare-ihükumettemünhasıranyemineistinatetmekçocuklarınbilegüleceğibirşeydir.İşteazizvemuhteremkardeşimiz,ordu,senintasavvuratına,okadarbüyükümitlerverenordu,bugünpektalihsizbirgiıye-iiftiraka28

girmiştir.Bizebugünekadarordununümidi,istikbaliba

şındasırıtançehre-imeşumvemenfurunnasılbirmahiyetteolduğunuyazmayaçalıştık.Sizbunlarlavaziyeti,vatandazuhuragelenhadisatınmahiyetinipekgüzeltakdiredecek

vebizinereyedoğrugötürdükleriniçabukanlayacaksınız.

Orduyubugünbirbatağadoğrusevkedenmülevves29ellerdenkimayıracak?Onunulviruhvemaksadınıbazıhasisveşahsiemelleriçinöldürmektençekinmeyenbirkaçsefili

27Asarak.

28Perişancaağlayışa.

29Kirli.


ordunundaire-imahremiyetindenhaıicekimfırlatacak?

Gerçibunabizhepimizçalışmayavicdanenmecburuz.Fakatbizimiçimizderuhvedimağolacakbazıvücutlarvarkionlarınbugünaramızdabulunmamalarınıpekşiddetlehissetmekteolduğumuziçindirkibunlarıyazıyoruz.Onlardasizlersiniz.Dahadoğrususizsiniz.Biranevvelkavuşmamı-

zıtemenniilesıhhatveafıyetinizedualarederiz.

Salih"

BenbumektubuSelanik'tenDeme'deMustafaKemal

Bey'egönderdiğimsıradaNuriBey'dendeCabub'danaşağıdakimektubualmıştım:

"Cabub,29ağustos1328(1912)

Salih'çiğim,

Buradannezamanhareketedeceğimizbellideğildir.Binaenaleyhsizbendentelgrafalıncayakadarbizidaimaburadabilerekirsalattabulunmalısın.Manastırvakasınıgazetelerdeokuyoruz.30Köpeksizköybuldular,değneksizgeziyorlar.Kendilerininilmenveahlakennemertebedeolduklarımbihakkıniraeiletashihhallerine31muvaffakolabilecekbaşlarındakumandanolmadığındanherbiriaskerlikçe

Moltke,siyasetçeBismarckkesildiler.Allahbelalarımversin.Vebuçıkmazyolda,herhaldebelalarınıbulurlar.Vebulacaklardır.Senburayagelmektensarfınazaret,çünkü

harpşimdioralaraintikaletti.AvrupaveAsyasevahiline

de32sirayetimuhtemeldir.Bulunduğunvaziyetibırakma,

gözlerindenöperim.

MehmetNuri"

30S.Bozok'unnotu:BuvakaTayyarilearkadaşlarınındağaçıkıphükumeteteklifattabulunduklarıvakadırki,HalaskarZabitanmeselesidir.

31Durumlarınındüzeltilmesine.

32Kıyılarına.

MustafaKemal

göz

yaşlarıylasordu:

"Selanik'inasılbıraktın?.."

FilhakikahalaskarlıkmeselesiortayaçıkıncaRumelikarıştı.İtalyanlarÇanakkale'yibombardımanetti.Kabinedeği

şerekbüyükkabinemevki-iiktidarageldi.Çoksürmedi,BalkanMuharebesidebaşladı.Muharebeninnasılcereyanettiğiveneticesimalum.Bunutarihsahifelerindeherkesyanayakılaokuyacaktır.Müsebbiplerinelanetolsun.BalkanHarbiüzerineAbdülhamid'lebirlikteveLorleyvapuruylaSelanik'tenİstanbul'ageldiktenpekazzamansonraMustafaKemalileNuriBeydeDeme'denİstanbul'agelmişlerdi.MustafaKemalBey'leavdetindeilkdefaolarakBabıali'deMeserretKıraathanesi'ndegörüştüğümzamangözleriyaşladoluolduğuhaldebana,"Selanik'i,ogüzelmemleketimizinasılbıraktın?..

Düşmananiçinteslimettinizdeburayageldiniz?.."demişti.

Kendisifevkalademüteessirdi.BirmüddetsonraGeliboluŞibihceziresindeıkuvayımürettebeerkarııharbiyesineveBalkanHarbi'ndensonradaSofya'yaataşemiliterolaraktayinolunmuşlardı.Sofya'danbanagönderdiğimektuplansıraylaaşağıdaokuyacaksınız.

"Sofya,18teşrinievvel1330(18ekim1914)

Güzelgözlü,burmabıyıklıSalih'im,

1Yarımadasında.

48

SAL1HBOZOK

Yenievlenenbirzatıngönlühayat,aşkvesaadethisleıiylemeşbudur.2Buenkıymetlibirzamandır.İnsanlarhayatındabunurluvesürurlu3dakikalarıölünceyekadarhepaynısuretlemütehassisolarakpekmühimvehayatıiçintalihibirhadiseolarakyadvetahattureder.4Senbunukendindenbilirsin.Benbunutecrübeetmedim.Fakatazçokhayatıveinsanlarıtahlilettiğimiçinbuneticeyibuldum.

Hayatınvücuhundan5birkaçınıgörenlerevlendiktensonra

gayıimekşufolanvücuhunu6dabizzaruremüşahedeederler.Bumüşahedepektatlıolabildiğigibipekacıdaolabilir.

BizFuatiçinlatifvesaadetlimanzaralarlahayat-ıizdivaciyesinirı7tetevvücünü8duaedelim.BirFransızşairihayatışöyletavsifediyor:'Lavieestbreve/Unpeudereve/Un

peud'amour/Etpuisbonjour/Lavieestvaine/Unpeu

dehaine/Unpeud'espoir/Etpuisbonsoir.9'

Salih,bunlarıezberle.Vesenhayatınasılanladınsaona

görebunlardanbirinibenimse.

M.Kemal"

2Doludur.

3Sevinçli.

4Hatırlar.

5Çeşitliyönlerinden.

6Keşfedilmemişyönlerinide.

7Evlilikhayatının.

8Taçlanmasını.

9HayatkısaIBirazhayalIBirazaşkIVesonramerhabaIHayatboşIBirazöfkeIBirazumutıVesonrahoşçakal.

Biriz

divaçüzerine...

"Hayat,kadınsızolmaz!"

Derne'denavdettenveBalkanHarbihitambulduktan

sonraFuatBeydeBeylerbeyiSarayı'ndabulunanAbdülhamid'inmuhafızbölüğükumandanlığınatayinedilmişveburadaikenevlenmişti.OnunteehhülüıüzerineMustafaKemalBeybanagönderdiğiyukarıdakimektubunarkasınadaFuatBey'eşunlarıyazmıştı:

"KardeşimFuat,

Mektubunualdım.Cenab-ıHak'tanizdivacınınmesutve

müteyemmenolmasınıkemal-ihulusileniyazederim.Hayatkısadır.Bunutesitvetetevvüç2içininsanlarınumumiyetitibariylemakulgördüklerivasıtaizdivaçtır.Bukaide-iumumiyeninriayetkanolmayanlarpekmahdutvemüstesnadırlar.Buistisnalarıteşkiledenlerdekaide-iasliyeninfenalığındandeğilvefakatbilakisbugüzelkaideyetevessüldenkendilerinimenedenesbabınmahkumuolduklarından,belkievlenmişolmaktankorktuklarındanziyadebedbahtolanlardır.Gayrikabil-iinkarbirhakikattırkiinsanlar,hayat,kadınsızolmaz!Müteehhil3olanlarhayatınlazım-ı

gayrimüfarıkını4teminetmişvebütünefkarveamalinibir

1Evliliği.

2Kutlamavetaçlandırma.

3Evli.

4Vazgeçilmezini.

50

SALİHBOZOK

maksat,birmeslek,birhedefehasrvetahsisedebilecekistidattabulunmuşolur.Ancaktalihzevcvezevceninruhvekalplerinihüsn-üimtizaçettirsin.5Verdiğintafsilattan,gönderdiğinmektupmuhteviyatındanoelzemolanimtizacınşimdidentahassuletmişolduğunaitikatedilebilir.

Cenab-ıHakbahtiyaretsinkardeşim.

M.Kemal"

Bumektuplardansonra25teşrinievvel1330(25ekim

1914)tarihliyineSofya'danbanaşumektubugöndermiştir:

"GüzelSalih'im,

Letaifilememlu6mektuplarınıaçıkolarakalıyorum.Her

defasındasizibütünharvesamimimuhabbetlerimlegözümünönünegetirir,mahzuzülvicdanolurum.7ArtıkFuat'ınevlenmişolmasıveseninzatenevlibulunmuşolmanitibariylebirazciddileşeceğizdeğilmi?Birmüddetdekaleminiciddizeminlerdeicaleetmeyiitiyatetbakalım,nasılolacak!

Nuri'denbenimhiçhaberaldığımyoktur.Fakatzarar

yok.Çünkünehaldeolduğunutahminediyorum.Bakalım

benneolacağım?Buradaoturmaklaolmayacaktabii.Kısa,

lebdemekleleblebianlaşılanmucizmektuplarınızıeksiketmeyin.

Gözlerinizdenöperim.

M.Kemal"

MustafaKemalBey'inötedenberiarkadaşlarınakarşıne

kadarvefakarvenezaketlidavrandığıburadakimektupların

mütalaasındandaanlaşılmaktadır.Benkimbilirnegibibir

mektupyazmışolacağımkinezaketlebeniciddiyetedavet

ediyor.Vealdığımektuplarınaçıkolduğundansözediyor.İltifatınıdaesirgemiyor.

5İyigeçindirsin.

6Latifelerledolu.

7İçhazzıduyarım.

MustafaKemal'ingörüşü:

"Almanlaryenilecek!"

Harb-iUmumililanıüzerineMustafaKemalBey'eSofya'yabirmektupyazarakahval-iumumiyehakkındakimütalaalarınısormuşveşayetkendileribirkumandanlığatayinolunurlarsabenideyanlarınaalmalarınııicaetmiştim.GerekTrablusgarp,gerekBalkanmuharebelerineiştirakedemediğimiçinbudefabehemehalkendileriilebirlikteharptebulunmakistiyordum.Banacevabengönderdiklerimektuptaaynenşunlarıyazmışlardı:

"Sofya,1330(1914)yılı

Ahval-iumumiyehakkındakimütalaamısoruyorsun.Bu

husustakimütalaamıyalnızsendekalmakşartıylabervech-i

ati2yazıyorum.

Bizhedefimizitayinetmedenumumiseferberlikilanettik.Buçoktehlikelidir.Çünkübaşımızıbirtarafamı,yoksabirçoktaraflaramıvuracağız,malumdeğildir.Koskocabirorduyutul3müddethareketsiz,eldeatılbirvaziyette

bulundurmakdaçokmüşküldür.Binaenaleyhsendedü

şünecekolursan,vaziyetinnekadarvahimolduğunuanlayabilirsin.Almanların

vaziyetihakkındakimütalaa-iaske-1BirinciDünyaSavaşı.

2Aşağıda.

3Uzun.

52

SALİHBOZOK

ıiyeyegelince:benAlmanlarınbuharptemuzafferolacaklarınakatiyenemindeğilim.Gerçibirsürat-iberkiye4ileahen5kaleleıinideviıipçiğneyerekPaıisüzeıinedoğruyürümektedirler.FakatRuslardaKarpatlar'adayanmışlarveAlmanlarınmüttefikleıibulunanAvusturyalılarıtazyiketmektedirler.BunabinaenAlmanlarbirkısımkuvvetifrazederekAvusturyalılarayardımetmekmecbuıiyetindekalacaklardır.BudefaFransızlarkendikarşılarındabulunanAlmanlarınkuvvetifrazettikleıini6görerekmukabiltaarruzdabulunacaklarveAlmanlarıtazyikedeceklerdir.Kendileıininduçar-ıtazyikolduğunu?görenAlmanlar,budefadaAvusturyalılaragönderdikleıikuvvetlencelpetmek8

mecbuıiyetikarşısındabulunacaklardırkibusuretlezikzakvaıihareketedecekolanbirordununakıbetipekfecivevahimolacağından,benbuharbinneticesindeneminolamıyorum.

Seninbuharbeiştirakhakkındakiarzunagelince:buradaharbinneticesinedairmütalaamıyazdıktansonraseninnasıldüşüneceğ;inibilmiyorum.Fakatbulunduğunyerde

debirvazifeifaetmektesin.Seniyenibirvazifeyetayinettilerdemigitmekistemiyorsun?Senşimdikivazifedenayrılırsanoradakiyelinboşmukalacaktır?Sengidersenyelinemutlakabirbaşkasıtayinedilecektir.Ohaldesanayenibirvazifeteklifedilinceyekadaroradakalmalısın.Çünküsenvakitsizolarakteehhülettin.9İkiçocuğundavar.

Aileninyanındabulunmakherhaldeseniniçinmuvafık

olur.Bensenidaimayanımdabulunduracakgibibirvazifeyetayinoluncayakadaryanımaalamam.Çünkübenimyüzümdensefilolmanıarzuetmem.Birvazifeyetayinim

içinharbiyenazırınayazdım.Buradaikibuçukmalumat

edineceğimdiyeataşemiliterliktekalmakistemediğimive

milletvememleketiminbüyükbircidalelühazırlandığıbir

4Şimşekhızıyla.

5Demir.

6Ayırdıklarını.

7Sıkıştırıldığını.

8Geriçekmek.

9Evlendin.

10Mücadeleye.


sıradabenimdeherhangibirkıtanınbaşındabulunmakistediğimibildirdim.Veeğerherhangibirsebeplememleketegirmekliğimemüsaadeedilmeyecekseaçıkçabanayazmalarınıvebendeonagörebaşımınçaresinebakacağımıdailaveettim.Henüzcevapalamadım.Bakalımnecevapverecekler.

Gözlerindenöperim.

M.Kemal"

Çanakkale'den

"Emekliolupbirköşeye

çekilmeyidüşündüm,

olmadı"

M.KemalBey,bumektubugönderdiktenpekazzaman

sonraSofya'dangelerek19.Fırka'yaıtayinedilmiştikibu

fırkayıkendileriyenidenteşkiletmişlerdi.

Çanakkale'yegittiktensonrada28eylül1331(1915)tarihindeşumektubugöndermişlerdi:

"KardeşimSalih,

Mektuplarınızıaldım.Samimiyetvefart-ıuhuvvetinize2

teşekkürederim.YüzbaşıAhmetEfendişifahençokselamlarınızıdagetirdi.NuriBey'learasıragörüşüyoruz.

Karşımızdadüşmanartıkbimecal3birhalegelmiştir.İn

şallahyakındakfunilendefedilir.Herhaldevatanımızbucihettenemindir.Arkadaşlarınsizesöylediklerişeyinhenüzhusulbulmamışolmasıcay-ıistigrabdır.4Elbetteonaistihkakkespedilmiştir.Fakat"Kimolurzorile

maksudunaruhayab-ızafer/Gelirelbettezuhuraneisehükm-ikader".Bilirsinkibizimmaksudumuzvatanabüyükbirmikyastaarz-ıhizmeteylemektir.Arkadaşlarıntemenniyatımaksutolan

hizmetiifaedebilecekmaddimertebedir.Tabiizamanıgelince.Kaderdevarsaodaolur.Biraralıkcanımsıkıldı.Tekaüt1S.Bozok'unnotu:Gelibolu'dabirtümen.

2Üstünkardeşliğinize.

3Güçsüz.

4Şaşılacakşeydir.

SALİHBOZOK

olupküşegüzininzivaolmayı5dadüşündüm.Olmadı.ŞimdilikCenab-ıHakk'ınazametinesığınarakçalışıyorum.

Gözlerinizdenöperim.

M.Kemal"

MustafaKemalBey,AnafartalarGrubukumandanıbulunduğusıralardabiraraizinalarakİstanbul'agelmişti.BirgeceBeylerbeyiSarayı'nda6bizemisafırolmuştu.Ozaman

saraydaBaşmuhafızRasimBeyileben,Vasıf,Mahmutbeylervardı.BuarkadaşlarınhepsinideMustafaKemalBeySelanik'tentanırdı.MustafaKemalBey,bütüngeceÇanakkale'yeaithikayeleribizeanlattı.SabahleyinHarbiyeNezareti'ndedairemüdürüolanarkadaşımMehmetAliBeytelefonladüşmanınÇanakkale'dendenizedöküldüğünübildirdi.

BuhaberiMustafaKemalBey'ebildirdiğimzamanhiçtereddütetmedenderhal"Olamaz,bizimkilerinbilgisiolmadandüşmançekilmiştir"dediler.

Sonrahaberinkimintarafındanverildiğinisordular.ArkadaşımMehmetAliBey'etelefonettim,bizetafsilatvermesinisöyledim.MehmetAliBeyozamanHarbiyeNezaretimüste

şarıolanFahrettinBey'den7bilgialdığınısöyleyinceMustafa

KemalBeyFahrettinBey'intelefonbaşınagelmesiniricaetti.

Bizzatkendileriyletelefondagörüştüktensonrabize,''Tahminimgibidüşmankendiliğindençekilmiştir"dediler.

EtraflıbilgialmakiçinHarbiyeNezareti'negitmeküzere

saraydanayrılırkenbenideyanlarınaaldılar.Beylerbeyi'ndenOrtaköy'esandallageçerkenbanaşöyledemişti:

"Bendüşmanınçekileceğinianladığımiçinbirtaarruzyapılmasınıteklif

etmiştim.Fakatbenimbuteklifimikabulet-

mediler.Bundandolayıcanımsıkıldı.Çokdayorgunoldu-

ğumiçinizinalarakİstanbul'ageldim.Eğerbenoradaiken

düşmanşimdikigibiçekilmişolsaydıherhaldedahaçoksı-

kılacaktım.Buradabulunmaklığımbenimiçinbirtaliheseridir."

5Emekliolupbirköşeyeçekilmeyi.

6S.Bozok'unnotu:AbdülhamidSelanik'tenburayanakledildiğindenmuhafızlarıdasaraydaydı.

7FahrettinAltay.

MustafaKemalDoğu'da

"Nahsana!.."

MustafaKemalBey,Çanakkale'dekivazifesinipekşanlı

veşereflibirşekildeyerinegetirdiktensonra,öncekolordu

vebirmüddetsonradaordukumandanıolarakŞark'agönderilmişti.OrdukumandanıolarakDiyarbakır'dabulunduklarısıradabanaşutelgrafıçekmişlerdi:

"BeylerbeyiSarayımuhafızzabitanındanYüzbaşıSalih

Bey'e...

Seniseryaverimolarakyanımaalmakistiyorum.Kabul

ettiğintakdirdebanatelgraflamalumatvermelisin.

MirlivaMustafaKemal"

MustafaKemalPaşa'mnbutelgrafınıalıralmazbirsaniyebeklemedenminnetveşükranlagörevikabulettiğimibildirdim.Aradançokzamangeçmeden2.Ordubaşyaverliğinetayinimhakkındadaharbiyenazırındanemiralınca

Diyarbakır'ahareketlesevgiliPaşamamülakioldum.

Diyarbakır'avarışımdanbirkaçhaftasonraordumıntıkasınıteftişmaksadıylaseyahateçıktık.VebuseyahatimiziElaziz'elkadartemditederek2oradagrupkumandanıolan

İzzetPaşa'yamülakiveonunmisafıriolduk.

1Elazığ.

2Uzatarak.

58

SALiHBOZOK

BizElaziz'debulunduğumuzsıradabaşkumandanvekili

olanEnverPaşa,GrupKumandanıİzzetPaşa'yabirtelgrafçekerekMustafaKemalPaşa'ylabirlikteHalep'ehareketetmeleriniveoradakendilerinemülakiolmalarınıemretmiş

bulunduklarıiçinİzzetPaşa'ylabirlikteElaziz'denotomobillerleevvelaDiyarbakır'a,oradandaHalep'ehareketettik.BenizzetPaşaileMustafaKemalPaşa'nınbindikleriotomobildebulunduğumiçinnelerkonuştuklarınıişitiyordum.İzzetPaşaileMustafaKemalPaşaarasındaşumuhaverecereyanetmiştir:

İzzetPaşa,"NiçinHalep'edavetedildiğimizisariholarak

bilmiyorsamdatahminimegöreyeniteşekküledecekolan

YıldırımOrdularGrubudahilindebirordukumandanlığı

teklifedilecektir.Eğerböylebirteklifvakiolursaonukabul

etmenizmuvafıkolur"demişti.

MustafaKemalPaşa,İzzetPaşa'nınbumütalaasınamüsbetveyamenfihiçbircevapvermediler.Fakat,İzzetPaşa'nınsöyledikleribenimkafamdamühimbiryerişgaletmişti.Enver

PaşatarafındanböylebirteklifyapılmasınıvePaşa'nınonu

kabuletmesiniarzuediyordum.Ozamankidüşüncemegöre

teşekküledecekolanYıldırımOrdularGrubu'nagrupkumqndanıolarakFalkenhayntayinedileceğindenbizimPaşa'nındaonunkumandasıaltındabulunacakordulardanbirininkumandanıolmasıdahaşereflibirvazifeolacakzannediyordum.

ÇünküFalkenhayn'ınçokmuktedirbirkumandanolduğunu

vebüyükmuvaffakiyetlerteminettiğiniişitmiştim.

Halep'egeldiğimizzamanorayaEnverPaşa'danbaşka

Halil,CemalpaşalarlaMahmutKamilvedahaadlarınıbilmediğimbazıpaşalarıngelmişolduklarınıgördük.Bütünbirgünbupaşalar,EnverPaşa'nınriyasetialtındatoplanarak

görüştüler.Birkaçsaatdevamedenbutoplantıdansonra

ikametgfilıımızageldiğimizzaman,MustafaKemalPaşa,Elaziz'denHalep'ekadaryapılanbuuzunseyahatınbeyhude3

olduğunusöylediler.Çünküşayan-ıehemmiyet4birşeygörüşülmediğinivekendilerinedeİzzetPaşa'nınsöylediklerigibiyeniteşekküledecekolanYıldırımOrdularGrubudahilindebirordukumandanlığıteklifedilmediğinianlattıktanson-3Boş.

4Önemli.


59

raEnverPaşa'nınİzzetPaşa'yahakaretetmişolduğunuda

söyleyerekcanlarınınsıkıldığınıilaveettiler.Hakaretinsebebihakkındatafsilatvermediler.

İkiüçgünkadarHalep'tekaldıktansonrabizDiyarbakır'adöndük.İzzetPaşada

CemalPaşa'nınmisafiriolmaküzereHalep'tekaldılar.Diyarbakır'ageldiktenonbeşgün

kadargeçmiştiki,birgeceEnverPaşa'danMustafaKemal

Paşa'yaşumanadabirtelgrafgeldi:

"Yıldırımordulargrubudahilindesizi7.Ordukumandanlığınatayinetmekistiyorum.Muvafakatinizisüratlebildirmenizemuntazırım."

ŞifreolarakgelenbutelgrafıkarargahtangeceyansıPa-

şa'yatakdimedilmeküzerebanagönderdiklerizamanİzzet

Paşa'nınotomobildesöylediklerinihatırlayarakçoksevirıdim.TelgrafıderhalMustafaKemalPaşa'yagötürdüm.Veyanlarınagirdiğimzamankendilerinebüyükbirmüjdecigibisevinerektelgraftanbahsettim.Bananedendolayıbukadarçoksevirıdiğimisordular.İzzetPaşa'danişittiklerimikemal-isamimiyetleanlatarak7.Ordukumandanlığınatayinedilmelerindençokmemnunolduğumusöyledim.Benimbu

cevabınıüzerinePaşa,avucunuyüzümekarşıtevcihederek

"Nahsana!.."dediveşusözleriilaveetti:

"7.Ordukumandanlığınıkabuledeceğim.Fakatsenin

düşündüğüngibiFalkenhayn'ınkumandasıaltındakiordulardanbirindeçalışmakiçindeğil,bilakisonunyapmakistediklerinemfuıiolmakiçin7.Ordu'yanaklinıemuvafakatedeceğim.ÇünküonunnemaksatlaYıldırımOrdularGrubukumandanlığınıderuhteettiğinipekalaanlıyorum."

BenPaşa'nınbusözlerindennedemekistedikleriniozamananlayamamıştım.FakatdahasonraBaşkumandanlıkvekaletineveSadrazamTalatPaşaileBahriyeNazırıve4.

OrduKumandamCemalPaşa'yayazıpgönderdikleriraporu

okuduktansonrahakikateyakındanvakıfolmuştum.Adı

geçenrapornveöbürönemliraporlarıburayaalarakanılan

uzatmakistemiyorum.Buönemliraporlarıkolaycabulup

okumakmümkün.5

5S.Bozok'unnotu:Atatürk'ünsöylevvedemeçlerisonrakiyıllardaayrıcaTürkTarihKurumu'ncadayayımlandı.

60

SALİHBOZOK

Paşa,7.OrdukumandanlığınıkabulettikleriniEnverPa

şa'yatelgraflabildirdiktensonraertesigünemrinvüruduna

intizaren6eşyalarımızıtoplamayabaşladık.Fakatikihafta

kadarbirzamangeçtiğihaldehiçbirsesvesedaçıkmadığı

içinMustafaKemalPaşa'nınfenahaldecanısıkılmayabaşlamıştı.

"Birkaçgündahabekleyeceğim.EğerEnverPaşa'danbir

emirgelmeyecekolursa2.Ordukumandanlığındandaistifaedeceğim"diyordu.Mamafıhbunahacetkalmadı.7.Ordukumandanlığınatayinlekarargahınıteşkiletmeküzereİstanbul'ahareketetmeleriiçinbeklediğimizemirgeldi.Eşyalarımızıöncedentopladığımıziçinemirgelirgelmezbizdeİstanbul'ahareketettik.

İstanbul'agelinceCağaloğlu'ndaİranSefarethanesikarşısında1.Kolordu'nunkarargahittihazetmişolduğubinayı7.

Ordukarargahıolarakişgalettik.Bubinanınişgalibirmeseleolmuştu.MustafaKemalPaşakendisinebirkarargahbinasıiçinEnverPaşa'yamüracaattabulunmuştu.OdakolordukumandanıolanMehmetAliPaşa'ya7bunadairemir

vermişti.AncakgösterilenbinalardanhiçbiriniMustafaKemalPaşabeğenmemişti.MehmetAliPaşaMustafaKemalPa

şa'yakendilerininseçecekleribinayıtahliyeettireceklerini

söyleyince,Paşa,Ayaspaşa'daozamanjandarmakarakolu

olanbinanınverilmesiniistemişti.MehmetAliPaşaobinayı

7.Ordukarargahıolarakvermekistemeyince,MustafaKemal

PaşakarargahittihazettiğiCağaloğlu'ndakibinayagiderek

orasınıcebrenişgaletti.MehmetAliPaşa,bumuameleüzerineEnverPaşa'yaşikayettebulunmuşisedeozamanEnverPaşabuşikayetüzerinehiçbirşeyyapmamış,fakatikiüçhaftasonrakarargahınikmaliiçinHalep'ehareketetmemizemrinivermişti.İstanbul'dabulunduğumuzmüddetzarfında

MustafaKemalPaşa,Falkenhayn'laTaksim'deSıraselviler'de

birbinadabizzatgörüşmüşveHalep'egittiktensonradamaiyetindebulunankolordukumandanlarındanİsmetPaşa'yladagörüşerekyukarıdasözügeçenraporuyazıpyaverCevat

AbbasBeyvasıtasıylaİstanbul'agöndermiştir.

6Ulaşmasınıbeklerken.

7S.Bozok'unnotu:Bilahareintiharetmiştir.


61

Raporuntakdimindenöncecereyanedenbazıhadiseler

vardırki,onlarıkaydetmekisterim:

15ağustos1333(1917)tarihindeDersaadet'tenHalep'e

hareketetmiştik.OsıradaCemalPaşadaizinliolarakİstanbul'agidiyordu.18Ağustos1333'te(1917'de)Ulukışla'dageceyansındanikisaatsonraCemalPaşa'nıntreniylekarşı-

laştık.MustafaKemalPaşaileCemalPaşa,Ulukışla'dagörüştüler.BizHalep'egelince,MenzilBaşmüfettişiKresmanPaşa'nınGazzemeşayihindenBHacimnamındakişeyhleiki

hükumetarasındayapılanmuahedegibibirsözleşmeyaptı

ğıvetarafların,bunadairmukavelenameyiimzaettiğiöğrenildi.BununüzerineMustafaKemalPaşaaşağıdakişifreyihemİstanbul'dabulunanGrupKumandanıFalkenhayn'a,

hemdeBaşkumandanlıkVekfileti'ne9yazdı.Şifreşudur:

"Halep,24ağustos1333(1917)

YıldırımOrdularGrupKumandanlığına,

GeneralKresman'ın,Gazze'ninFetanaşiretişeyhiHacim

ilebirkunturatoyapmışolduğunugördüm.Bukunturato

maksatvesiyaset-idahiliyeitibariyledoğruolmaktanpek

uzaktır.Busahadaicra-iharekatıyürütecekordununkumandanıolmakitibariylesiyaset-ihazır'avemüstakbeleyilO

derpişederekrüesa-yıaşairle11münasebettebulunmaklüzumutabiidir.Ancakmumaileyhtenyalnızbirisiileuzlaşarakdiğerleriniehemmiyetsiztelakkiedergörünmekmucib-iinfialleriolabilirki,buordununharekat-ımüstakbelesi12

nokta-inazarındanfevkalademucib-itehlikedir.Bunlarla

tahditedecekmünasebatherhaldeharbindevamımüddetincefiilivemüfitneticelerbahşetmeliveharptensonradahükumetinsiyaset-imutasavvırasınafaidelibirzeminhazırlamakistidadındavebütünkitle-icesime-iArap'ınamak-ıruhunada13hiss-iitimatveitaatilkaedebilecekisabetve

8Şeyhlerinden.

