Upload
lythuan
View
223
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
2
2
“(…) Recuerdo aquellos años como una inmensidad vivida en un
espejo, como algo que tuve la desdicha de sufrir y observar al mismo
tiempo. A este lado del espejo estaba el disimulo, lo fingido. Al otro, lo
que realmente ocurría (…) Era otra forma de complicidad, como el
armario donde vivía mi padre o la viudedad de mi madre. Todo era real
pero nada verdadero (…) El ascensor se detuvo en el tercero (…) Era
el hermano Salvador (…) Ya dentro preguntó si podía pasar y, sólo
entonces, Elena cerró la puerta diciendo “Pase, hermano” y le
acompañó hasta el comedor. No le invitó a sentarse pero él se sentó de
todos modos y aludió al tremendo calor que daba la sotana (…) vi
cómo mi padre, desangelado e impotente, se abalanzaba sobre el
hermano Salvador que estaba (…) sobre ella, que se protegía el rostro
con las manos para evitar el aliento de aquel puerco que hocicaba en su
escote. Mi padre había salido del armario (…) El armario, el
escondite, las mentiras y todos los silencios habían llegado a su fin.
Ricardo dudó un instante antes de arrojarse a aquel patio del que
llevaba tanto tiempo protegiéndose. Se tomó, ya vencido hacia el vacío,
el tiempo suficiente para mirar a Elena y a su hijo con una sonrisa
triste como las que suelen usarse en las despedidas tristes”
(Ed. Anagrama, 19ª edición)
3
3
AUTORES:
Club de Lectura “A Nora dos Libros”
(I.E.S. de Pastoriza – Arteixo – A Coruña)
- Mª Élida Barrela Muinelo
- Mercedes Dans López
- Mª del Carmen Zapata Babío
- Mª Cruz Gabiola Peleteiro
E coa colaboración de :
- Luis Miguel Herrero Mayor
-Ana Astudillo Ramos
- Manuela Blanco Linhares
- Katerina Bolaño Romero
- Inés Regueira Ramos
- Yaiza Souto Iglesias
- Marlene Cebreiro Castro
- Rocío Macarena Fraga Enríquez
- Jorge Francisco Fernández de Mello
- Darío Vaamonde Fernández
- Andrea Pardo Sánchez
- Lorena Pombo Lista
- Virginia Fernández García
- Vivian Yineth González Toro
- Laura Núñez Alba
- Alba Ponte Loureiro
E coa subvención do CEFORE da Coruña
4
4
Edición e Impresión: I.E.S. de Pastoriza
Rúa Lagarto, Esq. Furoca s/n 15140 Pastoriza – Arteixo A CORUÑA
Teléfono: 981 647517 Fax: 981 647519
http://bibliotecaiespas.webnode.es/
e-mail: [email protected]
ISBN: Depósito legal:
5
5
”Elena ha muerto durante el parto. No he sido capaz de
mantenerla a este lado de la vida. Sorprendentemente el niño está vivo.
Ahí está, desmadejado y convulsivo sobre un lienzo limpio al lado
de su madre muerta. Y yo no sé qué hacer. No me atrevo a tocarlo.
Seguramente le dejaré morir junto a su madre, que sabrá cuidar de un
alma niña y le enseñará a reír, si es que hay un sitio para que las
almas rían. Ya no huiremos a Francia. Sin Elena no quiero llegar
hasta el fin del camino. Sin Elena no hay camino.
¿Cómo se corrige el error de estar vivo? ¡He visto muchos
muertos pero no he aprendido cómo se muere uno!.
No es justo que comience la muerte tan temprano, ahora que aún
no ha habido tiempo para que la vida se diera por nacida.
(…) Con unos sacos para el heno he hecho una cuna abrigada y
la he cubierto con la colcha de ganchillo heredada de la abuela y que
Elena insistió en llevar consigo como si en ella estuviera resumido su
pasado (…)
Pero morir no es contagioso, la derrota sí.
(…) Hoy ha nevado todo el día. Estas montañas deben de ser la
residencia de todos los inviernos (…)
No encontraba mi lápiz (lo poco que queda de él) y he estado
muchos días sin poder escribir nada. También eso es silencio, también
eso es mordaza. Pero hoy (…) he tenido la sensación de que recobraba
el don de la palabra. No sé lo que siento hasta que lo formulo (…)”
(Ed. Anagrama, 19ª edición)
6
6
1. Introdución á obra
Comentario da obra ................................................................................7-9
Biografía do autor ....................................................................................10
2. Contidos e Valores
Dereito Internacional Humanitario (DIH):
Convenio de Xenebra ................................................................................11
Valores (a integridade e a dignidade persoal, a solidariedade, o amor
e a amizade, a liberdade) ..........................................................................11
3. Achegámonos ao libro
Actividades en relación co formato do libro .......................................12-14
Actividades en relación coa vertente Temática –Humana .................15-42
Actividades en relación coa vertente Histórica ................................43-58
Actividades en relación coa vertente Literaria .................................59-64
4. Actividades de comprensión-competencia lectora ............................65-68
5. Obradoiro de escritura ......................................................................69-75
6. Habilidades e destrezas xerais de competencia lectora ..........................76
7. Temas transversais..................................................................................76
8. Recursos e materiais para o estudo do libro
DIH – Convenios de Xenebra .......................................................................77-88
Estudo histórico ................................................................................89-118
Estudo literario ................................................................................119-147
Películas ............................................................................................148-152
Libros ................................................................................................153-154
Índice
7
7
Comentario da obra
Los girasoles ciegos
Los girasoles ciegos é unha novela ambientada nunha época
moi difícil e moi dura da historia de España, como foi a
posguerra. Unha época de represión, na que como di o libro:
“En parte el hambre, en parte el dolor, en parte el miedo, en parte su condición de vencido, mantuvieron (...) en un estado de semiinsconsciencia en el que penetraban los movimientos, pero no las palabras”.
1. Introdución á obra
8
8
As persoas vivían sumidas no silencio, no medo e na fame. De
aí que o autor, máis que facer pasar diante dos nosos ollos uns
feitos relatados de forma lineal, quixese realizar unha especie
de memoria e reflexión histórica do que supuxo aquela época
para as persoas que a viviron, unha especie de catarse persoal
pero tamén colectiva, coa complicidade do lector. Por iso, non
conta unha historia senón que amosa varias historias de persoas
como podiamos ser calquera de nós, persoas que sufriron moito,
tanto elas como os seus seres queridos. Como se di na
contraportada do libro:
“Este libro es el regreso a las historias reales de la posguerra que contaron en voz baja narradores que no querían contar cuentos sino hablar de sus amigos, de sus familiares desaparecidos, de ausencias irreparables. Son historias de los tiempos del silencio, cuando daba miedo que alguien supiera que sabías”.
E o máis xenial é que, sen deixar de ser literario, cun estilo
complexo e un vocabulario culto, soubo atopar o xeito de chegar
á nosa fibra sentimental máis agochada, conseguindo espertar
emocións, conseguindo que sorteemos esa dificultade estilística,
9
9
e que nos sintamos atrapados polo profundo sentimento de todas
e cada unha desas historias. Porque diso se trata, de espertar
emocións e que o lector non permaneza indiferente, senón que se
sinta como si formase parte das historias:
“Fueron tantos los horrores que, al final, todos los miedos, todos los sufrimientos, todos los dramas, sólo tienen en común una cosa: los muertos. Pero los muertos de nuestra posguerra ya están resueltos en cifras oficiales, aunque ya es hora de que empecemos a recordar lo que sabemos” Trátase, como se di no libro, de lembrar, de non esquecer,
non como vinganza senón como emenda ou arrepentimento dos
erros cometidos, dos que moitas veces aínda hoxe se están a
pagar as consecuencias...E para que non se volvan cometer.
É, por tanto, un libro de sentimentos, aínda que é certo que
esixe un tipo de lector con certa madurez literaria e cultural.
10
10
Biografía do autor
Fillo do tradutor e poeta José Méndez Herrera, Alberto
Méndez naceu en Madrid no ano 1941 e morreu no ano 2004.
Estudou bacharelato en Roma (Italia) e licenciouse en Filosofía e
Letras na Universidade Complutense de Madrid. Persoa de
esquerdas, militou no Partido Comunista ata 1982. Traballou en
grupos editoriais nacionais e internacionais. E en 2002 quedou
finalista no Premio Internacional de contos Max Aub.
Ademais, foi galardoado a título póstumo co Premio Nacional
de Narrativa Española en 2005 por Los girasoles ciegos, libro
composto de catro relatos ambientados na Guerra Civil Española
e Posguerra. A obra, publicada aos 63 anos, obtivo tamén os
premios Setenil e da Crítica. E, recentemente, o último relato do
libro (o que lle dá nome) foi levado ao cine en 2008 por José Luis
Cuerda con guión de Rafael Azcona e do propio Cuerda.
Aínda que non se dedicou á literatura ata os seus últimos
anos, Méndez traballou en estreita relación con ela. Foi redactor
nas editoriais Les Punxes, Ciencia Nueva e Montena, entre
outras, colaborou en postas dramáticas de TVE e foi guionista
con Pilar Miró.
11
11
Contidos
1. Infórmate sobre o DIH (“Dereito Internacional Humanitario”):
data de redacción, causas ou motivos da súa elaboración, convenios e
vixencia dos mesmos.
2. Infórmate sobre os Convenios de Xenebra (especialmente os
Convenios I e III e os Protocolos adicionais).
3. Investiga que apartados deses Convenios son vulnerados no libro
(sobre todo, na 1ª e 3ª historia) e recolle fragmentos que o
demostren.
Valores
1. A integridade e dignidade persoal: valor importantísimo para
manter a personalidade propia en momentos difíciles e adversos, así
como un criterio crítico diante do entorno. Personalidade formada,
criterio crítico fronte a realidade..., conceptos todos eles dos que
adoecen moitos adolescentes hoxe en día, inmersos nunha sociedade
complexa.
■ Recolle fragmentos que ilustren esta afirmación.
2. A solidariedade, a amizade e o amor: son outro piar importante na
vida do ser humano, actuando como un refuxio ou apoio en
circunstancias difíciles.
■ Recolle fragmentos que confirmen estas palabras.
A liberdade e a paz: Uns valores na experiencia vital dos seres
humanos (liberdade de expresión, liberdade para decidir ...) e, ao
mesmo tempo, unhas necesidades, xa que non pode existir unha (a
liberdade) sen a outra (a paz).
2. Contidos e Valores
12
12
Actividades en relación co formato do libro
1. Distingue no libro as partes que corresponden á portada, contraportada, solapas, lombo e índice. Que información nos
ofrece cada unha delas?
Portada: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Contraportada: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Solapas: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Lombo: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Índice: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
3. Achegámonos ao Libro
13
13
2. Para as edicións publicadas elixíronse dúas portadas con
ilustracións diferentes (unha delas con algúns dos actores da
película).
Con que historia das que se relatan identificarías cada unha
delas? Poderías recoller do libro algún fragmento que sexa
ilustrativo desa relación?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
3. Investiga onde aparece no libro a información en relación á
edición (nome da editorial, número de edición, ano, depósito legal,
ISBN) e toma nota dela:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
14
14
Busca información (Internet, enciclopedias, etc.) sobre que é e
para que serve o ISBN:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
4. Que é a etiqueta (tejuelo) e a sinatura ? Para que serven?
Etiqueta (Tejuelo): .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Sinatura: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
15
15
Actividades en relación coa vertente Temática-Humana
Primeira derrota: 1939, ou “Si el corazón pensara dejaría de latir”
1. Recolle expresións ou fragmentos que reproduzan
explicitamente o rexeitamento da guerra.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
16
16
2. Nesta historia repítense en moitas ocasións as expresións
“¡Soy un rendido!” e “Me rindo”:
“Eligió entremorir sin pasiones ni aspavientos, sin levantar la voz más allá del momento en que cruzó el campo de batalla, con las manos levantadas lo necesario para no parecer implorante y, ante un enemigo incrédulo, gritar una y otra vez “¡Soy un rendido!” (...) Es probable que se negara a decir “me rindo” porque esa frase respondería a algo congelado en un instante cuando la verdad es que él se había ido rindiendo poco a poco. Primero se rindió, después se entregó al enemigo. (...) Su decisión no fue la de unirse al enemigo sino rendirse, entregarse prisioneo. Un desertor es un enemigo que ha dejado de serlo; un rendido es un enemigo derrotado, pero sigue siendo un enemigo” Ao fío destas palabras do libro, que diferenza habería entre as
expresións “soy un rendido”, “me rindo” e “desertor”?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
17
17
3. Partindo de dúas escenas (en situacións opostas e simétricas
ao mesmo tempo) en que se atopan xuntos un soldado ferido do
bando republicano e o capitán Alegría do bando franquista,
explica o comportamento de cada un, e copia esas escenas onde
quede clara a diferenza de comportamentos entre os dous
personaxes.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
18
18
4. Detémonos agora no momento en que o capitán Alegría está
esperando a súa quenda para enfrontarse ao pelotón de
fusilamento. Traduce ao galego ese momento:
“Podemos suponer cierto alivio cuando el día dieciocho, exhausto bajo una lluvia inclemente, fue él uno de los miembros de la recua. En el camión, hacinados y guardando el equilibrio, todos los condenados se miraban a los ojos, se cogían de la mano, se apretaban unos contra otros. A mitad de camino, una mano buscó la suya y su soledad se desvaneció en un apretón silencioso, prolongado, intenso, que le dio cabida en la comunidad de los vencidos. Tras la mano, una mirada. Otras miradas, otros ojos enrojecidos por la debilidad y el llanto sofocado. “Perdonadme”, dijo, y se zambulló en aquel tumulto de cuerpos desolados (...) e inmediatamente “Pelotón”, silencio, “Apunten”, silencio “Fuego”.
Si alguien gritó, nadie pudo oírlo” .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
19
19
Pódese atopar algún paralelismo entre este momento e o
momento final do protagonista en O neno do pixama a raias?
“Pode que Shmuel abrira a boca para responder, mais Bruno nunca chegou a oír, porque xusto naquel momento, todos os que desfilaban e que encheran o cuarto, emitiron berros ao ver como se pechaba a porta de diante e desde fóra oíase un ruído metálico.
Bruno levantou unha cella, porque non comprendía o sentido de todo aquilo, mais supuxo que tiña que ver con que non entrara a chuvia e que a xente non collese catarros.
Entón o cuarto escureceu e, a pesar de todo o caos que houbo despois, dalgunha maneira Bruno conseguiu seguir agarrado á man de Shmuel, e nada no mundo o convencería para soltala”
(O neno do pixama a raias, Jhon Boyne)
Explica cal pode ser ese paralelismo e que significado pode ter en
cada unha das novelas:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
20
20
5. A pesar dos horrores da guerra que se deixan sentir nesta
historia, e no libro en xeral, poderíase falar de certa “esperanza no ser humano” ?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Se é así explica por que, e recolle algún fragmento que sirva de
argumento a esta reflexión:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
21
21
Segunda derrota: 1940, ou
“Manuscrito encontrado en el olvido”
6. Nesta historia vese claramente a loita entre “vida” e “morte”. Recolle fragmentos onde se destaque unha e onde se destaque a
outra. Finalmente; cal delas vence?
VIDA MORTE
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
22
22
7. Que significado pode ter ou que papel xoga nesta historia o
novo fillo nacido de Elena e Eulalio?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Recolle fragmentos que apoien as túas palabras:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
23
23
8. Na páxina 15 do manuscrito de Eulalio Ceballos Suárez, o
protagonista desta historia, aparecen escritos estes versos:
Un lobo le dijo a un niño que con su carne tierna iba a pasar el invierno.
El niño le dijo al lobo que sólo comiera una pierna porque siendo aún tan tierno iba a necesitar muy pronto que estuviera bien cebado pues llegaría un momento en que, aunque cojito, necesitaría un asado de lobo como alimento. Se miraron, se olisquearon y sintieron tanta pena de tener que hacerse daño que se pusieron de acuerdo para repetir la escena evitándose el engaño de que para sobrevivir dos personas que se quieran sea siempre necesario que, al margen de sus afectos, unos vivan y otros [mueran. E como corolario ou conclusión:
Ambos murieron de hambre.
24
24
Traduce o poema ao galego:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Explica, segundo ti, o significado que poden ter estes versos no
contexto en que están usados e o significado do verso final. Pode
considerarse este verso final como unha conclusión moral? Razoa
a túa resposta:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
25
25
Na primeira historia tamén se di:
“Esas montañas surgen allí para partir España en dos mitades y ahora se nos antoja que el esfuerzo brutal de atravesarlas fue otra forma de ignorar lo que separa, de querer estar siempre en los dos lados.
Buscó el camino perdido en la desorientación de la fiebre y remontó aquella pendiente a orillas de la carretera para no ser visto por quienes transitaban (...)”.
As palabras que se recollen neste primeiro parágrafo teñen
algunha relación, en canto a significado, co que se di nos versos
de Eulalio Ceballos Suárez? Cal? Explícao coas túas palabras:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
26
26
Terceira derrota: 1941, ou “El idioma de los muertos”
9. Que detalle une a Juan Senra, protagonista desta historia, co
coronel Eymar?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cal é a actitude de Juan Senra, ao longo de practicamente toda a
historia, en relación con esta situación, e por que?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Ao final Juan Senra cambia de actitude. Por que? En que consiste
este cambio?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
27
27
10. Ao longo de todo o libro a que outra sensación vai unido o
sentimento de medo?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Recolle algún fragmento que o demostre:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
11. En qué estación do ano transcorren os feitos ao longo de
toda a novela?
.........................................................................................................................
Recolle datos en cada historia que o confirmen:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
28
28
Pode ter algunha relación ou significado simbólico cos feitos que
se relatan? .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
12. Caracteriza a Miguel Eymar e a Juan Senra. Busca algo que
teñan en común e, se é o caso, algo que os diferencie, recollendo
fragmentos que ilustren as túas palabras:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
29
29
13. Recolle palabras ou expresións relativas aos sentidos do
tacto e a vista:
SENSACIÓNS TÁCTILES SENSACIÓNS VISUAIS
Que palabra ou expresión predomina en cada caso?
SENSACIÓNS TÁCTILES: .....................................................................
SENSACIÓNS VISUAIS: .......................................................................
Estas sensacións poden ter algún significado simbólico coas
vivencias que se relatan no libro?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
30
30
14. Nesta historia aparece o personaxe de Cruz Salido que, antes
do seu encarceramento, fora redactor xefe do periódico “El Socialista” . Tomando como punto de partida as catro historias:
que papel xogan a prensa e a cultura en xeral na época de
posguerra? E a que cres ti que se debe esta postura dun goberno
ditatorial como era o de Franco?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Recolle algún dato en cada unha das historias a través do cal que
se poida comprobar cal era a situación da prensa e da cultura
naquela época:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
31
31
Desde este punto de vista (culturalmente falando): que teñen en
común os personaxes protagonistas das catro historias?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
15. Observa a actitude inicial do capitán Alegría e a que ten ao
final.
Comezo:
“Eligió entre morir sin pasiones ni aspavientos, sin levantar la voz más allá del momento en que cruzó el campo de batalla, con las manos levantadas lo necesario para no parecer implorante (...) al principio estuvo bajo la indecisión de sus mandos, que no veían en aquel alférez provisional las cualidades de un guerrero y que destinaron finalmente a Intendencia, donde su rectitud y su formación serían más útiles que en el campo de batalla. Sin embargo, sabemos por los comentarios a sus compañeros de armas que un cansancio sumergido y el pasar de los muertos le transformó, según sus propias palabras, en un vivo rutinario.”
32
32
Final: “Al anochecer de uno de esos días sin listas se acercó hasta el lugar donde Juan dormitaba y le dijo al oído: “Tú y yo vivimos de prestado.Tenemos que hacer algo para no deberle nada a nadie”. (...) Todos los presos permanecieron impávidos en la postura en la que les sorprendieron los gritos. (...) golpeando su escudilla contra los barrotes de la reja, seguía gritando con una energía que nadie hubiera supuesto en aquel hombrecillo tatuado por la muerte (...) Pero su capacidad de sentir el dolor se había agotado tiempo atrás ante un apresurado pelotón de fusilamiento y la contundencia de los culatazos no parecía afectarle (...) En el forcejeo, logró asir la culata de uno de los fusiles y con un gesto eléctrico e imprevisible se lo arrancó al soldado que le estaba golpeando (...) Ni siquiera el soldado armado hizo ningún ruido al dejar su Mauser en el suelo obedeciendo una indicación imperiosa de aquel loco que con un gesto profesional y rápido había montado el cerrojo de su arma. Lentamente volvió el fusil hacia sí, se puso la punta del cañón en la barbilla y dijo que nunca había matado a nadie y que él, sin embargo, iba a morir dos veces. Disparó para romper aquel silencio, para pagar su deuda (...) El alférez capellán dio la extremaunción a un alma deshecha en mil pedazos”
33
33
Que hai en común entre elas e que as distingue?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Haberá algunha razón que explique esa diferenza?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
16. Cal é o detonante que fai cambiar a Juan Senra e deixar de
“vivir de prestado ” ?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
34
34
Por que lle di o capitán Alegría?
“Tú y yo vivimos de prestado.Tenemos que hacer algo para no deberle nada a nadie”. .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
En que se parece o final do capitán Alegría e o final de Juan
Senra?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
35
35
17. Que teñen en común os personaxes de Eulalio Ceballos
Suárez (2ª historia) e Eugenio Paz (3ª historia)?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
En que se diferencian?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Describe cales son os seus sentimentos na situación que están
vivindo e comproba se se asemellan en algo:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
36
36
Cuarta derrota: 1942, ou “Los girasoles ciegos”
18. Que elemento desta historia mantén a unidade con respecto
á segunda historia?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
19. Como afecta a guerra á familia Mazo?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Recolle algún fragmento onde se poida ver ese cambio na vida dos
personaxes (o día a día, a posición social, a economía....).
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
37
37
20. Recolle unha lista de comportamentos que estean
relacionados coa vida na clandestinidade, a persecución e a
represión:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
21. Que sentido (gusto, oído, olfacto, tacto,vista) fai que o neno
Lorenzo, pasado o tempo, conecte os seus recordos co seu pai
Ricardo?
.........................................................................................................................
Recolle o fragmento que confirme o que dis:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
22. Cales e cantas voces (perspectivas narrativas) aparecen, a
partir das que imos reconstruíndo esta historia?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
38
38
23. O diácono Salvador di:“ Había algo en Elena que me inducía a librar mi propia batalla”. A que “ batalla” se refire?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
........................................................................................................................
24. A guerra impregna a vida das persoas. Como se proxecta nos
xogos infantís?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Recolle o fragmento onde se describen eses xogos:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
39
39
25. O comportamento dos policías que van rexistrar a casa da
familia Mazo: pódese considerar como “infracción grave” no
marco dos Convenios de Xenebra? Xustifica a túa resposta e
ilústraa con algunha cita textual.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
........................................................................................................................
26. Pódese dicir que o diácono Salvador ten unha ideoloxía
“machista”? Razoa e xustifica a túa resposta con palabras do
texto:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
40
40
27. Nesta historia aparecen novamente alusións ao “don da
palabra”. Recolle o fragmento onde aparecen esas alusións
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Que teñen en común Eulalio Ceballos Suárez e Ricardo Mazo?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
28. Recolle do texto o fragmento que, en palabras de Lorenzo-
neno, reproduce a influencia da relixión na vida e comportamento
das persoas, como se a relixión dirixise as súas vidas e as súas
mentes:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
41
41
29. Como afecta a Lorenzo-neno a situación que se vive na súa
familia por culpa do acoso do diácono á súa nai?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Recolle algún exemplo onde se poida ver a reacción de Lorenzo:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
30. Recolle algunha situación (na escola e na vida diaria) que
indique que os feitos suceden na posguerra:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
42
42
31. Le estes fragmentos:
“Ahora ya puedo hablar de todo aquello, aunque me cuesta
recordar, no porque la memoria se haya diluido, sino por la náusea
que me produce mi niñez. Recuerdo aquellos años como una
inmensidad vivida en un espejo, como algo que tuve la desdicha de
sufrir y observar al mismo tiempo. A este lado del espejo estaba
el disimulo, lo fingido. Al otro, lo que realmente ocurría.
(...)
Por la misma razón por la que nunca pregunté por qué mi
padre vivía en un armario, dado que esas cosas ocurrían en la otra
parte del espejo, nunca pregunté por qué mi madre dejó de
acompañarme hasta el colegio.”
Tendo en conta os feitos que se contan: que significado simbólico
pode ter o “espello”?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
........................................................................................................................
32. Que teñen en común o final das catro historias?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
43
43
Actividades en relación coa vertente Histórica
CUESTIONARIO
1. Cales foron as causas que provocaron o inicio da guerra civil
española?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
........................................................................................................................
2. Qué bandos se enfrontaron na guerra?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
3. Qué apoios sociais tivo cada un dos bandos enfrontados?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
4. Como comeza a guerra? Cales eran os plans do exército
sublevado?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
44
44
5. Que zonas de España quedan baixo o poder dos sublevados?
Cales se mantiveron fieis ao goberno republicano?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
6. Fai un breve resumo das fases da guerra.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
7. Relaciona mediante frechas os nomes e conceptos das dúas
columnas:
BATALLA DO EBRO XEFE DA DEFENSA DE MADRID
CORONEL CASADO EXÉRCITO REPUBLICANO
MILICIANOS 1938
NEGRÍN PARTIDO ÚNICO DA ESPAÑA FRANQUISTA
MOVEMENTO NACIONAL XEFE DE GOBERNO REPUBLICANO
45
45
8. Fai unha breve redacción que conteña os seguintes termos:
GRAN BRETAÑA ITALIA BRIGADAS INTERNACIONAIS
FRANCIA URSS PACTO DE NON INTERVENCIÓN
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
48
48
9. Estes mapas corresponden a catro momentos diferentes da
Guerra Civil española. Coa información dos mapas fai un esquema
das fases militares da Guerra Civil.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
49
49
Explica o papel das batallas do Norte e do Ebro no
desenvolvemento da guerra.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Por que cres que os republicanos perderon a guerra?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
OS CARTEIS DA GUERRA CIVIL
A Guerra Civil española deu orixe a unha grande cantidade
de carteis ben coñecidos. Os carteis teñen un enorme valor como
expoñentes das posturas ideolóxicas e morais de ambos bandos
e expresan, ademais, os seus obxectivos políticos e os seus
problemas e aspiracións.
Os artistas da época (Renau, Marti Bas, Bofarull...) puxeron
o seu talento ao servizo da causa, especialmente no bando
republicano. Partidos políticos, sindicatos e organizacións
50
50
utilizaron os carteis para comunicárense co pobo, en gran parte
analfabeto, e difundiren consignas políticas e sociais.
Os carteis republicanos non só chamaban á resistencia dos
españois contra o fascismo, senón que tamén solicitaban a
solidariedade internacional.
Os muros das paredes convértense nunha galería de arte
antifascista. Foron colocados por todas partes: cabinas
telefónicas, muros, edificios..., en calquera espazo dispoñible nas
cidades.
Vexamos algúns exemplos:
Nº 1
Nº2
52
52
ACTIVIDADES
10. Identifica o bando que edita cada un dos carteis, o tema que
aborda e a mensaxe que contén.
Cartel Nº1
BANDO: ......................................................................................................
TEMA: .........................................................................................................
MENSAXE: ................................................................................................
Cartel Nº2
BANDO: ......................................................................................................
TEMA: .........................................................................................................
MENSAXE: ................................................................................................
Cartel Nº3
BANDO: ......................................................................................................
TEMA: .........................................................................................................
MENSAXE: ................................................................................................
Cartel Nº4
BANDO: ......................................................................................................
TEMA: .........................................................................................................
MENSAXE: ................................................................................................
53
53
Cartel Nº5
BANDO: ......................................................................................................
TEMA: .........................................................................................................
MENSAXE: ................................................................................................
Cartel Nº6
BANDO: ......................................................................................................
TEMA: .........................................................................................................
MENSAXE: ................................................................................................
11.Describe e analiza os elementos iconográficos do cartel:
lemas, obxectos, escenas, alegorías...