9EnverPaşa'ya.

10Şimdikivegelecektekisiyaseti.

11Aşiretreisleriyle.

12Gelecektekihareketleri.

13Ruhderinliğinede.

62

SAL1HBOZOK

kabiliyettebulunmalıdır.Muhtelifmakamatınmeşayihile

aynayntesisimünasebat-ımaksadınziyaındanvebirbirine

zıtnetayiçl4tevlidindenbaşkabirsemereveremezitikadındayım.Binaenaleyhhangimakamıntesis-imünasebeti,zat-ısamilerincetensipbuyurulacaksatesri-iemirveişannırica

edervebubabdakiemr-isamilerinintebliğinekadarhiçbir

şeyeteşebbüsetmeyerektamamenbitarafkalacağımıvegörüşmeyegelmişolankunturatosahibişeyheancaksathiveumumibircevapvermişolduğumuarzeylerim.

M.Kemal"

Haşiye:ButelgrafınbirsuretideBaşkumandanlıkVekaleti'neverilmiştir.BunakarşıMüşirFalkenhaynilebukonudayaniArapşeyhleriilemukaveledeyanlışlıkyüzündensürtüşmeliyazışmalarolmuştur.VeozamanişittiğimegöreFalkenhaynBağdat'ataarruzdanvazgeçerekSinacephesindebirtaarruzhazırlığıyapmaküzereSuriye'yegidiyormuş.

MustafaKemalPaşaisebutaarruzadataraftardeğildi.Falkenhayn'abizzatsöylemişolduğuveuzunbirraporlaTalatveEnverpaşalarabildirdiğiveçhile"Lüzumsuztaarruzlardanvazgeçilereksiyaset-iaskeriyemizinbirmüdafaasiyasetiveelimizdebulunankuvvetlerivebirtekneferisonunakadarsaklamaksiyasetiolmalıdır"demişvememleketimizharicindebirtekneferimizinkalmasıcaizolmayacağınıanlatmakistemişti.Fakatmaalesefanlamakistemedilerveanlamadılar.

14Sonuçlar.

MustafaKemal

EnverPaşaçekişmesi

KemalPaşa'nınistifası

MustafaKemalPaşa'nınraporlarınakarşıEnverPaşa'nın

2ekim1917tarihindeverdik.lelicevaptaSinahakkındaşu

mütalaadabulunmuşlardı:

"SinaCephesi'ndebulunacakkıtaatınharekatınısevk

veidareetmeyememuredilmişolanMüşirFalkenhaynPa

şa'nınmezkurharekatınmuvaffakiyetleneticelenmesiiçin

endoğrukararvetedabirittihazedeceğineeminim.Buhusustakiitimadımazat-ıalinizindeiştirakbuyurmanızılicaedelim."

EnverPaşa'nınbutelgrafıüzelineM.KemalPaşaderhal

telgraflaistifasınıbildirdiler.

EnverPaşadaM.KemalPaşa'nınistifalarınakarşışucevabıverdi:

"Telgrafname-ifilileliniokudum.Filhakikabuvaziyette

buifa-yıvazifemüşkülolacağınıtakdirediyorum.Fakat

mücerrepvemesbukolaniktidarvehidamat-ıhasanelelinebinaenzat-ısamilelininbirordukumandanlığındabulunmalarınıezher-icihetarzuettiğimden2.OrduKumandanıFevziPaşaileicra-ibecayişinizbittensipkeyfiyetarz-ıatabe-iulyavemusaraatanhareketiFevziPaşa'yabildililerekGrupKumandanlığı'nadamalumatvelilmiştir.

64

SALiHBOZOK

Hemanmahall-imemuriyet-icedidelerineazimetbuyurmalarınıricaederim.

9.10.1333(1917)

İmza:Enver"

M.KemalPaşa,istifaettiğiniFalkenhayn'adabildirmiştir.YazdıklarıistifanameyiHalep'tebizzatbenFalkenhayn'agötürüpvermiştim.M.KemalPaşaistifaettiktensonraFalkenhaynkendileriylegörüşmekistemişti.FakatM.KemalPaşa,Falkenhayn'lahiçbirmünasebetikalmadığımbildirerekFalkenhayn'ınarzularımreddetmişti.HattabirgünHalepistasyonundaİzzetPaşa'yıiskikbaliçinbulunuyorduk.

Falkenhayndaistasyonagelmişti.M.KemalPaşa.ValiBedriBey'letreningelmesinibeklerkengeziyorlardı.OsıradayanlarınayaklaşanFalkenhayneliniuzatmakistemişti.

FakatM.KemalPaşaderhalarkasınıçevirerekFalkenhayn'ınuzatmışolduğuelidahireddetmişti.

EnverPaşa'danM.KemalPaşa'nıntekrar2.Ordu'ya

nakledildiğinedairtelgrafgeldiktensonraM.KemalPaşa

muhtac-ıistirahatbirhaldeolduğunubildirmişveİstanbul'ahareketleriiçinizinistemişti.Muvafıkcevapverilincebenimleberaberdahabazıarkadaşlarımızlamaiyetlerinde

olarakİstanbul'agitmiştik.Bizİstanbul'ageldiğimizzamanEnverPaşadacepheleriteftişeçıkmışbulunuyordu.

İstanbul'dabulunduğumuzsıradaozamanLevazımat-ı

UmumiyereisibulunantopalİsmailHakkıPaşa,sıksık

M.KemalPaşa'yıziyaretetmeyebaşladı.Beşiktaş'taAkaretler'de76numaralıevdeoturanM.KemalPaşa'yıhemenhergünziyaretedenİsmailHakkıPaşaarasıradaM.KemalPaşa'ylabirotomobilebinerekBoğaziçi'nedoğrugezintiye

çıkarlardı.Bizdeöbüryaverarkadaşlarlakendileriniarkadantakipediyorduk.NekonuştuklarımarasıraPaşa

bizedesöylerdi.Mühimolarakhatırımdakalanbirmesele

şudur:

TopalİsmailHakkıPaşa'nınarasıTalatPaşa,KaraKemal

veDoktorNazım'laaçılmışolacakkiM.KemalPaşa'ya,

"Bunlarmemleketibatırıyorlar"demiş.Milletivememleketi

kurtarmakiçinbirkabinemiliterteşkilindensözetmiş.

Atatürk,İsmailHakkıPaşa'nınmaksadınıiyiceanlamak


65

içingünlerceonunlaolantemaslarındadaimamümaşatkarlbirvaziyetalmışvebirçokgörüşmelerdenvekonuşmalardansonrameselekabineyeintikaletmiş.TalatPaşakabinesinidevirereksivilleribertarafetmeklazımgeldiğinisöyleyinceM.KemalPaşabumeseledeEnverPaşa'nındadahliolupolmadığınıanlamakiçinİsmailHakkıPaşa'yaşunu

sormuş:

"Düşündüğünkabineyikimlerteşkiledecektir?"

İsmailHakkıPaşa,CemalPaşa'dan,HalilPaşa'danve

M.KemalPaşa'danbahsetmiş.

"Kabinereisikimolacak?"sualinekarşıdaonunhakkındakesinbirşeysöylememiş.

M.KemalPaşa"EnverPaşa'nınolmasımuvafıkolur"demiş.

İsmailHakkıPaşada,"Evet,enmünasibiodur"dedikten

sonraM.KemalPaşa,"Benim,teşekküledecekkabinede

bulunmaktansaonuhariçtenmüdafaavemuhafazaetmek

içinyakınordulardanbirininkumandanıbulunmamdaha

muvafıkolur.Mesela2.Ordukumandanıolursam,TalatPa

şavearkadaşlarınınteşekküledecekolankabineyekarşı

yapmakisteyecekleribütünfenalıklaram<irıiolurum"suretindekimütalaasınakarşıİsmailHakkıPaşa,"Düşüncenizdoğrudur.Fakatonlarıbirgeceiçerisindeyoketmekmümkündür.Benonagörebirtedbirdüşünürüm"demiş.Bunun,tehlikelibirmeseleolduğunugörenAtatürk,FethiBey'ibundanhaberdaretmişveİsmailHakkıPaşa'ylaogünekadargörüştükleriniFethiBey'eanlatmış.ZannedersemFethiBeyozamanmebusbulunuyordu.FethiBeydebuişinvahametinidikkatealarakTalatPaşa'yıhaberdaretmekmuvafıkolacağınısöylemiş.FakatM.KemalPaşa,FethiBey'ehenüzkatibirkararmevcutolmadığından,TalatPaşa'ya

hiçbirşeysöylenmemesivebumeselekesb-ikatiyetettikten2sonrafaillerinicürm-ümeşhuthalindeyakalatmakmünasipolacağıfikrindebulunmuş.FethiBey,Atatürk'ün

fıkrineiştiraketmemişveTalatPaşa'yıhaberdaredeceğini

söyleyinceAtatürk,"Ohaldebunubendenişitmişolduğunu

1Uysaldavranıpgözyumar.

2Kesinleştikten.

66

SALİHBOZOK

söyleme"demiş.FethiBeyTalatPaşa'ylagörüştüktensonra

TalatPaşabununM.KemalPaşatarafındanFethiBey'esöylendiğinianlamış,çünküTopalİsmailHakkıPaşa'nınM.KemalPaşa'ylasıksıkgörüşmekte

olduklarınıbiliyormuş.FethiBey'e,"BunusanasöyleyenMustafaKemal'dir"demiş.O

dairıkaretmemiş.Bununüzerine,"Buakşambizimevde

toplanalım.MustafaKemaldegelsin,hepberaberkonuşalım"demişveoakşamTalatPaşa'nınevinegitmişler.Atatürk'leTalatPaşaveFethiBey'denbaşkaKaraKemalileDoktorNazımBeydebulunmuşlar.TalatPaşa,bumeseleninM.KemalPaşatarafındananlatılmasınıistemiş.Atatürksözebaşlamadanşutekliftebulunmuş:

'"Benimburadasöyleyeceklerimburadakalmalıdır.Buna

dairdeherkesnamusuüzerinesözvermelidir."

HepsiAtatürk'ünbuteklifınikabulettiktensonraTopal

İsmailHakkıPaşa'ylaaralarındakonuştuklarınıanlatmış.

KaraKemal,Atatürk'ünanlattıklarınatamameninanmışfakatTalatPaşabuişteEnverPaşa'nınalakasıvemalumatıolmadığınakanibulunduğunusöylemişve"Enver'inbuişte

dahliolupolmadığınıanlamakiçinkendisineİsmailHakkı

Paşa'yıheriştençekmesinivetekaüdesevketmesiniteklif

edeceğiniveeğerEnverteklifınikabulederseonunhakkındaşüpheetmeyehakkıolmadığını"bildirmiş.

OsıradaEnverPaşaBerlin'deymiş.TalatPaşadaoraya

gitmiş.

BirkaçgünsonraEnverPaşa'nınAlmanya'dangeldiğini

AtatürkhaberalıncabirişhakkındakendisinigörmeküzereHarbiyeNezareti'negitmişti.OgünbendeM.KemalPa

şa'nınyanlarındaydım.EnverPaşa'nınyanındayarımsaattenfazlakalmıştı.Dışarıçıktığızamanyüzününrengininde

ğişmişolduğunugördüm.Kendisindeasabibirhalvardı.

HarbiyeNezareti'ndenevedönerkenotomobildebanaTalat

Paşa'nınvermişolduğusözütutmadığınıvearalarındagörüştüklerimeseleyiEnverPaşa'yaanlatmışolduğunusöyleyerekTalatPaşa'yadehşetlisurettekızıyorlardı.Evegeldiktensonradaşunlarıanlattı:

"ŞimdiEnverPaşa,İsmailHakkıPaşailebeniDivan-ı

Harp'everebilir.Vebumeselenintavzihedilmesiniister.İsmailHakkıPaşairıkaredinceortadabirbenkalırım.Zaten


67

banakarşıhusumetiolduğundantaklib-ihükümet3yapmakistediğimhükmüyleidamdahiettirebilir."

MustafaKemalPaşa'nınçokmüteessirvehiddetlioldu

ğunugördüğümiçinhiçbirşeysöylemeyevesormayacesaretedemiyordum.EnverPaşa'ylanekonuştuk!�yinekendisianlattı.YanınagirdiğizamanEnverPaşa,"Bende

seniaratacaktım.Geldiğineisabetettin"dediktensonra,

"Yahu,bizbirbirimizinkarşısınaçıktığımızzamanellerimizi

sıkıyoruz.Halbukiarkadanbenimkuyumukazıyorsun.

Eğergözünbumakamdaisesengeçdeotur!"deyinceMustafaKemalPaşa,TalatPaşatarafındanEnverPaşa'yaherşeyinanlatılmışolduğunahükümvermişveEnverPaşa'nın

sözlerineşumukabeledebulunmuş:

"Makamınızdagözümyoktur.Veomakamıkendimeçok

küçükgörürüm.Benimdüşüncemveemelimçokbüyüktür.

Eğermakamınızdagözümolsaydışimdiyekadarçoktanorasınıişgalederdim!"

EnverPaşa,MustafaKemalPaşa'nınbumukabelesini

görüncegayetsükunetleTalatPaşa'mnkendisinesöylediklerinianlatmışve"Benimbunlardanmalumatımyoktur.

İsmailHakkıPaşa'ylaböyleşeylergörüştüğümüsenneredenbiliyorvehükmediyorsun?"demiş.

M.KemalPaşada,"Takkedüştükelgöründü"diyerek

herşeyiaçıkçaanlattıktansonra,"GerçiİsmailHakkıPaşa,

bumeseleleriseninlegörüştüğünübanasöylemedi.Fakat

buiştesenindealakanolduğunaşüphemyoktur.ÇünküİsmailHakkıPaşa,seninmalumatınolmadanböylebirişegirişemez"demiş.

EnverPaşaM.KemalPaşa'nınbukadarcesaretlekonuşmuşolmasındanbüsbütünsakinbirtavırla,"BenimbumeseledenmalumatımolduğunuFethiBeyişitmesin"demiş.

Vebusuretlebirbirlerindenayrılmışlar.

3Hükumetdarbesi.

EnverPaşa'nınyalısında...

Birsuikastgirişimi?

M.KemalPaşaileEnverPaşaarasındacereyanedenbu

mükfilemelerdenbirkaçgünsonraEnverPaşa,M.Kemal'in

ikametgahınabirotomobilgöndermişvekendisiniKuru

çeşme'dekiyalısınadavetetmiş.M.KemalPaşa'danişittiğimegöre,oradamühimbirhadiseolmuş.MustafaKemalPaşayalıyagidincebirsalonagirmiş.Birazsonrahiçtanımadığıbirzatiçeriyegirerekbelindekitabancasınıçıkanpteslimetmesiniistemiş.M.KemalPaşa,buzatınvaziyetindenveifadelerinden

şüphelenmişveşiddetlibirmukabeledebulunmuş:

"Sanabuemriverenkimdir?"diyesormuşve"BanaBaşyaverKazımBey'iıçağırın"demiş.

M.KemalPaşa'nınşiddetlimukabelesiüzerineiçerigiren

zatdışarıçıkmış,M.KemaldesalonunkapısınagiderekoradamüteyakkızbirhaldeBaşyaverKazımBey'ibeklerken,başkabirkapıdanEnverPaşamütebessimbirçehreyleiçeriyegirmiş.BeşondakikakadarM.KemalPaşa'ylagörüşmüşler.Veoradageçenhadisedenbirbirlerinehiçbahsetmemişler.M.KemalPaşa'nınkanaatinegörekendisinebirsuikasthazırlanmış,fakatgafilavlayamadıklarındanbuna

muvaffakolamamışlar.

BuhikayeyiAtatürkbirçokdefalarmünasebetdüştükçe

1KazımOrbay.

70

sofradabirçokarkadaşlaraanlatmışlardır.Benimgibibunu

öbürarkadaşlardabilirler.

MilliMücadelehaz

ırlığı

"Hükumetinbana

gücüyetmez"

MustafaKemalPaşa7.Ordu'dantekrar2.Ordukumandanlığınanakledilerekmezunenİstanbul'dabulunduğusıradaveliahtolanVahideddinEfendi'ylebirlikteAlmanya'yagitmişti.BumünasebetleVeliaht.M.KemalPaşa'yıyakındantanımışolduğuiçinSultanReşad'ınölümündensonrapadişaholurolmazM.KemalPaşa'yıkendisininyaveriyapmışvetekrar7.Ordukumandanlığınatayinettirmişti.

PaşaFilistin'egittiktenbirkaçhaftasonraYıldırımOrdularGrubu'nataarruzedenİngilizler,taarruzlarındamuvaffakolmuşlardı.YıldırımOrdularGrubu'nuteşkil

edenordulardanyalnız7.Orduperişanolmadan,başarıylaçekilmişveHalepcivarındaİngilizlerekarşımukavemetgöstererekonlarınilerlemelerineengelolmuştu.M.Kemal

Paşa,tekrar7.OrdukumandanlığınatayinolunduğuzamanFalkenhayn,grupkumandanlığındançekilmişveonunyerineLimanvonSandersgeçmişbulunuyordu.FilistincephesindeİngilizlerintaarruzlarındamuvaffakolmasıüzerineLimanvonSandersdegrupkumandanlığınıM.KemalPaşa'yaterkederekİstanbul'adönmüşveoradandaAlmanya'yagitmiştir.ÇünküosıralardaBulgarlarterk-isilahettiklerigibi,Almanlarlavebizimledemütarekeyapılmıştı.MütarekeninimzalanmasıüzerineMustafaKemalPaşadaİstanbul'agelerekŞişli'debirevdeikamet

ediyordu.

72

SALiHBOZOK

İttihatçılarınbütünrüesasııvehükumetricalindenbir

çoklarımemleketiterkederekyabancımemleketlerekaçmışlardı.BazılarıdaBekirağaBölüğü'nehapsedilmişlerdi.

Kaçamayanlarınbirkısmıİstanbul'datevkifedildiktensonraMalta'yasürülmüşlerveoradaMilliMücadele'ninmuvaffakiyetinekadarkalmışlardı.M.KemalPaşa,serbestbırakılmışolduğundangizlidengizliyeemniyetettiğiarkadaşlarıylamemleketikurtarmakiçinçalışabilmekfırsatınamalikti.Pa-

dişahdakendisinitanıdığındanDamatFeridPaşahükumetionabirşeyyapamıyordu.HattaM.KemalPaşa'yımüfettiş

olarakAnadolu'yagöndermişti.

M.KemalPaşaAnadolu'yanasılgeçtiğinivenesuretleçalışbğınıbizzatkendileriNutuk'larındauzunuzadıyaizahbuyurmuşlardır.Tarihbunlarıetrafıyla

kaydedecektir.MustafaKemalPaşa'mnMütareke'dekimlerleçalıştığını,Anadolu'daneşekildeişebaşladığım,Nutuk'larındaokursunuz.

Benburayatarihnazarındameçhulkalanbazıhadiseleriyazacağım.

YalnızotarihlerdeM.KemalPaşa,biradamıvasıtasıyla

annesineelden,gizliolarakgönderdiğimektuptaşunları

yazmaktadırkienteresandır:

"Ağustos1335(1919)

MuhteremValdeciğim,

İstanbul'danmufarakabmdanberisizlerebirkaçtelgraftanbaşkabirşeyyazmadım.Busebeplebüyükmerakiçindekaldığınızıtahminediyorum.Bilhassahakkımdagerekötekindenberikindenvegerekgazetelerdenişittiğiniznatamamhaberlerşüphesizmerakınızıtezyitetmiştir.Halbukişimdivereceğimizahatlamutmainolacağınız2veçhileşayan-ıendişehiçbirşeyyoktur.

Malumunuzdurki,dahaİstanbul'daikenecnebikuvvetlerindevleti,milletifevkaladesıkışbrmaktavemilletehizmetedebileceknekadaradamımızvarsacümlesinihapisvetevkifvebirkısmınıMalta'yanefyvetazipebnektepekilerigi-1Liderleri.

2Kuşkularınızınyatışacağı.


diyorlardı.Bananasılsailişememişlerdi.Fakat3.OrdumüfettişiolarakSamsun'aayakbasarbasmazİngilizlerbendenşüphelendiler.Hükumetebenimsebebiizamımı3sordular.

Nihayetİstanbul'acelbimitalepvebundaısrarettiler.Hükumetbeniiğfalederekİstanbul'acelpveİngilizlereteslimetmekistedi.Bununderhalfarkınavardım.Vebittabikendi

ayağımlagidipesirolmakdoğrudeğildi.Padişahımızahakikathaliyazdım.Vegelemeyeceğimiarzettim.Zat-ışahanedeevvelabunamuvafakatetti.Fakat

dahasonraİngilizlerin

tazyikiziyadeleşti.Nihayetodaİstanbul'aavdetimiiradeetti.Busuretleartıkresmimakamımdakalmayaimkangöremediğimgibiaskerliğimimuhafazaettikçeİngilizlerinvehükumetinhakkımdakiısrarınamukabeleedilemeyecekti.

BirtarafındabütünAnadoluhalkıtekmilmillethakkımda

büyükbirmuhabbetveitimatgösterdi.'Senibırakmayız'dediler.Filhakikavatanvemilletimizikurtarabilmekiçinyeganeçareaskerliğibırakıpserbestolarakmilletinbaşına

geçmekvemilletiyekvücutbirhalegetirmeklehasılolacak

kudretvehareket-imilliyeyihüsn-iistimaleylemektenbaşkaçaremutasavverdeğildi.Binaenaleyhbendeböyleyaptım.Elhamdülillahmuvaffakdaoluyorum.Pekyakındanetice-imaddiyeyibütüncihangörecektir.Benbusuretlehareketedinceİngilizlerderhalyalvarmayabaşladı.Vebenikazanmayaçalıştı.Herşeyiinkarettiler.Vebütünkabahati

bizimhükumeteattılar.Hakikatenhükumetdebenimleuğraşmakistedi.Fakatkuvvetibunamüsaitgelmedi.Vegelemez.DahabirzamanbusuretleAnadoluiçindeçalışmaklaherşeyhallolacaktır.KaribenMeclis-iMebusantoplanacak

vemeşrubirhükumetmevki-iiktidarageçecektir.Bende

ihtimalozamanİstanbul'ageleceğim.Sıhhatveafıyetimi,

katiyenhiçmerakveendişeetmeyiniz.

SalihBey4FuatBey'denalacağınıalabildimi?Bunubilgialmakbakımındansoruyorum.Yoksaherneolursaolsunelhamdülillahhiçönemiyoktur.Sizmüsteriholunuz.Vebir

sıkıntınızolursaderhalbanabildiriniz.

Bumektubumugetirecekolan(.....)sizebenimhakkım-

3Gönderilmenedenimi.

4SalihFansa.

74

SALiHBOZOK

daistediğinizkadarbilgiverecektir.Kendisiylebanabazıelbiselerimigönderiniz...

Hemşireminsıhhatinasıldır?Eveherhangibirtaraftan

saldırıdabulunuldumu?Halaoradamısınız?Çocuklarne

yapıyor,büyüdülermi?

SalihBey'leMadamSalih5inşallahsıhhatveafıyettedirler.Bendaimakendileriniyadediyorum.Madam'ınbenimhakkımdabirrüyasıvardı.Galibaoçıkacaktır.İnşallahyakındakemal-imeserretle6görüşeceğiz.

BenbirkaçgünekadarbirkongreiçinSivas'agideceğim.

TekrarErzurum'adöneceğim.Tekrarediyorum.Herişittiğinizeönemvermeyiniz.Pekalabilirsinizkibenyaptığımıbilirim.Neticegörmeseydimbaşlamazdım.

Saygıylaellerinizden,hemşiremingözlerindenöperim.

Salih'in7gözlerindenöperim.Banaİstanbulhavadisivermenibeklerim."

5SalihFansa'nıneşi.

6Büyüksevinçiçinde.

7SalihBozok.

Ankara'da

"KemalPaşa'yı

tanırmısınız?"

MustafaKemalPaşa,Erzurum'danAnkara'yagelipZiraatMektebi'nikarargahyaptıktansonrabendekendilerininemirvearzulanylaİstanbul'danAnkara'yagitmiştim.Beni

ikametettikleriZiraatMektebi'nealmışlardı.Kendileriku-

mandanlıktançekilmişbulunduklarıgibibendeemeklibir

zabitolduğumiçinresmibirsıfatımızyoktu.Oturduğumuz

binadaöbürarkadaşlargibibendeverilenvazifeyiyapmaya

çalışıyordum.

Ankara'daBüyükMilletMeclisiteşekküledipM.Kemal

Paşaonunreisioluncabenimderütbemitekrariadevekendilerininbaşyaverliğinetayinettirdiler.TürkiyeBüyükMilletMeclisibaşyaverioluncadaheranPaşa'nınyakınındabulunuyordum.İştebundandolayıdırki,geçenbazıvakalarayakındanşahitolmuşbulunuyorum.

MilliMücadeleesnasındabirgünM.KemalPaşa'ylabirlikte,ikametettikleriköşkünarkatarafındakibağlardageziniyorduk.Bağevlerininbirininönündeihtiyarbirkadınlabirdeerkeğetesadüfettik.Yanlarınasokulduk.Selamverdik.

Şuradanburadankonuşurkenifadelerindenvehallerinden

Paşa'yıtanımadıklarınıanladım.Kendilerine,"SizMustafa

KemalPaşa'nınköşküneçokyakınbulunuyorsunuz,acaba

sıksıkPaşa'yıgörebiliyormusunuz?"diyesordum.

İhtiyarerkek,"Kabilmiefendim?..Maiyetindebulunan

karaelbiselimuhafızlan(GiresunluLazlarıkastediyordu)

7(i

SALİHBOZOK

hiçkimseyiköşküncivarınasokmuyorlar.BazencumanamazındaHacıbayramCamii'ndetesadüfedecekolursamuzaktangörmeyemuvaffakolabiliyorum"deyincePaşa'yla

birbirimizebakıştıkveonunişaretleriüzerineihtiyarafazla

birşeysormayarakbirazsonraoradanayrıldık.İkimizdeihtiyarınsöylediklerinehayretleriçindekalmıştık.ÇünküPa

şa,cumanamazınagitmiyordu.DemekkiihtiyarkendihayalindeyaratmışolduğubiradamıMustafaKemalolaraktanıyordu.Paşa'nınaksakallıolduğunudasöylemişti...

YinebirgünAlpullu'danotomobilleEskişehir'egidiyorduk.Akşamolmaküzereydi.Birköydenyolugöstermeküzerebirkılavuzalmıştık.ŞoförüntarafındakibasamaktaveayaktaduranbuköylüylekonuşmamıPaşabanaişaretetti.

Köylüyesordum:

"MustafaKemalPaşa'yıtanırmısın?"

"Hayır,hiçgörmedim!"cevabımverdi.

"Görecekolsanneyaparsın?"dedim.

"Ayağınınaltınaköprüolurum"deyince,çokmütehassis

olmuştuk.

Paşa'mnmüsaadeleriyleköylüyePaşa'yıgösterdim:

"İşteMustafaKemalPaşa!"dedim.

GayetlakaytbirsurettePaşa'nınyüzünebakarakvehafıfçegülümseyerek"Olura!"dedivebaşınıçevirdi.

KöylününbuhalindenPaşa'nın,MustafaKemalPaşaolduğunainanmadığıvebenimlatifeettiğimisandığınıanladım.Eskişehir'eyakınbirtepenin).}zerinegeldiğimizzamanyeryer,öbeköbekateşleryakılmışolduğunugördük.Bu

ateşlerPaşa'nıngeçeceğiyolunikitarafınaküllepetrolkarıştırılarakmeşalegibiyakılmıştı.Uzaktanbunlarıgörünceköylüyeyakılanateşlerinneolduğunusordum.

"Kiracılarvearabacılaryakmışlardır"dedi.

Fakatbirazsonrayakılanmeşalelerinyanındangeçipde

Paşa'yıistikbaledenlerinyanınageldiğimizzamanmızıkaile

biraskerikıtayıvebirçokhalkınbaşındadaEskişehirValisiFatinBey'igörenköylü,otomobildekizatınhakikatenMustafaKemalPaşaolduğunuanlayıncaşaşırdıveadeta

saygıveürpertiyleotomobilduruncayanımızdanuzaklaşmakistedi.Fakatbenkendisinibırakmadım.VeonunlabirliktePaşa'mnarkasındanyürürkenkonuşmakistedim.Ba-


??

namütemadiyen,"Amankusurettimsebeniaffediniz"diyordu.Hiçbirkusuruolmadığınısöyleyince,"Ohaldemüsaadeetdeaydınlıktabirdahayüzünüyakındangöreyim"dedi.VeyanımdanayrılarakPaşa'yıdoyadoyagörmeküzereileriyegeçti.Paşa'yaköylününhalinianlattığımzamançokmütehassisoldu.Ona25lirakadararmağanvermemiemir

buyurdular.Köylübuparayıdaalıncasevincinepayanoldu.

BüyükTaarruz

Çayziyafetiyerinesaldırı

AfyontaarruzundanonbeşgünönceGaziM.KemalPa

şataarruzahazırlıkemrinivermekvekumandanlarlabizzat

göıüşmeküzereAkşehir'debulunanGarpCephesi'negitmişti.

TrendenBiçerİstasyonu'ndainmiş,otomobilleSivrihisar

üzerindenAkşehir'egidiyorduk.TrendeninipotomobilebindiğimizzamanM.KemalPaşaderinbirnefesaldılar.Kendilerine,"RahatsızmısınızPaşam?"dedim.

"Değilim"dediler.

"Ohaldebirşeydüşünüyorsunuzgaliba?"deyinceşunu

söylediler:

"Düşündüğümütatbikedecekzamanamalikolursamcihanıngözlerinikamaştıracakbirmanzara-iaskeriyehusulegelecektir."

Paşa'nınbucevabıüzerinemühimkararlarvemühim

hadiselerarifesindeolduğumuzuanladım.NitekimAkşehir'evarışımızınertesigünüİsmetPaşa'nınkarargahındabütünkumandanlartoplanarakonbeşgünsonraAfyon

cephesinetaarruzetmeyekararverildiğiniöğrendim.

Akşehir'deçokkalmadık.BirkaçgünsonraAnkara'ya

döndük.VeonbeşgünsonradataarruzdabulunmaküzerebirgeceyarısıÇankaya'danotomobillerleKonya'yaveoradandaAkşehir'ehareketettik.Fakatbuhareketimizikigünkadargizlitutuldu.Veogünlerdebunungizlikalabilmesi

RO

SALiHBOZOK

içinM.KemalPaşatarafındangüyaÇankaya'dabirçayziyafetiverileceğiduyurulupyayılmıştıkisonradanbununbirmanevraolduğugazetelerdeyazılmıştı.

YapılantaarruzunneticesiyledehakikatenPaşa'nınon

beşgünönceotomobildebanasöylediklerigibicihanıngözlerinikamaştıracakbir"manzara-iaskeriye"husulegelmiştir.BüyükTaarruzve30AğustosZaferibütünteferruatıylabilindiğiiçin,ogünleriuzunuzunanlatmayacağım.Bendaha

özelhatıralarıbelirtmeyeçalışıyorum.

Ordumuzmuzafferolarakİzmir'edoğruyürüyüşünedevamederkenbizdeorduyuçokyakındantakipediyorduk.

Niflkasabasıyakınlarındabirköyünönündengeçerken

köylülerdeyolunkenarınaçıkmışlar,gelenaskerleriseyrediyorlardı.İsteyenleresuvermekiçindeyanlarındaveellerindetestilervebakraçlarvardı.Otomobilimiztamonlarınyanınageldiğizamantevakkufetmeye2mecburolduk.Çünküönümüzüveyolumuzubirnakliyekolukapamıştı.YolunaçılmasınıbeklerkenPaşatabakasındançıkardığısigarasını

yakmakiçingözündekitozgözlüklerinialnınınüzerinekaldırdığızaman,köylülerinarasındabulunanortayaşlıbiradam,dikkatiçekecekkadarbirhalvevaziyetleotomobile

doğrugelmeyevePaşa'nınyüzünedikkatlebakmayabaşladı.Benkendisindenşüphelendim.Fakatonabirşeyhissettirmeyerekharekatınıtakipediyordum.Otomobilinyanınayaklaştıveelinicebinesoktu.Birkartpostalçıkardı.Evvela

karta,sonradaPaşa'nınyüzünebaktı.Birkaçdefaaynışeyiyaptıktansonratitrekbirsesleyolunkenarındakiköylülerehitaben,

"Arkadaşlar,MustafaKemalPaşa'dır"dediveparma

ğıyladaevvelakartı,sonradaPaşa'yıgöstererek,"Bu,sensin!"dedi.

Ozamangösterdiğikartabaktım.Paşa'nınfotoğrafıoldu

ğunugörünceşaşırdım.Çünkükartıneredenbulupsakladığınıbilmiyordum.KöylülerMustafaKemalPaşaolduğunuanlayıncaotomobileadetahücumedergibikoştular.Kimisi

neredeyseayağınıntozunuyüzünegözünesürüyor,kimisi

1S.Bozok'unnotu:Nif'inadışimdiMustafakemalpaşaolmuştur.

2Birazdurmaya.


81

pelerinininyakasınıöpüyor,kimisideayaklarınakapanarak

hıçkırıklarlaağlıyordu.Bumanzaraveköylülerinbuhalibenideağlatmıştı.Binmüşkülatlaoradankurtularakyolumuzadevamedebildik.

Nifegeldiğimizzamanakşamolmaküzereydi.Niftebize

gösterilenbirevegirdik.BirazistirahattansonraPaşa,

"Niftenİzmir'ekaçkilometremesafeolduğunu"sordular.

"30-35kilometrekadarolduğu"söylendi.Bununüzerine

Paşa"Biryerdenİzmir'igörmekkabilmidir?"dediler.10-15

kilometrekadarilerideBelkahvedenilenyerdengöründü

ğünüsöylediklerizamanPaşaderhalorayagitmekistediler

veotomobilebinerekBelkahvedenilenyeregeldik.Orada

1.OrduKumandanıNurettinPaşa'yıbulduk.Birbüyük

ağacınaltındaoturmuşİzmirlimanınıseyirvetemaşaediyordu.BizimgeldiğimizigörüncederhalM.KemalPaşa'nınyanlarınagelereklimandakiİngiliz,FransızveYunangemilerinigösterdi.Veİzmir'ingörünenbazıyerlerihakkındabilgivermeyebaşladı.Mesela"ŞurasıKadifekale'dir,butarafKarşıyaka'dır"gibi...

NurettinPaşa,önceleriİzmir'debulunduğuiçinhertarafınıbiliyormuş.GeceyiNiftegeçirdik.ErtesiakşamGaziPa

şaİzmir'deKralKonstantinos'unikametettiğibinayıkendilerinehazırlatmaküzeresabahakarşıİzmir'ehareketimiemrettikleriiçinşafaklaberaberRuşenEşrefveMahmut

beylerlebirlikte,Niftenhareketettik.Belkahve'yegeldiğimiz

zamanNurettinPaşabizikendiyanındaalıkoyarakbirlikte

gideceğimizisöyledi.BirazsonraİzzettinPaşadageldi.Üç

otomobilleİzmir'egidiyorduk.8.Fırkaİzmir'egirmişti.Yolda

HatuniyeismindebircamiönündeNurettinPaşa'nınotomobiliduruncabizdedurmayamecburolduk.NurettinPa

şa'nınİzmir'egirerkenilktesadüfedeceğicamideikirekat

namazkılmakistediğinianlayıncabizkendisinibeklemeyerekİzmir'egeldik.

Geçtiğimizyollarınikiyanındansilahseslerigeliyordu.

Yollardadayaralıveölmüşinsanlaratesadüfediyorduk.

HükumetKonağı'nageldiktensonraKralKonstantinos'un

Karşıyaka'dabirevdeoturmuşolduğunuöğrendik.Orasını

bilenlerdenbirinialarakKarşıyaka'yageldiğimizzamanbizi

gözyaşlarıylakarşıladılar.Veevlerdenüzerimizekolonyalar

82

SALiHBOZOK

serpiyor,çiçekleratıyorlardı.İstikbalcilere3maksadımızıanlattık.

"Sizmeraketmeyin.Bizherşeyihazırladık"dedilerveevi

bizegösterdiler.

KapısınınönündeKralKonstantinos'unresmibulunan

birhalıyaymışlar.GaziM.KemalPaşa'nınotomobildeninerkenohalıyabasmasınıistiyorlardı.Herşeyintamamoldu-

ğunugördük.Paşa'yabilgivermeküzereNifeavdetediyordukkiyoldamızraklı

süvarilerintertibataldıklarınıgördük.

SebebinisorduğumuzzamanPaşa'nınİzmir'egeçtiklerini

söylediler.Meğerbizimhareketimizdenpekazbirzaman

sonraPaşadaNiftenİzmir'egitmeküzereyolaçıkmışlar.ArtıkbizdeNifegitmeyerekPaşa'yamülakiolmaküzereİzmir'edöndük.HükumetKonağı'ndabulunanAtatürk'eemirleriniyerinegetirdiğimizisöylerken,biryerlerdengelen

topsesleriniişitiyorduk.DüşmanınSöke'debulunanikialayıİzmir'edoğruge�çekilirkenİzmir'inbizimtarafımızdanişgaledildiğinigörünceşaşırmışlarvekendilerinitakipedenkuvvetlerimizleSeydiköycivarındamuharebeyetutuşmuşlar.Fakatbumuharebeçokdevametmedi.Birazsonrahepsiesiredilerekİzmir'egetirildi.

3Karşılayanlara.

Zaferdensonra

M.KemalPaşa

esirTrikopis'enesordu?

İzmir'egirmedenönceDumlupınar,AlaşehirveUşak'ta

gördüklerimideyazmakisterim.KurtarıldıktanbirgünsonrabizdeAfyon'agelmiştik.GeceyiBelediyedairesindegeçirdik.Çokyorgunolduğumuziçinerkenyatmıştık.Geceninilerivaktinde,yanımdakiodadabirgürültüişittim.Derhal

yatağımdanfırlayarakgürültününgeldiğiodanınkapısına

koştuğumzamanMustafaKemalPaşaileİsmetPaşa'nınbir

masabaşındakahkahalarlagülmekteolduklarınıgördüm.

Masanınüzerindebirharitavardı.Kapıdanbaşımıuzattığım

zaman,M.KemalPaşa,"Nehaber?"dediler.

"Birşeyyok"dedim.

"Nasılbirşeyyok?İçeriyegirdenelerolduğunuanlatayım"buyurdular.

Düşmanınbizimkuvvetlerimiztarafındançevrilmişoldu-

ğunuharitaüzerindegöstererekfevkaladememnunvemesrurlidiler.

"Çevrilmişolandüşmandörttarafadacephealmakmecburiyetindekalmıştır"dediktensonra,"Bunanenizamıderler,senbilirmisin?"diyesordular.

Bende,"Kalenizamıdır"dedim.Tekrargülmeyebaşladılar.Çünkübunubize'Tırıl"lakabıylameşhurİbrahimBeyadındaManastırlıbirhocamızınaskeriidadimektebin-1Mutlu.

84

SALİHBOZOK

deykenöğretmişolduğunusöyledim.Tınl'ınkimolduğunu

Paşadabildiğiiçingülüyordu.

Ertesigünerkendencepheyegideceklerinisöyleyerekona

görehazırlıktabulunmamıemirbuyurdular.Aldığımbusevinçlihaberdenötürübütünyorgunluğumarağmensabahakadaruyuyamamışveemirleriveçhilesabaholurolmazotomobiliemirlerineamadebulundurmuştum.İsmetPaşa,Afyon'dakaldı.BizAtatürk'lebirlikte1.OrduKarargahı'na

gittik.NurettinPaşa'ylabirmüddetgörüştüktenvetelefonla

daKemalettinSamiBey'lekonuştuktansonraogünBaşkumandanMuharebesi'nincereyanettiğimahallegeldik.Birsırtınüzerineçıktığımızzaman300metrekadarileridedüşmanlamuharebeyetutuşmuşolanavcılarımızatesadüfettik.SırtınüzerindenmuharebenincereyanınıseyrederkenbirneferPaşa'yabiratgetirerek11.FırkakumandanıDervişBey'inbuatıgönderdiğinivekendisiningerimizdekibirtepedebulunduğunusöyledi.GaziM.KemalPaşanefere,

"Buatıonagötür.Vekendisininburayagelmesinisöyle"dedi.BirazsonraDervişBeygeldi.Paşa'yasabahtanbaşlamış

olanmuharebehakkındamalumatvetafsilatverirken,arkamızdakitepedenşiddetlibirtopçuateşibaşladı.Paşa,fırkakumandanına,"Bizburadaikensenintopçularınilerigitmededir"dedi.DervişBeyderhalemirvererektopçularaate

şikestirdi.Veonlarıileriyesürdü.Topçularaçıktanavcıhattınakadarilerlediler.M.Kemal,fırkakumandanına,avcıhattınatelefonolupolmadığımsordu.Henüzyapamadığıcevabınıalınca,'Topçuileavcılarbiraradabulunamazlar.Avcılarıilerletmeklazımdır"dediler.BununüzerineDervişBeyhemenatınaatlayarakateşaltındaavcıhattınagitti.Benfırkakumandanınınbuhareketiniçoktehlikeligörmüşvesağ

olarakdöneceğindenendişeetmiştim.DervişBey,avcıhattınagittiktenveavcılarıileriyesevkettiktenbirmüddetson-

ratelefonhattıdayapılmışolduğundan,telefonlaşumalumatıvermişti:

"Karşımızdakidüşmançilyavrusugibidağıldı.VeMurat

Dağları'nadoğrufırarabaşladı."

BumalumatüzerineM.Kemal,"Artıkbuişbitmiştir"dedi.

Dumlupınardadüşmandanbirazöncealınmışbulundu

ğuiçinPaşa'nınorayagitmesiniistemiyordum.Kendilerine,


85

"Paşam,Dumlupınaryolunubilmiyorum.EşyalanmızdaAfyon'dadır.Bilmemkibugeceyataklarımızıgetirtmekkabilmidir?BinaenaleyhemirbuyurursanızAfyon'agidelim"dedim.

Benimbucevabımakızdılar.Ve"Yolubilenbirisinibulda

Dumlupınar'agidelim"emriniverdiler.

Emirleriveçhilehareketettik.Dumlupınar'akaranlıkta

geldik.YoldaFevziPaşa'yadatesadüfetmiştik.FevziPaşa

daogeceDumlupınar'ageldiler,birköyevininboşbirodasındayaverarkadaşımMuzafferBey'lebirliktePaşa'yapelerinlerimizleceketlerimizdenyatak,yastıkveörtüyaptık.

SabahakadardaocaktaateşyakarakPaşa'yırahatettirmeyeçalıştık.

ErtesisabaheşyamızıAfyon'dangetirttik.VePaşa'nınçadırımbirevintoprakolandamınınüzerinekurduk.Çünküköyüniçindeçadırkuracaktemizbiryeryoktu.

OgündüşmandanesirolarakalınmışolandörtfırkakumandanınıKazımPaşa,2M.KemalPaşa'nınhuzurunagetirdi.Atatürkbukumandanlarlabeşondakikakadargörüşmüştü.EsirfırkakumandanlarındanbirisiPaşa'nınyanındançıktıktansonrabizeTürkçeolarakkiminlegörüştüklerinisordu.MustafaKemalPaşaolduğunusöylediğimizzamanhayretleriçindekaldı.Venezamanorayageldiğinianlamakistedi.Dünbizzatmuharebeyikendisininidareettiğinianlattık.Bunakarşışucevabıverdi:

"Zaferkazanmaksizinhakkınızdır.ÇünkübizimbaşkumandanHacıanestiİzmir'denidareetmekistediveoradanayrılmadı."

BaşkumandanMuharebesioluncayakadarhiçbiryerle

muharebeedilmiyordu.Hertaraflamuharebemenolunmuştu.HattaAnkara'yadabilgiverilmemişti.Ancak26

ağustostabaşlayıp30ağustostasonbulanmuharebeden

sonraAnkara'yabilgiverildi.

BaşkumandanMuharebesi'ndeYunanlılarınbaşkumandanıtayinedilmişolanTrikopisdeesiredilerekUşak'taBaşkumandanM.KemalPaşa'nınhuzurunagetirilmişti.YanındaDiyenisadındabirdekolordukumandamvardı.Buiki2KazımOrbay.

86

SAL1HBOZOK

kumandanAtatürk'ünhuzurunagetirildiklerizamanbende

oradabulunuyordum.PaşatercümanaracılığıylabuYunanlıkumandanlarlagörüştü.GayetiyiRumcabilenFarukadındabirerkanıharpzabititercümanlıkyapıyordu.Atatürk

Trikopis'eAfyonmuharebesindeniçinihtiyatkuwetlerini

kullanamadıklarınısordu.Trikopis,Diyenis'igöstererekkendiemrinidinlemediğinisöyledi.DiyenisdeozamanbaşkumandanolanHacıanesti'denemirbeklediğinianlatb.Vaktiylenedenricatedemedikleri3sorusunakarşıdamuntazamyollarınbulunmamasınısebepolarakgösterdi.İkitelsizleri

varmış."Birisimuharebedenöncebozularakİzmir'eonarım

içingönderilmişti.Öbürlerinideetkilitopçunuztahripetti"

dedi.Trikopis'inbucevabıüzerinePaşakendisineşunusöyledi:

"Vicdanınızakarşıvazifeniziyapbğınızakaniisenizmüsteriholabilirsiniz.Enbüyükkumandanlarınbileesirolduklarıtarihlerdeyazılıdır.MesalasizeNapolyon'ugösterebilirim."

Trikopis,"Beniyaverlerimdahiyalnızbırakarakyanımdan

kaçtılar.Benintiharetmeliydim"deyince,M.KemalPaşa,ismetPaşa'yahitaben,"Kumandanlaryorgundur.Kendilerininistirahatlarınıteminbuyurursunuz"deyipayağakalktılar.ismetPaşaileYunankumandanlarıdaayağakalkarakAtatürk'übaşlarıylaselamladılar.AtatürkbirerbirerellerinisıkarkenTrikpois'e,"Bizimmisafirlerimizsiniz,hersuretleeminvemüsteriholabilirsiniz.Birarzunuzolursabizebildiriniz"

dedi.

Trikopisİstanbul'dabulunanrefıkasını4hayatvesıhhatindenhaberdaretmekistediğiniricaetti.PaşadaadreslerininöğrenilmesinivebirgünsonraHilal-iAhmer5vasıtasıylaricalarınınyerinegetirileceğiniemirbuyurdular.

3Geriçekilemedikleri.

4Eşini.

5Kızılay.

İngilizkonsolosnasılkovuldu?

"OyleyseYunanistan'a

gidiniz!"

İzrnir'inişgalindebirgeceKarşıyaka'dakaldık.Denizçok

fenakoktuğuiçinoradadahafazlakalamadık.

M.KemalPaşaHazretleri'ninikametleriiçinbazıköşkler,

konaklargösterilmişti.BuaradaUşakizadeMuammerBey'in

evidevardı.Paşahepsinibirerbirergezerekgördüktensonra

rıhtımdabirdoktorunbinasındaikametetmeyitercihettiler.

MuammerBey'inevinegittiğimizzamanbiziLatifeHanımkar

şılamıştı.PederiilevalidesivekardeşleriAvrupa'dabulunduklarındanLatifeHanımbüyükvalidesiileyalnızolarakevdeoturuyormuş.LatifeHanım,aydınbirkızolduğuiçinifadeleriylevehertürlübilgi,görgü,tutumvedavranışlarıylaPaşa'yımemnunetmişlerdi.FakatM.KemalPaşahernedenseoradakalmakistememişlerdi.Rıhtımdakarargahittihazettiğimizbinayanaklettiktenbirikigünsonraİzmir'debüyükbiryangınçıktı.Vebizimikametettiğimizbinayakadaryaklaşınca,oradanMuammerBey'inevinenakletmekmecburiyetindekaldık.

Yangındanöncebirgün,HükumetKonağı'nagitmiştik.

Valininyanındaİngilizkonsolosubulunuyordu.Paşadavalininodasınagirmişlerdi.BirişiçinPaşaHazretleri'nebilgivermeyeiçerigirdiğimzaman,PaşaileTürkçebilenİngiliz

konsolosuarasındakişukonuşmayıişittim:

"ValiBey'denneistiyorsunuz?"

"Tebaamızhakkındateminatalmakistiyorum."

"Yunanlılarburadaykendahamıemindiniz?"

88

SALİHBOZOK

"Evet."

"ÖyleyseYunanistan'agidiniz!"

"İngiltere'yedemisavaşilanediyorsunuz?"

"İngiltereilearamızdamüsalahaıyapılmışmıdırkiharp

ilanedipetmediğimizisoruyorsunuz?Hemsizböyleşeyleri

konuşmayaselahiyettar2mısınızkibunubanasoruyorsunuz?BenTürkiyeBüyükMilletMeclisireisiveTürkOrdu-

lanbaşkumandanıyım.Herşeyigörüşmeyeselahiyetimvardır.Sizindeböylebirselahiyetinizvarsagörüşebiliriz.Yoksa,buyurunuz!.."

Paşaböylediyerekkonsolosakapıyıgösterdiler.İngilizve

Fransızdonanmasılimandaolduğugibi,rıhtımdadüşmandanistirdat3edilenyerlerdenkaçanYunanlılarlamahşerhalindeydi.

İngilizkonsolosuHükumetKonağı'nıterkettiktenbir

müddetsonrabizdeikametgahımızagelmişbulunuyorduk

ki,limandabulunandonanmadabirhazırlıkbaşladı.İzmir'iniçindedebirkıyametkoptu.Gemilerdenkayıklarrıhtımayanaşaraknekadarecnebitebaasıvarsaonlarıalıyor,gemileregötürüyordu.Konsolos,donanmakumandanına

Türklerinİngilizlerekarşıdaharpilanettiklerinisöylemişolduğuiçinvaziyetvahimbirşekilalmıştı.BirtaraftanecnebilerharpgemilerinenakledilirkenöbürtaraftandadonanmakumandanıtarafındanbahriyelizabitlerPaşa'nınyanınagönderilerekbumeselehakkındaizahattalebindebulunuluyordu.Nekonuşulduğunubilmiyorum.Fakatverilmiş

olanizahattanmeseleninmahiyetivehakikatianlaşılmış

olacakkisükünetavdetederekherşeynormalhalegirdi.

PaşaHazretleri'ylegörüşmeküzeredonanmadangönderilen

bahriyezabitlerindenbirisiPaşa'yakarşıokadarbüyükbir

sevgivehürmetduymuşki,eliniöpmekiçinmüsaadelerini

ricaettiğiniişitmiştim.

1Barış.

2Yetkili.

3Gerialınan.

LatifeHanım'ınevinde

"Paşaevlenirseeskisigibi

içmezzannediyorduk"

İzmiryangınındansonranaklettiğimizMuammerBey'in

evindeüçhaftakadarkaldık.BumüddetzarfındabaştaAtatürkolmaküzerehizmetneferlerimizekadarLatifeHanım'danhepimizsonderecememnunduk.Ankara'yagiderkenLatifeHanımM.KemalPaşa'danşuricadabulundu:

"Paşam,evimizeşerefvesaadetbahşettiniz.YakındaAvrupa'danavdetedecekolanannemlebabamınvekardeşlerimindebuşerefemazharolmalarıiçinevimizinBaşkumandanlıkKarargahınamıaltındaüçbeşneferdenibaretbirmüfrezeniztarafındanmuhafazaedilmesiniricaederim."

M.KemalPaşa,LatifeHanım'ınburicasınıkabulettiler.

VeAnkara'yagiderkenmuhafızmüfrezesindenüçdörtneferiMuammerBey'inevindebıraktılar.VebusuretleMuammerBey'ineviylealakaveirtibatımızbakikalmışoldu.İzmir'denAnkara'yageldiktensonrahemenherakşamsofradaM.KemalPaşaLatifeHanım'danbahislekendisiniuzunuzadıyamedihvesenaederlerdi.ı

PaşaHazretleri'ninosıradaçokhastabulunanarıneleri,

LatifeHanım'ınövgüsünüişittikçe,kendisinigörmekveonu

oğlunaalmakarzusunakapıldı.Doktorlardahastalığının

Ankara'datedaviedilemeyeceğinivemutlakasahildeikamet

etmelerilazımgeldiğinisöylemişolduklarıiçinİzmir'egitme-

1Överlerdi.

90

SALİHBOZOK

yekararvermişler.

Birgece,PaşaHazretleribanaşuemrivermişti:

"Doktorlarıngösterdiklerilüzumüzerineannemiİzmir'de

tedaviettirmeküzereorayagötürmekzaruretihasılolmuştur.BinaenaleyhsenyarınburadanotomobilleKonya'ya,oradandatrenleİzmir'ehareketedersin.İzmir'deValiBey'le2görüşerekvalideminikametedebileceğimünasipbirevbulupveonudöşettiktensonrabanabilgiverirsin.

Bendevalidemiorayagönderirim.Yalnız,bulacağınızev,

'emval-imetruke'den3olmasın."

EmirlerineuygunolarakAnkara'danKonya'ya,oradan

daİzmir'egittim.İzmiristasyonunageldiğimzamankar

şımdaLatifeHanım'ınadamlarındanAhmetAğa'yıbuldum.

BanaLatifeHanım'ınselamlarınıveevdeintizarda4bulunduklarınısöyledi.Benievegötürmekistiyordu.İzmir'egeleceğimivebilhassahangigünİzmir'debulunacağımıneredenhaberaldıklarınıbilmediğimiçinşaşırdımkaldım.Ahmet

Ağa'nınısrarıüzerineMuammerBey'inevinemisafırolmaya

mecburkaldım.LatifeHanım,benisokakkapısındakarşılamaksuretiylehakkımdapekbüyükbirnezaketlütufkarlıkeserigöstermişlerdir.Halvehatırsorduktansonraniçinİzmir'egeldiğimianlattım.Gülerekhaberleriolduğunusöyledi.VeAnkara'danhareketimiöğrendiktensonradaherak

şamAhmetAğa'yıistasyonagönderdiğinianlattı.

"PaşaHazretlerievimizikarargaholarakmuhafazaet-

mektedir.Burasıkarargahımızolduktansonrabaşkabiryeregitmenizmuvafıkmıdır?Buevartıksizindeevinizdir"diyereksıkılmamamıtemineçalışıyordu.

ErtesigünüValiAbdülhalikBey'legörüşmeküzereLatife

Hanım'labirlikteHükumetKonağı'nagittik.Paşa'mnvalidelerininikametleriiçinKarşıyaka'dasanatoryumgibibirköşkleriolduğunuveköşktehiçkimseninikametetmediğinisöyleyerekValiBey'lebiziorayagötürdü.Hakikatensanatoryumgibimükemmelbirköşk.ValiBeyde,bendeköşküçokbeğendik.Vebundandahagüzel,dahamünasipbiryer

2S.Bozok'unnotu:OzamanAbdülhalikRendaBeyvaliydi.

3TerkedilmişRummallarından.

4Beklemekte.


91

bulunamayacağınadairPaşa'yatelgraflabilgiverdik.Muvafakatcevabıgelince

LatifeHanım'lahergünGöztepe'dekievlerindenKarşıyaka'yagiderekevindöşenmesivedüzenlenmesiylemeşguloluyorduk.

Ogünlerde,LatifeHanım'ınAvrupa'dabulunanaileside

İzmir'egelmişlerdi.LatifeHanım,beniannesiylebabasına,

"İkincibabamdır"diyerektakdimettiğiiçinonlardabana

karşıçokyakınlıkgösterdiler.Kendiaileleriefradındanimi

şimgibi,küçüğündenbüyüğünekadarhepsindençoksamimiyetgördüğümiçinhiçbiryabancılıkhissetmiyordum.

İkiüçhaftazarfındaköşkündöşenmesivedüzenlenmesinitamamladık.Fakatbensoğukalmışolduğumiçinhastalandım.KöşkünhazırlandığınıAnkara'yabildirdiğimdenhastanıngönderilmesinibekliyordum.Benimrahatsızlığım

esnasında,LatifeHanımbaştaolmaküzere,bütünailesitedavimhususundafevkaladeihtimamgöstermiştir.BilhassaLatifeHanım,birhastabakıcıgibibaşımınucundanayrılmayaraksağlığımakavuşmamaçalıştı.Bundandolayıkendisinekarşıdaimaminnethissetmekteyim.

İzmir'debulunduğummüddetzarfında(Paşa'danalmışolduğumtalimatmucibince)haftadabirkaçdefaşifrelitelgraflavearasıradamektuplaLatifeHanımhakkındaAtatürk'emalumatveriyordum.Verdiğimbilgi,LatifeHanım'ınlehindeydi.PaşaHazretleri'ninonunlaevlenmesiniarzuediyordum.LatifeHanımbenimM.KemalPaşa'yayazdığımmektuplardanbiriniokumuşolduğuiçinbenibabasıgibihayırhah5tanımıştı.PaşaHazretleri'ninLatifeHanım'laevlenmesiniİsmetPaşadaistiyordu.EsasenPaşa'nınLatifeHanım'laevlenmeyemütemayil6olduğunuhissettiğimiziçinbiranöncebumeseleninolupbitmesiniarzuediyorduk.Paşaevlenirseeskisigibiherakşamiçmeyecekvedahamuntazambirhayatgeçirereksağlığıkorunacakzannediyorduk.Paşa'nın

LatifeHanım'laevlenmesiniyalnızFethiBey7muvafıkgörmüyordu.VesebepolarakdaLatifeHanım'ınPaşa'yıidareedecekkabiliyettebirkadınolmadığınıveolamayacağınısöy-5Hayırsever.