Cartel Nº1
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
54
54
Cartel Nº2
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cartel Nº3
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cartel Nº4
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
55
55
Cartel Nº5
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cartel Nº6
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
56
56
12. Agora imos comentar o contido e a función social do cartel.
Que pretenden os seus autores, que razóns explican a urxencia
do asunto que se expón...
Cartel Nº1
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cartel Nº2
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
57
57
Cartel Nº3
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cartel Nº4
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
58
58
Cartel Nº5
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Cartel Nº6
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
59
59
Actividades en relación coa vertente Literaria
1. Como está distribuído o libro?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
2. Prodúcese algún salto atrás (flash-back) ou salto cara diante
(prolepse)?
.........................................................................................................................
Se é así, recolle fragmentos que o demostren:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
60
60
3. Coñeces o recurso da “ironía”? Explica en que consiste:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Na terceira historia, despois de que o capitán Alegría (alcumado
“El Rorro”) se quitase a vida, hai unha misa e na narración
aparecen estas palabras:
“Todos los presos fueron obligados a asistir a la misa que el alférez capellán celebró en la misma galería. En su homilía, bélica, furibunda, patriótica, habló de El Rorro. Condenó el suicidio con ferocidad arcangélica pero no habló de otras muertes” Podería haber aquí unha ironía? Se é así explica o seu significado:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
61
61
4.Indica os espazos nos que se desenvolve cada historia,
recollendo citas textuais onde aparezan reflectidos:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
5. Indica o “tempo histórico” no que se localizan os feitos
narrados:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
En que tempo narrado-cronolóxico transcorren os feitos?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
En que momento comeza a historia?
.........................................................................................................................
62
62
Recolle algunha cita textual que o confirme:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
6. Que significa o termo “verosimilitude”?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
A que elementos recorre o narrador en cada historia para
conseguir esa verosimilitude?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
7. Recolle o nome dos autores ou escritores que aparecen
citados no libro, e despois fai unha ficha para cada un seguindo o
modelo seguinte:
NOME:
CRONOLOXÍA:
ÉPOCA ou MOVEMENTO LITERARIO ao que pertence:
OBRA máis coñecida:
63
63
8. Define cada un dos seguintes recursos literarios e recolle do
libro algún exemplo que os ilustre:
PARALELISMO:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
ENUMERACIÓN:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
ANTÍTESE:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
METÁFORA:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
64
64
SÍMIL ou COMPARACIÓN:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
PERSONIFICACIÓN:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
HIPÉRBOLE:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
65
65
1. Relaciona cada personaxe coas súas palabras ou coa súa
descrición, escribindo a carón do seu nome a letra que
corresponda:
LORENZO Ọ CARLOS ALEGRÍA Ọ
MIGUEL EYMAR Ọ CRUZ SALIDO Ọ
EUGENIO PAZ Ọ JUAN SENRA Ọ
EULALIO CEBALLOS SUÁREZ Ọ
a) “Aún estoy vivo, pero cuando recibas esta carta ya me habrán
fusilado. He intentado enloquecer pero no lo he conseguido.
Renuncio a seguir viviendo con toda esta tristeza. He
descubierto que el idioma que he soñado para inventar un mundo
más amable es, en relaidad, el lenguaje de los muertos”.
b) “Y aquel redactor jefe, entre jadeos, silencios y estertores,
fue haciendo crónica de sus amigos, de los hombres a los que
había defendido desde las columnas de su periódico (...) le
asfixiaba la memoria y sólo quería recordar a toda costa”.
4. Actividades de comprensión-competencia
lectora
66
66
c) (...) “era uno de esos casos que ni siquiera el horror de la
guerra logra enterrar. Había matado a un pastor (...) para robarle
unos corderos y venderlos después de estraperlo (...) se ofreció a
hablar si no le condenaban y contó cuanto sabía de las
organizaciones de delincuentes, incluida la que él mismo lideraba,
contó algo que sirvió para apresar a quintacolumnistas que
actuaban dentro del Madrid cercado”.
d) “Regresó junto al muchacho de las liendres (...) tenía
dieciséis años (...) Cuando estalló la guerra esperó a que su tío
tomara partido para tomar él el contrario. Fue así como proclamó
su fidelidad a la República (...) Participó en la guerra como quien
juega, sólo para que no ganara el adversario, sin ideales, sin
pensar en las razones de su toma de postura”.
e) “¡Soy un rendido!”.
f) “No encontraba mi lápiz (...) y he estado muchos días sin
poder escribir nada. También eso es silencio, también eso es
mordaza. Pero hoy, cuando lo he encontrado (...) he tenido la
sensación de que recobraba el don de la palabra.
No sé lo que siento hasta que lo formulo, debe de ser mi
educación campesina”.
g) “A este lado del espejo estaba el disimulo, lo fingido. Al otro,
lo que realmente ocurría”.
67
67
2. “Había entre los presos un hombre envejecido y silencioso (...)
Se llamaba Carlos Alegría (...) Juan sentía cierta simpatía por
este hombre solitario y taciturno. Le atraía su perenne ausencia
(...)”. (Terceira historia).
Ao fío destas palabras proporase aos rapaces unha posta en
común na que cada un expoña as súas razóns polas que cre que
Juan Senra sente simpatía por Carlos Alegría . Logo de abrir un
pequeno debate, formularemos unha batería de preguntas:
Coñeciches algunha vez a alguén que fose moi calado, que
apenas se relacionase coa xente? Se é así... como
reaccionaches ti nesa situación?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.......................................................................................................................
Cal cres que debe ser a reacción máis axeitada nestes
casos? Por que?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
68
68
Ponte na pel desa persoa introvertida e calada, e pensa
como se debe sentir:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
69
69
“Cuando tuvo oportunidad de hablar de ello, definió su gesto como una victoria al revés (...). “Aunque todas las guerras se pagan con los muertos, hace tiempo que luchamos por usura.Tendremos que elegir entre ganar una guerra o conquistar un cementerio” (...) Alegría confesó (...) que los defensores de la república hubieran humillado más al ejército de Franco rindiéndose el primer día de la guerra que resistiendo tenazmente, porque cada muerto de esa guerra, fuera del bando que fuera, había servido sólo para glorificar al que mataba. Sin muertos, dijo, no habría gloria, y sin gloria, sólo habría derrotados (...) Hubiera querido explicar por qué abandonaba el ejército que iba a ganar la guerra, por qué se rendía a unos vencidos, por qué no quería formar parte de la victoria”.
Qué quererá dicir “una victoria al revés”? .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
5. Obradoiro de Escritura
70
70
Escribe ti tamén unha breve “Historia ao revés”: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
71
71
Retomando as palabras do capitán Alegría explica cal sería a súa
filosofía sobre a guerra. A continuación recolle máis fragmentos
do libro onde se deixe ver esa maneira de pensar e fai con eles
unha especie de “glosario” en contra da guerra: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
GLOSARIO en CONTRA da GUERRA: .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
72
72
Na páxina 22 do caderno de Eulalio Ceballos Suárez aparece:
“No encontraba mi lápiz (lo poco que queda de él) y he estado muchos días sin poder escribir nada. También eso es silencio, también eso es mordaza. Pero hoy, cuando lo he encontrado bajo un montón de leña, he tenido la sensación de que recobraba el don de la palabra. No sé lo que siento hasta que lo formulo, debe de ser mi educación campesina (...) Y mientras estaba allí, observando, sentía algo que no lograba identificar, algo que ni siquiera sabía si era bueno o malo. Ahora que ya he encontrado mi lápiz, sé lo que era: soledad”.
Achega ti argumentos que demostren a importancia que ten o
“don da palabra” e explica que quererá dicir esta expresión.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
73
73
1. Que farías ti se…?
(2ª historia)
“ PÁGINA 1
Elena ha muerto durante el parto (…) Sin Elena no
quiero llegar hasta el fin del camino. Sin Elena no hay
camino.
¿Cómo se corrige el error de estar vivo? ¡He visto muchos
muertos pero no he aprendido cómo se muere uno!
PÁGINA 2
No es justo que comience la muerte tan temprano,
ahora que aún no ha habido tiempo para que la vida se
diera por nacida.
(…)
(NOTA DEL EDITOR: (…) Pregunté aquí y allá y supe
que el maestro, al que llamaban don Servando, fue
ajusticiado por republicano en 1937 y que su mejor
alumno, que tenía una afición desmedida por la poesía,
había huido con dieciséis años, en 1937, a zona
republicana, para unirse al ejército que perdió la guerra
(…) Tenía fama de loco porque escribía y recitaba poesías.
Se llamaba Eulalio Ceballos Suárez. Si fue él el autor de
este cuaderno, lo escribió cuando tenía dieciocho años y
creo que esa no es edad para tanto sufrimiento”)
74
74
Que farías ti se tiveses dezaseis anos e foses pai?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
75
75
E despois, que?
Na primeira historia ao capitán Alegría, no seu primeiro encontro
coa morte, pásalle isto:
“Cuando el capitán Alegría recobró el conocimiento, estaba sepultado en una fosa común amalgamado en un caos de muertos y de tierra”.
Continúa ti este fragmento e búscalle un final:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
76
76
Ler en silencio parágrafos ou capítulos do texto coa
fluidez e entoación axeitadas, respectando as pausas dos
signos de puntuación (coma, punto, puntos suspensivos,
interrogación, exclamación...).
Identificar cal é o sentido último que une a todas as
historias e que elementos lles dan a unidade necesaria
para non velas como partes illadas e sen conexión.
Descubrir cales poden ser os intereses e motivacións dos
personaxes.
Entender e localizar a información histórica que se achega
no libro.
Obter conclusións ao remate da lectura.
Coñecer o Dereito Internacional Humanitario.
Reflexionar e debater sobre a infancia e a adolescencia en
época de guerra ou posguerra.
Reflexionar e debater sobre a importancia que ten a
amizade para vencer, ou cando menos loitar, contra a
soidade e o medo.
Debater sobre o papel da igrexa na sociedade da
posguerra española e hoxe en día.
6. Habilidades e destrezas xerais de competencia
lectora
libro
7. Temas transversais
77
77
Os Convenios de Xenebra: pedra angular do
dereito internacional humanitario
Os Convenios de Xenebra e os seus Protocolos adicionais
son tratados internacionais que conteñen as principais normas
destinadas a limitar a barbarie da guerra. Forman parte do
Dereito Internacional Humanitario (DHI), un conxunto de
normas xurídicas que regulan as formas en que se poden librar as
guerras e garanten a protección das persoas.
En particular, protexen ás persoas que non participan nas
hostilidades (civís, persoal sanitario e relixioso, membros de
organizacións humanitarias) e aos que xa non poden loitar
(feridos, enfermos, náufragos, prisioneiros de guerra).
Os Convenios e os seus Protocolos estipulan que se han
tomar medidas para previr o poñer fin ao que se coñece como
"infraccións graves". Os autores de infraccións graves deben
ser sancionados.
8. Recursos e Materiais para o estudo do libro
libro
78
78
Os Convenios de Xenebra foron ratificados por 194
Estados e gozan de aceptación universal.
O primeiro Convenio de Xenebra, celebrado en 1864,
referíase exclusivamente ao coidado dos militares feridos,
pero máis adiante, as normas estipuladas nese instrumento
adaptáronse para abarcar tamén a guerra marítima e o trato
debido aos prisioneiros de guerra.
En 1949, os Convenios foron revisados e ampliados.
En 1977, engadíronse dous Protocolos adicionais.
En 2005, adoptouse un novo protocolo adicional:
Protocolo III
79
79
Convencións de Xenebra
Os Convenios de Xenebra son o intento de normalizar o
Dereito Internacional Humanitario. Son o resultado dos esforzos
de Jean Henri Dunant, creador da Cruz Vermella. Están
formadas por unha serie de tratados internacionais asinados en
Xenebra (Suíza) entre 1864 e 1949 co propósito de minimizar os
efectos da guerra sobre soldados e civís. Dous protocolos
adicionais á convención de 1949 foron aprobados en 1977.
As Convencións de Xenebra foron:
A Primeira Convención de Xenebra, de 1864, que
comprende o Convenio de Xenebra para o melloramento da sorte que corren os militares feridos nos exércitos en campaña de 1864.
A Segunda Convención de Xenebra, de 1906, que
comprende o Convenio de Xenebra para o melloramento da sorte dos militares feridos nos exércitos en campaña de
1906.
A Terceira Convención de Xenebra, de 1929, que
comprende o Convenio de Xenebra para mellorar a sorte dos feridos e enfermos dos exércitos en campaña e o Convenio de Xenebra relativo ao trato dos prisioneiros de guerra do
27 de xullo de 1929.
80
80
A Cuarta Convención de Xenebra, de 1949, que
comprende catro convenios aprobados pola Conferencia Diplomática para Elaborar Convenios Internacionais para protexer ás vítimas da guerra en 1949. Entrou en vigor o 21
de outubro de 1950 e contén:
o I Convenio de Xenebra para Aliviar a Sorte que Corren os Feridos e Enfermos das Forzas Armadas en Campaña;
o II Convenio de Xenebra para Aliviar a Sorte que Corren os Feridos, os Enfermos e os Náufragos das Forzas Armadas no Mar;
o III Convenio de Xenebra relativo ao trato debido aos prisioneiros de guerra;
o IV Convenio de Xenebra relativo á protección debida ás persoas civís en tempo de guerra.
Inclúense na Cuarta Convención os protocolos adicionais en
1977:
Protocolo adicional aos Convenios de Xenebra relativo á protección das vítimas dos conflitos armados internacionais (Protocolo I)
Protocolo adicional aos Convenios de Xenebra relativo á
protección das vítimas dos conflitos armados sen carácter
internacional (Protocolo II)
81
81
Os convenios do Dereito Internacional Humanitario
Os Convenios de Xenebra de 1949
O resultado das observacións recollidas nas guerras
mencionadas e a necesidade de actualizar e perfeccionar as
normas do Dereito Internacional Humanitario impulsou ao
goberno de Suíza, baixo o impulso do Comité Internacional da
Cruz Vermella, a convocar a "Conferencia Diplomática para
elaborar Convenios Internacionais destinados a protexer ás
vítimas da guerra", que se celebrou en Xenebra, desde o 21 de
abril ata o 12 de agosto de 1949. Asistiron representantes de 63
países, 59 como participantes activos e 4 como observadores. O
obxectivo central era revisar tres antigos convenios: o de
Xenebra aprobado en 1929 para aliviar a sorte que corren os
feridos e os enfermos dos exércitos en campaña, o X da Haya de
1907 para adaptar á guerra marítima os principios do convenio
anterior e o Convenio de 1929 relativo ao trato debido aos
prisioneiros de guerra. Tamén se desexaba elaborar un novo
convenio para a protección das persoas civís, cuxa inexistencia
tivera graves consecuencias na Segunda Guerra Mundial. Os
documentos que serviron de base de discusión foron redactados
tras numerosas consultas e conferencias preparatorias
efectuadas baixo o auspicio da Cruz Vermella.