6Eğilimli.

7FethiOkyar.

92

SALfHBOZOK

lüyorduki,maalesefneticeitibariyleFethiBey'indüşüncesi

veifadesidoğruçıkmıştır.

Paşa'nınvalidesininyolaçıkarıldığınadairAnkara'dan

haberbeklerkenbirgünşutelgrafıaldım:

"Valideminrahatsızlığıarttığındanhareketegayrimuktedirhaldedir.BinaenaleyhoradabırakmışolduğunuzmüfrezeylebirlikteAnkara'yaavdetediniz."

PaşaHazretleri'ninbutelgrafıüzerinehepimizçokmüteessirolmuştuk.BilhassaLatifeHanım,gelentelgrafabaşkamanalardavererekAvrupa'yagitmeyeveoradaoturmaya

kararvermişti.BenLatifeHanım'ayanlışdüşündüğünüanlatarakkendisinitesellietmeyeçalıştım.Fakato,kararındaısrarediyorveAnkara'yagittiğimzamanAvrupa'yahareketinemüsaadeetmeleriiçinPaşa'nınmuvafakatlerinialmamıbendenricaediyordu.LatifeHanım'laaramızdaşukonuşma

geçti:

"Hanımefendi,GaziPaşaHazretleri,validelerininhareketemuktedirolmadıklarıbirhaldebulunduklarındanbahsediyorlar.Budurumdaolanbirhastaİzmir'enasılgelebilir?"

"Evetama,buradabırakılmışolanmüfrezenindeAnka-

ra'yacelpedilmesiPaşaHazretleri'ninailemizlekat-ımünasebetinesbirdelildir."

"Sizindüşüncenizeiştiraketmiyorum.FakatAnkara'ya

gittiğimzamanbütünarzularınızıyerinegetirmeyeçalışaca

ğımdaneminolabilirsiniz.Paşa'ylagörüştüktensonrada

herşeyiolduğugibisizeyazacağım.Ozamandüşüncenizde

nekadaryanıldığınızıanlayacaksınız.Ohaldeşimdidenfazlateessürekapılmamanızuygunolur."

LatifeHanımdabanateşekkürlemukabeledebulundu.

Amabirtürlüsinirlerinehakimolamadıklarındanağlıyorlardı.

M.KemalPaşa'nıntelgraflarınaşucevabıverdim:

"Emirlerinizmucibincehareketedeceğim.Ancakbirkaç

gündenberiçokrahatsızbulunduğumdandoktorlarhareketimimuvafıkbulmuyor.Müsaadebuyurursanızkendimbirkaçgünsonrahareketetmeküzeremüfrezeyiyarın

Ankara'yagöndereyim."

BirkaçsaatsonraPaşa'danşuemrialdım:

8İlişkiyikesmesine.


93

"Tamamıylaiade-iafiyetedinceye9kadarmüfrezeylebirlikteoradakalınız."

ButelgrafüzerineLatifeHanımbirazsükunetbulduve

Ankara'yagittiktensonragerçekdurumukendisineolduğu

gibiyazacağımadairbendensözaldı.

9Sağlığınızakavuşuncaya.

ZübeydeHanım'ınmezarıbaşında

"Gözyaşlarıona

gözlerinikaybettirdi"

BirhaftasonrasağlığımakavuştuğumiçindoktorlarhareketimemüsaadeettiklerindenAnkara'yadönerekPaşa'yaherşeyiarzettim.LatifeHanım'ımerakveendişedebırakmamakiçinMustafaKemalPaşa,kendisine,muharebedebindikleriSakaryaadındakiatıilebirkaçtenekedebalı,hediyeolarakkendimaiyetlerindekimuhafızlarındanikiüçneferleİzmir'egönderdiklerigibibanadaLatifeHanım'ımemnunedecektarzdabirmektupyazıpgöndermemiemirbuyurdular.

Hediyelerleneferleryolaçıktıktanbirkaçgünsonrabir

geceyarısıevimdeyatıpuyuduğumbirzamandatelefonun

çalmasıylauyandım.TelefonunbaşınagidincebizzatPa

şa'nınsesiniişittim:

"Salih,uyuyormuydun?"dediktensonra,"Şimdigiyinerekhemengel"diyebuyurdular.

DerhalKöşk'egittim:

"Validem,behemehalİzmir'egitmekistiyor.Nedoktorları

nedebenidinliyor.'Ölürsemİzmir'deöleyim'diyerekyata

ğındankalkıpçarşafınıdahigiymiştir.'Hemenşimdiİzmir'e

gideceğiz'diyor.Sonarzusunuyerinegetirmekiçinemirverdim.Birtren-imahsushazırlanıyor.Sendeonagörehazırlanarakannemlebirlikteİzmir'egideceksin.Yalnızşunudasöyleyeyimki,şayetannemeyoldaemr-iHakvakiolursa

Ankara'yayakınisenizburayagetirirsin.İzmir'eyakıniseniz

96

SAL1HBOZOK

oradabenimherzamankendisiniziyaretedebileceğimbir

yeredefnedersiniz."

Paşa'nınbuemirleriüzerineevegeldim.Hazırlığımıtamamladım.VeyinePaşa'nınmüsaadeleriyleeşimideberaberalarakİzmir'egeldik.Ankara'danhareketimizdenönceLatifeHanım'adatelgraflabilgiverilmişolduğuiçintren

KarşıyakaistasyonunageldiğizamanLatifeHanım'ıistasyondabizibeklerbulduk.KendisiniPaşaHazretleri'ninvalidelerinetakdimettiğimgibi,eşimideLatifeHanımefendi'yetakdimederekhastamızıkompartımandanalıp,evvelcehazırlanmışolanveistasyonayakınbulunanköşkenaklettik.

Ankara'danberabergetirdiğimizdoktorlaeşimvebenden

başkaLatifeHanımdaköşktehastanınyanındakaldılar.

Vefatlarınakadardayanlarındanayrılmayarak,hastaya,bir

hastabakıcıdanfazlabiritinaveihtimamlabaktılar.Gazi

Paşa'yaherakşamşifreylevalidelerininhastalıklarıhakkındabilgiverirkenLatifeHanım'ınhastayakarşıifaettiğihizmetleridebildirmekteydim.

Biraysonrahastamızhayatagözleriniyumdu.Paşa,validelerininölümühaberiniEskişehir'dealmışlardı.AnneleriöldükleriakşamPaşadaseyahateçıkmışlarveEskişehir'e

geldiklerizamankendilerihaberdaredilmişlerdi.

Eskişehir'denİzmir'egelirlerkenKarşıyaka'dakendilerini

karşıladık.Benikompartımanlarınayalnızolarakkabulbuyurdularveşuemriverdiler:

"BenLatifeHanım'laevlenmeyekararverdim.Şimdibabasıburadaisekendisinibukararımdanhaberdaredersinvehiçkimseyebirşeysöylememesinideilaveedersin."

Paşa'nınemirlerigereğincehareketettim.Muammer

Bey'e,GaziM.KemalPaşa'nınkayınpederiolacaklarınısöylediğimzamanboynumasarıldılarveiçiniçekerekbenikokladılar.

BirazsonraPaşaHazretleridevagonlarındaninerekMuammerBey'letanıştılar.VeFevzi,KazımKarabekirpaşalardaberaberolduklarıhaldehepbirliktevalidelerininkabirlerini

ziyaretegidildi.Paşa'nınoradairatettiklerinutukşöyledir:

"Zavallıvalidem,bütünmilletiçinmefkureıolanİzmir'in

1Ülkü.


97

mukaddestopraklarınatevdi-ivücutetmiş2bulunuyor.Arkadaşlar,ölümhilkatinentabiibirkanunudur.Fakatböyleolmaklaberaberbazennehazintecellilerarzeder.Buradayatanvalidemzulmün,cevrin,bütünmilletifelaketuçurumunagötürenbirkeyfiidareninkurbanıolmuştur.Bunuizahettim.Müsaadebuyurursanızhayatıstırabınınbiraz,

birkaçnoktasınıarzedeyim.Abdülhamiddevrindeydi,1320

(1904)tarihindemekteptenhenüzerkanıharpyüzbaşısıolarakçıkmıştım.Hayatailkhatveyi3atıyordum.Fakatbuhatve,hayatadeğil,zindanatesadüfetti!Hakikatenbenibirgünaldılarveidare-imüstebidenin4zindanlarınakoydular.

Validembundan,ancakmahpustançıktıktansonrahaberdarolabildi.Vederhalbenigörmeyeşitabetti.5İstanbul'ageldi.Fakatoradakendisiyleancaküçbeşgüngörüşmek

nasipoldu.Çünkütekraridare-imüstebideninhafiyeleri,

casusları,cellatlarıikametgahımızısarmışvebenialıpgötürmüşlerdi.Validemağlayarakarkamdantakipediyordu.

Benimenfama6götürecekolanvapurabindirirlerkenbenimlegörüşmektenmenedilmişolanvalidem,gözyaşlarıylaSirkecirıhtımındaelemvekederleriçinde

terkedilmişbulu-

nuyordu.Menfadageçirdiğimsenelerianam,ıstırapvegözyaşlarıiçindegeçirmiştir.

Başkabirnoktadaha:MütarekezamanındaAnadolu'ya

geçtiğimzaman,validemimustaripbirhalde7İstanbul'da

terkemecburolmuştum.Yanındakendisininterfıkettiği8

biradamımvardı.BunuErzurum'danİstanbul'agönderdi

ğimzamanvalidembuadamınyalnızolarakgeldiğindenhaberdarolduğudakikadabenimhakkımdaHalifevePadişahtarafındanverilmişolanidamkararınıninfazedildiğinizannetmişvebuzankendisinifelceduçaretmişti.Ondansonrabütünmücadelesenelerinielemveıstırapiçindegeçirmişti.Padişahvehükümetininvebütündüşmanlarındai-2Verilmiş.

3Adımı.

4Baskıyönetiminin.

5Koştu.

6Sürgünyerime.

7Acıçekerdurumda.

8Refakatettiği.

98

SALİHBOZOK

matazyikveişkencesialtındakalmıştı.İkametgahıbinbir

türlüsebepvevesilelerlebasılır,taharriedilir,kendisiizaç

olunurdu.9Validem,üçbeşseneningecevegündüzlerini

gözyaşlarıiçindegeçirdi.Bugözyaşlarıonagözlerinikaybettirdi.Nihayetpekyakınbirzamandaonuİstanbul'dankurtarabildim.Onakavuşabildimkiartıkmaddetenölmüştü.

Yalnızmanenyaşıyordu.ValideminzıyaındanlOşüphesiz

çokmüteessirim.Fakatbuteessürümüizaleedenbirhusus

vardırkiodavatanımahvveharabiyegötürenidareninartıkbirdahagerigelmemeküzeremezar-ıademegötürülmüş

olduğunugörmektir.Validembutoprağınaltında;fakathakimiyet-imilliyeilelebetpayidarolsun.Beniteselliedenenbüyükkuvvetbudur.Evet,hakimiyet-imilliyeilelebetdevamedecektir.

Valideminruhunamüteahhitolduğumvicdanyeminimi

tekraredeyim.ValideminmetfeniııönündeveAllah'ınhuzurundaahdüpeymanediyorum.12

"Bukadarkandökerekmilletinistihsalvetespitettiğihakimiyetinmuhafazavemüdafaasıiçin,icapedersevalideminyanınagitmekteaslatereddütetmeyeceğim.Hakimiyet-imilliyeuğrundacanımıvermek,benimiçinvicdanvenamusborcuolsun."

9Aranırverahatsızedilirdi.

10Kaybından.

11Mezarı.

12Antiçiyorum.

Sadebirnikcihmerasimi

"BizLatifeHanım'la

evlenmeyekararverdik!"

Karşıyaka'danGöztepe'debulunanMuammerBey'inevinegeldik.PaşaHazretleri'niistikbaledenlerlarasındabulunanlardanbazılarınıbirgünsonra

MuammerBey'inevindeverecekleriçayziyafetinebizzatkendileridavetettiler.MuammerBey'edeİzmirkadısınıdavetetmesinisöylediler.Zahiren2birçayziyafetiolanbutoplantı,birnikahmerasimindenbaşkabirşeydeğildi.FakatGaziPaşaogünekadarbunuyakınlarındanbaşkakimseyesöylememişti.

OzamangazetelerindeyazdıklarışekildeLatifeHanım'la

evlendiktenbirkaçgünsonraLatifeHanımdayanlarındaolduğuhaldeufakbirgezidensonraAnkara'yaavdetedildi.

PaşaHazretleri'ninLatifeHanım'laevlibulunduklarımüddetzarfındaaralarındageçenbazıhadiseleriveniçinbirbirlerindenayrıldıklarını,benimbildiğimkadar,bütünteferruatıylaayrıcayazacağımiçinburadatekraretmekistemedim.

EsasenbunadairCumhuriyetgazetesindebazıbeyanatta

bulunmuştum.Gazetedekibeyanatımdaöbürvesikalar

arasındadır.BinaenaleyhAtatürk'ünevliliğineaithikayeleri

buradabırakarakbaşkavakalardanbahsedeceğim.Ya1nız

AnadoluAjansı'nınotarihteakitmerasimihakkındaverdiği

tafsilatıkaydetmekisterim.Odaşudur:

1Karşılayanlar.

2Görünüşte.

100

SALİHBOZOK

"BaşkumandanGaziMustafaKemalPaşaHazretleriile

UşakizadeLatifeHanımefendi'ninemr-imesnunakitleribugünsaat5'teGöztepe'deicraedilmiştir.Akitmerasimifevkaladesadeolmuştur.MüşirFevziveKazımKarabekirpaşalarhazeratıBaşkumandanPaşaHazretleri'nin,ValiMustafa

AbdülhalikBeyileSeryaverSalihBeydeLatifeHanımefendi'ninşahitleribulunuyorlardı.PaşaHazretleriileLatifeHanımefendişahitvedavetlilerdenmürekkepbirmasadaoturmuşlardı.PaşaHazretleriKadıEfendi'yehitaben,'EfendiHazretleri,bizLatifeHanım'laevlenmeyekararverdik.Lütfenmuamele-ilazimesiniyaparmısınız'demiştir.BununüzerineKadıEfendi,önceLatifeHanım'ateveccühederek,

'Ondirhemgümüşmihrimüeccelvearanızdatakarrüreden

mihrimuaccelhazır-ımilmeclisGaziMustafaKemalPaşa

Hazretleriiletezevvücükabulediyormusunuz?'demişve

LatifeHanım,'Kabulettim'cevabınıvermişlerdir.KadıEfendimüteakibenPaşaHazretleri'nedeaynısualiiratetmişvemüşarünileyh,'Evetkabulettim'buyurmuşlardır.Bundan

sonratarafeynhazıruntarafındangayetsamimibirsurette

tebrikedilmişlerdir."

LatifeHanım'ınmektuplan(1)

"Deligibiyim!.."

"İzmir-Göztepe19teşrinievvel1338(ekim1922)

MuhteremSalihBeyefendi,

Sadakatinizinminnettarıyım.Ankara'yaselameten

muvasalathaberinimüşirltelgrafınızlabeninederecemesutettiğinizitasavvuretseydiniz,herhaldebirikikelimecikdahalütfedersiniz.Bugünekadarbütünarkadaşlarınsükutunu,fazlameşguliyeteatfederekmütesellioluyordum.Esa-

senmufarakatınızdanberibubahtiyaryuvayıtezyinilepek

muhteremvepekmukaddesmisafirimingüzelliğisevengözleriniokşayacakufaktefektefrişatvetertibatlameşguloldum.Mütemadiyengözlerimyoldasizleribekliyordum.Görüyorsunuzkihayalenaynlmamıştık.Geçengünakrabanızdanbirzatınİzmir'deolduklarınıhaberaldım.Derhalburadaöğleyemeğinedavetettim.Maateessüfyataktaolmakmünasebetiylekendilerinigöremedim.Kaptanvasıtasıyla

birazmalumatalabildim.Buradaeskidebdebeyoktur.FakatBaşkumandanlıkboşolmaklaberaberşerefimuhafazaedilmektedir.Yalnıziçindesiyahlargiymişmüteessirvemükedderbirvücutvardır.Bukadarsamimiyetveünsiyettensonrayapyalnızkalmak,hayatınınkarasahifelerinitekrar

açmayavebirçokçirkinliklertasavvurederekderinbirtees-

1Ulaşmahaberiniziduyuran.

102

SALİHBOZOK

sürünaltındaezilmeyemahkumbirbenvarım.

PaşaHazretleri'nemüteadditmektuplaryazdığımhalde

takdimecesaretedemedim.'Mektupistemem,telgrafkafidir'

buyurmuşlardı.Halbukisontelgrafımadacevapalamayıncabirdahatasdidensarfınazarettim.2Büyükyerdengelensükutahürmetlazımdır.Bendeyalnızsizecevapvermekle

iktifaediyorum.Sizinburadabırakmışolduğunuzhatıra

pekkıymettardır.EminimkiPaşaHazretleri'nekarşıtaşıdı

ğımtemizveebedisadakatihiçkimseSeıyaverBeykadar

takdiretmemiştir.Sizdebenimahzunetmeyin.HiçolmazsabirkaçkelimeciklesıhhatlerihakkındamalumatverinolmazmıSalihBey...

Gazetelerimuntazamantakipediyorsamdaaldığımmalumatlaiktifaedemiyorum.Deligibiyim.Veiştebazenpekmesutgünleryaşatanlaraksinihissettirmektenmütelezzizolurlar.3PaşaHazretleridericaveistirhamımarağmenAnkara'daenufakbirvazifeilebileistihdamederekbeniberaberlerinde

bulundurmakistememişlerdi.Yalnızbirgecebipayan4denizlerebenzeyenmühlik5gözlerinibanadikerek,'Biryeregitmeyin.benibekleyin.Bunuemrediyorum'demişlerdi.Bucümleyihatırladıkça'Belkibirdahakavuşmakmümkünolacaktır'

diyor,kemal-imemnuniyetleyenibirsaadeteintizarediyorum.Busatırlaragülersenizdoğrudeğildir;ziragüneşindaimiziyasıaltındayaşayanlar,medid6birkaranlığınnemüthiş

biruçurumolduğunubilemezler.

Buakşambizimmuhafızlarıbahçeyedavetettim.Güzel

güzeloyunlaryaptılar.Bendekendilerineikramettim.Tabii

memnunoldular.Hepsidehatırımısayıyor.PaşaHazretleri'nenekadarteşekküretsemazdır.BurayaBaşkumandanlıkbürosunamınıvermeklebenimalamveekdarımı7birdereceyekadartahfifettiklerineBeminolsunlar.Zavallıbabamsonmektubunda'Fakirhanemebirlevhaasacağımvebütün

2Rahatsızetmektenkaçındım.

3Zevkalırlar.

4Sonsuz.

5Öldürücü.

6Uzunsüren.

7Elemvekederlerimi.

8Hafiflettiklerine.


10:3

Müslümanlannziyaretgahıolacaktır'diyor.Dahabirçok

sözlerivardır.Fakatbaşınızıfazlaağrıtmakistemem.Paşa

Hazretleri'nekemal-ihürmetvesamimiyetleikielleriniöptüğümüvedaimaemirleriniifayaamadeolduğumusöylermisiniz?

Beniunutmadığınızdandolayıarz-ıteşekkür,teyid-ihürmeteylerim,efendim.

UşakizadeLatife"


"Mektubumuokumazsa

yakınız!..

Yansınveyıkılsın..."

"Göztepe

MuhteremSalihBeyefendi,

GeçenhaftavalibeyefendiBursa'yageçtiğinizihaberalıncamelfuflmektubugöndermektensarfınazaretmişlerdi.

Gerçi19teşrinievvelden(ekim)26'yakadarbirçoktebeddülat2vardır.Fakatbusatırlarıyinetakdimekararverdim.Zirasizlerihiçbirzamanunutmadığımıvesadakatinizinminnettarıolduğumubusuretledahaiyitakdiredeceksiniz.

Sizebirazburadanbahsedeceğim.Birkaçgündenberiyataktaidim.Hiçolmazsa

birtelgraflamahzunmaneviyatımıokşamakistedim.Oakşamzatıalinizinbenihatırladığınızı

gördüm.ErtesigündePaşaHazretleri'ninilkdefaolarak

banahitapetmeklütfundabulunduklarıtelgrafnameyialıncasevincimdenağladım.Fakatoikisatırcığamelfufbirmektupvardı.PaşaHazretlerirahatsızimiş.Buradanmütehassısdoktorgitmiş.Deligibiyataktanfırladım.Vezatıfilinizdensıhhatlerihakkındamalumatistedim.CevabenBursa'yahareketemrinialdım.Onumüteakipbirşifredaha.Budefa'Gelmeyiniz'emirbuyurulmuş.Yirmidörtsaatlikbirsaadet,sonrayinekaranlık...Fakatşereflibirkaranlık...Mü-

1Ekli.

2Değişiklik.

JO(i

SALİHBOZOK

heyya-ıhareketidim.3Hattavesikambileyapılmıştı.Bütün

arkadaşlarvebilhassaŞükrüAliBeyefendiibraz-ınezaket

ettiler.Bumeyandaenbüyüksaadetiteşkileden,PaşaHazretleri'ninhiçolmazsabiranbenitahatturetmiş4olmalarıydı.ŞimdiAnkarayollarındasınız.Acabaavdetbuyurulacak5

mıdır?Yoksaümidikeselimmi,bilemiyorum.Buradabütünefratmahzundur.Gecegündüzgözümüzyolda,bekliyoruz.Sizleriokadargöreceğimizgeldiki,görünceboynunuzaaWırsakdeliolduğumuzahükmetmeyin.

SeıyaverBeyefendi,zatıalinizdençokricaederim,melfuf

mektubuPaşaHazretleri'netakdimedin.Eğerokumayavakitlerimüsaitolduğunugörürseniz...Yoksayakınız!..Evet,yansınveyıkılsın...Bu

cümleyihiçunutmam.Acabakendilerindenbugünlerdeİzmir'iziyaretedipetmeyeceklerinisorabilirmisiniz?SadıkLatife'yebukadarcıkmalumatımedyunsunuz.6Anlamakistemekliğimebirçoksebeplervardır.

Cevapaldığımtakdirdesizinsamimiyetinizeistinadenizahat

veririm.AvdetbuyurulacağıtakdirdeburadangidecekhususitrenleAlaşehir'ekadarbirkaçneferlegelipPaşaHazretleri'niherkestenevvelistikbaletmek7istiyorum.Acabamüsaadeederlermi?İzmir'dehazırlıkçokimiş.Mektepçocuklarınıgiydirdiklerini,tak-ızaferleryaptıklarınıhaberaldım.

Anlaşılanahali,harpveyangındolayısıylaihmaledilmiş

olanşeyleribugünyapmakniyetindedir.Ben,bumeyandaB

bulunamam.Ziraistasyonagitmekliğimemüsaadebuyurulmadığınıunutmadım.Esasenbayraklarla,birtakımzahirişeylerdekarşılamaktansa,ayaklarınakadarensamimihissiyatlakoşmakbenipekmesutedecektir.Herkestenönce

'Paşam,hoşgeldiniz'demek,acabaogünügörmeknasip

olacakmıdır?

PaşaHazretleriburayımutlakteşrifetsinler.Hiçolmazsa

birgünkalsınlar,fakatbirdefadahagelsinler.İzmirkendilerineuğurlugelmiştir.Latifingüzelvetemizkalbiensami-3Yolaçıkmayahazırdım.

4Hatırlamış.

5Geridönecekmisiniz?

6Borçlusunuz.

7Karşılamak.

8Bunlararasında.


107

mitemenniyatıfaidedenhalideğildir.Bursa'danmustarip

oldular.'İzmir'e'diyemuharebeyebaşlandı.Vedaimamuvaffakiyetleyüründü.Bunoktayıunutmayınız.Benbugibişeylereçokdikkatederim.

Zatıaliniznealemdesiniz?Muhteremailenizideberaber

getireceğinizihaberaldım.Pekmemnunoldum.Sizegüzel

birevhazırladık.Ailemindebugünlerdeavdetetmesimuhtemeldir.EğerPaşaHazretleri'niburadagörmeyecekolursa,eminimkibabamkendisiniayaklarınaatmayagelecektir.

Paşa'yameftun.Mektuplarınısakladım.Göreceksiniz.Artık

yeter.Burasınıarasırahatırlamanızıricavearz-ıhürmet

ederimefendim.

26.10.1338(1922)

UşakizadeLatife

Bumektupları,MustafaKaptan'ın,müfrezeninişiiçin

gönderdiğinefergötürecektir."


"Gitkocamlakonuş,

gerginliğesonvermesini

ricaet"

"Göztepe,29temmuz1925

SalihBey,

Tanıştığımız,içindegünlercebütünbirsamimiyetleyaşadığımızbeyazevdenyazıyorum.Gerçienelemlidakikalarımıyaşarkenbeniaramadınız.Sizi,

MahmutıBey'denbirkaçkerelersordum.Hattavedavazifesinidekendisinetevdiettim.

Belkibulakaydinizden2dolayısiziAnkara'daaramakcesaretinikendimdebulamadım.Fakatnasiyesinde3birteklekeolmayanecdatevindesizenuğurlu,enhayırlıbirmisafır

olarakmukayyetsiniz.4Buradasizihatırlamamakgüzelbir

maziyigömmekdemektir.Halbukibennankördeğilim.

SalihBey,senkızarsınsöylenirsin,fakatbüyükmeziyetlerinvardır.Samimisin.Vedaimahakikatisöylersin.İnsanlarınyüzünesöyleyemeyeceğinşeyidearkadansöylemezsin.

Babasın.Evlatlarıniçinağlarsın.Zavallıannemmütemadiyensenisayıklıyor.Çünküokararuhluherifınyerinesenolsaydın,benibircambazgibiipteoynatmazdın.Banahakikatisöylerdin.Fakatzararyok.Budünyaelbetteonadakalmaz.

1MahmutSoydan.

2İlgisizliğinizden.

3Alnında.

4Yazılısınız.

110

SALİHBOZOK

SalihBey,bundanüçyılöncebanakarşıbabalıkvazifesiniifaedeceğini,babamavaatetmiştin.OşimdiAvrupa'da,işlerinemaniolmamakiçin,buradaolduğumuhaberbileveremedim.Artıkbirteessüryığınıgibihertesadüfettiğikoltuğaçökenbirannemveihtiyarhalindebenimyüzümdenfenabirmuameleyeduçarolmuşolanbirbüyükannemvar.

Öksüzüm.Kimsemyok.Onuniçinikincibabalıkvazifesini

deruhteedenvesözününeriolanSalihBey'eyazıyorum.Git

Paşailegörüş.Benkocamdaneminim.Çünkükadirşinastır.Yüksekruhludur.İnsandır.Aramızdakigerginliğenihayetvermesini,güzelbirmazininvereceğinikuvvetlericaet.

Benkendisineyazdığımmektuptasenirefıkanlagöndermesiniricaettim.Birhaftadıruykusuz,gıdasız,idamamahkumum.Esbabı5çocukluk.Halbukiçocuklarbuağırcezadanmuaftır.

Salihsin.Salahvesulhgetireceğineeminim.

LatifeGaziMustafaKemal"

5Sebebi.

KemalPaşa-LatifeHanım

Böyleevlendiler,

böyleayrıldılar

AtatürkbirBursaseyahatinimüteakipMudanya'dan

bindiğiHamidiyekruvazörüyleMarmara'dadolaştıktansonraseyahatiKaradeniz'ekadaruzatmayakararverdi.Hamidiye,İstanbul'auğramadanKaradeniz'eaçıldı.Karadeniz'dehemenbütünsahilşehirleribirerbirerziyaretedilerekTrabzon'agelindi.AtatürkTrabzon'dabulunduğusıradaErzurum'dabüyükbirzelzeleolmuştu.Birçokköylerinyıkıldığım,birkaçyüzvatandaşınfecisuretteöldüğünühaberalanAtatürk,denizseyahatiniyarıdabıraktıve"Memleketinherhangitarafındavukuagelenfelaketebizuzaktanseyircika-

lamayız"diyerekSamsunyoluyladoğrucaErzurum'ahareketetti.Erzurum'dayıkılanköyleridolaşıpaçıktakalanhalklayakındantemaslaryaparakyardımiçinicapedenlere

emirlerverdiktensonraSarıkamış'a,Kars'akadaruzandı.