Finalmente a Conferencia aprobou os catro chamados
"Convenios de Xenebra do 12 de agosto de 1949".
82
82
O Primeiro Convenio.
Este tratado aplícase en caso de guerra declarada ou de
calquera outro conflito armado que xurda entre as partes
contratantes, aínda que unha delas non teña recoñecido o estado
de guerra. Tamén se aplica en caso de ocupación total ou parcial
do territorio, aínda que a mesma non encontrase resistencia.
Todas as persoas que non participen nas hostilidades, incluídos os
membros das forzas armadas que teñan deposto as armas e as
persoas postas fora de combate, serán tratadas con humanidade,
sen distinción algunha. Prohíbense os atentados contra a vida e a
integridade corporal, a toma de reféns, os atentados contra a
dignidade persoal, as condenas ditadas e as execucións sen
previo xuízo ante tribunal lexítimo e con garantías xudiciais. Os
feridos e os enfermos serán recollidos e asistidos. En cada
conflito cada parte poderá ter unha Potencia Protectora ou un
organismo que ofreza garantías de imparcialidade, para ocuparse
de salvagardar os seus intereses. Os membros das forzas
armadas que estean feridos ou enfermos teñen que ser
respectados e protexidos en todas as circunstancias.
O Segundo Convenio.
Este tratado ten normas similares ás do Primeiro Convenio
pero referidas aos membros das forzas armadas navais e aos
náufragos. Lexisla sobre as garantías dos barcos hospitais e
sobre os transportes sanitarios. Inclúe tamén a protección para
o persoal médico, sanitario e relixioso dos barcos hospitais e as
súas tripulacións.
83
83
O Terceiro Convenio.
Ten as mesmas Disposicións Xerais dos dous convenios
anteriores. Este instrumento internacional protexe aos
prisioneiros de guerra que están en poder da potencia inimiga. É
esta a responsable dos mesmos e non os individuos ou os corpos
da tropa que os capturou. Non poderán ser transferidos senón a
outra potencia que sexa membro do Convenio.
Os prisioneiros de guerra deben ser tratados humanamente
en toda circunstancia. Prohíbense os actos ou omisións que
causen a morte ou poñan en perigo a saúde dos prisioneiros. Os
prisioneiros teñen dereito ao respecto da súa persoa e do seu
honor. O prisioneiro non está obrigado a declarar máis que os
seus datos persoais e número de identificación e, menos as
armas, pode gardar os seus obxectos persoais. Os prisioneiros
deben ser evacuados, con humanidade, lonxe da zona de combate
para non correr perigo e poden ser internados nun campamento
en terra firme e con todas as garantías de hixiene e salubridade.
O convenio lexisla sobre o aloxamento, alimentación e vestimenta
dos prisioneiros de guerra e sobre a hixiene e asistencia médica.
O persoal sanitario e relixioso que fose retido por unha potencia
deberá asistir aos prisioneiros, non será considerado prisioneiro
de guerra e deberá contar con facilidades para prestar a
asistencia médica e o auxilio relixioso. Os oficiais prisioneiros
serán tratados coas consideracións axeitadas ao seu grao e
idade.
84
84
O Cuarto Convenio.
Este tratado refírese á protección xeral do conxunto da
poboación dos países en conflito, sen distinción ningunha, contra
certos efectos da guerra. Contén as mesmas disposicións xerais
que os outros tres convenios. As partes en conflito poderán, de
común acordo, designar zonas neutralizadas para os feridos e
enfermos, combatentes ou non, e para as persoas civís que non
participen nas hostilidades. Os feridos e os enfermos, así como
os inválidos e as mulleres encinta serán obxecto de protección e
de respecto particulares. En ningún caso poderá atacarse aos
hospitais, pero estes deberán absterse de efectuar actos
prexudiciais para o inimigo. Tamén se respectarán os traslados
de feridos e de enfermos civís, dos inválidos e das parturientes.
Os catro convenios de Xenebra, ao 1º de setembro de 1997,
teñen a ratificación de 188 Estados. Están en vixencia dende o
21 de outubro de 1950.
85
85
Os protocolos adicionais.
Unha nova Conferencia diplomática sobre a Reafirmación e o
desenvolvemento do Dereito Humanitario Internacional volveu
reunirse en Xenebra, de 1974 a 1977, co obxecto de actualizar
os catro convenios anteriores. Como resultado das súas tarefas
aprobáronse dous protocolos adicionais que se refiren, o
primeiro, á protección das vítimas dos conflitos internacionais, e
o segundo, á protección das vítimas dos conflitos armados
internos, mesmo entre as forzas armadas dun goberno e
disidentes ou outros grupos organizados que controlan unha
parte do seu territorio sen comprender os disturbios e tensións
internas na forma de tumultos ou outros actos de violencia
illados ou esporádicos.
Ambos protocolos instan ás partes a outorgar un tratamento
humanitario a todas as persoas que non toman parte das
hostilidades, ou que deixaron de tomar parte.
Están totalmente proscritos: o homicidio, a tortura, as
mutilacións e as penas corporais. Tense en conta á atención aos
enfermos, feridos e náufragos e a protección dos civís contra
actos ou ameazas de violencia, a utilización da fame como método
de combate e os movementos forzados. Prohíbense os actos de
hostilidade dirixidos contra os monumentos históricos, obras de
arte ou lugares de culto, ou a súa utilización en apoio do esforzo
militar.
86
86
Primeiro protocolo.
Refírese á protección das vítimas dos conflitos
internacionais. Desenvólvense nel as normas relativas á función
que lles corresponde ás potencias protectoras designadas por
cada parte nun conflito co fin de supervisar a aplicación dos
catro convenios e os seus protocolos adicionais. Inclúe decisións
para mellorar o estado dos feridos, enfermos e náufragos e
prevé a recompilación e o subministro de información sobre as
persoas que teñan desaparecido ou que teñan falecido durante a
guerra.
Todo combatente que caia en mans do adversario será
prisioneiro de guerra. Nin os espías nin os mercenarios teñen
dereito ao estatuto do prisioneiro de guerra. Existen proteccións
especiais para mulleres e nenos.
Segundo Protocolo.
O 8 de xuño de 1977 aprobouse este instrumento relativo á
protección das vítimas dos conflitos armados internos, que
desenvolve e completa o Artigo 3, común aos catro Convenios de
Xenebra. Ningunha disposición deste Protocolo pode invocarse
para menoscabar a soberanía dun Estado ou a responsabilidade
que incumbe ao goberno de manter ou restablecer a lei e a orde,
ou defender a unidade nacional e a integridade territorial por
todos os medios lexítimos. Todas as persoas que non participen
nas hostilidades teñen dereito a seren respectadas e a seren
tratadas con humanidade.
87
87
Prohíbense os atentados contra a vida, a saúde e a
integridade física ou mental das persoas, en particular o
homicidio e os tratos crueis tales como: a tortura, as mutilacións
e os castigos corporais, os castigos colectivos, a toma de reféns,
os actos de terrorismo, os atentados contra a dignidade das
persoas (en especial os tratos humillantes e degradantes, a
violación, a prostitución forzada e calquera forma de atentado ao
pudor), a escravitude e a trata de escravos, a pillaxe e as
ameazas de realizar os actos mencionados.
Contémplanse tratos especiais para os nenos menores de
quince anos (que non poderán ser recrutados) e para as persoas
privadas de liberdade.
O protocolo tamén prevé os casos de proceso de xuízo e a
sanción de infraccións penais cometidas en relación co conflito
armado. Outórganse garantías para un proceso ecuánime e
prohíbese a pena de morte a menores de 18 anos, ás mulleres
encinta e aos nenos de curta idade.
Outros instrumentos de Nacións Unidas serviron para
afianzar o dereito humanitario.
Un deles foi a Convención sobre a imprescritibilidade dos
crimes de guerra e dos crimes desa humanidade, que aprobou a
Asemblea Xeral en 1968 e que entrou en vixencia dous anos máis
tarde. Neste tratado os Estados comprometéronse a abolir as
prescricións da pena e da acción penal sobre estes crimes.
En 1972 créase a Convención sobre a prohibición do
desenvolvemento, a produción e almacenamento de armas
biolóxicas e tóxicas e sobre a súa destrución, en 1993 a
prohibición das armas bacteriolóxicas, e en 1995 sobre armas
láser cegadoras..
88
88
Outro foi o Tratado para a prohibición total das Minas
Antipersoas, aprobado en Ottawa, Canadá, a comezos de
decembro de 1997 coa oposición de Estados Unidos, China e
Rusia. O acordo inclúe o compromiso de non fabricar nin utilizar
máis estas minas nin permitir que ninguén as empregue no seu
territorio, e contempla a destrución de todas as minas nun prazo
de catro anos e a neutralización dos campos minados nun prazo
de dez anos, prazo que só pode estender por razóns técnicas.
Mentres que non se acade o obxectivo de obter un unánime
respecto ao dereito á paz, a acción desenvolvida para facer
cumprir as normas do dereito humanitario en caso de conflitos
armados, constitúe a maneira máis eficaz para asegurar o
respecto dos dereitos humanos nesas circunstancias extremas.
89
89
Estudo histórico
CONTEXTO HISTÓRICO
AS CAUSAS DA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA
As circunstancias históricas nas que se desenvolveu a guerra
respondían a problemas non resoltos na sociedade española:
- unha economía atrasada, incapaz de satisfacer as
necesidades do pobo,
- unha oligarquía terratenente só preocupada polos seus
beneficios e incapaz dos cambios máis elementais,
- unha estrutura social con abismais diferenzas entre
pobres e ricos, cunha pequena oligarquía poderosa, unhas
clases baixas en continuo crecemento e unha clase media
insuficiente para servir de elemento equilibrador,
- e unha polarización da sociedade en dous bandos, a dereita
e a esquerda, entre os que existía unha forte tensión.
Nas eleccións de febreiro de 1936, as forzas xa se
presentaron moi polarizadas, e a vitoria da Fronte Popular,
coalición de partidos de esquerdas, radicalizou aínda máis a
dereita.
90
90
Os grandes propietarios vían con preocupación a Reforma
Agraria. Con ela buscábase o reasentamento de campesiños sen
terra en latifundios insuficientemente explotados.
A súa aplicación foi un fracaso e moi poucos campesiños
beneficiáronse da lei. Isto provocou unha decepción xeneralizada
entre o campesiñado nun contexto económico de paro crecente.
Os xornaleiros criticaban a súa lentitude, a burguesía paralizaba
os investimentos e a Igrexa católica sentíase ameazada pola
política anticlerical da esquerda.
Durante os meses de febreiro a xullo de 1936
incrementouse a tensión entre as forzas sociais. Ao goberno
resultáballe difícil manter a orde pública e a violencia política era
cotiá. Os grupos de extrema dereita, a Falanxe, enfrontábanse
coa esquerda; o clima crispouse co asasinato, a mans dos
falanxistas, do tenente da Garda de Asalto, José Castelo. A
reacción dun grupo deles foi o asasinato dun dos líderes da
dereita: José Calvo Sotelo.
91
91
OS CONTENDENTES
A España Republicana
En setembro de 1936, Largo Caballero, dirixente socialista,
foi nomeado presidente dun goberno no que integrou a todas as
forzas antifascistas: republicanos, socialistas, comunistas,
nacionalistas e militantes do CNT ( sindicato anarquista).
No bando republicano existían tensións. A CNT e os
sectores máis radicais da UXT querían profundar no proceso
revolucionario, porque a poboación se beneficiaría diso. Os
republicanos, os socialistas máis moderados, liberados por Prieto,
e os comunistas tiñan como prioridade gañar a guerra, isto é:
antepuñan a vitoria sobre o fascismo, á revolución.
Durante os primeiros meses da guerra, na España
republicana o poder residía en comités de municipios ou barrios,
controlados polos sindicatos ou os partidos políticos, que á súa
vez contaban coas súas propias milicias.
Nestes primeiros momentos levaron a cabo colectivizacións
de empresas e de terras.
En maio de 1937 o goberno de Largo Caballero foi
substituído polo de Juan Negrín, que desenvolve unha política de
resistencia sen concesións ante o inimigo, confiando no inminente
estalido dunha guerra en Europa. A influencia anarquista foi
diminuíndo e a presenza comunista aumentou a todos os niveis.
92
92
A España Nacional
Nos primeiros días do alzamento non existira unha gran
coordinación entre os xenerais do bando nacional. A morte dos
xenerais Mola e Sanjurjo facilitou a creación dun mando
unificado. O 24 de xullo de 1936 establécese en Burgos unha
Xunta de Defensa Nacional e o 1 de outubro os xenerais
proclaman a Franco Xeneralísimo dos exércitos e Xefe do
Estado.
A base social dos nacionais era moi diversa: grandes
propietarios agrarios, a maior parte dos empresarios, clases
medias, pequenos propietarios agrícolas, a igrexa e os sectores
máis conservadores da sociedade.
No terreo político, os sublevados tiveron o apoio de grupos
de tendencia moi diversa: monárquicos, a Renovación Española, os
falanxistas e os requetés (carlistas). Franco vía nesta
heteroxeneidade un obstáculo para o seu poder, así que o día 20
de decembro de 1936 militarizou as milicias por decreto e
someteunas á disciplina do exército.
Para conseguir unha unidade política, Franco promulgou o
Decreto de Unificación o 19 de abril de 1937, que lle puña á
fronte de todas as forzas que secundaban o golpe militar un novo
organismo: a Falanxe Española Tradicionalista e das JONS (FET
e das JONS). Os demais partidos foron ilegalizados. Creouse un
Estado totalitario e Franco era o seu "caudillo".
O bando nacional contará tamén co apoio da Igrexa. O 1 de
xullo de 1937 o episcopado español publicou unha carta pastoral a
favor da España de Franco, xustificando a guerra como unha
reacción contra a tendencia anticristiá da Fronte Popular
93
93
(coalición de forzas políticas de esquerdas á fronte do goberno
da II República desde Febreiro de 1936) . En outubro de 1937, o
Vaticano recoñecía o goberno de Franco.
O ALZAMENTO
Franco e o Xeneral Mola paseando polas rúas de
Sevilla
Os xenerais que prepararan a conspiración contra a
República pensaban que a situación se resolvería cunha actuación
rápida e violenta para evitar a reacción popular. O proxecto,
deseñado polo xeneral Sanjurjo, consistía en levantamentos
militares en varias cidades e avance de varias columnas cara
Madrid para cercar ao goberno:
- A sublevación militar empezou en Melilla o 17 de xullo de
1936. Poucas horas despois, o tenente coronel Yagüe
decretou o estado de guerra en Ceuta, e ao día seguinte,
todo Marrocos estaba en poder dos sublevados. O xeneral
Franco, despois de asegurarse o éxito en Canarias, chegou a
Tetuán o 19 de xullo para poñerse á fronte do exército de
África.
94
94
- O 18 de xullo pronúnciase Queipo de Llano en Sevilla, e con
reforzos de Marrocos controlou Andalucía occidental.
- O xeneral Mola decreta a guerra en Pamplona e coa axuda
dos requetés, controlou Navarra.
- Sanjurjo morre en accidente de aviación ao dirixirse a
España desde Lisboa.
- Os sublevados triunfaron na meseta norte, en Zaragoza,
en Galicia e en Mallorca. Con todo, o golpe fracasou en
Madrid e nas cidades máis importantes de España:
militantes dos sindicatos e partidos de esquerda conseguen
plantar cara ao exército e parar o golpe. En Madrid, Casares
Quiroga foi substituído como presidente do goberno por
José Giral, quen facilitou armas a organizacións obreiras e
militares fieis á república; rodearon aos rebeldes nos seus
cuarteis esmagando aos sublevados. En Barcelona e Bilbao, a
Garda Civil e a Garda de Asalto mantéñense fieis á
República.
- Tras o golpe militar, perfílanse dúas Españas enfrontadas:
a España Republicana conta coas grandes cidades
(excepto Sevilla e Zaragoza), a maior parte da
poboación, as principais industrias e unha importante
zona agraria (Valencia e Murcia). Controla case toda a
flota e as tres cuartas partes da aviación,
95
95
a España sublevada, que se chamou a si mesma a España
Nacional, dispuña da maior parte da produción agrícola
e gandeira, o que ocasionou graves problemas de
abastecemento na zona republicana. Contaban coa maior
parte dos rexementos e oficiais do exército.
O avance cara Madrid
O obxectivo dos sublevados era ocupar a capital: Madrid.
O xeneral Mola atacou desde o norte e Franco avanzou
desde o sur. Para trasladar o exército desde Marrocos á
Península, evitando a mariña republicana, Franco contou coa
axuda de avións alemáns e italianos, desembarcando en Andalucía
uns catorce mil homes e abundante material de guerra. Este
exército avanza rapidamente tomando Estremadura e Toledo,
chegando ás portas de Madrid en outubro de 1936, pero alí
tropezou cunha resistencia moi ben organizada de columnas de
milicianos e non puido tomar a cidade.
En febreiro de 1937 atacou polo sur na batalla do Xarama
para cortar as comunicacións de Madrid co leste, pero non puido
illar a capital.
96
96
En marzo lanzaron unha gran ofensiva en Guadalaxara, coa
axuda do corpo italiano que Mussolini enviara en axuda dos
nacionais, pero fracasaron debido á reorganización do exército
republicano, que puxo de manifesto a dificultade de tomar
Madrid, polo que Franco abandonou momentaneamente este
proxecto e dirixiuse cara o Norte.
A campaña do Norte
Tras estabilizarse as posicións ao redor de Madrid, os
nacionais emprenden a conquista do norte.
Mola ocupou Irún e San Sebastián en setembro de 1936.
Porén, a verdadeira batalla do norte comezou co asedio de Bilbao
en marzo de 1937. A creación polos vascos dunha liña defensiva
(cinto de ferro) prolongou a resistencia durante dous meses. O
terrible bombardeo de Guernica, con avións alemáns da Lexión
Cóndor, e a caída de Durango foron o preludio da entrada na
capital o 19 de xuño de 1937.
As tropas nacionais proseguiron a continuación o seu avance
cara Santander (agosto) e Asturias. O avance foi lento, debido á
resistencia atopada, ao abrupto do terreo e ás manobras do
exército republicano sobre Zaragoza para distraer ás tropas do
norte. O 21 de outubro as tropas nacionais entraban en Xixón, e
todo o norte quedaba incorporado á España sublevada, aínda que
algúns grupos guerrilleiros manterán a resistencia nas montañas.
Co norte dominado, os nacionais adquiren a sólida base industrial
vasca -industrias de armas- e os recursos de carbón asturiano e
posuían case todo o aceiro de España. A vitoria tamén permitiu
que a flota nacional se concentrase no Mediterráneo.
97
97
Finalmente, 65.000 homes do exército norte quedaron
dispoñibles, xunto cos seus armamentos, para incorporárense á
fronte do sur.
A campaña do Leste
A campaña do Leste converteuse no centro neurálxico da
guerra civil. Para contrarrestar os éxitos nacionais no norte, a
República lanza en xullo de 1937 unha operación en Brunete (ao
oeste de Madrid) tratando de envolver as tropas inimigas que
facían presión sobre a capital. Foi un desastre para a República.
Ao xeneral Franco presentóuselle outra vez a alternativa de
ocupar Madrid ou lanzarse cara o Mediterráneo desde a fronte
do Ebro. Elixiu a segunda opción. En xaneiro de 1938, os
republicanos tomaban Teruel, que sería reconquistada días
despois polos nacionais, que, rapidamente, chegaron ata Lleida
(abril 1938). Franco dirixiu as tropas cara o Mediterráneo,
illando a Cataluña do resto da zona republicana.
Nun desesperado intento para enlazar de novo as dúas zonas
republicanas e deter o avance dos nacionais cara Cataluña, os
republicanos iniciaron a máis importante das súas ofensivas. O 25
de xullo de 1938 conseguiron atravesar o río Ebro e tomar un
extenso territorio cara o sur. Pero a ofensiva non puido seguir
adiante. O contraataque nacional obrigou aos republicanos a
cruzar de novo o río. Durante meses disputouse palmo a palmo o
terreo, o que converteu a batalla do Ebro na máis dura e
sanguenta de toda a guerra, provocando máis de cincuenta mil
baixas por bando e a derrota significou o desgaste definitivo do
exército republicano.
98
98
No mes de decembro, os nacionais iniciaron unha gran
ofensiva sobre Cataluña. As cidades eran bombardeadas día e
noite.
O 26 de xaneiro de 1939, as tropas franquistas entraron en
Barcelona. Os restos do exército republicano, acompañados de
longas columnas de refuxiados, retiráronse cara a fronteira
francesa. Unhas trescentas cincuenta mil persoas foron ao exilio.
Tras a caída de Cataluña, o goberno trasladouse á zona
centro. As diferenzas entre os republicanos precipitaron o final
da guerra. Ante a inminente derrota, as divisións internas
fixéronse aínda máis profundas no bando republicano. O goberno
de Negrín, co apoio dos comunistas e parte dos socialistas,
propuña a resistencia sen concesións. O obxectivo era que o
conflito español quedase integrado na inminente guerra europea
e mundial que todo o mundo vía vir. Desa maneira, a República
española atoparía aliados que lle permitirían cambiar o signo da
guerra.
Contra esta posición, e defendendo a negociación da derrota
con Franco, o coronel Casado deu un golpe contra o goberno de
Negrín. A pesar das propostas de negociación de Casado, Franco
esixiu a rendición incondicional. O 28 de marzo, as tropas
franquistas entraron en Madrid e o 1 de Abril de 1939 remataba
a sanguenta guerra. Unha longa ditadura veu substituír ao ensaio
democrático da segunda república. O 1 de abril de 1939, Franco
asinou o comunicado que daba a guerra por rematada.
A guerra que comezara o 18 de xullo de 1936, rematara.
Parte oficial de guerra do Xeneralísimo (1 de abril 1939).
99
99
A PARTICIPACIÓN INTERNACIONAL
Imaxe do encontro cordial entre Hitler e Franco en Hendaia
A Guerra Civil considerouse como un preludio da Segunda
Guerra Mundial. A guerra estalou nun momento de fortes
tensións entre as potencias fascistas, as democracias e a Unión
Soviética; ao fin e ao cabo os bandos enfrontados en ámbolos
dous conflitos coincidiron en termos ideolóxicos: fascismo contra
democracia.
A comezos da guerra, na Sociedade de Nacións constituíuse
un Comité Internacional de Non Intervención, que resultou
totalmente ineficaz para evitar a presenza internacional na
guerra.
O réxime nazi de Hitler en Alemaña e o fascista de
Mussolini en Italia axudaron militarmente aos sublevados. Italia
colaborou con avións e corenta mil soldados. Alemaña achegou
tanques, artillaría e aviación (Lexión Cóndor) e uns dezaseis mil
homes. O réxime portugués de Salazar colaborou coa achega de
vinte mil voluntarios e facilitando o paso polo seu territorio, o
que supuxo unha axuda importante. Hai que sumar a contribución
dos cen mil regulares marroquís.
100
100
Franco tamén contou coa colaboración de capitalistas
americanos (combustible da Texaco e da Standard Oil, camións,
armas... -mentres llo negaban ao bando republicano-) e ingleses.
A axuda internacional foi decisiva para a vitoria dos
nacionais.
A República tivo grandes dificultades para adquirir
subministracións e material de guerra debido á política de non
intervención das democracias occidentais e ao peche de
fronteiras. A República contou con axuda da Unión Soviética, que
proporcionou cadros técnicos víveres e armamento, en parte
custeado con fondos do Banco de España (o "ouro de Moscova").
Contou tamén coa participación duns 35.000 voluntarios de
sindicatos e partidos de esquerda estranxeiros que acudiron a
loitar contra o fascismo: as Brigadas Internacionais. Ademais da
súa colaboración efectiva -participaron nas principais batallas da
guerra civil-, converteron a loita da República nunha causa
universal. En setembro de 1938, en pleno apoxeo dos combates
do Ebro, o goberno republicano -pola presión de Francia e
Inglaterra- decidiu retirar da fronte aos voluntarios
internacionais. Non lles foi fácil volver aos seus países: o
reaccionario goberno francés prohibiu a moitos o cruzamento da
fronteira.
A guerra viviuse con gran interese en todo o mundo. Parecía
un enfrontamento entre democracia e fascismo, entre o exército
e o pobo. Iso orixinou un amplo movemento de solidariedade cara
á causa republicana entre intelectuais progresistas de todo o
mundo. A destrución de Guernica ou o asasinato de García Lorca
impresionaron á opinión mundial, especialmente cando se expón o
Guernica de Picasso na Exposición Internacional de París de
1937.
101
101
A POSGUERRA
“Non hai redención sen sangue, e bendito mil veces o sangue que nos
trouxo a nosa redención. XENERAL FRANCO, 1947.”
O último parte de guerra emitido o 1 de abril de 1939 dende Burgos
por Franco [En el día de hoy, cautivo y desarmado el ejército rojo, han
alcanzado las tropas nacionales sus últimos objetivos militares. La guerra ha
terminado ] pon punto final á historia da II República Española, e dá paso á
VITORIA, que NON á PAZ, e á máis longa posguerra de Europa,
caracterizada pola represión, a fame, o medo e o silencio, que quedan
perfectamente reflectidos na novela obxecto da nosa análise.
A VIDA COTIÁ NA ESPAÑA DE POSGUERRA
Estivo marcada por dúas coordenadas fundamentais: a
miseria económica e a represión política e social.
No que á materia económica se refire debemos salientar
que a pobreza foi froito da combinación de dous factores, por
unha banda a escaseza típica da guerra; e por outra, os efectos
dunha política autárquica e illada do primeiro franquismo que
durará ata ben avanzados os anos cincuenta. O estado franquista
declararouse autosuficiente e impúxose o sistema de
racionamento. Cada familia tiña dereito, en función do número de
persoas coas que contara o seu núcleo, a comprar unha cantidade
determinada de cada produto: azucre, aceite, pan, tabaco e así
sucesivamente.
102
102
A consecuencia inmediata foi a aparición do estraperlo ou
mercado negro no que acabaron involucradas as autoridades
corruptas. Deste xeito existiron, coa conivencia do estado, dúas
economías paralelas: a estatal que freaba artificialmente a
inflación e que condenaba á maioría da poboación á fame, e a
somerxida que reflectía as flutuacións máis ou menos “naturais”
do mercado, que estaba ben nutrida de todos os produtos aos que
só tiñan acceso as clases dominantes..
O problema da vivenda foi tamén moi importante. A
reconstrución de cidades destruídas pola guerra foi moi lento, e
xeneralizouse o subarrendo - as vivendas compartidas por varias
familias - e moi pronto, co éxodo rural, o “chabolismo” nas
grandes urbes.
Portada da cartilla de racionamento
Cupóns do interior da cartilla de racionamento
103
103
O control social foi exercido pola igrexa en exclusividade. A
esta institución, piar fundamental na construción do novo estado
nacional-católico, cedéuselle o monopolio da educación e da
autoridade moral. Os informes de boa conduta asinados polo
párroco convertéronse en indispensables para acceder a un bo
traballo. Anulouse o matrimonio civil e impúxose a relixión única e
obrigatoria, e a lei relixiosa converteuse na espiña dorsal da lei
civil.
Os logros acadados polas mulleres durante a segunda
república, como a emancipación económica, o divorcio, o dereito
ao aborto, foron derrogados e á muller reservóuselle o papel de
nai e esposa, o “descanso do guerreiro”.