AtatürkErzurum'daykenLatifeHanım'laaralarındaevvelaufaktanbaşlayarakgitgidesahasınıgenişletenbirtakımanlaşmazlıklarbaşgöstermişti.Bu

anlaşmazlıklarınçok

geçmedenmuvakkatbirayrılığıintaçettiğiniıgörmekbizi

çokmüteessiretti.Atatürkanlaşılanbazımüdahaleleresinirleniyordu.Hülasapekgüzelbaşlayanbumüşterekhayatınaynısamimiyetleidamesineimkankalmadı.

AtatürkbirgünozamankibaşyaveriRüsuhi'yiyanınaça-

1Geçicibirayrılıklasonuçlandığını.

112

SALiHBOZOK

ğırarakLatifeHanım'ıAnkara'yagöndermekhakkındakikararınıkendisinetebliğetmişti.KararıntatbikineRüsuhimemurdu.Atatürk,İsmetİnönü'yeteslimedilmeküzerebirdemektupyazmıştı.

Bumektupşöyledir:

"Erzurum9teşrinievvel1340(ekim1924)

Azizimİsmet,

LatifeHanımtekaddümederekAnkara'yageliyor.Beraberseyahatedevamımünasipgörmedik.Çünküikiseneliktecrübeberaberyaşamakimkaruolamayacağınakanaathasılettirdi.Kararımdankendisinihaberdarettim.Çokmeyusvemahzundur.ZatıalinizinvebelkiFevziPaşaHazretleri'nin

ihtilafiçindelaletiniziricaedecektir.Kararımkatidir.Yalnız

gerekkendisininvegerekailesininşerefvehaysiyetinirencideetmekistemiyordum.Kendineveailesinehörmetimivehakikidostluğumumuhafazaedeceğim.Suret-iinfıkakı2

Ankara'dakararlaştırınız.Sükunetleİzmir'egitmeyemuvafakatımteminlazımdır.Gözlerinizdenöperim.

GaziM.Kemal"

LatifeHanım'a,RüsuhiBey'lebirlikteAnkara'yahareket

etmesilazımgeldiğitebliğedildi.FakatLatifeHanım,"Ben

ancakSalihBey'lebirliktegidebilirim"diyordu.BununüzerineAtatürkbeniçağırdıve"Latife'yiAnkara'yasengötüreceksin"emriniverdi.

Atatürk,henüznikahıaltındabulunanLatifeHanım'ın

geçtiğiyerlerdemerasimlekarşılanmasınıuygungörmüşlerdi.HattakendisidehareketedeceğimizgünLatifeHanım'ıevinkapısınakadarteşyietti.3ArkadaşlardanKılıçAlimerhum,Rauf,muhafızkıtasıkumandamİsmailHakkıveSeryaverRüsuhi1,5saatmesafeyekadarbiziotomobilletakipettiler.

LatifeHanım'layanımızdatekbirhizmetçibulunduğu

haldeKayseri'yekadarbirotomobildeseyahatettik.Latife

2Ayrılışbiçimini.

3Uğurladı.


11:3

Hanımyoldamütemadiyennedametizharediyordu.4

KılıçAliilearamızdabirparolakararlaştırdık.Obana,

benonakarşılıklıvaziyetibildirecektik.Atatürk'ünLatife

Hanım'akarşıhiddetigeçmişse,KılıçAlibana"Sıhhattedir"

haberiniuçuracak,bununaksivakiise"Henüzhastalığı

geçmedi"diyecekti.Erzincan'avardığımızzamanLatifeHanımorayaikigünsonragelecekolanAtatürk'everilmeküzerebirmektupyazıpkumandanabırakmıştı.BumektupAtatürk'ünüzerindeçokbüyüktesiryapmışolacakki,Kayseri'yegelmedenevvelyolunbirnoktasındaAtatürk'tenşöylebirtelgrafaldım:

"Kayseri'denilerigeçmeyiniz,oradabanaintizarediniz.5

GaziMustafaKemal"

VaziyetiaramızdakiparolayamüracaatederekKılıç

Ali'dentelgraflasordum.AldığımcevapAtatürk'ünhiddetiningeçtiğineşüphebırakmayacakmahiyetteydi.LatifeHanımtarifedilmezderecedesevindi.MustafaKemal'inKayseri'yekadargelmesinibilebeklemiyordu.Onu,ta80kilometremesafedenistikbalekoştu.Atatürk'ündeogünkeyfiyerindeydi.Kendisinemülakiolduğumuzyerdeotomobilindenindi.VeLatifeHanımilebeniotomobilinealarakayrıayrıiltifatlardabulundu.

OgeceKayseri'deçoksevinçlibirgecegeçirildi.Atatürk,

ertesigünhuzurunagirdiğimzamanİsmetİnönü'yeverilmeküzereyazdığımektubuneyaptığımısordular."Yanımdadır"dedim."Onuyırtat"buyurdular.Gözleriönündemektubuyırttım.Fakatnedüşündüklerinibilmiyorum.Yırtılmışmektubutekraralıpmuhafazaetmekliğimiemirbuyurdular.

Aradanuzunzamangeçmiştiki,tekraranlaşmazlıklar,

dargınlıklarbaşlayıncaAtatürkbuseferkatiolarakayrılık

kararıverdi.Kısacaişteböyleevlendilerveböyleayrıldılar.

4Pişmanlıkgösteriyordu.

5Benibekleyiniz.

İsmetPaşa-

FethiBeytartışması

"Ohaldesende

alçaksın!.."

İsmetPaşaLozanMuahedesi'ninakdindensonraAnkara'yadönmüştü.BirgeceAtatürkkendileriniveFethiBeyileRızaNurBey'iakşamyemeğinedavetetmişlerdi.Hatırımda

kaldığınagöredavetlilerarasındaLatifeHanımileöbürlerininrefıkalarıhanımlardavardı.OakşamsofradaKılıçAliBey'lebendebulunuyordum.Üçdörtkişilikbirsaztakımı

damevcuttu.BiraralıkİsmetPaşa,Lozan'dacereyaneden

müzakerattanveçektiğisıkıntılardanbahsederekRauf

Bey'denacıacışikayettebulundu:

"Yaptığımişlerhakkındakendisinemalumatveriyorve

onamukabilhükumetinnokta-inazarınıanlamakistiyordum.FakatoalçakRaufyazdıklarımacevapvermeyerekbeniçokbüyükazapveıstırapiçindebırakmıştı"deyince,Fet-

hiBey,RaufBey'inkabinesindedahiliyevekilibulunduğu

içinHeyet-iVekile'ninkararlarınaiştiraketmişbulunduğunusöyleyerekRaufBey'imüdafaaetmekistedi.BunakarşıİsmetPaşa,"Ohaldesendealçaksın!..Eğerosıradaimdadımabüyükşefimyetişmemişolsaydıburayatabutumgelecekti.Sizbundanmemnunmuolacaktınız?.."dediler.

İsmetPaşa'nınçokmüteessirbulunduğunuvebuteessürlemünakaşanınçokfenabirşekilalacağınıdüşünenFethiBey'esazçalanlarınyabancıolduğunusöyledim.İsmet

Paşa'yamukabeleetmemesinivemünakaşanınkapatılmasınıricaettim.Atatürksofradakonuşulanlarıişitmiyormuş

116

SALİHBOZOK

gibibirvaziyetalarakhiçbirşeyekarışmıyordu.FethiBey

benimricamakarşı,"Bananesöylüyorsun,İsmetPaşa'ya

söyle"dedi.Bununüzerinebirsigarapaketininarkasına

FethiBey'esöylediklerimiyazdım.VeİsmetPaşa'yagösterdim.Atatürkdeo

sıradasözekarışarakşayan-ıteessürolanmünakaşanındahafenabirşekilalmasınameydanverilmediveİsmetPaşaileFethiBey'ibarıştırdı.

SofradasarhoşÇetinkaya'yla

tartışma

"BanabakAliBey,

bensendendaha

komitacıyım"

Mühimaddettiğimhadiselerdenbirisideşudur:

BirgünAliÇetinkayabana,"YahubendeherakşamAtatürk'ünsofrasındabulunmakisterim.Fakatoradahoşlanmadığımbazıkimselerbulunduğuiçinbuarzumuyerinegetiremiyorum.SenmüsaitbirfırsatbulduğunzamanbenimarzumuAtatürk'eanlat.Veellerindenöptüğümüdesöyle"

dedi.(AliBey,hoşlanmadığışahıslardanbirisininFalihRıfkı

olduğunusöylemişti.)

BirkaçgünsonrabirmünasebetleAliBey'insöyledikleriniPaşa'yaarzettim.Paşayüzünüburuşturarak"Bukadarsaçmabirdüşünceolamaz.Benimsoframdavemeclisimde

bulunanlarınhepsinebenvazifeveririm.Sizinyapamayaca

ğınızişleri,AliBey'inhoşlanmadığıadamlaryapar"dedikten

sonra,"ÖyleisebugeceAliBey'inhoşlandığıarkadaşlarıda-

vetedelimdeEtimesgut'agidelim.BanaBaşyaverRusuhi

Bey'içağır,Etimesgut'akimleridavetedeceğinisöyleyeyim"

dediler.RüsuhiBeygelinceyekadarPaşa,AliBeyileAvni

Paşa'yı,NuriConker'i,HasanCavitBeyileRecepZühtü'yü

davetekararverdiler.

Mevsimkışidi.DavetedilecekolanlarRüsuhiBey'esöylendi.Odakendilerinitelefonlahaberdaretti.BizAtatürk'ledahaerkenEtimesgut'agittik.Akşamoluncadavetlilerde

birerikişergeldiler.FakatgelenlerarasındaFalihRıfkıBey

devardı.Onundavetsizolarakgelmesişöyleolmuş:Rüsuhi

118

SALİHBOZOK

Bey,NuriConker'itelefonladavetettiğizamanFalihRıfkı

Bey,Nuri'ninyanındaimiş.Etimesgut'agideceğinihaber

alıncaNuriBey'lebirlikteodagelmiş.NuriBey,FalihRıfkı'nındaekseriyaPaşa'nınsofrasındabulunduğunubildi

ğindenveogecekidavetindenemaksatlayapıldığınıbilmediğindenFalihRıfkıBey'inEtimesgut'aberabergelmesindebirmahzurgörmemiş.

Misafırlergelipsofrayaoturduktansonra,benlumbagodanmustaripolduğumiçin,birodayaçekildim.Vesobanınyanındabelimiısıtıpıstırabırµıyatıştırmayaçalışıyordum.

Biraralıksofradahararetlibir.Jl?.ünakaşacereyanettiğinive

AliBey'inyüksekseslekonuştuğunuişittim.Münakaşanın

mahiyetinianlamaküzeresofranınbulunduğusalonagitti

ğimzamanAliBey,NuriBey'e,"Senbanabugünmecliste

'Cinsol'dedin.Bununemaksatlasöyledin?BenSuriçyoldaşdeğilim.Sakalımolmadığıgibibaşımdadatutacakbirtelsaçyoktur.Suriçyoldaşınsakalındantutarçekersinama

ben,nesakalımınedekellemikimseyekaptırmam"gibimanasınıanlayamadığımbazıifadelerdebulunuyordu.

AliBey'inyanınayaklaştığımsıradaAtatürk,AliBey'eşa-

katarzındabazışeylersöyledi.NuriBeydeAliBey'inifadelerindenhiçbirşeyanlayamamışolduğuiçinhayretleyüzünebakıyordu.

AliBey,ogünZiyaGevher'inevinedavetliymiş.Orada

zannedersembirazlikörveyaşarapiçmiş.AkşamyemeğindedeEtimesgut'tabirkaçkadehrakıiçincesarhoşolmuş

bulunduğuiçinnesöylediğininfarkındadeğildi.Atatürk'ün

ihtarlarınadaadetaehemmiyetvermediğigibiikidebirelini

cebinesokarakşüphelivaziyetlerdebulunuyordu.Biraralık

FalihRıfkıBey'edemünasebetsizbirifadedebulunduğuiçin

hemFalihRıfkıBey'imüteessiretmişti,hemdeAtatürk'ü

kızdırmıştı.�-.

Benbirkadehdahiiçmediğimiçinhertürlüvaziyetive

söylenensözleridahaiyigörüyor,anlıyordum.AliBey'e"Galibasenbirazfazlacaiçtin,senihiçböylegörmemiştim"demekvekendisinisofradankaldırıpbirazdışarıçıkartarakhavaaldırmakistedim.ÇünküAtatürk'ünfenahaldekızdı

ğınıhissediyordum.FakatAliBeybenimsözlerimedeehemmiyetvermedi.OsıradaFalihRıfkıBeydışarıyaçıkmıştı.Bi-

YAVER(ATATÜRK'ÜANLATIYOR

11.9

razsonraRüsuhiBeyelicebindeolaraksalonagirdivekapınınönündedurdu.RüsuhiBey'iniçeriyegirdiğinivealmış

olduğuvaziyetigörenAliBey,Atatürk'e(Rüsuhi'yigöstererek)"Bunuburayasizmiçağırdınız?"diyesordu.OanakadarAtatürkRüsuhiBey'insalonageldiğinigörmemişti.

ÇünküRüsuhiBeyAtatürk'ünarkasındakalmıştı.Ali

Bey'insualiüzerineRüsuhiBey'igördüveAliBey'e,"Bença

ğırmadım,fakatyaverimolduğuiçinçağırmadandayanıma

gelebilir.Sennedemekistiyorsun?"deyinceAliBey,"Paşam

buadamsizinyaverinizolamaz,benbunulrak'tantanırım.

EnverPaşa'ya,NuriPaşa'yadayaverlikyapmıştır"diyerek

RüsuhiBey'ekarşıhakaretamizdahabirtakımsözlersarf

etti.Atatürk'ünartıktahammülübüsbütüntükenmişoldu

ğuiçinRüsuhiBey'ehitaben"Bakseniniçinnelerdiyor,ne

cevapvereceksin?"dedi.Şayan-ıteessürbirhadiseninvukuunameydanvermemekmaksadıylaAliBey'isofradankaldırmayauğraşıyordum.RüsuhiBey,AliBey'e,"Beyefendinesöylüyorsunuz,benneyaptım,söyleyiniz?.."gibisözlerlegüyakendisinimüdafaaediyordu.Atatürk,RüsuhiBey'inbeceriksizbirtarzdakendisinigüyamüdafaaedergörünmesindenhiçhoşlanmadıvekızdı.AliBey'ehitaben"BanabakAliBey,benimyaverimseninanlattığınadamdeğildir.Seninmaksadınıanlıyorum.Fakatbensendendahakomitacıyım"diyerekAliBey'ikolundantuttuvesofradankaldırarakboşodalardanbirinegötürmekistedi.Benarayagirdim,"Paşam,AliBey'inbirazrahatsızolduğunugörüyorum.

Müsaadebuyurursanızdışarıya,muslukbaşınaçıkmakistiyor.Kendisiniçıkarayım"dedim.

PaşabanakızmaklaberaberAliBey'indeaynıtarzdarica

etınesiüzerinedışarıçıkmasınamüsaadebuyurdular.Ali

Beyyerindenkalktığızamanşuistirhamkarifadelerisöyledi:

"Paşambensiziyeganeşefolaraktanırveheremrinize

itaatederim.Sizdenbaşkadahiçkimseyeboyuneğmem.

Benibugeceburayabununiçinmiçağırdınız?"

Salondançıkıptuvaletmahallinegidincebendekendisiyleberabertuvaletmahallinegirdim.AliBeybana,"Senniyegeldin?"diyesordu.

"Belkiyardımımaihtiyacınolur"dedim.

Halbukimaksadımtabancasınıncebindemi,yoksabe-

120

SALiHBOZOK

lindemiolduğunuanlamaktı.Onayardımedergibikoluna

girdimvetabancasınınbelindeolduğunuanlayarakmüsteriholdum.ÇünküeliniikidebircebinesokmasındanAta-

türk'ünşüphelendiğinianlıyordum.Atatürk,AliBey'inogecebirmaksad-ımahsuslageldiğinezahipolmuştu.BeniseAliBey'inhususihiçbirmaksadıolmadığınavesarhoşluk

saikasıylasaçmasapanhareketlerdeveifadelerdebulundu-

ğunakaniydim.

AliBeytekrariçerigirdiktensonraPaşa'nınmüsaadeleriniistirhamederekevinegitmekistedi.Paşadakendisinemüsaadeetti.VeAvniPaşa'ylabirliktegitti.

Sabaholmaküzereydi.AliBeygittiktensonraPaşabana

ogeceherşeyekarıştığımiçinkızdıvetekdiretti.FakatertesiakşamÇankaya'yaçağırarakMeclisReisiKazımPaşa,BaşvekilİsmetPaşaveMaarifVekiliNecatiBey'lebaşkabazıvekillerinhuzurundaşunlarısöyledi:

"Buçocuk,beniyakındantanıdığıveherhalimibildiği

için,düngecekendisinitekdiretmemerağmenşayan-ıteessürveteessüfbirhadiseninvukuunameydanvermemeyeçalıştı.Vemuvaffakdaoldu.Bundandolayıkendisineteşekkürederim."

KazımPaşaileNecatiBeydebenitebrikettiler.Atatürk,

Etimesgut'tanayrıldıktansonradoğrucaİsmetPaşa'nınevinegitmişlervekendisiniuykudanuyandırarakcereyanedenhadiseyianlatmışlar.ErtesiakşamAtatürk'ünikametgahındatoplanaraktekrarkonuştuklarızamanbenimhareketiminmuvafıkolduğunakanaathasıletmişlervebukanaatlerinitakviyeiçindebeniÇankaya'yaçağırarakbirgeceewelkivaziyethakkındafikrimivemütalaamısordular.Hadiseyigördüğümgibianlattım.VeAliBey'inbirhususimaksatlaorayagelmediğinekanaatimbulunduğuiçinmüdahaleetmeyemecburolduğumusöyledim.

AliBeybirmüddetmünzeviolarakyaşadıveevinekapanarakbirtarafaçıkmadı.BenimogecekihareketimdençokmemnunveminnettarkaldığınıKılıçAliBey'esöylemiş.

Atatürkİnönü'yebağırıyordu:

"İsmet!..İsmet!..

Senimahvederim!.."

DizbağıNişanı,Atatürk'leİsmetPaşaarasındaçokciddi

birçatışmayasebepolmuştu.Hadiseşöyledir:

İngilizgazetelerindenbirisiİngilterehükumetitarafından

Atatürk'eDizbağıNişanıverileceğiniyazmış.Buhavadis

üzerinebizimgazetelerdebirçokşatafatlıyazılaryazmıştı.

AtatürkosıradaYalova'dabulunuyordu.İsmetPaşada

Heybeliada'daydı.

Birgün1İstanbul'danYalova'yagidiyordum.VapurAdalar'ıgeçtiğisıradabir

sivilpolismemuruyanımageldi.İsmetPaşa'nınvapurdaveüstkattabulunduğunuhaberverdi.

YukarıkataçıkarakİsmetPaşa'nınyanınagittim.Kendisini

düşüncelibirvaziyettegörünce"RahatsızmısınızPaşam?"

dedim.Banabacağınıgösterereksiyatiktenmustaripbulunduğunusöylediveşunudailaveetti:

"ŞimdiYalova'yagidincederhalbirbanyoalmakisterim.

FakatGaziPaşaHazretleri'ninyanlarınagidecekolursam

bilmemkibanyoalmakkabilolabilirmi?"

Bende,kendilerine"BuakşamPaşa'yagörünmedenbanyonuzualır,istirahatbuyurursunuz,çünküsofrayagelirsenizsizibırakmazlar"dedim.

İsmetPaşa,"Yalova'yagidelimdeoradakivaziyetegöre

hareketedelim"dediler.VeAtatürk'egörünmedenbanyo

129ağustos1932.

122

SALiHBOZOK

alıpistirahatetmeyiuygungörmediler.

Yalova'yageldiğimizzamaniskeledenkaplıcalarakadar

İsmetPaşabenideotomobilinealdı,berabergittik.KendilerineDizbağıNişanı'ndanbahsetmekistedim,"Maskaralık,maskaralık..."diyemukabeledebulundu.Paşa'nınbuifadelerindenhiçbirşeyanlamadığımiçinfazlabirşeysormadım.

Atatürk'ünköşküneyineİsmetPaşa'ylabirliktegittik.

GaziPaşaoakşamkimisafirleriylesofrayaoturmuşlardı.ismetPaşa'yıgörünce

sevindiler.Vesofradakendilerinebiryergösterdiler.OakşamsofradaherzamanbulunanarkadaşlardanbaşkaRuşenEşref,YakupKadribeylerlerefikalarıdavardı.ŞükrüKayaBeydeoradaymış.Fakatdişindenrahatsızbulunduğuiçinsofrayagelmemişti.Biraralık

İsmetPaşa,DizbağıNişanı'ndanbahsederekAtatürk'e,"Mü

saatlebuyurursanızbenHakimiyet-iMilliyegazetesiylebu

nişanmeselesinitekzipettirmekvebumünasebetledebizim

gazetelerebirdersvermekistiyorum.Çünküİngilterehükumetitarafındanbunadairhiçbirteklifyapılmadığıhaldebizimgazetelerbumeseleyiizamederek2birçokşeyleryazmaktadırlar"dedi.Atatürk,İsmetPaşa'nınsöylediklerinimuvafıkbulduklarıiçin,İsmetPaşasofradayazmakistedikleriniyazdılar.VeAtatürk'edeokudular.Paşa,yazılanşeyibeğendiler.Vekendileridebirmaddeilaveetmekistediler.O

maddedeşuidi:

"Bahusus,İspanyakralındanartakalanböylebirnişan

Türkreisicumhurunaverilemez.VerilecekolsabileTürkiye

reisicumhuruonişanıkabuledemez."

Atatürk'ünilaveettirmekistediğibumaddeyekarşıismetPaşaşumukabeledebulundu:

"Paşamevvelcedearzettimkiresmenböylebirnişanne

verilmiş,nedeİngilterehükumetitarafındanbunadairbir

teklifvakiolmuştur.Binaenaleyhbumaddeyelüzumyoktur."

AtatürkİsmetPaşa'ya,"Efendimsenbenimdediğimiilaveet,İngilizlerbenisevdikleriiçinyazılanşeyihüsn-itelakkiederler.3İngilizlerbenimiçinLloydGeorge'ubileattılar"

deyince,İsmetPaşa,ogeceyekadarAtatürk'ekarşıkendi-

2Büyüterek.

3İyikarşılarlar.

YAVER1ATATÜRK'ÜANLATIYOR

128

sindegörmediğimadetaisyankarbirvaziyetle,"Efendim

LloydGeorgeatılmışdeğildir,siyasetindemuvaffakolamadı

ğıiçinkabinedençekilmiştir.Yoksakendisielyevmbirsiyasifırkanınbaşındadırvemebustur.Sizinilaveetmekistedi

ğinizmaddeyideburayayazmakmuvafıkdeğildir"dediler.

Atatürk,İsmetPaşa'nınvaziyetleriniveifadelerinimanidarbularakfenahaldekızdılar.VeİsmetPaşa'nınişitemeyeceğikadarhafıfbirseslesofradabulunanlara,"İsmetPa

şa'mnbanaitirazetmesininsebebinianlıyorum.Geçengün

burayagelenİktisatVekiliMustafaŞerefBey'eyaptığımmuameledenkızmıştır"dedilerveyineaynısesleNuriBey'ehitaben,"SenbirvesileyleMustafaŞerefmeselesiniaç"diyeihtardabulundular.NuriConker,Atatürk'eşucevabı

verdi:

"Paşambiziböyleişlerekarıştırmamanızıricaederim."

AtatürkNuriBey'inbucevabıüzerinebizzatkendileribir

vesilebularakİsmetPaşa'yaçokşiddetlibirlisanlahükumet

işlerindenbahsettiler.VeçokacıbirsuretteİsmetPaşa'yı

tenkitettiler,hattaokadarithamlardabulundularkibir

aralık,"Senibenmahvederimİsmet!..İsmet!.."dediler.Ve

ondansonradasofravaziyetinehitamvererekhepimizsalondandışarıçıkmayamecburolduk.İsmetPaşasofrayıterkederkenAtatürk'leherzamankininaksinebirbirlerinin

ellerinisıkmadılar.HerkessalondançıktıktansonraAtatürk

AfetHamm'labeniveNuriConker'iyanlarındaalıkoydular.

Vebizeşunlarısöylediler:

"GördünüzmüİsmetPaşa'nınbuakşamkivaziyetini?..

Fakatbenbunaaslatahammüledemem,yarınAnkara'ya

-�erekkabineyibizzatkendimteşkiledeceğim."

Bunlarıokadarciddiveşiddetlisöylüyordukivaziyetin

vahametinidüşünerekvücudumdakitüylerinürperdiğini

hissediyordum.Atatürk'ünsözlerinekarşıhiçbirimizhiçbir

şeysöyleyemiyorduk.Başımızıönümüzeeğerekbiranönce

yanlarındanayrılmakçaresiniaraştırıyorduk.Dışarıyaçıktığımızzamandaarkadaşlarınmalumatalmaküzerebizibeklediklerinigördük.Atatürk'ünsöylediklerinionlarada

anlattık.İsmetPaşakendiköşklerinegitmişolduklarıiçin

arkadaşlara,"BenİsmetPaşa'yagidipricadabulunmakisterim.Fakatnesöyleyeceğimibilmediğimdensizinfıkirleri-

124

SALİHBOZOK

nizialmakistiyorum"dedim.BenimsorduklarımabazıarkadaşlarİsmetPaşa'yıoakşamgörmekuygunolmayacağı,bazılarıdagörüşmekfaydalıolacağıcevabınıverdiler.Kesin

birkararveremediğimizdenertesigünüİsmetPaşa'ylagörüşmeküzereodalarımızaçekildik.

Sabahakadarüzüntüdenuyuyamamıştım.

SabaholurolmazyatağımdankalkarakİsmetPaşa'yla

görüşmeküzerehazırlanmayabaşladığımsıradaodamın

önündekiterastabirayaksesiişittim.Bizetahsisedilmiş

odalarAtatürk'ünköşkücivarındakiikitaraflıodalardı.Her

ikitarafodalarınınönündedeboydanboyateraslarıvardı.

Benimyattığımodaormananazırolanodalardanbiriydi.Ya-

nımdakiodadaŞükrüKayaBeyyatıyordu.AyaksesiniişitinceodakapısındanbaşımıuzattığımzamanİsmetPa

şa'nıngeldiğinigördüm.Yanımdakiodadayatmaktaolan

ŞükrüKayaBey'legörüşmeyegeldiğinisonradananladım.

İsmetPaşabenigörünce,"Erkenkalkmışsın,birıstırabınmı

vardı?"dedi.BendePaşa'nınbusualinekarşılık,"EvetPa

şam,büyükbirıstırapiçindeyim,bütüngeceuyuyamadım"

dedim.Sebebinisordular.Akşamsofradageçenhadiseden

bahsetmekistedim.Fakatfazlabirşeykonuşmamameydan

vermeden,"Haksızmıyım?"dediler.İsmetPaşa'nınbuifadesiüzerine,"Paşammademkisordunuz,müsaadeedersenizcevapvereyim"dedim.Vemüsaadeleriylekendilerineşunlansöyledim:

"Paşambanahaklıveyahaksızolupolmadığınızısormayınız.Bencevapveremem.Yalnızbildiğimbazıhakikatlervardırkionlarıarzedeceğim.BirçoksebepvevesilelerleAtatürk'tenben,'İsmetPaşa'nınbeniçokiyitanımışbulundu

ğunaveonunzekasına,mesaisinevefaaliyetineeminbu-

lunduğumdanherakşamsofradamüsterihanebirkaçkadehiçiyorum.Eğerkendisineyüksekitimadımolmasabunuyapamazveyapmazdım'dedikleriniişittiğimgibi,sizinde

heriştekimuvaffakiyetinizinsebebiniAtatürk'eatfederek

kendilerindenilhamaldığınızıyinesizdenişitmişimdir.Etle

tırnakgibibirbirinizemerbut4bulunduğunuzaaslaşüphemizolmadığıhaldedünakşamhiçdemühimolmayanbir4Bağlı.

YAVER!ATATÜRK'ÜANLATIYOR

meseledendolayıortayaçıkanhadisedenbütünarkadaşlar

çokmustaripolmuşlardır."

BenimbusözlerimüzerineİsmetPaşa,"Evethakikatbudur.Söylediklerindençokmüsteriholdum.Senhazırlandagelbezikoynayalım"dedilerveAtatürk'ünköşklerinenazır

olanöbürodalarınönündekiterasagittiler.

BenalelacelehazırlanarakİsmetPaşa'yagörünmeden

Atatürk'ünköşkünegittimveAtatürk'ünhizmetçilerinden

birinekendileriniuyandırmalarınısöyledim.Atatürk'ü

uyandırmışlarvebenimkendilerinigörmekistediğimisöylemişler.Müsaadeleriyleyanlarınagirdimveşunlarısöyledim:

"Paşam,İsmetPaşabusabahçokerkenodamageldiler

vedünakşamsofradageçenhadisedenteessürlebahsederek'AcabaAtatürk'üçokrahatsızettimmi?'diyesordular.