Franco entrando baixo PALIO na
igrexa arroupado polas autoridades
eclesiásticas
Cadro alegórico de Franco representado
como un cruzado de Deus
104
104
A ideoloxía sustentadora deste modelo, similar ao nazi e
fascista, depositouse nas mans da sección feminina do partido
único, FET das JONS, e nomeadamente nas mans de Pilar Primo
de Rivera, irmá de José Antonio, o líder mártir.
Esta organización creou o novo modelo de muller: ama de
casa submisa e sen dereitos, que debía pedir permiso ao seu pai
ou ao seu home, segundo os casos, para traballar, viaxar, comprar
e vender calquera ben, abrir unha conta bancaria.....
Texto dunha revista da sección feminina aleccionadora sobre a moral das mulleres
105
105
O Réxime Franquista (réxime moi debatido e cualificado de
fascismo secundario, pseudofascismo ou nacional-catolicismo
segundo os diferentes investigadores), situou no centro da súa
estratexia de control social, dende 1936 e ata a súa
desaparición, a represión en todas as súas formas posibles.
A REPRESIÓN EXTRAXUDICIAL
Nos primeiros meses, despois do golpe de estado do 18 de
xullo de 1936, nas zonas baixo control nacional foron capturados,
paseados e/ou eliminados todos aqueles individuos que pola súa
ideoloxía e práctica política podían reforzar a resistencia
republicana. Escuadróns de homes dirixidos por falanxistas e
secundados por “somaténs” (milicias cidadás), executaron
secuestros e asasinatos sistemáticos das autoridades civís e
militares, de dirixentes de partidos e organizacións obreiras
republicanas e da fronte popular que permaneceron fieis ao
lexítimo goberno republicano. Asemade destes “axustizamentos”
selectivos perpetraron outros de carácter masivo que tiñan como
finalidade a creación do pánico xeral da poboación civil, e a
consecuente parálise fronte ao golpe de estado falido
perpetrado nesas datas. Estas execucións sumarias que segundo
as fontes consultadas varían entre as 80.000 e as 130.000 para o
conxunto do estado, e que pasaron as 5.000 no caso galego,
representarían de forma porcentual máis de dez veces a
represión nazi e máis de cinco a represión do fascismo italiano.
Os represaliados eran presentados como a quinta esencia do
ateísmo e o antiespañolismo que afundía as súas raíces na
invasión francesa. Estes representantes do antiespañolismo
marxista e masón estaban dominados por axentes estranxeiros,
106
106
nomeadamente rusos ou soviéticos, que esixían unha resposta
patriótica nacional (nacionalista). Deste xeito escolléronse
lugares emblemáticos de cada cidade, cada poboación, para
perpetrar estes crimes na impunidade que ofrece a noite, e
ofrecer un espectáculo macabro ao amencer ao resto da
cidadanía cun fin esencialmente disuasorio.
Un exemplo disto é o “Campo da Rata” no Campo da Torre de
Hércules da Coruña.
Monumento funerario no Campo da Rata da Coruña en recordo dos fusilados
republicanos.
Ao tempo, o novo réxime íase dotando dun corpo lexislativo
que xustificaba devandita represión e que era aplicado nos
territorios conquistados ao inimigo segundo avanzaba a guerra.
Neses primeiros momentos DECLARADO O ESTADO DE
GUERRA ata xullo de 1948, a todos os “rojos” aplicábaselles o
Código de Xustiza Militar, concretamente o artigo 237, polo que
os reos eran acusados (obsérvese o paradoxo) de “Rebelión
Militar contra o Goberno da República”. Posteriormente
apareceron outras leis que reforzaron o estado represivo
xeneralizado:
107
107
Lei de responsabilidades Políticas (con esta lei toda persoa
vencellada a partidos políticos, sindicatos, asociacións
republicanas prohibidas no novo estado, eran situados fóra
da lei) e Lei de Depuración de Funcionarios de 1939 .
Lei de Represión da Masonería e o Comunismo e a Lei de prescrición de delitos de 1940
Lei de Seguranza Nacional de 1941
Lei de Represión de Bandidaxe e Terrorismo de 1947
(especialmente dirixida cara a guerrilla cualificada de
cuadrilla de bandoleiros polo poder franquista).
OS CÁRCERES FRANQUISTAS
Foron o EIXO da represión “legal”, un instrumento para a
degradación e incluso a aniquilación física e psicolóxica dos
presos. Calcúlase que entre xullo de 1936 e maio de 1940 pasaron
por elas unhas 280.000 persoas (17.800 delas eran mulleres),
permanecendo ata o 8 de maio deste mesmo ano, unhas 103.000
segundo recolle o propio réxime no Breve resumen de la Obra del Ministerio de Justicia por la Pacificación Espiritual de España de 1946.
Estas cifras tan elevadas permítennos imaxinar as
condicións de vida nas cadeas que multiplicaron por dez, vinte ou
cincuenta a súa poboación. De feito foi necesario crear novos
recintos que reforzaran a rede de cadeas existentes que a
Ministra Republicana, Victoria Kent, procurará mellorar e
humanizar durante o seu mandato; así, utilizáronse castelos como
108
108
o de San Filipe en Ferrol, antigos lazaretos como o de San Simón
de Vigo, edificios públicos como o Pazo de Raxoi en Compostela....,
mesmo utilizáronse barcos e mosteiros.
Prisioneiros trasladados
á illa de San Simón
Vista xeral do castelo
de San Filipe
Con todo, cadeas como a de Lugo con capacidade para cento
vinte e cinco persoas chegou a reunir máis de oitocentas; a de
Ávila, con capacidade para vinte e sete, acadou as mil duascentas.
Nas celas pensadas para unha ou dúas persoas durmían no chan, e
como podían, ata quince, sen camas, colchóns, sabas...,
compartindo espazo coas ratas, chinches, piollos e outros
parasitos. Nin que dicir ten que as latrinas e duchas estaban
inutilizadas ou eran inexistentes.
Este amoreamento foi reforzado con outra medida
perfectamente calculada: o sometemento de todas estas persoas
a un réxime de fame continuada no tempo. Os presos raramente
comían máis dunha vez ao día e a súa dieta consistía nunha lata
109
109
de sardiñas cun anaco de pan ou un caldo de verzas. Nos casos
nos que non se cociñaba na cadea entregábaselles aos presos unha
peseta e media para comprar todo o que necesitasen, estando
obrigados nalgunhas delas, como na illa de San Simón, a comprar
no “economato” rexido polos funcionarios. A consecuencia
previsible destas condicións de vida foi unha mortalidade
galopante que acadou o seu cénit en 1941 e 1942. As doenzas
atopaban un caldo de cultivo excepcional e raro era o preso que
non padecía avitaminose, tifo, tuberculose, sarna, bronquite,
pulmonía ou pneumonía.
As vexacións tiñan outras dimensións ademais da física. O
acoso psicolóxico e anímico era igualmente duro. Os reos eran
obrigados a escoitar misa, confesar, cantar os himnos
falanxistas, saudar co brazo en alto.... Asemade limitábanselles
as visitas familiares cando non eran trasladados á outra punta do
pais, e sufrían a censura do correo persoal.
Presos republicanos
formados na cadea de Ocaña
Presos republicanos obrigados a
facer o saúdo fascista durante a
misa obrigatoria
110
110
As condicións das mulleres eran aínda peores se é posible,
xa que recibían un 20% menos de asignación diaria que os homes.
Asemade eran obxecto preferente da violencia sexual e da
política represiva do psiquiatra e comandante do exército
franquista, Antonio Vallejo Nájera, que elaborou unha teoría que
titulou “Euxenesia positiva da Hispanidade” . Nesta teoría que
perseguía a limpeza e mellora da raza “hispana”, asignaba unha
natureza psicosocial dexenerativa de inferioridade ao adversario
político que debía ser eliminado para conseguir o
perfeccionamento da devandita raza hispana. En definitiva, o
marxismo e o esquerdismo eran tipificados como enfermidades
psíquicas que esixían tratamentos de choque, como separar aos
nenos dos seus pais (enfermos), obrigar ás mulleres preñadas a
abortar, ou deixar morrer de inanición aos nenos nados.
Os nenos separados dos seus proxenitores caeron nas mans
de familias afectas ao réxime ou en institucións de carácter
benéfico rexidos pola igrexa católica. En ámbolos dous casos a
educación destes nenos perdidos, xirou arredor do odio aos
republicanos.
Presas republicanas recibindo arengas
do párroco da cadea
Reclusas cos seus fillos e coas monxas
que rexentaban a penitenciaría
111
111
A estadía no cárcere non sempre remataba en xuízo, pero se
este era o caso, a instrución do proceso xudicial facíase pola vía
militar por mor do Estado de Guerra, procesos sen garantía
xudicial que tiñan tres posibles solucións:
1. A pena capital.
2. Cadea perpetua.
3. Varios anos na cadea (xeralmente de doce a trinta).
As peticións de clemencia ou conmutacións de penas debían
dirixirse sempre á persoa do Caudillo de España por graza de
Deus, Francisco Franco, xuíz supremo. A execución da pena de
morte podía facerse esperar días, e dende os anos corenta, ata
dous meses. Incluso nesta espera os reos debían aguantar a
presión dos ministros da igrexa que na procura da salvación da
alma, e buscaban unha confesión a toda costa. Especialmente
famosos foron no caso galego o padre Nieto e o padre Bonifacio
en Compostela.
A vida tras a cadea para aqueles que sobreviviron a ese
inferno non foi nin moito menos fácil, a maioría dos homes debía
facer o servizo militar no exército franquista, e todos, homes e
mulleres, tiñan difícil conseguir un traballo con antecedentes
políticos ou conseguir un certificado de boa conduta de mans
dun sacerdote.... en palabras de Sánchez Albornoz “en materia de liberdade, o cárcere e a rúa diferenciábanse so nun grao. España enteira era daquela unha inmensa prisión”
112
112
OS CAMPOS DE CONCENTRACIÓN
Durante a guerra civil e durante a posguerra (de 1936 a
1947) xeneralízanse tamén os campos de concentración que tiñan
catro obxectivos :
1. Obxectivo estratéxico-militar: Confinar para reter e
clasificar ao inimigo preparando a depuración de
“responsabilidades” políticas.
2. Obxectivo económico-funcional: Formar escuadróns de
traballos forzados nos que os prisioneiros debían realizar
traballos nun réxime de semiescravitude en grandes obras
do estado, ou ben traballando para empresas privadas
adxudicatarias de obras públicas.
3. Obxectivo moral-ideolóxico: Reeducar aos prisioneiros para
facerlles abdicar da súa ideoloxía política e relixiosa.
4. Obxectivo social: Imposición de condicións e modelos de
vida confrontados cos da etapa republicana.
A supervisión destes campos recaeu dende xullo de 1937
nunha institución creada só para este fin, a Inspección de
campos de concentración de prisioneiros que puxo fin ao
carácter provisional da 1ª etapa. A nivel estatal un dos campos
máis coñecidos foi o do Val dos Caídos, gran monumento
funerario erixido en honra dos vencedores da guerra civil, e onde
foron enterrados José Antonio Primo de Rivera e,
posteriormente, en 1975, Francisco Franco.
113
113
Val dos Caídos
Nestes campos aplicábase a Orde Xeral de Clasificación de
Afección e Desafección ao Glorioso Movemento Nacional que
establecía catro categorías de presos:
A. Afectos.
B. Voluntarios republicanos sen responsabilidades político-
sociais.
C. Inimigos da patria, responsables da rebelión militar.
D. Responsables de delitos comúns.
Outros campos foron establecidos en Sevilla, León, Miranda
del Ebro, Mallorca, Formentera ou Gran Canaria. O campo de
Castuera en Badaxoz, en funcionamento entre abril de 1939 (ao
finalizar a guerra) e febreiro de 1940, é un exemplo de que os
campos españois foron “un ensaio” dos campos de exterminio
alemáns. Neste campo foron confinados entre 5.000 e 9.000
presos, distribuídos en 70 barracóns.
En total por todos os campos españois calcúlase que pasaron
unhas 700.000 persoas, e que destas case 300.000 remataron na
cadea. As condicións de vida non diferían moito das da cadea que
camo xa comentamos eran, se cadra, aínda peores.
114
114
En Galicia temos rexistrados 19 campos, mais a investigación
sobre eles está na súa fase inicial. O que si sabemos é que en
1937 se abriron os de Cedeira, Ferrol, Muros, Rianxo,
Camposancos , Ribadeo, Oia e Celanova. En 1938-1939 creáronse
os de Padrón, Compostela, A Coruña (2), Poboa do Caramiñal e
Monteferro. De data indeterminada foron os de Noia, Betanzos,
Mugardos, Vilalbacú e Figueirido.
En xeral, os reclusos eran foráneos, procedentes da fronte
do norte: asturianos, vascos e cántabros. Algúns deles foran
apresados en alta mar cando fuxían cara Francia ou Gran
Bretaña, logo de seren derrotados nas súas respectivas frontes;
o seu fin era, na maioría dos casos, o fusilamento.
A peor sona na imaxinaría popular de entre todos, acadouna
o campo de Camposancos, do que temos máis información xa que
nel se estableceu un tribunal permanente que procedía de
Asturias e que puxo en marcha consellos de guerra colectivos que
afectaron a 527 presos, incluídos algúns galegos desertores do
bando franquista, dos que 225 foron condenados á pena de morte
(42%). Destes foron fusilados finalmente 171 (o 32%), e a cadea
perpetua impúxoselles a 84 (o 26%)
115
115
OS CAMPOS DE TRABALLO
Eran unha variante dos campos de concentración postos en
marcha por mor da aprobación do Sistema de redención de penas por traballo en outubro de 1938. O seu ideólogo foi o xesuíta
Pérez del Pulgar quen pretendeu reeducar aos reclusos. A
excepción dos masóns e marxistas que debían traballar sen
salario, o resto recibían dúas pesetas diarias das que lles retiñan
1´50 en concepto de mantenza, polo que só recibían 50 céntimos
diarios. Os casados recibían 4 pesetas máis, e unha a maiores por
cada fillo menor de 14 anos.
Existían catro modalidades:
1. Batallóns de traballo que podían saír ao exterior a facer
obras públicas...
2. Traballadores en rexións devastadas, para a súa
reconstrución.