Bendekendilerine'Atatürk'ünsizekarşıçokbüyükemniyetlerivemuhabbetlerivardırvesizeitimatettikleriiçinherakşamsofradaiçtiklerinisöylüyorlar'

dedim.Vebusuretle

teessürleriniizaleyeçalıştım.İsmetPaşabenimifadelerimdenmüsteriholarakbezikoynamaküzereşimdibenibekliyorlar."

Atatürkyatağınıniçerisindebenidinlediktensonra,"Çocuksenbumeseleyihüsn-ihaletmiş5oldun.YoksaİsmetPaşadünakşamkivaziyetindekalmışolsaydıbugünAnkara'yagiderekkabineyibenteşkiledecektim"dedilervebeniİsmetPaşa'nınyanlarınagönderdiler.

Ogün30Ağustosolduğundanİstanbul'danarz-ıtebrikat

içinvalivekumandanladahabirçokzevatYalova'yagelmişlerdi.OakşamsofradaAtatürk'leİsmetPaşabirbirleriyleeskisigibiçoksamimigörüştülervebusuretledebirgeceöncekihadiseunutulmuşoldu.Bundandolayıdaarkadaşlarbenitebrikediyorlardı.

5İyibirşekildeçözmüş.

SerbestFırkaOlayı

ismetPaşa'nınkarşısında

ağlamayabaşladım

İsmetPaşa'nın,başvekalettenaynlmasınınhakikisebebinisonradanöğrendim.BunudabenimileKılıçAliBey'e,KazımÖzalpanlatmıştı.EsasenmeseleAnkara'daçiftliktekibirafabıikasıymışgibigösteriliyorsadabenimkanaatimceİsmetPaşaSerbestFırka'nınteşkilindenitibarenAtatürk'ekarşıbiriğbirarveinfialıhasıletmişti.ÇünküSerbestFırka

teşekkülettiğizamankendisinekarşıİzmir'deyapılmışolan

şayan-ıteessürtezahürat2haklıolarakonumüteessiretmişti.OzamanlarbirmüddetiçinAtatürk'ünlakaytvesakingibigörünmesinin,İsmetPaşa'nıncanlarınısıktığınahiçşüpheetmiyorum.FakatAtatürk'egöstermekistemedikleri

teessürveinfiallerinizamanzamanetrafındabulunanlara

izhardan3kendilerinimenedemiyorlardı.Ezcümlebirgün

banakarşıhaksızolarakşumuameledebulunmuştur:

SerbestFırka'nınbaşındabulunanlardanFethiBey,AğaoğluAhmetBeyveTahsinBeyİzmir'egitmişlerdi.FırkanınlideriFethiBey,oradabirnutukiratederekSerbestFırka'nınteşkilindenveprogramındanbahsedecekti.Fırkanınumumi

katibiolanNuriConkeriseonlarlaİzmir'egitmemiş,İstanbul'dakalmıştı.Arkadaşlarıİzmir'egidincekendilerinekarşı1Kırgınlıkvegücenme.

2Üzücügösteriler.

3Göstermekten.

128

SALİHBOZOK

yapılantezahüratıgazetelerdeokumuşvebundanmüteessir

olarakarkadaşlannıntaşkınlıklarınamarnolmakmaksadıyla

birkaçgünsonraodaİzmir'egitmiş.Hareketirıdenbirgünevvel,kızımladamadım,NuriBey'iziyaretegitmişler.4Kendilerinenemaksatlaİzmir'egideceğinisöylemişolduğuiçinbendeonlardanmalumatalmıştım.NuriBey'inİzmir'ehareketirıden

birgünsonraDolmabahçeSarayı'nagittiğimzamanAtatürk

ileİsmetPaşa'nınbaşkatibinodasındaolduklarınıöğrendim.

Herzamanolduğugibibendeyanlarınagittim.İsmetPaşatelefonbaşındaAnkara'ylagörüşüyordu.Atatürkbenigörünce,

"YahubirkaçgündürNuriBey'igöremiyorum,acabahasta

mıdır?"diyebanasordular.Bendekızımladamadımınbana

söyledikleriniveNuriBey'inİzmir'egitmişolduğunuAtatürk'e

arzettim.Atatürknegibibirmaksatlaİzmir'egittiğiniİsmet

Paşa'yadaarzetmemiemirbuyurdular.VeİsmetPaşa'yahitaben,"İsmet,İsmetbakSalihnesöylüyor"dediktensonra,banada"anlatbakalım"dediler.İşittiklerimiaynenİsmetPa

şa'yadasöyledim.Fakatkendisihiçbircevapvermediklerigibibenimmaruzatımdandacanlannınsıkıldığınıanladım.

Atatürkdebunuhissettikleriiçinbana,"Haydibizbirazmotorlagezelim,İsmetPaşa'yıçalışmakiçinyalnızbırakalım"dediler.BizmotorabinerekBoğaziçi'nedoğrugiderkenbenAtatürk'e,İsmetPaşa'nınbenimsöylediklerimdencanlarısıkıldı

ğınıvemaruzatımınahoşkarşılamışolduğunuanlatmakistedim.Atatürkdebanaşöylededi:

"İsmetPaşasanadeğil,asılbanagücenmektedir.İzmir'dekihadiselerekarşılakaytbulunduğumuzannediyor,halbukibendeFethiBey'inİzmir'egiderkenvereceğinutkubanagöstermediğineveoradayaptığıbazıbeyanatakızıyorum.Benkendisineitidallehareketetmesinivemebusolduktansonra

dahabazıarkadaşlarıfırkasınavereceğimisöylediğimhalde,

FethiBeylüzumsuzbazıbeyanattabulunmuşturki,haklıolarakİsmetPaşa'nındacanlarısıkılmaktadır.Nitekim,FethiBey'Eşhas-ımeçhule5ceplerinidoldurmaklameşguldür'demişvebuifadesiylehükumetişiddetletenkitetmekistemiş.

4S.Bozok'unnotu:NuriBeybenimeskikayınbiraderimdi.Bumünasebetledekızımın

dayısıoluyordu.

5Bilinmeyenkişiler.


129

ŞimdiİsmetPaşaarzuetmişolsaonumahkemeyevererek

'Ceplerinidolduranbumeçhulşahıslarkimdir?',onuispatetmesiniisteyebilir.ÇünküFethiBeyhenüzmebusdeğildir.Buşekildebeyanatyapmasıkendisiiçinmesuliyetimuciptir."6

Atatürkbundansonradaetatizim7ileliberalizmarasındamukayeseleryapWar.

SarayaavdetettiğimizzamanİsmetPaşa'yıbıraktığımız

odadabulmuştuk.Akşamdaolmuştu.OdayagirdiğimizzamanAtatürkİsmetPaşa'ya,"Yenibirhabervarmı?"diyesordular.İsmetPaşadakendilerinecevapvermeden"NeredeoSalih?.."diyeyükseksesleadımısöylediler:

"HaniyaNuriBey'inarkadaşlarınıntaşkınlıklarınamani

olmakiçinİzmir'egittiğinisöylüyordun?Bakbugünİzmir'de

ellibinkişininkarşısındaFethiBeynutkunuokumuş,fakat

sesiniişittirmediğiiçinNuriBey,FethiBey'insöylediklerini

tekrarederekherkeseişittirmeyeçalışmış"dediler.

İsmetPaşa'nınbeniadetatekdireder8birtarzdagayet

sertbirdillesöylediklerindenfenahaldemüteessiroldum,

dedimki:

"Paşambenimbuiştenesuçumvar?Kızımladamadımdanişittiklerimiburadasöyledim.NuriBey'inİzmir'ebaşkamaksatlagittiğindenmalumatımyoktu."

İsmetPaşaadetabeniSerbestFırka'nınliderinetaraftarlıkediyormuşumşeklindeithamediyordu.PaşaHazretleribuvaziyetkarşısındagayetsakinbirhaldeİsmetPaşa'nın

kolunagirip,"Sofradakonuşuruz"diyerekbirlikteodadan

çıkWar.Veyukarıkattaherakşamhazırlanansofrayagittiler.OsıradaodadabulunanSiirtMebusuMahmut9dabenimkolumagirerek,"Haydibizdegidelim,fazlateessürgösterme.Gerçiseninbirkusurunyokamaİzmir'dekihadiselerdenlsmetPaşa'nınmüteessirolmamasınaimkanyoktur"

dedi.Benitesellietmeyeçalışıyordu.Bendeİzmir'denverilenmalumatvegelenhaberlerdendolayıİsmetPaşa'nınüzülmüşolmalarınıçokhaklıbuluyordum.Fakatbenisuç-

6Sorumluluğugerektirir.

7Devletçilik.

8Azarlar.

9MahmutSoydan.

130

SALiHBOZOK

lubirvaziyettebulundurmalarınıhaksızgörüyordum.MahmutBey'lebirlikteyukarıkataçıkbmsadasofrayagitmeyerekterastakaldım.

MahmutBeysofrayagittiktenbirmüddetsonraKılıçAli

Beyyanımagelerek"Paşasenisofrayaçağırıyorlar,eğergelmezsençokmüteessirolacaklardır"dedi.Birliktesofrayagidipoturduk.Oakşamsofradahergecedenfazlamisafirvardı.Bellibaşlıhabrımdakalanlarşunlardı:HasanSaka,SaraçoğluŞükrü,VasıfÇınar,ŞükrüKayaveöbürbazıarkadaşlar...BiraralıkPaşabanahitaben,"SenİsmetPaşa'yagücendiğiniçiniçmiyorsun,bunuİsmetPaşa'yasöyleyeceğim"

dediler.Bendekendilerine,söylememeleriniistirhamettim.

FakatGaziPaşa,İsmetPaşa'ya,"Salihsanagalibadarılmış

olduğundaniçmiyor"dedi.Paşa'nınbuifadesiüzerineİsmet

Paşabana,"Hakikatengücendinmi?.."gibiiltifatkarvemülayimbirlisanlahitaptabulunarakbenimcevapvermememeydanbırakmadanyanlarınaçağırdılar.Ve,GaziPaşaile

kendileriarasınabirsandalyegetirterekoturttular.Omzuma

hafifhafıfvurarak,"Niçindarıldınsöylebakalım?.."dediler.

"SizekarşıdarılmakhaddimdeğildirPaşam.GaziPaşa

Hazretlerilatifeolsundiyesöylediler"demekistedim.Fakat

İsmetPaşabehemehalbirşeysöylememiçinısrarettiler.

Bendeemirleriniyerinegetirmişolmakiçin,"Serbestkonuşmamamüsaadebuyururmusunuz?"dediktensonraGaziPaşa'dandaaynısuretlemüsaadedebuyurmalarınıricaettim.Heriikisideserbestkonuşmamamüsaadeedinceşubeytiyükseksesleokudum:

"Sezaitiğolurhaddintecavüzeyleyenmular

Anıniçinüğdenazadedirmüjganebrular."

BenimokuduğumbubeyitüzerinesofradakilerhepgüldülerveİsmetPaşa,"Bunedemektir,baksennelerbiliyormuşsun!"dediler.

Bende,"Paşamnedemekolduğunuelbettebendendaha

iyibilirsiniz,fakatmademkiserbestkonuşmamamüsaade

buyurdunuzbendeherşeyiaçıkçaarzedeceğim"dedim:

"Busofrayasenelerdenberivebirçokkimselerdendaha

evveldahilolmuşbulunuyorum.Fakathiçbirzamanhiç


181

kimseyekarşıhaddimitecavüzedecekvaziyettebulunmadım.Helezatıalilerigibiyüksekşahsiyetlerin,memleketimizikurtaranlarınkarşısındakendimibiremirberneferindenıohiçdefarklıgörmediğimhaldebilmemkinedendolayıbirtürlüemniyetveitimadınızamazharolamıyorum."

Çokmüteessirdim.Fazlamüteessirvemütehassisoldu

ğumzamandagözyaşlarımamaniolamıyorumveağlamaya

başlıyorum.Nitekimoakşamdasofradaağlayarakkonuşuyordum.İsmetPaşabenimteessürümügörüncedahafazlakonuşturmakistemiyordu,fakatbenmademkiserbest

konuşmamabirdefamüsaadeedilmiştirherşeyianlatmaya

kararlıydım.Sözlerimeşusuretledevamettim:

"Paşamaleyhimdehersöylenensözeinanarakbanakar

şıasar-ıinfialvehiddetgösteriyorsunuz.HattabirgünhiçbirtaksiratımolmadığıhaldeLimanŞirketi'ndekiişlerinkarışıkgitmesindencanınızsıkılarakbaşımıkoparıpüstümebasacağınızısöylemişsiniz.Bumemlekettebaşıkoparılacak

kadarbirhıyanetmiişledim?"

Bumeselehakkındabirazizahatvereyim:

BirzamanlarLimanŞirketi'ndebendeidaremeclisiazasıbulunuyordum.İdaremeclisireisiozamanSeyr-iSefain11

idaresibaşındabulunanSadullahBey'di.Limanreiside

HamdiBey'di.Bendenbaşkaidaremeclisiazalarıarasında

SaraçoğluŞükrü,CemalHüsnüCester(Amerikalıişadamı

Chester'intemsilcisi),Eminveİstanbul'unHalkFırkasımuten:ıetliğiniyapanRefıkİsmailbeylerileİsmailHakkıBeyismindevapurculardanbirzatbulunuyordu.Birgünbenimbulunmadığımbiridaremeclisitoplantısında,zannedersem

SadullahBeyreyimiistimaletmiş.12Budaogünkütoplantıdamünakaşayımucipolmuş.Ertesigüngazetelerinbirisindebenimresmimbasılarakaltınada,"DünküiçtimadareyimünakaşayasebepolanYozgatMebusuSalihBey"diye

yazılmış.BunugörenİsmetPaşa,fenahaldekızarakyukarıdaarzettiğimgibi"Başımıkoparıpüstümebasarakgeçeceğini"söylemiş.BunudabanaFuat13Beyhabervermişti.

10Emirerinden.

11DenizYolları.

12Oyumukullanmış.

13FuatBulca.

182

SALiHBOZOK

ÇünküİsmetPaşa,"Onabunusöyleyin"demiş.EsasenLimanŞirketiazalığındabulunmakhoşumagitmiyordu.Hattabiraralıkçekilmekistemiştim.FakatozamanİşBankasıUmumMüdürüCelalBayar.benimbankayıtemsilenorada

bulunduğumusöyleyerekçekilmememitavsiyeetmişti.SadullahBeyileHamdiBeybirbirlerininaleyhindeidiler.İdaremeclisiazalarınınbirkısmıSadullahBey'e,öbürkısmıdaHamdiBey'etaraftardı.Benisehepsiyleaynışekildegörüştüğümiçinbitaraftım.Vebirşeyekarışmıyordum.İsmetPa

şa'nınhiçbirkabahatimolmadığıhaldehakkımdaizharetti

ğihiddetveiğbirardançokmüteessirolmuşbulunduğum

içinoakşambunusofradasöylediktensonraşunlarıdailaveetmiştim:

"Paşamiçimizdevekilolanbazıarkadaşlarvardırkievine

davetettiğimisafırisokakkapısındakarşıladığıhaldebirkaç

kadehrakıiçtiktensonramisafırinüzerinebaltaylahücum

ederekonupenceredenkaçırtıyor.Vearkasındandatabancaylakovalayarakbüyükbirskandalasebebiyetveriyor.Sizonuefendi,bizidekülhanbeytanıyorsunuz.Vekalettençekildiktensonraaleyhinizdealenennutukveriyor,gazetelerdeyazılaryazıyor,kendisinitekrarvekilolarakaranızaalıyorsunuz.Başkabirvekildeşununbununrefikasınataarruzetmekistediğiiçinsokaklardaboğazboğazakavgaediyor."

BenbunlarısöylediğimzamanGaziPaşa,İsmetPaşa'ya

hitabenşunusöylemişti:

"İsmet...İsmet...Busözlerinmanasıvardır."

BununüzerineİsmetPaşa,"Evet,anlıyorum"dediler.Ve

birazsonrasofrayıterkettiler.Paşa,benimdetekrareskiyerimegitmemiemirbuyurduklarıiçinsofradailkoturduğumyeregidipoturdum.AyrılırkenPaşabana,"Fazlateessüre

kapılma,şimdigitistirahatet.İsmetPaşa'runİzmir'deyapılantezahürattancanısıkılmıştır"dedi.Bende,"Paşam,ismetPaşa'nınıstırabımanlıyorumveüzüntüsünedehakveriyorum,fakatbenimkusurumnedirkibanakarşıhiddetveşiddetgösteriyor?"deyince,GaziPaşa,"Evvelcedesöylemiştimya,sanadeğil,benimsakinkalışımakızıyor"cevabımverdi.

Oakşamkisofradabirşeydahasöylemiştim:


13:3

BirgünYalova'daElazizMebusuTahsinBeybana"Saraçoğlu'ylaaranıznasıldır?"diyesormuştu.Bengayetiyiolduğunusöylediğimzamanda,"Senaldanıyorsun,Saraçoğluneseni,nedeNuriConker'igörmekistiyor"dedi.Sebebinisorduğumzamanşucevabıverdi:

"BirakşamAnkara'dakulüpteydim.Saraçoğlu,Tevfik

RüştüBey'legeçvakitÇankaya'dankulübegeldiler.Birazda

içmişlerdi.Bana,'Eğersempl14mebusolsaydımbirgün

kürsüyeçıkarakNuriBey'denbaşlayıpSalihBey'debitirmeküzerebirçokşeysöylerdim.Fakatvekilolduğumiçinbunusöyleyemiyorum'demişti.Bende,'Yahu,buarkadaşlarıçocukluklarındanberitanırım.Hiçbirfenalıklarınıbilmiyorum'deyincebanaşucevabıverdi:

'Benseniakıllıtanırdım,meğeraptalmışsın.'

SaraçoğluŞükrü'nünbucevabınıhayretlekarşılayarak,

'Senbenigeneaptalolarakbildebuarkadaşlaraleyhinde

birşeysöyleme'şeklindemukabeledebulundum.Fakatrica

ederim,senSaraçoğlu'navehiçkimseyebunadairbir

şeysöyleme."

TahsinBeybunubanasöylediğizamanhatırımagelen

şeyşuolmuştu:

Saraçoğluozamanmaliyevekiliydi.TahsinBeydemaliyeciolduğundanSaraçoğlu'nuçekemeyipaleyhindebulunuyorvebizideonunaleyhineçevirmekistiyordiyeTahsinBey'insöylediklerinefazlabirkıymetveehemmiyetvermemiştim.

Birikisenegeçtiktensonra,yukarıdaarzettiğimsofrahikayesindeSaraçoğludasofradabulunuyordu.İsmetPa

şa'yadedimki:"Bazıarkadaşlardabizimlegayetsamimigörüştüklerihaldehakkımızdakötüdüşüncelerdebulunuyorlar.HattaMeclis'tekürsüyeçıkarakbirçokşeysöylemekistiyorlarmış."

İsmetPaşabununkimolduğunusoruncasofradabulunanSaraçoğlu'nugösterdim.Saraçoğlubenimbuifademüzerinehiçbircevapvermedi.

ErtesigünevimdeykensaraydanİsmetPaşa'nınbeniça

ğırdıklarınıteleforılahaberverdiler.Derhalsarayagittim.is-

14Sıradan.

134

SALiHBOZOK

metPaşa'yıgördüm.Biremirleriolupolmadığınısorduğum

zaman,"Senidünakşamçokmüteessirgördüm.Saraçoğlu

hakkındasöylediğinşeyitahkikettim,böylebirşeyinaslı

yokmuş,binaenaleyhsendebunubirmeseleşeklindeartık

mevzubahisetme"buyurdularveyüzümüokşayarakiltifat

ettiler.Bendeellerindenöperekuzuncabirzamandanberi

göstermekteolduklarıiğbirarveinfıallerininzailolmuşl5

bulunduğunuanlayarakmüsteriholdum.İsmetPaşabaşvekilliktençekilinceyekadardabanakarşıiltfatlarınıesirgemediklerigibi,çekildiktensonradadaimateveccühvemuhabbetgöstermişlerdir.

15Sonaermiş.

AtatürkveİsmetPaşa

Neden,nasılküstüler?

BenkendihesabımaİsmetPaşa'nınbaşvekalettençekilmişolmasındançoküzülmüştüm.Çünkübirçokdedikodularolacak,Atatürk'ünrahatıkaçacakveçoküzülecekdiyedüşünüyordum.NitekimİsmetPaşabaşvekalettençekilip,

yahutelçektirilipdeyerineCelalBayar'ıntayiniüzerine,yalanyanlışbazışayialarortayaçıktı.Atatürk,hernekadarzahirensakingibigörünüyorvehiçbirşeysöylemiyorsada

üzülmekteolduğunuanlıyordum.İsmetPaşa'nınniçinbaşvekalettençektirildiğinibirgünmillimüdafaavekiliolanKazımPaşabenimileKılıçAliBey'eanlatmıştı:

"Atatürk'eçiftlikvebirafabrikasıhakkındaçiftlikmüdürüTahsinveBaşkatipHasanRızalbeylertarafındanmalumatverilirkendahiliyevekiliolanŞükrüKayaBeydeAtatürk'ünyanlarındabulunuyormuş.Oradakonuşulanlarıişitmiş.OgünküvekillertoplantısındabirazgeçgelenŞükrüKayaBey'e,İsmetPaşanedengeçgeldiğinisorduğuzamanAtatürk'ünyanlarındabulunduğunuveoradakonuşulanlarısöyledi.İsmetPaşa'nınbundançokcanısıkılmıştı.O

gününakşamıbütünHeyet-iVekilearkadaşlarıylabirlikte

Atatürk'ünköşklerineçık1ık.Sofradaçiftlikvebirafabrikası

mevzubahisoluncaİsmetPaşagayetşiddetlibirlisanlaAtatürk'emukabeledebulundu.Atatürkisegayetsakinbirhal-1HasanRızaSoyak.

186

SALiHBOZOK

deveİsmetPaşa'nınişitemeyeceğikadaryavaşbirseslebizlerehitaben,'Yahu,İsmetPaşa'yaneolmuş,kendisiniçokasabigörüyorum'dediktensonra,ŞükrüKaya'ya,'Senmi

kendisinebirşeysöyledin?'diyesordular.ŞükrüKayada

çiftliktekonuşulanlarıanlattığınısöyleyinceAtatürk,Şükrü

Kaya'yakızdılarveİsmetPaşa'ylafazlamünakaşadabulunmamakiçinsofravaziyetineerkendennihayetverdiler."

KazımPaşa'nınifadesinegöre,İsmetPaşaasabiyetleşunlarısöylemiş:

"Çiftlikmüdürüilebaşkatipdevletişlerinemüdahaleet-

tiriliyor.Vebusofradakonuşulanlarkararhalindebizebildiriliyor."

Ertesigün,DilKurultayı'ndabulunmaküzereİstanbul'a

hareketedecekolanAtatürk,İsmetPaşa'yıİstanbul'adavet

etmediğinden,İsmetPaşaKurultay'dabulunmaküzereAtatürk'lebirliktegitmekiçintereddütetmiş.FakatKazımPa-

şa,kendisinegitmelerininuygunolacağınıvesofradageçen

hadiseninoradakapanıpkalmışolduğunusöyleyerekİsmet

Paşa'nınİstanbul'agitmelerinetaraftarbulunduğunuanlatmış.İsmetPaşahadisedenmüteessirvenadim2olmuş,İstanbul'agitmeyekararvermiş.GerçektenKurultay'dabulundular.VeAtatürksaraydatoplananKurultaygünükendiyanlarındaİsmetPaşa'yıdabulundurdular.

YineKazımPaşa'nınifadesinegöreİsmetPaşabirkağıda

Atatürk'ehitabenşunlarıyazmış:

"Paşambanaelandargınmısınız?"

Atatürkdekendisine:

"Bizimaramızdadargınlıknedemektir,daimaarkadaşız"

cevabınıvermişler.

FakatogünCelalBayar'ınkendisinevekilletetmeküzerebirmüddetistirahatetmelerinideemirbuyurmuşlar.İşteİsmetPaşa'nınbaşvekfilettençekilmesibuşekildeolmuş.

CelalBayarbirmüddetvekfiletleBaşvekfilet'iidareettikten

sonraasilbaşvekilolmuşlardır.

YineişittiğimegöreİsmetPaşa,başvekfilettençekilmişolmaklaberaber,Atatürkkendisineotomobiliniterketmişlerveevvelcemaaşındanbaşkakendisinehesaplarından1000

2Pişman.


1:37

liraverirlerken3000liraverilmesiniemirbuyurmuşlar.Bu

sıralardasıhhiyevekiliolanDr.RefikSaydamdahastalığınabinaenvekalettenaffınıtalepetmiş,onadaotomobiliterkedilerekayda500liravermişler.

İsmetPaşabaşvekalettençekilinceAnkara'daöbürmebuslargibiyaşıyordu.Benkendisiniarasıraziyareteder,istifsar-ıhatırda3bulunurdum.HattabirdefaRefık4BeyilebirliktekendileriniKarpiç'edavetederekbirlikteyemekyemişvebirikisaatkadarşuradanburadangörüşmüştük.Birgündeboğazlarındanrahatsızbulunduklarınıişiterekziyaretlerinegitmiştim.Çokrahatsızbulunmalarınarağmenbeniyatakodalarındayanlarınakabulederekyüksekiltifattabulunmuşlarvebendenfotoğrafımıistemişlerdi.İsmetPa

şa'nıngösterdikleriteveccühtençokmütehassisoluyordum,

arzularıveçhilefotoğrafımıtakdimettim.Onu,krallarınfotoğraflarıarasınakoyacağınısöyleyerekgösterdiklerisevgidenminnetlerimiarzetmiştim.

3Hatırsorma.

4RefikSaydam.

Stadyıımkrizi

İnönü:"Atatürkbirdilim

ekmekyese,

yarısınıbanayedirir"

BirgünİsmetPaşaAnkara'daikametgfilıınıagelerekbaş

başaikisaatkadarbenimlegayethususivesamimibirşekildegörüşmüşlerveAtatürk'learalarındageçenbirhadiseyianlatarakçokmüteesirbulunduklarınısöylemişlerdi.İsmetPaşa'nınogünküifadelerindenmüteessirbulunduklarını,Atatürk'emünasipbirsurettebahsetmemiarzuettiklerinihissetmiştim.Hattakendilerine,"Paşam,bugünkükonuştuklarımızdanAtatürk'ebahsetmeme

müsaadebuyururmusunuz?"diyesorduğumzamanbunubenimreyimeve

takdirimebıraktıklarınısöylemişlerdi.

BenmüsaitbirfırsatbulupAtatürk'ebunadairbirşey

söylemedenbirgünseviştiğimarkadaşlarımdanMaarifVekfileti'ndeortatedrisatşubemüdürüFaikDoğanBeyevimegelerekAtatürk'leİsmetPaşaarasındayalanyanlışortada

deveranedendedikodulardanveşayialardanbüyükteessürlebahsettiktensonramebuslararasındadaikilikoldu

ğununveİsmetPaşa'yastadyumdayapılantezahüratesnasındaAtatürk'ünaleyhindedebirçoksözlersöylenmişoldu-

ğunuanlattıvebunlarhakkındabendenmalumatistedi.

Kendisinimüsterihveteselliedecekifadelerdebulundumve

böylededikodularınkastençıkarıldığınıanlattıktansonrao

günfırkanıngrupiçtimaına1gittim.Bensalonagirdiğimza-

1Toplantısına.

140

SALiHBOZOK

manRefikİncekürsüdeydi.KendisindenönceyenikabineninprogramınıokuyanCelalBayar'ınardındansözalmışveyeniteşekküledecekolanCelalBayarkabinesininokuduğu

programhakkındatasvipkarmütalaadabulunuyordu.Yanınaoturduğumarkadaşa,"BaşkasözalanvarmıdırveİsmetPaşaburadamıdır?"diyesordum.BaşkasözalanolmadığınıveİsmetPaşa'nındaarkadaSaraçoğluŞükrüBeyileyanyanaoturduklarınısöyledi.Refikİnce,kürsüdeninerinmezbenreistensözaldım.RiyasetmakamındabulunanHasanSaka.benimsözistediğimigörünceadetahayretle"Neo,sözmüistiyorsun?"diyesordu.Ogünekadarhiçbirdefa

kürsüyeçıkmadığımiçin,reis,sözalmışolmamahayretet-

mişti.Dahaöncesözalmakniyetindeolmadığımgibihazırlanmışbirhaldededeğildim.Ogünevimegelenarkadaşı-

mmbanaanlattıklarındanmüteessirolduğumiçinhakikatinanlaşılmasımaksadıylabirdenbireaklımagelenşuolmuştu:İsmetPaşa'nınneiçinbaşvekalettençekildiğinikendisine

sorayımdahakikatikendilerisöylesinler.Vebusuretlehariçtekidedikodularkapansın.

Kürsüyeçıkarkençokheyecanlıydım.Kürsüyeçıktığım

zamanşöylebirmukaddeme2yaptım:

"Arkadaşlar,uzunsenelerdenberimebuslukyapıyorum.