3. Colonias penitenciarias militarizadas.
4. Os obradoiros penitenciarios (dentro da propia cadea)
Exemplos deste tipo de traballos son as obras iniciais do
aeroporto de Compostela –Lavacolla, ou a construción da estrada
e o campo de tiro de Monteferro en Nigrán.
118
118
Se queres consultar máis información sobre a represión franquista
en Galicia entra nesta páxina web: http://vitimas.nomesevoces.net/
119
119
Estudo literario
SINOPSE
1º Primeira derrota (1939)
Un capitán do exército de Franco, o mesmo día da vitoria,
renuncia a gañar a guerra e réndese aos republicanos cando as
tropas fieis ao golpe toman Madrid. Esta actitude non é
comprendida por ningún dos dous bandos. Alega como razóns que
os golpistas non querían gañar a guerra, senón aniquilar ao
inimigo, o que el anuncia como Lei da Usura. Este encabuxamento
lévao a decidir que non quere formar parte dos vencedores senón
dos vencidos.
2º Segunda derrota (1940)
Un novo poeta foxe dos vencedores coa súa muller
embarazada. Refúxiase nunha paraxe solitaria e fría, nos altos de
Somiedo, onde se enfrontan Asturias e León. A súa muller morre
durante o parto. A fame, a soidade, o medo e o frío apodéranse
da historia que dura mentres dura o lapis con que a escribe e que
lle permite legarnos o seu manuscrito. Despois da morte do seu
fillo sucédese a súa, á temperá idade de 18 anos, unha idade que
non é para morrer.
120
120
3º Terceira derrota (1941)
Xira en torno a Juan Senra, mestre de chelo. O presidente
do tribunal que ha de xulgalo e a súa muller saben que viu morrer
ao seu fillo, un ser abxecto que foi fusilado polas seus actos.
Intentando rabuñarlle días á vida, invéntase unha historia de
heroicidade que os pais queren crer, ata que, canso de ser o
xoguete, o escravo daqueles seres mesquiños e melifluos decide
contar a verdade (“nadie miente para morir”), e así entrégase á
morte.
4º Cuarta derrota (1942)
Xira en torno a Ricardo, un topo que vive escondido na súa
casa, nun armario. Con el conviven a súa muller Elena e o seu fillo
Lorenzo. Todos eles son “girasoles ciegos” que van apagándose
lentamente na soidade e o medo, mentres se escapan as súas
esperanzas de fuga.
O mestre de Lorenzo é un clérigo que desenvolve un desexo
cara súa nai. Pouco a pouco pon cerco ao domicilio familiar, ata
que un día, cando o clérigo pretende abalanzarse sobre a súa
muller, Ricardo é impulsado a saír do armario. A mirada serena
que dirixe á súa familia antes de lanzarse ao baleiro comunícalles
que por fin xa non sente medo.
121
121
ESTRUTURA
1. Estrutura externa
A obra componse de catro historias reais da posguerra. Son
historias de silencio, cando daba medo que alguén soubese que
sabías. Catro historias sutilmente engarzadas entre si, narradas
cunha mesma linguaxe, pero con estilos propios de narradores
distintos.
Estrutura de cada historia
1º) Primeira derrota:
Divídese en dúas partes:
A primeira trata sobre a entrega do capitán Alegría, a súa
morte, o seu enterro na fosa común... Non segue un
desenvolvemento lineal, senón que contén numerosas
analepses e prolepses; mesmo anticipa a súa morte real, que
terá lugar na derrota terceira.
Unha segunda parte, moito máis curta, que narra o seu
nacemento en Arganda del Rey, a súa chegada a Somosierra,
o seu corazón e a súa entrega ao bando golpista “soy de los vuestros”.
122
122
2º) Segunda derrota:
Consta de tres partes:
Unha pequena introdución, que aclara como se atopa o
manuscrito que contén a historia.
Unha segunda parte, a transcrición do manuscrito, que é
propiamente a historia de Eulalio Ceballos e a súa familia,
dividida en 26 páxinas. Ven ser un diario cuxa acción
transcorre no breve prazo dun mes, distribuído non por días,
senón por páxinas (as 26 páxinas do caderno), e que
comprenden os últimos días do novo poeta e o seu fillo, o seu
último estertor e morte.
Unha breve nota do editor, que nun intento por resaltar a
verosimilitude da historia transmítenos a súa busca dos
antecedentes reais de Eulalio: a súa aldea natal na provincia
de Cantabria, Caviedes; a morte do seu mestre, Don
Servando, fusilado por republicano en 1937; os seus pais,
Rafael e Felisa e, sobre todo, a idade á que morreu, 18 anos.
123
123
3º) Terceira derrota:
Para a súa estrutura deben terse en conta a importancia dos
personaxes secundarios. A historia principal de Juan Senra
divídese en dúas partes:
A primeira ocupa practicamente todo o relato: a mentira do
protagonista para alongar a súa vida. Ao longo desta
primeira parte entrelázanse outras breves historias,
centradas nos seguintes personaxes, algúns dos cales
condicionan a súa evolución: Cruz Salido, a súa amizade con
Eugenio Paz, a morte real do capitán Alegría, a relación cos
vencedores Spoz e Mina...
A segunda parte constitúe o desenlace, a verdade e as súas
consecuencias.
4º) Cuarta derrota
Estrutúrase a través de secuencias con espazos tipográficos
en branco. As secuencias, debidamente intercaladas,combinan os
puntos de vista de Lorenzo, do diácono, e doutro narrador, que é
o que verdadeiramente segue o desenvolvemento lineal da
historia e introduce os diálogos entre os personaxes (encontro
entre Elena e o sacerdote, acoso e morte).
Tamén se recorre a distintos tipos de letras (función
metalingüística): as secuencias centradas en Lorenzo están
escritas en negriña, as atribuídas ao diácono están escritas en
forma epistolar: unha carta con características autobiográficas.
124
124
2. Os motivos que dan unidade ao libro
A obra componse de catro relatos independentes que, sen
embargo, presentan diversos motivos que se entrelazan
sutilmente, proporcionando unidade, ao tempo que profundidade
e proxección universal.
2.1. Personaxes
Serven tamén para tecer sutís unións entre os relatos.
O capitán Alegría morre no primeiro relato, pero a súa
morte real, “su segunda muerte”, terá lugar no terceiro relato,
cando se atopa con Juan Senra no cárcere. A súa reflexión
comunicada en voz baixa a Juan Senra (“vidas de prestado, vidas trazadas al contrario”) achegará verosimilitude á historia deste.
Elena, a muller de Eulalio, protagonistas do segundo relato,
resultará ser a filla de Ricardo e Elena (derrota cuarta). O autor
sitúa este relato diante, e desta forma o autor sabe que
morreron presos da fame, do frío e da soidade e asiste
sobrecollido ante as esperanzas da súa nai de que tivesen
alcanzado o exilio e a liberdade.
Ademais, todos os personaxes do bando republicano están
unidos por sutís engrenaxes, como por exemplo, o amor pola arte
ou a poesía. Isto reflíctese nas súas profesións: un poeta, un
mestre de chelo, un mestre de literatura; mesmo o capitán
Alegría, que non se move no ámbito artístico, amosa unha ampla
sensibilidade cara a poesía recorrendo, para expresarse, a versos
dos nosos clásicos, San Juan de la Cruz, Quevedo (“soy un es, un fue, un será cansado”).
125
125
2.2. Motivos temáticos
a) A derrota:
É a verdadeira protagonista do libro; de feito dá título a
cada unha das historias. Catro anos: 1939, 1940, 1941, 1942, anos
escuros da posguerra, nos que os derrotados son representados
polo capitán Alegría, o novo poeta Eulalio Ceballos, o mestre de
chelo Juan Senra e un mestre de literatura no instituto Beatriz
Galindo de Madrid, Ricardo, encerrado nun armario.
En realidade os derrotados somos todos; os personaxes
pululan pola obra moitas veces sen distinción entre vencedores e
vencidos. O capitán Alegría así o constata ao final da primeira
historia: “¿son estos soldados lánguidos y hastiados, los
ganadores de la guerra? Terminarán temiendo como el vencido al
vencedor real”.
Este pensamento repítese ao final da obra: un vencedor, o
diácono da última historia séntese un máis entre os xirasoles
cegos: “reclamaba la sangre purificadora del vencido, pero éste
se la ha arrebatado, se suicidó, padre, para descargar sobre mi
conciencia la perdición eterna de mi alma, para arrebatarme la
gloria de haber hecho justicia”.
126
126
b) O medo:
Fúndese coma unha argamasa coa fame, a soidade, o frío e a
neve.
Na primeira historia un silencio melancólico cérnese sobre
Madrid. O capitán Alegría, incomprendido polos bandos, trata de
buscar resposta a unha pregunta:
“¿qué es un vencido por el vencido?”
O medo e o silencio afectan mesmo aos seus pais, que un día
fixaron a súa vista nun punto da paisaxe e enmudeceron. Tamén
as referencias literarias enlazan co tema da soidade e o silencio,
San Juan de la Cruz, Quevedo ... :
“El silencio es opaco, y hasta la agitación es silenciosa”.
O medo apodérase da segunda historia e convértese en
protagonista. O medo é a única causa da fuxida do mozo Eulalio
coa súa muller embarazada de 8 meses, polo só motivo de ser
poeta, a un refuxio no alto dunha montaña, afastado de calquera
contacto humano, potencialmente perigoso. A repetición da
palabra medo é constante, o lévao a dicir:
“tengo miedo de tanto miedo”
E mesmo o nome da montaña na que se agocha, nos altos de
Somiedo, é unha referencia a ese medo.
127
127
Na terceira historia o medo pálpase no cárcere de Porlier,
cada vez que se senten os camións da morte. Silencio, frío,
soidade, incluso de noite, cando os presos se hacinan buscando a
calor dos corpos.
O medo fai que Ricardo, o topo da cuarta historia, viva unha
historia de soidade e silencio, encerrado nun armario. Apodérase
del, influíndo tamén no seu físico. Apenas sae do armario “que ya huele como el metro” e Lorenzo teme que atraia aos leprosos.
Xunto co medo, aparecen a soidade e o silencio que se
espesaban arredor cada vez que o ascensor se paraba no
terceiro, e que se rompeu no momento en que o diácono chamou
ao timbre. O propio ascensor, coas súas paradas nos pisos, cos
seus ruídos, convértese nunha metáfora do medo.
O medo chega a afectar ao encontro sexual entre os
esposos.
c) A usura
É o capitán Alegría quen desenvolve a teoría da Usura na
primeira historia. Sostén que o exército golpista non pretende
gañar a guerra, que o puidera facer no ano 37, xa que era fácil
gañar contra un inimigo sen preparación nin armas, formado por
“hombres nacidos para la derrota”, “nadie fiero ni castrense”.
A finalidade era o aniquilamento da outra parte, buscar o
maior número de mortos posibles, crear un cemiterio:
“sin muertos no hay gloria”.
128
128
Como resposta a tanta maldade, decide entregarse ao
exército republicano, o mesmo día da vitoria. Non quere formar
parte dos vencedores, quere ser un vencido.
Desorientado entre os xirasoles cegos, intentará dar
resposta a unha pregunta:
“ ¿qué es ser vencido por el vencido? “
A usura, ou o que é o mesmo: a vinganza, a persecución
implacable do vencido, da vítima, é ben explícita nas outras tres
historias de posguerra. A guerra xa se gañara; porén, o terror, a
persecución e a morte sucédense con avaricia, mesmo contra un
poeta, un mestre de chelo, un mestre de literatura que
unicamente poden enfrontarse ás armas coa palabra.
Escolleron entre gañar unha guerra ou conquistar un
cemiterio, e elixiron o cemiterio.
Un claro exemplo disto ten lugar na terceira historia, co
personaxe de Cruz Salido, antigo director dun periódico
socialista, a quen queren manter vivo na súa enfermidade para
poder fusilalo, e a súa morte anticipada non lles impide fusilar o
seu cadáver.
d) A morte en contraposición coa vida.
Todos os personaxes habitan nun tempo de silencio en que
vivir é morrer, todos son “entremuertos”, todos viven nun ritual
de espera e todos eles deciden nun momento determinado
enfrontarse a ela e cortar os escasos lazos que os unen á vida.
129
129
Así o di o capitán Alegría, na súa segunda morte, a real, a
Juan Senra (3ª historia): “tú y yo vivimos de prestado, tenemos
que hacer algo para no deberle nada a nadie”.
O capitán Alegría, Juan Senra e Ricardo, xa estaban mortos,
perseguidos, vencidos, abocados a unha morte en vida, dominados
polo medo; os tres dan un paso ao liberarse do medo e atópanse
coa morte. O único que non dá o paso decisivo é Eulalio Ceballos,
que está unido á vida a través do seu fillo, pero a morte por
fame, soidade, frío e medo fai máis patético o seu tráxico
destino: a idade de 18 anos non é unha idade apta para tanto
sufrimento.
A relación dos personaxes coa morte varía a través das
historias, proporcionando diferentes formas de enfrontarse a
ela:
O capitán Alegría atópase cara a cara coa morte en tres
ocasións: a primeira ao entregarse, a segunda no pelotón de
fusilamento e a terceira na súa morte real, no cárcere.
Xoga coa morte tras ser fusilado e enterrado vivo na fosa
común. Volve nacer, aínda que o seu aspecto exterior é máis
parecido ao dun morto, cunha profunda ferida ata a caluga e
a face, as tempas e o pescozo cubertos de sangue.
Cando o atopan uns labregos, pensan que é un morto, e
tratan de despoxalo das súas pertenzas.
A súa relación coa morte é tan estreita que o autor inventa
unha palabra para definilo, un “entremuerto”.
130
130
Na segunda historia prodúcese unha contraposición entre os
personaxes: Elena representa a morte, o seu fillo Rafael
aférrase á vida, e Eulalio é un vivo-morto, é dicir, “un ser
vivo inmóvil por el miedo” (“sin Elena no hay camino”).
Juan Senra aférrase á vida e inventa unha mentira para
seguir vivindo. Pero, a perda do seu amigo Eugenio Paz - o
mozo das lindres - e o encontro co capitán Alegría, entre
outras razóns, lévano a buscar a verdade e, por conseguinte,
a morte.