Bugünhuzurunuzdailkdefabukürsüyeçıkıyorum.Binaenaleyhpekalatakdiredersinizkibüyükbirheyecaniçindeyim.Buheyecanlasöyleyeceğimsözlerarasındakusurumvakiolursaaffınızışimdidenricaederim.('Estağfurullah'

sesleri.)Maksadımşudur.Buyenitebeddül3dolayısıylaortayaçıkanbazıhadiselerolmuştur.Buhadiselerbazılarımı-

zıazçokendişeyedüşürmüştür.Buendişeleraramızdan

kalksın.Elbettebirçoğunuzişitmişsinizdir.Şuradaburada

bazıyanlıştefsirlervededikodularolmuştur.Hakikatibilmeyenlerveyahutbulanıksudabalıkavlamakistenlervardır.Bunokta-inazardantebeddülünnedenvukuageldiğiniİsmetİnönü,buradalütfenizahetsinler.'Onuntarafı,bununtarafı...'gibisözlerveendişelerortadankalksın.Hepi-2Sunuş.

3Değişiklik.


141

mizinkıblemiz,mihrabımızbirdir.OdaAtatürk'tür.Kitle

halindeemelimiz,hedefimizbirdir.(Alkışlar.)Maruzatımın

kabulünükendilerindeçokricaederim."

İsmetİnönüalkışlararasındakürsüyeçıktıvedediki:

"Arkadaşlar,politikahayatımdabukadarçetinbirazizlik

ilkdefabaşımageliyor.SalihBozokarkadaşımızçekilenbir

başvekilinniçinçekildiğinibilmediğiniveortalıktadönendedikodularacevapvermemiistiyor.Buçetinbirvazifedir.

Şimdiarkadaşımınneişittiğinive'şöyledirböyledir'diye

hangiihtimalleribertarafetmekiçinbendensözistediğini

bilmiyorum.Fakatonunarzusunauymuşolmakiçin(ki

gruptoplantısındakilerdendehiçsesçıkarmayarakbekler

gibibirvaziyetgösterdiler)onahürmetetmeyemecburum.

Ortadamerakedilecekhiçbirşeyyoktur.Uzunzamandan

berihakikatenyorucuvebunaltıcıişleriçindebulunduğu-

mubilirsiniz.VebenAtatürk'tenhervesileyleartıkbana

müsaadeetmesinivekendimitoplamakiçinfırsatvermesiniisterdim.Hattaokadarçokisterdimkibununnaztelakkiedilmesindenvelütufkarlıklarındanbenimahrumetmemesini,mütemadiyenonlarınyenidenifadesinitekraristiyormuşumgibitelakkiedilmesindensakınıyordum.GeçenlerdeNyonKonferansı'ylaneticelenenAkdeniz'dekikorsanlıkişiiçinmünakaşaetmiştik.Birdefabuhareket,ozamanpartideizahettiğimdenanlaşıldığıgibibenbu

vaziyetiçok

endişeyletelakkiettim.İzmir'egidiyordum.İzmirseyahatine

gitmedenönceAtatürk'e,İstanbul'damaruzattabulundum.

VebütünbuAvrupaahvalininfenaolduğundanmemleketimizinbubulanıkhavaiçindenselametveemniyetleçıkarılmasındaşedit4birendişegördüm.VaziyetiAtatürk'leberabermütalaaettik.Buendişelimütalaalarımdankendileridahailerigiderekihtiyatlıtedbirlertavsiyeettiler.Buvaziyetteizmir'denayrıldık.Bizİzmir'deykenNyonKonferansı'nadavetolunduk.Hariciyevekilimizdışarıda,Avrupa'daydı.Oradanmuhabereettikvetalimatverdik.Suret-iumumiyede5fikrimizşuidi:

'Akdenizkonferansınaiştiraketmemekmümkündeğil-

4Şiddetli.

5Genelolarak.

142

SALiHBOZOK

dir.Vazifemizdir.Amakendimizinarzuetmediğimizve

memleketimizintakatiharicindebirbağlantıyagirmekten

sakınalım'."

Suret-iumumiyetleAtatürk'ündefıkriböyleydi.Bizde

onutakipettik.Hükumeterkanınaaynaynİzmir'denmalumatvermekleberaberhariciyevekilimizedetebligatyaptık.

Buradahükumettoplandı.Üçdörtgünbukonferansaait

mesaiçokyorucuşartlaraltındadevametti.Gündüzakşamakadarçalışırlar,zatenmurahhas6toplanıyorlar.Fransaveİngilterekonferansahazırolarakgelmişler.Binaenaleyh

biranöncedüşündüklerinitahrifettirmeden,olduğugibi

kabulettirmekistiyorlar,kararlarveriyorlarveistiyorlar.Biz

bunugeçhaberalıyoruz.Aldıktansonracevapvermeklazım.Gecesabahakadarçalışıyoruz.Hülasaçokyorucubirşey.Nihayetmüspetbirneticeyevardık.Bunlarımuhakeme

ediyoruz.Tabiibunlarıdışarıdan,Avrupa'danalıyoruz.Kendimizburadamütalaaediyoruz.Onunmütalaasınıalıyoruz.

Hülasaherçetinmeseleninmüzakeresizamanındaolduğu

gibidikkatlivedevamlı,sıkıçalışmalar...Böylebirçalışmadançıktıktansonrainsanbüyükbirgüreştençıkmışkadaryorgunveyıpranmışbirvaziyetteoluyor.Sonraburayageldik.MeseleyiMeclis'temüzakereedeceğiz.Atatürkİstanbul'dangeldiğigünbenkendilerinidışarıdakarşıladım.Görüşülmüşolan,cereyanetmişolanmeseleleriyenidenmüzakereettik.OgünVekillerHeyetitoplandı.Akşamüzerihükumetidavetbuyurdular.Vekillerleberaberoradabulunduk.Oradagününgeçmişmeselelerindenkonuşuyorduk.

Çetinmünakaşalaresnasında,Avrupa'ylaolanmünakaşalarımızesnasında,bazımütalaaları.bizburadatetkikederkenkafiderecedekavrayamamıştık.Ocihetleritekraryazdık,münakaşaettik.VaziyetiAtatürk'earzettim.Bumaruzatımı,kendileriniistikbal7esnasındayaptım.Sonrasözdevletişlerineintikaletti.Buaradakendisinetekrartekrar

çokyorgunolduğumuvevazifemedevamedebilmekiçin

kendimdekudretgöremediğimiveişlerinicabındakimündemiçzorluklarıvegüçlüklerikarşılayacakkadarkudretimin6Yetkililer.

7Karşılama.


143

kalmadığınıarzettim.Bendenizinterbiyelibiradamolduğumubilirsiniz.ResmiişlerimdeolduğugibihususihayatımdadaAtatürkbenimvelinimetimdir.En

mühimresmihayatımdavekarşılaştığımhadiselerinhepsindemuvaffakolmakiçinAtatürkçokemekçekmiştir.Fakatkendisisilinmiş,daimabütünmuvaffakiyetşerefinibanavermiştir.Tabiibütünbunlarmeydanaçıkmıştır.Muharebededeböyleyapmıştır.

Sonrahususihayatımdaservetimolmamaklaberaber(ve

böylezıtzihniyethiçbirzamanbenimbaşımdandageçmedi)

amahususihayatımdabumemleketteenmüreffehadamın

hayatınıbengeçirdim.BunubanaAtatürkteminetti.Kendisibirdilimekmekyersebanayarısınıyedirmektenzevkalır.Onuniçin,gerekresmigerekhususihayattakendisine

nekadarminnettarolduğumutakdiretınekkolaydır.Şimdi

kendisiylekonuşurkenbuşikayetlerimi-vicdaniolarakşimditakdirettiğimgibi-birşefe,büyükbiradamasöylenmeyeceksurette,bilhassaVekillerHeyeti'ndekalabalıkbiryerde,söylenmeyecekşekildendahailerigidereksöyledim.

Şimdidüşünürkentakdirediyorum.Şikayetimdesöylediğim

şuidi:

'Canımdanbezdimveartıkdevamedemeyeceğim.'

Bunlarınlüzumuyoktur.Çünküortadamuayyenhiçbir

meseleyoktur.Bukadartecrübedensonraikimizarasında

cereyanedenkonuşmada'Artıkbuiştenusandım'dediğim

zaman,dışarıdanbunlarıişitse,sebeplertahayyüledebilirdi.Amaolmuyor.Birgünevvelkiifadelerimdeölçüleriminnormalolmadığınıertesigüntakdirettim.Hükumetişlerindeçalışamayacakkadaryorgundüştüğümüveyıprandığımıtekrarlayarakkendisindenistirhamettimki,banaizinversin.Tasvipetti.Meclisyenidağılmış,tekrartoplamayadalüzumgörülmedi.Onunüzerine'izin'şeklindevefasılaverdiktensonrahükumettebeddülünü8tasvipettiler.Meseleninheyet-iumumiyesibundanibarettir.EğerarkadaşımSalih

Bozok'unişittiğimuayyensözlervarsaveosözlerebenimcevapvermemfaydalıolacaksalütfetsinler.Dahaaçıkizahedebilirim.Fakatsuret-iumumiyedenihayethususibir

meclistebenimitirazımdikkatealınmıştır.Çünküsiyasiha-

8Değişikliğini.

144

SALiHBOZOK

yatımdauğradığımçetinmüşkülatıiktihamiçinlazımolan

kuvvetihaizolmadığımyolundakiısrarım,hükumettençekilmemiintaçetmiştir.9Atatürk'ünCelalBayar'ailkandakararverdiğinibiliyordum.Bufıkirlerinialdıktansonraminnetvetakdirlemütehassisolarakiyibirintihapolduğunuderhalsöyledim.HakikatenCelalBayar'ınbuvazifeyegelmişolmasında,SalihBozokarkadaşımınsöylediğigibi,bir

çokdedikodularaistidatverecekbirvaziyetinormalizeetmekvefenaşayialaramahalvermemekiçinderhalarzedeyimki,CelalBayarbütünhayatımızdabirlikveasaletgöstermişlerdir.CelalBayar'ınkendisindebualtınyürekvevazifeaşkıoldukçadaimamuvaffakolacaktır.

Arkadaşlar,fırkailetemasederkenbukadarmüşkülatı

nekadarsadeveasilruhvesizinmüzaheretinizilOveberaberçalışmanızınekadarasaletletahrikedenbirkolaylıklahareketettiğinitakdirlegörüyoruz.Onuniçinbuyenivazifedebüyükmuvaffakiyetlerkazanacağındakatisuretteima-

mmvardır.ŞimdiSalihBozokarkadaşımbanayaptığıbu

çetinvazifeyikendisiikmaletsin,nededikodularişittiise,ne

ihtimallerişittiiseonlarıbildirsin."

SalihBozok:

"Evvela,sizezahmetverdiğimdendolayıaffınızıricaede-

rim."

İsmetİnönü:

"Yazıkkiişitmiyorum."

BaşkanHasanSaka:

"Bozok,lütfenkürsüdensöyleyiniz."

Ben,kürsüyegiderekdevamla:

"Esasen,maksadımsöylediğinizşeylerianlatmaktı.Fakat

evvelcedearzettiğimgibiheyecanımhepsiniuzunuzadıya

izahamanioldu.Geçenhaftafutbolmaçınagitmiştiniz.Oradabirtezahüratyapılmış,benbunuçoktabiigörürüm.

Türkmilletialicenaptır.Şimdiyekadaryaptığınızbüyükvazifeleri,işleritakdireder.Bendebunubilenbiradamımvedaimaalkışlarım.Fakatotezahürattanistifadeetmekisteyenbazıbedhahlarolmuşturvebuaramızakadargelmiştir.

9Sonucunudoğurmuştur.

10Yardımlarınızı.


Benhakikatibildiğimiçin,bununherkestarafındanbilinmesiniveşüpheninaramızdankalkmasınıistiyorum.Bunulütfedersenizteşekkürederim."

ismetİnönü:

"Futbolmaçınagittim.Oradasessizbiryervardı.Biraz

sonraalkışladılar.Maçıveyadışarısınıalkışlıyorlar.Neise...

İşiuzattılar.Baktımbanatezahüratyapıyorlar.Çocuklarım

beraberdi.Otomobilleçıkmayacaktım.Benesasenyürümek

niyetiyleçıkmıştım.Dışarıdabirçokmekteptalebesi,izciler

vehalkkalabalığıvardı.Kalabalıktanbirkısmıkapınınetrafındabulunuyordu.'Yaşa'diyebağırmayabaşladılar.Selamladım.Bırakmadılar.Onunüzerineoradabulunanaçıkbirotomobileatladımveyürüttüm.Hattayanımaçocuklarıdahialamadım.Birazyürüyebildik.Polis,jandarmayolaçmakiçinuğraşıyorlardı.Bağıranlariçinde'Yaşa'danfazlaveya

başkabirsözişitmedim.Böyledeğişmezamanlarındanehadiseolabilir?Böyle,herhangibirmemleketteherhangibirsebeplesempatitezahürleriolabilir,böyleanlardadakalabalıkiçindebirkaçtahrikçi,suret-imahsusadateşviklerdeyapabilir;fakatevvelcedearzettiğimgibihalktan'Yaşa'sözündenbaşkabirşeyişitmedim.Çokkalabalıktı.Zatenfazlaişitirbir

adamolmamaklaberaberherhangibirmülahazayasebebiyetverecekbirşeyhissetmedim.

Böylezamanlardatürlütürlüsebeplerlebelkiaramızave

partiyenifaksokmakisteyenlerbulunacaktır.Cumhuriyet,

ilkgündenberibüyükimtihanlargeçirdi.Yenibirdevlet,yenibirrejimvecemiyetkurmakkolaybirişdeğildir.Çokdahazenginvedahavarlıklımemleketlerdebutecrübelerdenmüspetneticeleralınmamıştır.Yenilerdendene

neticealınacağıbilinmez.OnuniçinTürkiye'ninvarlığıdahilde,hariçteitimattelkinedenbüyükbirvarlıktır.Memleketleriçin,milletleriçinenmühimvezararlışeyde,içteolannifaktır.Şimdiböylezamanlardabizimaramızanifaksokmakiçingösterilecekgayretlerinhepsininbeyhudeolduğunuispatetmeyemecburuz.Şimdiyekadargeçirdiğimizzamanlardabuesasensabitolmuştur.Hepimiz,fakatdahazamangeçmeyelüzumolursahepimiznamuskarane,vatanperveranebirvarlıkgöstermeyemecburuz.Kendiaklımıza,kendivicdanımıza,

kendivatanperverliğimize,kendivarlığımızainanıyoruz.

146

SALİHBOZOK

SalihBowkbanaazizlikyapmaktanbaşlayarak,iyibir

sisteminbaşlangıcınıdagöstermişoluyor.Eğerböylebirdedikoduylaveyahutyanlıştefsirlerlearkadaşlararasında,partiiçindebirtakımşüphelerhasılolduğunuişitirsek,herhangibirarkadaşınkürsüdenaçıkkonuşmayadavetetmesifaydalıolacaktır.Benzannederimki,buümitlerikesilinceyekadarnifakyapmakisteyenlerbenimüzerimdeoynamayaçalışacaklardır.Arkadaşlarımınbanaitimatetmeleriniricaederim.Böylededikodularaveyanifaklarıtahrikedecektemayülleremüsaitolmakiçinenazistidadıolanveyahiçistidadıolmayanbiryaradılıştayım.('Bravo'sesleri,şiddetlialkışlar.)Bununsebeplerivardır.Fakatsebeplerinba

şında,sizesözleriminbaşındasöylediğimgibiAtatürk'ün

banaolanyakınarkadaşlığıdır.

Arkadaşlar,buseferdeayrıldığımzamanbana'Yineeskisigibiarkadaşımvekardeşimsin'dedi.Atatürk'übenyalnızbuteveccühvehitaplarıyladeğil,resmivehususimaişethayatımdakendisinibirvelinimetolaraktanıdım.Veölünceyekadardaböyletanıyacağım.('Bravo'sesleri,alkışlar.)Busözlerimaramızdafenabirroloynamakisteyenleriher

türlücesarettenmahrumedecekkuwettedir.

Arkadaşlarım,partiiçinde,banateveccühedilecekher

türlüvazifeyienşerefliveenyüksekvazifeaşkıylaçalışarak

yapacakbiremniyetveliyakattabenigörmenizibilhassaricaederim.('Bravo'sesleri,alkışlar.)"

İnönü,Bozok'a:

"Başkabirşeyistermisin?"

Bozok:

"Atatürk'lebirlikteçokyaşamanızıdilerim.(Alkışlar.)"

Başkan:

"Ruznamedellbaşkabirşeyyoktur.Celseyikapatıyo-

rum."

MüzakereninhitamıylaMeclisdağılıncabirçokarkadaşlarbenitebrikettiler.Vehakikatengünlerdenberibüyükbirteessüriçindebulunduklarınıvebugünkümüzakeredenartıkmüsteriholduklarınısöyleyerekyüzümdengözümdenöptüler.İsmetPaşadaMeclis'tebenikolumdantutarakbir

11Gündemde.


147

odayasoktularveşunlarısöylediler:

"Salih,banabugünbüyükbirhizmettebulundun.Sana

teşekküredelim.Ya1nızcanımşunayanıyorki,bugünkü

müzakerealenibircelsedeolmalıydı.Sözleıimibütündünyayaişittirmeliydim."

Bendekendilerine,hiçkimsedenbirdirektifalmadığımı

vebirarkadaşımınbanasöylediklerindenmüteessirolarak

alelfevrl2kürsüyeçıktığımıveşayetbundandolayıbirkusurumolmuşsaaflarınıricaettim.İsmetPaşa,yukarıdakiifadelerinitekrarettilervebeniöperekiltifattabulundular.

12Biranda.

Ata'nınhastalığında

Bozok-İnönü

mektuplaşması

"Gözlerimyaşlıolarak..."

Atatürk'ünhastalığıesnasındaİsmetİnönüilearamızda

aşağıdakimektuplarteatiolunmuştur:

"2ağustos1938

AzizveMuhteremBüyüğümİnönü,

Benbumektubusonunakadaryazmaya,sizdeokumayabilmemmuvaffakolabilecekmiyiz?Parmaklarımkırık,gözlerimkörolsaydıdabensizeböyleacıbirmektupyazma-

yamuktedirolmasaydım.Fakat,vatanaşkı,milletvememleketsevgisiyleişittiklerimi,gördüklerimiacıvefecideolsasizebildirmeyibirvazife,birborçbildim.Vebumektubu

yazmakmecburiyetinihissettim.

SevgiliPaşam,büyükkurtarıcımızAtatürk'ümüzdünecnebiprofesörlerindebulunduğubirsıhhiheyettarafındanmuayeneedildi.Konsültasyonneticesindeicapedenlerya-

pıldı.FakatbukonsültasyondabulunanbazıdoktorarkadaşlartarafındanbanamahremolaraksöylenenlerevebenimdegörüpanladığımagörebugünAtatürk'ümüzünsıhhivaziyeti,korkulacakkadarvahimdir.Kalbimparçalanarak

sizebuelimhaberivermekmecburiyetindekaldığımiçinayncaacı

duymaktayım.Artıkbunagöreneyapmakvenasılbirtedbiralmaklazımdır,bilemem.Ankara'dabulunduğunuziçinburadakivaziyettensizimemleketvemilletiminbü-

150

SALiHBOZOK

yüğü,kıymetliİnönü'müzühaberdaretmeklevicdanivazifemiyapmakistedim.

Gözyaşlarımlavederinsaygılarımlaellerinizdenöperim.

SalihBozok"

(Not:BumektubuoğlumCemilileAnkara'daİsmetPa

şa'yagönderdim.)

İsmetİnönü'denaldığımmektup:

"3ağustos1938

KardeşimSalih,

Mektubunuzubüyükteessürleokudum.Dayanılmazbir

suretteyüreğimbirdahasızladı.Acılıduygularımınasılifadeedeceğimibilemiyorum.Vefalıvatanperverkalbinizinelemlerinianlıyorum.Elimdengeldiğikadarvaziyetitakip

ettim.Hastalığınciddiolduğugörülüyor.Benkuvvetliümidimimuhafazaediyorum.Hastalığıntevakkuf!halinegeçmesivevücudunkuvvetlenmesiihtimalidaimavardır.Sonalınansıhhitedbirlerindecanımızdansevgilihastamızınafiyetiiçinyenibirümitşulesiolduğunainanıyorum.

KardeşimBozok,sevgiliAtatürk'ügördükçeonunümidininsarsılmamasınavemümkünolduğukadarneşelikalmasınaçalışmalıyız.Yineenbüyüksıhhiiyilik,onunmaddivemanevikuvvetindengelecektir.Benihaberdaretmek

lütfunuzaçokmirınettanmBozok.

Teessürlü,ümitliolarakvecandanduaederektakipediyorum.Berkman2tecrübeli,şöhretlibirdoktorimiş.Buhastalığınseyrindebirdenbireiyilik,tevakkufdevresihusulegeldiğivakiimiş.Buihtimallerçokümitbağladığımızışıklardır.

Atatürk'ügördüğünzamanyormayarakbenimtarafımdanellerini,yüzünühasretleöpermisin?

Mektuplarınıdaimabeklerim.Gözlerimyaşlıolarakmuhabbetlegözlerindentekrartekraröperimsevgilikardeşim.

İsmetİnönü"

1Duraklama.

2Almandoktor.


1151

Atatürk'ünhastalığındabiraragörülengeçicibiriyiliği

müteakipVedit3Bey'egönderdiğimmektubaİsmetİnönü'nüncevabimektubu:

"14ağustos1938

SevgiliKardeşimSalihBozok,

12tarihlimektubunuzuVeditverdi.Evimizdeşenlikoldu.Güzel,sevgiliAtatürk,tekrarneşesiylecanlıvecanvericihaliylecemiyetimizesürur4dağıtacak.Müjdepekbüyük,pekkıymetlidir.Zatenbirdefavücutyenmeye,kazanmaya

başladımıçabukilerlervekatiolarakilerler.BenibuüzüntülügünlerdeunutmadığınıziçinsizeçokmüteşekkirveminnettarımBozok.

Atatürk,geçengündoktorArasilelütfetmişselamyollamıştı.BaySoyakvasıtasıylatazimarzettim.Atatürk'üneşevesıhhatiçindetekrargörmekiştiyakveheyecanıhayalimin

başlıcasaadetmüjdesidir.

Gözlerindenöperim.ÇokteşekkürederimkardeşimBozok.

İsmetİnönü"

3VeditUzgören;ismetPaşa'nınözelkalemmüdürü,sonramilletvekili.

4Sevinç.

Atatürk'ünsongünleri

Rüyadadans

29mayıs1938...

Vakitgeceyansımikisaatgeçiyor.

Atatürkçokhasta.Katiteşhisinuyandırdığıendişe,beni

tarifedilmezderecederahatsızediyordu.Adetakendimden

geçmişbirhaldeyim.Saatinbukadarilerlemişolduğunu

düşünemeyerektelefonasarılıyorum.Ankara'yıbulupveriyorlar.KarşımaçıkanbizzatBaşvekilCelalBayar'dır.Kendisineaynenşunlarısöylüyorum:

"Hastamızınvaziyetiiyideğildir.Korktuğumuzihtilatlardanbirisininvukuagelmişolmasınaihtimalveriyorum.

Çünkükilosu,nazar-ıdikkatimicelpedecekkadararttı.

Karnındaveayaklarındaşişlervar.Neyapmaklazımgelece

ğiniartıksiztakdiredersiniz.Geceyansındansonrarahatsızettiğimiçinaffınızıdilerim."

Başvekil,vermişolduğumhaberdenmüteessirolmuştu.

Titrekbirsesle,"AnladımSalih..."dedi,"Meşgulolacağım".

Hemenertesigüntreneatlayıpİstanbul'ageldi.Atatürk'ün"siroz"denilenomelunkaraciğerhastalığınamüptelaolduğukatisuretleanlaşıldıktansonrasarayıniçiniderinbirıstıraphavasıkaplamıştı.Hastalıkhergüngözlegörülebilecekbirseyirleilerlemekteydi.Savaronayatındansarayaavdetçokhazinoldu.

BüyükŞefartıkbiryatakesiriydi.

2eylül1938tarihinerastlayanperşembegünükendisine

154

SALiHBOZOK

İkincibir"ponksiyon"yapılmıştı.DoktorlarogündenitibarenAtatürk'ünhiçbirziyaretkabuletmemesinikararaltınaaldılar.Bizedeayrıcayanınakimseyisokmamakiçinkati

talimatverilmişti.Atatürkbüyükbirkrizgeçirmekteydi.

Dörtgündörtgecehastanınyanıbaşındakiodadabekledik.

KudretinibütündünyayateslimettirenAtatürk'ün,yatıp

kalkmakgibienbasitfızikihareketleriçinbilebaşkalarının

yardımınamuhtaçolmasıyüreklerimiziparalıyor,arasıra

içeridekiodadaniniltilerikulağımageldikçetüyleriminürperdiğinihissediyordum.

Ogecesabahakarşıydı,saat6.30'ageliyordu.Yatakodasındakiziliacıacıçaldı.Hemenkunduralarımıçıkararakayaklarımınucunabasabasaodakapısınageldim.Atatürk

yatağıiçindeoturmuşsigaraiçiyordu.Kapıdanbaktığımıgörünce,"Vealeykümselam..."dedi,"Nöbetçisenmisin?"

Sonragülümsemeyeçalışarakilaveetti:

"Salih,gördünmüşubaşımagelenleri?"

Kendimizorzaptederek,"HepsigeçecekPaşam"dedim,

"inşallahtamameniyileşeceksiniz".

Osıradakendisine"borç"denilençorbadangetirmişlerdi.

"Şimdibirçorbaiçipyatacağım.Sualındıktansonra

epeycerahatettim.Doktorlaralmakistemiyorlardı.Fakat

bendayanamadım,suyualdırdım"buyurdular.

Yanlarındançıktığımzamaniçimdebellibelirsizbirferahlıkvardı.Onunrahatladığınıgörmekbenirahatlatmıştı.

Yalnızçokzayıfdüşmüşolmasıcanımısıkıyordu.Vakıa,konuşmasındahiçbirgayritabiilikyok.İştihasıdayerinde,fakatbenyineendişeliyim.

Yinemuvakkatsükundevresiesnasındaydı.Atatürkbir

rüyagörmüş.ArkadaşımKılıçAlitelefonetti,"Salih'çiğim.

Atatürkrüyasındaseninvurulduğunugörmüş,kendileritarafındangeçmişolsundemeyememurum.İhtimalki,sanadaaçacaktır.Haberinolsun"dedi.

Birazsonradabensaraydaydım.BerberiMehmet'etelefonla"Nasıl?"diyesordum:"Çokiyidir.Neşesideyerindedir"

cevabınıverdi.BununüzerineMehmet'e,"BenFethiOkyar'labirlikteSeıyaverCelal'inodasındayım.Emirlerinibekliyorum"dedim.BirazsonraberberMehmet'tenFethiOkyar'labeniyanınaçağırdıklarıhaberigeldi.BizAtatürk'ün


I;;;;

odasınaçıkarkenBaşvekilCelalBayardasarayagelmişti.

HepbirlikteAtatürk'ünyanınagirdik.Kendisiyatağıiçinde

oturmuştu.Benigörüncegülerek,"GeçmişolsunSalih"dedi.Sonra

gülümsemelerinedevamederek,"Bilmemrüyamısöyledilermi?"diyesordu.

"Evet"dedim,"busabahKılıçAlihaberverdi."

"Öyleisedursanaanlatayım."

Atatürk'üngördüğürüyaşuidi:

BüyükbirotelinsalonundaAtatürkoturuyormuş.Ben

deyanındaymışım.Salonunköşesindebirbilardomasası

varmış.Masanınbaşındaarkasıkendisinedönükolanbir

zatoturuyormuş.Tambusıradaodanınkapısıaçılmışve

iriyarıotuzkadaradamiçerigirmişler.Bunlardanbirieline

bilardomasasındanbirıstakaalarakmasanınönündeoturanAtatürk'ünteşhisedemediğizatınomzunabütünkuvvetiyleindirmeyebaşlamış,omzuvurulanzatayağakalkarakkendinimüdafaaetmekteve"Bananiyevuruyorsun?"diye

hiddetlehaykırmaktaykenbenbumeçhulmütecavizekarşı

neyapmaklazımgeleceğiniAtatürk'tengözucuylasormu-

şum.Atatürkise,"Sakınkıpırdama"manasınagelenbirişaretlesükütvesükunadavetetmiş.Busıradaeliıstakalıadambizedoğruyaklaşarakkarşımızdatehditkarbirvaziyet

almış.Buseferbenyinemüdahaleetmekistemişim.Veaynısessizişaretle"Neyapalım?"diyesormuşum.Atatürkbanatekrar"Sus"işaretiniverdiktensonraoazılıherifedönerek"Senkimsin,neistiyorsun?"diyesormuş.Fakatadambusualecevapvereceğiyerde,cebindenbirtabancaçıkararakikikurşunsıkmış;biriAtatürk'e,ötekibana.Sonrabuadambize"Kalkındansedelim"emrinivermiş.İkimizdekalkıponunhuzurundadansetmişiz.

Bukarışıkrüya,Atatürk'ünyinebuhranlıbirgecegeçirdiğinedelaletediyordu.Kendisine,"Bubirşeydeğil"dedim,

"bendahakorkunçrüyalargörmüşümdür.Helebirtanesini

hiçunutmam.Müsaadeedersenizanlatayım."

"Anlatbakalım".

"Efendim,benibirgecerüyamdakorkunçbiröküzkovalamıştı.Alabildiğinekaçıyordum.Fakatöküzbanagitgideyaklaştı.Birazsonradabiryarındibinesıkıştırarakboynuzlarıylatartaklamayabaşladı.Biryandanhaykırıyor,biryan-

156

SALİHBOZOK

dandayatağımıkirletiyonnuşum.Gözümüaçtığımzaman

hertarafımsırılsıklamdı."

BendaharüyamıbitirmedenAtatürkgülmeyebaşladı.

Bu,onunsongülüşüydü,songülüşü...

Ogündensonra,onuntebessümettiğinibilegörmekkısmetolmadı.

EnbüyüktahassürüıAnkara'yabiranevvelgidebilmekti.İkidebir"AhAnkara'yagidemedik,ah,Ankara'yaaWamadık"diyesöylenirdi.MutlakaAnkara'yagidipMeclis'tenutkunusöylemekarzusundaydı,fakatvücutçaçokdüşkündü.Hekimlerbuseyahatemuvafakatetmediler.Atatürkdedahafazlaısrardabulunmadı.Ogünlerdebirgazetecibana

şöylebirsualsordu:

"BüyükŞefAtatürk,İsmetİnönü'ylehastalığısırasında

muhabereetmişmiydi?"

Bunubilmiyorum.Fakatİnönü,Atatürk'ündaimaengüvendiğiadamdı.İsmetİnönüidealhükumetşefiolmakvasfınıAtatürk'ünnazarındabiranbilekaybetmemişti.Atatürk,İnönü'nünyüksekvazifeduygusundan,zekasından,hassasiyetinden,hertürlüölçününfevkindeolanfaaliyetindenbizesıksıkbahsederdi.Banakaçdefatekraretmişti.

"İnönüişbaşındadır.Kendisinegüveniyorum.Müsterihim"

demişti.Onunbugüveni,İnönü'nünyüksekidarekabiliyetineolanderinvesarsılmazitimadındanilerigelmekteydi.

Enmüşkülanlardaişbaşınageçenİnönü,onunkuvvetli

yardımcısıveyapıcısıolmuştu.Atatürk'ünhastalığıilerledi

ğisıralardaydı.İsmetİnönü'yevaziyeti,dahaönceokuduğunuzkısa,fakataçıkifadelibirmektuplaarzettim.Bumektuptamüdavivemüşavirhekimlertarafındanbanamahremolaraksöylenenacıhakikatlerinhepsiniyazdım.MilletimizinAtatürk'tensonraenselahiyetlibaşıolanİnönüde,banabundanevvelkisahifelerdekaydettiğimcevabimektuplangönderdi.Onlangayetkıymetlibirhatıraolaraksaklamaktayım.

1Özlemi.

Nöbetdefterinden

Atatürkölüyordu...

1938senesieylülayınınyirmibirincigecesiAtatürk'ten

ikincidefaolaraksualınmıştı.Bundanüçgünsonrabana

düşenbirnöbetsırasındakaraladığımnotlardanşusatırlanokuyorum:

"Bugece,Atatürk'tensualındığınınüçüncügecesidir.

MuhafızAlayıKumandanıİsmailHakkıTekçe'dennöbeti

teslimaldım.Busatırlanyazdığımsıradagecenindörtbu-

çuğudur.Atatürkbenimnöbetbeklediğimçalışmaodasının

yanındakiodadasükunetleuyumaktadır.Geceyansında

alınmışolanhararetderecesiniönümegetirilmişcetvelde

okuyorum.Harareti36,8,nabız84.Nöbetimsaatsekizekadardevamedecek.BusatırlankaraladığımsıradaAtatürk'ünkendisinebakanhastabakıcıyıçağırdığınıişittim.

Karnındakisualındıktansonradoktorlarınvermişolduklanmutlakistirahatyarınbitiyor.Dörtgündenberiyanlarınahiçkimseyisokmamakiçinarkadaşlarlamünavebesuretiylebeklediğimiznöbetdeyannnihayeteerecek.Sabahsaat8'denöbetiteslimediyorum."

25-26eylül1938.Buakşamsonnöbetimizolacaktırsanırım.Ben,KılıçAli,HasanRızaSoyak,BaşyaverCelal,MuhafızAlayıKumandanıİsmailHakkı,sıratertibiylegündüzleriikişer,geceleriüçersaatnöbetbekliyoruz.Benimnöbetimgündüzsaat4'ten6'ya,gecede5'ten8'ekadar...Buak-

158

SALİHBOZOK

şanınöbetegeldiğimzamanAtatürk'ünhararetderecesi

36,6,nabzıda82'ydi.Şimdisaattam5.Atatürkuyuyor.

Dündenberiiştihasıveneşesiyerinde.Karnındanikincidefasualındıktansonrayalnızbirgünharareti37,8'e,nabzıda96'yayükseldi.Öbürgünlerhararetvenabıznormaldi.

Buvaziyetböylegiderbelki,diyeseviniyoruz.Dahaüçhafta

normalhararettebirdeğişiklikolmazsahastalıkeskiseyrine

avdetetmişdemektir.Dünakşambeniyanlarınaçağırdılar.

Veartıkkendisinibeklemeyehacetkalmadığınısöyleyerek

nöbetusulününkaldırılmasınıemrettiler.Fakatdoktorların

tavsiyeleriniyerinegetirmişolmakiçinonundamuvafakatiylebirakşamdahanöbetbekledik.Yarınöğledenitibarennöbetkalkıyor.İnşallahileridebunahacetkalmayacak.BirkaçgünekadarAnkara'yagitmekarzusundalar.Doktorlarhenüzbunamuvafakatetmiyorlar.Ankara'yagidilipgidilmeyeceğiüçdörtgünekadaranlaşılacaktır.

27eylül1938,Dolmabahçe.BusabahsaatTdeevimde

uykudanuyandım.Banyodabulunduğumsıradatelefon

çaldı:İbrahimismindebirisibeniaramış.Buacabasofracı

İbrahimmiydi?Birazsonrasantraldanhususidaireyiistedim.NihayetbeniAlayKumandanıİsmailHakkıTekçe'ninaradığınıanladım.Atatürkgeceyibirazrahatsızgeçirmiş.

Hemensarayakoştum.İsmailHakkı,Atatürk'ünyatakodasıyanındakisalondaydı.BanaAtatürk'ünrahatsızlığınışöyleanlattı:

"Dörtgünlükmutlakistirahattansonradündahildebulunanların(BayanMakbule,AfetveSabihaGökçen'in)ziyaretlerinikabuletmiş,kendileriyleuzunuzungörüşmüş,sonradaradyodaİbrahimNecmi'nindilhakkındaverdiği

konferansıdinlediğiiçinfazlacayorulmuşlar.Vegeceyarısı

dabirdenbirerahatsızlanmışlar.Doktoruistemişler.Buesnadasıkıntısıdaartmış.Doktorbununsebebinigündüzküyorgunluklardabulmuşvemutlakistirahattavsiyeetmişve

nöbetusulüneyenidenbaşvurmuş."

İsmailHakkıTekçenöbetibanadevrederekyatmayagit-

ti.BusıradaAtatürkodasındauyuyordu.Salonundenize

nazırpenceresiönüneoturdum.Sancaklarladonanmışkotraları,motorlarıseyrediyordum.BugünBeşiktaş'takitürbe-


159

deBarbarosiçinihtifalyapılıyordu.ÇokacışeylerdüşünüyordumkiRıdvanyanımageldi."Atatürksiziistiyor!"haberinigetirdi.

İçerigirdiğimzamanAtatürkyatağınıniçindesigaraiçiyordu.Benigörüncegayetkesikvegüçlükleişitilenbirsesle:

"Salih"dedi,"dünakşambüyükbirsıkıntıgeçirdim.Çok

fenaidim.Kustum.Hafızamtamamenkaybolmuştu."

Bunlarısöylerkendikkatlidikkatliyüzümebakıyordu.

Gözlerinibirazdahaaçarakilaveetti:

"Sanırımyediğimnohutluyemekdokundu."

Benkendisiniteselliiçintekrarettim:

"Evet"dedim,"muhakkaknohutluyemekdokundu.Mademkiçıkardınız,inşallahrahatedersiniz."

Karyolasınınyanındakisandalyeyigöstererek"Şuraya

otur"dediler.

Oturdum.Atatürktekrarsözebaşladı:

"Şimdiyinerüyagörüyordum.Banabirçiftkunduragetirmişler,beğenemedim.Binbir'içağırdım.Böyle'Binbir'diyeçağırırkenodayaRıdvangirdi.Bununüzerineuyandım.

Rüyagördüğümüanladım."

Sonrabaşınısallayaraksözünedevametti:

"ÇokdermansızımSalih...Büsbütünbaşkabiradamoldum.Şuelleriminhalinebak."

Banadoğruuzattığıogüzelellerşimdideriilekemikten

ibaretti.Parmaklarıokadartitriyorduki,sigarayıtutamayarakyorganınüzerinedüşürdü.Hemenalıpattım.Ohalakesikkesiktekrarediyordu:

"Benbüsbütünbaşkabiradamoldum.Hiçhafızamkal-

madı,değiştimSalih.Artıkoeskiadamdeğilim."

"Paşammüsaadeedindesiziyatırayım"dedim.

"Senyatıramazsın,Rıdvan'ıçağır"buyurdular.

Rıdvangeldiktensonradışarıçıkaraksalondaeskiyerimegeldim.BirazsonrahizmetindebulunanlarRıdvan,MehmetveBinbir,ayrıayrıyanımagelerekAtatürk'ünsayıklamayabaşladığınıhaberverdiler.

"Sayıklamalararasındanelersöylüyor?"dedim.

"Anlayamadık"cevabınıverdiler.

Teessürümdenneyapacağımışaşırmıştım.

160

SALİHBOZOK

DerhalNeşetÖmer'inçağınlmasııçıntalimatverdim.

Atatürkbitapyatıyor,fakatuyumuyor,uyuyamıyor.Doktor

gecikti.Endişemartıyor.NeşetÖmer'ingecikmesindendolayısabırsızlanıyorum.Mütemadiyensigaraiçiyorum.Öyleki,ağzımzehirgibioldu.Çokfenaşeylerdüşünmeyebaşladım.

Doktorgelsedevaziyetibiranevvelanlasak.Ümitsizlikiçinde"AmanAllah'ım,yaAtatürk'ükurtar,yahutbenimcanımıal"diyeellerimiboşluğaaçıpyalvarıyorum.Sıkıntıdanöyleterliyorumkibanyodanhenüzçıkmışgibisırılsıklamım.

TambusıradaNeşetÖmergeldi.YanındaHasanRızada

vardı.AyaküzerindebendenkısacabilgialdıktansonraAtatürk'ünodasınagirdiler.Saatll'deKılıçAlidegeldi.Karşılıklıağlaştık.

Doktor,Atatürk'ümuayenedensonrafazlateessüremahalolmadığısözleriylebiziteskineçalıştı.

Saat12.NöbetiKılıçAli'yeteslimederekevimegeldim.

28eylül1938.Atatürk'ünhastalığıhakkındabizisarih

surettetenviretmesiniDoktorNihatReşat'tan,KılıçAli'yle

birliktericaettik.Doktorunverdiğiizahatşöyleoldu:

"Hastalıksüratleilerliyor.İkincidefasualmazdanevvelkivaziyette,hayatınınhiçolmazsabirikiseneidamesineimkanbulunacağıümidindeydik.Fakatbugünkurtulmasıiçinancakyüzde3ihtimalvardır.Buhastalıkta,Atatürk'ün

öbürişlerindeolduğugibitalihiyardımetmemiştir.Sualalı

7günolduğuhaldekarnındatekrar7kilosutoplandı.Ka-

raciğerartıkvazifesiniyapmıyor.Tesemmümıbaşlamıştır.

Vücudundakiyağlartamameneridi..Vaziyetvahimveümitsizdir."

NihatReşat'ınselahiyetlilisanındanfeciakıbetibütün

açıklığıylaöğrenmekbenibüsbütünsarstı.İçimdeenufak

birümitşulesibilekalmamıştı.


1Zehirlenme.

SalihBozokyaver

üniformasıyla.

SalihBozokkalpaklı...sırma

bıyıklı...

.."'>1-1•c,..

>'··,·".,

�:.,Jı.;,.

..."-',.)...."J....ı...,,••1....'(..",,.

••,

-··

...1

(••

.·..-f_..,,'

,...>.......ı,._,,

-..:.4.)�

,

..��.1�1.-..,"'

•\.,'·!

.

1vl.nv--1....'

.,J.,,,,Jr..>

�;.,0:.:..r{:,,._.)1........)...-

\;.;,�·_..ı.J.:...,

:·�...

......,,>,,.

,..>_,�•.".".ı,.,..,.,,J,,I\ı..

-

_.ı·

.....ı

-·�

;J.·

...

/\..

":--'/(::-:·�·__

,..

·\,\ı.

,.,,.)�·.,

1::)..."-1�..'

..•ı·�\..

.."'\•

\"'...

.....__,..,••>/·1..,,..

�·,ı'J..,•1•

'·

.-..ı

:...........7-.

•

\,,...'

.,..,,.:_1.;.;.1•

J

..

�.......-.....�·-·

"'-�J1

'-.-"......,

_......

�

·---''\'

MustafaKemal'in,28eylül1915'deÇanakkale'denSalihBozok'ayazdığımektup.

MustafaKemal'leKurtuluşSavaşı'nda.Hepsağomzununhemenüzerinde...

MustafaKemalveSalihBozokhemşirelerle.

Bozokailesi:soldansağa,Atıfet,Pakize,SabihaveSalihBozok,MuzafferBozokkucaktaki.

PakizeveSalihBozokİzmirGöztepe'de,Uşakizadelerinköşkününbahçesinde.

,1

;/'

'

�

.

-

,_,l\.r;·�v-_....''j

c,•).ıiı�.r'--:CIJ.,.,....,(�

:

�,,;..:.:_,ı.,;..l__,)

./�.-:

•_..1;.;f

.,-ı.,;,_t;.{/

o--:.r

•

.

ı�

h--J·

ı�;_,.1.:..,-

J.,.<.y

.:

."'"":�

::,f-v,-

,;,··:

·

'

J"'

,•

•

-•

,•

,,..

/

1

..,::....'��.•u..:-';...J('../;.v"ıfr--...../,1c...".-:.,ru•'...-;

•

'�.....,,,....("'.:"-''--'c.,..r�

v�

,._ı..:..\......�:-....t:"

�""(/,�·....."..J,J,}�....-:-"......,,:.....'�...::-....�_,..

Atatürk'ünİzmir'denayrılışındanbirsüresonraLatifeHanım'ınSalihBozok'ayazdığımektuplardanbiri.

SalihBozok,biryurtgezisindeLatifeHanımveMustafaKemal'le.

Atatürk'lebirgazetemütalaasında:hepAtatürk'ünyanında...

l

;{',.

<.,{;

./•"-.'f

1eylül1930günüYalova'daMuzafferBozok'unsünnetindeAtatürk'ünkaleme

alıporadabulananlarındaimzaladığıbirnot:"Muzaffersünnetolmuş,zatenbunaintizarediyorduk,negüzelolmuş,tebrikederiz."

MustafaKemalAtatürkharitabaşında...

AtatürkveSalihBozokbiraskerimanevrada:"İştePaşam,askeriniz!.."

11mayıs1938,Çiftlik:soldansağa,BaşyaverCelalBey,Ülkü,Atatürk,SalihBozokveHasanRızaSoyak.FotoğrafınarkasınaSalihBozok'unelyazısıylaşu

notdüşülmüş:"AtatürkkaraciğerrahatsızliğınınbaşındaFransa'dangetirtilenProf.FissengerbirbuçukayistirahattavsiyeetmişveonumüteakipkalkarakOrmanÇiftliği'negitmişti.Bufotoğrafozamanoradaalınmıştır."

./......

°1;<1.:,_y-(,,..c....,..\.4-.l,.,,_>\d..;

.�-''"'°->-

v\t,

ı...�

j�L...K.:-o--;,.,,.�1.e;....,...J.�).\,,t-......),;��'T'l

,.,;_,_k......·��"-:<-Lk..ı...._,;,,,.,<jtl.;

Mı..:.

I

""'"'7'��""-<��it'7ıL.v.,.....:._�

"<�..,:l<.:.,.,cı._.ı...,_Jc.l...c.-ıı.�.

r�.ı....."'4._tt......ıı.·1-t�r-1.

"-"C

"

ıı.....:.._

""-"'-.�r-�

ı........�-

«t..ı-�

P.�,

•

�-.ıa.�-r..:...vu..

�"4....

�.;-.f,,,.;u.L.....Gt,k�·�-,,.11,:L...r.,.

��"J,;._,:4-l,...ı.._bc�.l.ıı_!;,,.._;�!

d.ı.."""'l:.,�t..:ıü·k.j-

._.,.

·l��.ıı..

\.-�.:._.\\,,,.)lu,Li-��-'�·fL··'·'-·

....4..ı.wv�

)"-'--)"-'-�

.(...,,,.:.._,ı;.,,....ı-��'h�.ı_.,llt

lıu.\!-t-.�

h�)��ı:.f.,.,oft.'•-\..;,.\..<MM.�:"\,

�t;.i<A;._.,.i;.��t,

C\.1.Ç..._ı,.

ismetİnönü'nün,SalihBozok'ayazıgı

d,

.

03

.

081938tarihlimektup.

•

-

•

,..

1

•,

,.ı-<,o.,.,,,.

·['

J..,4·,..""V".ı-.....,,,·""'""�r"''"-•-

-

·

/·.r.��'"'"bdv�iı,,{,.{,,;;.+�l'.-(,<-4,;l_

/�'<;,:!,.it�-it.\;.,.,,..""';...,�,;.,.�\.,.J,·J.ı..�\,.._,,.

v��.A..)�,;,<..,�-,r-i:..·,..__i..."'"""'''"""-

'

..

\

�v�it..•

r,L'',"'-"°<"''-'OJ�)L.l.:·.'°""t:;

.

-

l

..,-

.

.•

•

•

'.

•

•

-!\.·.:,.�

'"\;(;Y°''-��f""�r

-

-�t�4-��._,,..ı,,,"""'""/�·}-"Ao\_:J..ı,;,...

L-cvT..ı..k,.._.,t

I......,_

İsmetİnönü'nün,SalihBozok'ayazdığı14.08.1938tarıım

.

Nektup

/1..:��-"�;,�"�

�r'd'-1;-�rvk"".'.,�tıı."'-'

�.:,,_<vCW...<..-,,,fiv.QV'k-·

4kk1ı-��;r:/ı....,_,J;,(_-4tf

.(.oı.__;,•�J"-'(..l...-..;,)�·13.cvıJ

d

v�ı-w.w��"'6�-u;_.��k...

01&;-vv<-�hlı.wl�t,u_Wv'vJ't-�''.l.

��'k_'7�/�...��

11-c'-'Cvo/..A

4.

w\tt,.,ııe.:.�l..1.ı,,

j...,,h,�',

Atatürk'ünsonyılları:"Rüyamdabiröküzbenikovalarkennasılaltımııslattığımıanlattım.BendahalafımıbitirmedenAtatürkgülmeyebaşladı.Bu,onunsongülüşüidi..."

SalihBozok,Atatürk'tensonrabukezİkinciAdam'ınyanında...

Atatürk'ünSalihBozok'aimzalayıphediyeettiği30ocak1935tarihliimza.

Meclis'tenoğluMuzafferBo

T.B.M.M.

zok'ayazdığımektup...

"OğlumMuzafferBozok;

İkigünevvelannendenalmış

olduğummektubabugünevdecevapyazarkenpostacı

senin11-5-37tarihlimektubunugetirdi.Çoksevindim

vememnunoldum.Derslerin

r?

#U/-'u_,,,,_

'

,:,<'l

hakkındaverdiğinmalumattandaayrıcasevinmişisem

c''/

0r

dehesapdersiiçinendişe

.4(·,.it.,

rlôr

göstermişolmanbenimüte

•••�

&,,.,,,.

j

essiretmiştir.Senihiçbirzaeı.�""'�

man,hiçbirşeyiçinendişeli

Z..'-e

6-nu.,.,

görmek

istemem.

Atadl.f�i!:n

,r,,,;UUPf

türk('ün),bumemleketve

milletinherişinivebütünisnıa

,,,,a./Z<i>La�ı

tikbaliniseningibigençlerin

#�ı...1j

omuzlarınayüklettiğinive

,

fftt,;1.-,'ı{uı

gençleringayretlerindenbüyükümitlerbeklediğinibiran

C'

unutmamalısın.Hesapdersi

•;it

Jt

./.�·

gibienlüzumluveenmühim

.

olanbirdershakkındaendik('

şegösterecekolursanben

•

çokmeyusvemüteessirolurum.Herhaldehesabaçok

ehemmiyetvererekhem

kendini,hemdebeniendişe

•

•

•

<.ti{

denkurtarma/ısın.Hamda/11•

.nı.,

tl'f'.

sunrahatsızlığımgeçmiştir.

;"•

HU°&tf,�,/('?J-k.;,_LBugündeevdençıkarak

/'f1L.-ı&;,N�.4;p/ao��

meclisegeldimvebumektu0d�L,·.,

budasanameclisteyazdım.

Senindedaimaafiyetvemu

_,,,

vaffakiyetinidilersevgiilede

gözlerindenöperimoğlum...

h,/'4-�i::u-·

BabanS.Bozok".

uıı_

,,.-r-au/,,,::1-�

lf/.uy"

·

n

!),'

/'<'-<"11

e'&,,

/w).·Jf'&-;Lda

lf

/.�ucclf

P<

�,11.:;.4fii.��;.H'l.

ial'd&

ÇM

J.UCu�

t�lll�.1�1-L·

R.U2a�-..ad'.,µrr.

SalihBozok'unoğlu(enöndekoyurenkkravatlı)MuzafferBozok.

=

.

...

w

_J

w

w

<

w

=

=

w

=

=

"'

..

E

""'

-

w

""'

-

-

_J

w

ı�

w

�

�'I

=

w

w

=

=

""'

�i1

=

i•i

w

:;.

:�·

=.

ismetİnönü'nün,SalihBozok'açektiğitelgraf.

10Kasım

"işimbittiartık!.."

Maddimanevihiçbirkuvvet.hiçbirmucizeartıkonukurtaramayacaktı.Sarayauykudayürüyenadamlargibigelipgidiyordum.Ogünlereaithiçbirhatıramıtespitetmeyemuvaffakolamadım.Birisibelkiadımısorsacevapverecekhaldedeğildim.YalnızAtatürk'ünöldüğügünühiçunutamıyorum.Hekimlerbüyükölününodasındançıktıklarızamanyüzümkimbilirnasılkorkunçbirhalalmışki

operatörü

MimKemalBeytelaşlanarak:"Nereyegidiyorsun?"diyesormayamecburoldu.

"Hiç"dedim,"gidiyorum.İşimbittiartık!.."

FakatM.KemalBeybırakmadı.Kolumdantutarakaşağıyakadarindirdi.Kalbimikideğirmentaşıarasınadüşmüş

birbuğdaytanesiolsa,ancakbukadarezilirdi.Neağlayabiliyor,nekonuşabiliyor,nedekonuşulanlarıanlıyordum.Birarabüsbütünkendimdengeçmişim.Odadandeligibifırladım.

"Nereye?.."diyearkamdankoştular.

"Şimdigeliyorum!"dedim.

Fakatbundansonrasınıhiçamahiçhatırlamıyorum.Gözümüaçtığımzamankendimihastanedebuldum.

Tanıklarınnotu:

"Bozok,Atatürk'ekavuştu"

Evet,SalihBozokkendisinihastanedebulmuştur.ÇünküAtatürköldüğüanodasınagirmişveobüyükadamınelleriniöpmeksuretiyleonavedaettiktensonraaşağıkatainerekboşbulduğuMuhafızKumandanıİsmailHakkıTek

çe'ninodasınakendisiniatmıştır.Birkaçsaniyesonramezkurodadanbirsilahsesiişitenlerkapıyıaçıpdaiçerigirdiklerizamanonukanlariçindeyerdebulmuşlardır.Tabancasındankalbinesıktığıbirkurşunonuyereyıkmıştı.

Birikimilimetrelikbirinhiraflilekalphedefinibulamayanbumermi,bütünciğeriniboydanboyadelipgeçmiş,sırtındasaplanıpkalmıştı.FazlamiktardakankaybettiğinigörenOperatörM.KemalBeyonuderhalŞişliSıhhatYurdu'nakaldırıpameliyataalmaksuretiylehayatınınkurtulmasıhususundaenbüyükyardımcıolmuştur.Birmüddethastanedekaldıvebuaradaikincibirameliyatyapılarakciğerininarkakısmındakalankurşunçıkartıldı,busuretlemahzun

vemükedderdahabirmüddetyaşadı.Venihayet1941yılının25nisangünü

hayatagözleriniyumdu.ErtesigünYeniSabahgazetesindeyazarAkaGündüzonuniçinkalemealdığıyazısınışöylebitiriyordu:

"SalihBozok,Atatürk'ekavuştu.'.'

1Sapma.

İçindekiler

7Önsöz

15Hatıralarımabaşlarken

17Selanik'tekihayat

MustafaKemal'ekurşunattılar

23KolağasıMustafaKemal

"Banada'SelanikliKemal'derler"

27MustafaKemal'denilkhaberler

"Beniunutmayın!"

37Bingazimektubu

"MustafaKemal'infasulyeayıklamasını

görmelisin"

47MustafaKemalgözyaşlarıylasordu:

"Selanik'inasılbıraktın?.."

49Birizdivaçüzerine...

"Hayatkadınsızolmaz!"

51MustafaKemal'ingörüşü:

"Almanlaryenilecek!"

55Çanakkale'den

"Emekliolupbirköşeyeçekilmeyi

düşündüm,olmadı"

57MustafaKemalDoğu'da

"Nahsana!.."

166

SALiHBOZOK

63MustafaKemal-EnverPaşaçekişmesi

KemalPaşa'nınistifası

69EnverPaşa'nınyalısında...

Birsuikastgirişimi?

71MilliMücadelehazırlığı

"Hükumetinbanagücüyetmez"

75Ankara'da

"KemalPaşa'yıtanırmısınız?"

79BüyükTaarruz

Çayziyafetiyerinesaldın

83Zaferdensonra

M.KemalPaşaesirTrikopis'enesordu?

87İngilizkonsolosnasılkovuldu?

"ÖyleyseYunanistan'agidiniz!"

89LatifeHanım'ınevinde

"Paşaevlenirseeskisigibiiçmez

zannediyorduk"

95ZübeydeHanım'ınmezarıbaşında

"Gözyaşlarıonagözlerinikaybettirdi"

99Sadebirnikahmerasimi

"BizLatifeHanım'laevlenmeyekarar

verdik!"

101LatifeHanım'ınmektuplan(1)

"Deligibiyim!.."

105LatifeHanım'ınmektupları(2)

"Mektubuokumazsayakınız!..

Yansınveyıkılsın..."

109LatifeHanım'ınmektupları(3)

"Gitkocamlakonuş,gerginliğeson

vermesiniricaet"

111KemalPaşa-LatifeHanım

Böyleevlendiler,böyleayrıldılar

115İsmetPaşa-FethiBeytartışması

"Ohaldesendealçaksın!.."

117SofradasarhoşÇetinkaya'ylatartışma

YAVERİATATÜRK"ÜANLATIYOR

167

"BanabakAliBey,bensendendaha

komitacıyım"

121Atatürkİnönü'yebağırıyordu:

"İsmet!..İsmet!..Senimahvederim!.."

127SerbestFırkaOlayı

İsmetPaşa'nınkarşısındaağlamaya

başladım

135AtatürkveİsmetPaşa

Neden,nasılküstüler?

139Stadyumkrizi

İnönü:"Atatürkbirdilimekmekyese,

yansınıbanayedirir"

149Ata'nınhastalığındaBozok-İnönü

mektuplaşması

"Gözlerimyaşlıolarak..."

153Atatürk'ünsongünleri

Rüyadadans

157Nöbetdefterinden


16110Kasım

"İşimbittiartık!.."

163Tanıklarınnotu:

"Bozok,Atatürk'ekavuştu"

A03162

YAVERİATATÜRK'Ü

ANLATIYOR

S,BOZOK

C,DÜNDAR

2,BASK!

DOGANKİTAP

Documents

YAVERİ ATATÜRK'Ü ANLATIYOR - Turuz...Operatör (Kara) Kamil Bey' in vücuttan çıkardığı o kurşu - nu Salih Bozok'un kızı, ölene dek boynunda kolye olarak ta şımış