Ricardo está simbolicamente enterrado en vida, ao estar
pechado na súa casa. O seu armario é o seu cadaleito. Alí
vaise encollendo, morrendo lentamente, ata que un suceso
agardado e temido provoca unha volta á vida e a súa morte.
e) A división de España: vencedores e vencidos.
As vítimas:
A obra reflicte as consecuencias dunha guerra civil. Na
guerra civil, como en Shakespeare, cabe toda a vida humana. As
catro historias, son reflexo de historias que todos coñecemos,
que todos temos oído contar, pero que se contaban en silencio,
porque era perigoso saber que se sabía. De todas as guerras
sábese como empezan, pero nunca como rematan.
131
131
O capitán Alegría abandona (non deserta) o exército
golpista o mesmo día da vitoria, e entrégase ao exército
vencido: “soy un rendido”. É incomprendido por ambos
bandos, un deles condénao a morte, e o outro rexéitao.
Porén, hai varios momentos do relato en que se produce unha
comuñón entre o capitán e o lado republicano: cando é
transportado no camión a súa soidade desvanécese nun
apertón silencioso co resto dos condenados e,
posteriormente, é enterrado na fosa común con todos eles.
O segundo relato é un relato de vencidos. Eulalio non ousa
baixar da montaña por non atoparse con ningunha outra
persoa, prefire manterse illado.
No microcosmos do cárcere da terceira historia apréciase a
división entre os vencedores (carcereiros, membros do
tribunal, familia Eymar e os dous vencedores que conviven
con eles no cárcere, Spoz e Mina, que trafican coa miseria)
e os vencidos, os presos. A mentira de Senra, o contacto cos
vencedores, provoca a sospeita dos seus compañeiros
vencidos.
Na cuarta historia a división entre vencedores e vencidos
mitígase polo achegamento obrigado de Lorenzo ao sistema
do lado vencedor, xa que ten que acudir á escola e alí
disimular, por exemplo, cantando o “cara al sol”. No lado
oposto, o diácono trata de achegarse ao mundo dos
vencidos: a Elena e ao seu fillo.
132
132
A lectura final do libro aproxímanos á idea de que todos son
vítimas, todos son “girasoles ciegos”, seres desorientados,
perdidos. En realidade, os únicos vencedores son os que manexan
os fíos da guerra.
Como metáfora desta desorientación, xorde no primeiro
relato a serra de Somosierra, que parte España en dúas metades
e que é atravesada polo capitán Alegría, nun intento de ignorar o
que separa a vencedores e vencidos, “de querer estar siempre de los dos lados”.
f) O papel da Igrexa:
Nos relatos tamén atopamos diversas referencias ao papel
da Igrexa, sobre todo, da xerarquía eclesiástica durante a
Guerra Civil; e o seu papel na posguerra, nalgunhas ocasións non
exentas de ironía. Na historia do capitán Alegría, os seus pais
enmudeceron de tal xeito que non quixeron nin sequera
confesarse antes de morrer. Eugenio Paz comulga por causa da
fame.
A presenza de sacerdotes era frecuente nos cárceres,
asisten á confesión, transmiten noticias, véxase como exemplo o
alférez capelán do terceiro relato e no primeiro un sacerdote con
estola morada que rezaba en latín rutineiras oracións de
misericordia cando ían proceder ao fusilamento. Xa no cuarto, un
dos protagonistas é un diácono que agocha a súa lascivia baixo a
súa misión apostólica, fascismo apostólico.
133
133
4. Narradores
1º) Primeira derrota
O narrador agóchase baixo un plural impersoal “sabemos que”, “ahora sabemos”, ou ben en fórmulas igualmente impersoais
“es posible que”, “si tuviéramos que imaginar”. Este narrador
interposto utiliza para acadar a verosimilitude do relato os
distintos escritos deixados polo protagonista, polo tanto, en
primeira persoa e como testemuña directo dos feitos: cartas á
súa noiva Inés, ao seu mestre de Dereito Natural da
Universidade de Salamanca, a Franco (a nota que se atopou no
seu peto). Ademais sérvese doutras fontes, xa en terceira
persoa, como son, o último parte de Intendencia, a transcrición
da acta do xuízo sumarísimo e testemuños de testemuñas.
2º) Segunda derrota
Transcríbese nun manuscrito realizado integramente polo
protagonista, narrador directo en primeira persoa, en forma de
diario. A isto só se engade a introdución e a reflexión do editor.
Desta forma a aproximación do lector aos feitos é total, sen a
achega de narradores interpostos.
3º) Terceira derrota
O terceiro relato está contado por un narrador interposto
en terceira persoa, e a única ruptura prodúcese coas cartas non
enviadas de Juan Senra ao seu irmán Luís, escritas en estilo
autobiográfico e que representan unha contraposición entre o
mundo real e o mundo do subconsciente, dos sentimentos máis
profundos do protagonista. Reproducen ao fin e ao cabo a
linguaxe dos mortos, xa que Juan Senra atópase moi próximo á
morte.
134
134
4º) Cuarta derrota
Conxúganse as voces directas de dous narradores: o diácono,
a través da súa carta e o testemuño de Lorenzo,os seus recordos
dun neno de sete anos transmitidos en primeira persoa. Entre
estes testemuños intercálase a voz do narrador que segue o
proceso lineal da historia (coñecemento, acoso e morte)
5. O espazo e o tempo
Os relatos presentan unha atmosfera asfixiante, opresora,
ao cal contribúe en certa medida o espazo, o lugar en que se
desenvolven os relatos. É común a todos eles a delimitación dun
microcosmos, dominado pola escuridade e o silencio, aínda que
sexan lugares tan abertos como os Altos de Somiedo, Somosierra
ou mesmo a cidade de Madrid.
O primeiro relato localízase nunha multiplicidade de
microcosmos: as trincheiras, a camioneta, a sala do xuízo, o
camión, a fosa común, a casa dos labregos, o pobo de granito
e encerado onde se entrega…
No segundo relato os Altos de Somiedo, cubertos de neve,
convértense nunha mortalla para os mortos.
No terceiro destaca o microcosmos do cárcere, onde o
protagonista se atopa na antesala da morte.
O último relato transcorre tamén en Madrid, pero redúcese
a un microcosmos evocado por Lorenzo, un mundo dividido
entre o exterior onde reinaba a escuridade e o silencio,
135
135
preferentemente a escola; e o seu mundo, formado polo
triángulo de rúas Alcalá, Montesa e Ayala. No centro deste
cosmos, a súa casa, Alcalá 177, 3ºC, que á súa vez estaba
dividida en dúas metades, separadas por un corredor, e as
fiestras que axexaban. E dentro dese microcosmos
atopábase ademais outro espazo cheo de escuridade e
silencio: un armario, metáfora dun cadaleito; e no exterior:
un ascensor, metáfora do medo. Sempre dúas partes, “a un lado del espejo el disimulo, lo fingido, y al otro lo que realmente ocurría”.
En canto ao tempo, os feitos narrados nos catro relatos
sitúanse, como especifican os títulos, nos catro primeiros anos de
posguerra: iníciase no mesmo día da vitoria, en 1939, momento en
que se entrega o capitán Alegría, e continúa nos anos 1940, 1941
e 1942. As historias comprenden os últimos acontecementos na
vida dos catro protagonistas. Sucédense nun breve prazo de
tempo, máis amplo quizais o do segundo relato que dura apenas
dous ou tres meses. Conteñen a agonía que precede á morte, en
antesalas ou microcosmos nos cales a vida se detén. O narrador
vai marcando un tempo escaso nun lento pingar de días cara a
morte. Tres anos durara a guerra, sen embargo, a agonía destes
homes vencidos vaise marcando en espazos de tempo moi breves
(“el día ocho sonó su nombre”, “dos días estuvo esperando su turno”, “el día 18 es transportado en el camión de la muerte”). Porén estes breves espazos de tempo aparecen como
conxelados, non transcorren, non se sente o fluír do tempo. Así
debe ser o tempo do medo, do terror, do sufrimento. Ademais, todas as historias desenvólvense en inverno: o frío e a
fame contribúen en gran medida a crear esta atmosfera de
sufrimento. Así, por exemplo, o premio da muller do abrigo de
136
136
astracán (a muller do coronel Eymar) a Juan Senra pola súa
mentira é precisamente un bocadillo de arenques para a fame e
un xersei para combater o frío.
6.Personaxes
Os catro relatos son relatos de protagonista que xiran en
torno a catro homes: o capitán Alegría, o poeta Eulalio Ceballos, o
mestre de chelo Juan Senra e o profesor de literatura Ricardo.
Arredor deles móvense unha serie de personaxes secundarios
que contribúen á historia. Algúns deles mortos, como no caso de
Elena, a muller de Eulalio e filla de Ricardo; e Miguelito Eymar, o
fillo do presidente do tribunal. Outros simplemente aludidos
desde a distancia, como o irmán de Juan Senra, Luís; a noiva do
capitán Alegría, Inés; e outros familiares. Non obstante, a
distinción principal é entre vencedores e vencidos.
Moitos deles son fundamentais na evolución dos protagonistas,
na medida en que ou ben os vencellan coa vida, como Rafael a
Eulalio, o mozo das liendres a Juan Senra, ou Elena e Lorenzo a
Ricardo (“únicamente si Lorenzo estaba en casa reaparecía el hombre resoluto capaz de seducir y entretener a un niño cubierto de zozobras”); ou ben, pola contra porque os conducen á
morte, como Elena a Eulalio (“sin ti no hay camino, Elena”) o
capitán Alegría, como secundario no terceiro relato, e Cruz
Salido a Juan Senra, ou o diácono a Ricardo.
A moitos deles defíneselles só por un único trazo que os
identifica. Juan Senra é unha cicatriz de home, Eugenio Paz é o mozo das liendres, a muller do coronel Eymar é a muller do abrigo
de astracán, ou Eulalio é o arqueiro proletario.
137
137
Os vencedores, en xeral, presentan trazos esperpénticos
con animalización, cousificación, bonequización (“ave de mal agüero”, “ave rapaz”). O retrato dos personaxes está baseado máis ben na etopeia,
datos psicolóxicos que conforman o carácter dos personaxes: o
capitán Alegría é minucioso e unha vez que toma unha
determinación lévaa adiante ata o fin. Pola contra, Eulalio
Ceballos é un personaxe paralizado polo medo, especialmente
sensible. Juan Senra destaca polo seu carácter minucioso, o
coronel Eymar e a súa muller son dous seres “oscuros y melifluos”.
g) Verosimilitude
Feitos ficticios ou reais.
Os feitos narrados preséntanse como historias reais da
posguerra, relatados ademais coa intención de falar de amigos,
familiares desaparecidos, ausencias irreparables. Son catro
historias que exemplifican sucesos facilmente recoñecibles por
todos aqueles que viviron durante a posguerra e que se contaban
en voz baixa nos tempos máis escuros do silencio.
Para conseguir a verosimilitude dos relatos Alberto Méndez
recorre a diversas técnicas:
Na primeira derrota o narrador utiliza termos como
“podemos imaginar”, “es posible que”, “nos consta”, que
presupoñen a verosimilitude do narrado. Ademais, recorre a
diversas fontes: as tres cartas que escribe antes de ser
fusilado: á súa noiva Inés, aos seus pais e a Franco; a carta
que remite ao seu mestre de Dereito Natural da
138
138
Universidade de Salamanca, onde deixa patente a crueldade
da guerra; a nota que se atopou no seu peto; o último parte
de Intendencia, que revela o seu carácter minucioso e
perfeccionista; a transcrición literal da acta do xuízo
sumarísimo e testemuños de diversas testemuñas, como o
cabo primeiro republicano do calabozo ou o ferido da
camioneta na que o transportan.
Na segunda derrota o narrador declara ter realizado un
labor de investigación, coa finalidade de dar veracidade ao
caderno que achega. Para iso, nunha técnica similar á de
Cervantes en El Quijote, afirma terse atopado co caderno
no Arquivo Xeral da Garda Civil, describindo con
minuciosidade todos os detalles de conservación e caligrafía.
Así mesmo, ao final, por se quedaba algunha dúbida, o editor
constata a veracidade dos feitos no ano 1954 mediante a
súa presenza na aldea de orixe do protagonista Eulalio
Ceballos.
Na terceira derrota apóiase nas dúas cartas censuradas,
non enviadas, do protagonista ao seu irmán Luís pero, sobre
todo, o que máis verosimilitude proporciona son as
testemuñas do seu encontro con personaxes reais como o
director de “el Socialista” e, especialmente, con alguén de
cuxa existencia xa sabiamos, o capitán Alegría.
Na cuarta baséase igualmente nunha carta dun diácono
remitida a un superior xerárquico, Reverendo Padre.
139
139
h) Frases, pensamentos, preguntas e referencias
literarias
En todas as historias os personaxes, desorientados como
“girasoles ciegos”, interróganse a si mesmos e preguntan ao
lector sobre a irracionalidade da guerra civil e o esquecemento
das vítimas:
“¿Qué es ser vencido por el vencido?”
“¿Quiénes son los verdaderos vencedores?”
“¿Quieren ganar una guerra o un cementerio?”
“¿No hay victoria sin gloria ni gloria sin muertos?”
“¿Cómo se corrige el error de estar vivo?”
Pero en cada relato, pola súa importancia, destaca unha
frase (algunhas tomadas doutros escritores):
No primeiro relato o capitán Alegría remítelle unha carta ao
Caudillo para advertirlle que:
“lo que yo he visto, otros lo han vivido y es imposible que
quede entre las azucenas olvidado”.
Isto induce a pensar que en realidade esta obra pode ser
unha contribución do propio autor Alberto Méndez a que
todos estes feitos, o que ocorreu, non caia no esquecemento.
140
140
No segundo relato destaca unha frase inquietante en si
mesma como o propio relato:
infame turba de nocturnas aves”
que incluso afecta á súa estrutura. Escrita na parede
atrae a atención do narrador que decide transcribir o
caderno, e é así mesmo a frase que pecha o relato, borrosa,
escrita con restos de carbón (xa non a lapis), no último
estertor do protagonista, Eulalio Ceballos.
No terceiro as frases están escritas na linguaxe dos soños,
que Juan Senra trata de transmitir ao seu irmán Luis,
instándolle a que se constrúa un futuro entre os despoxos
da guerra.
O cuarto relato xira en torno á frase que constitúe o título,
“los girasoles ciegos” e que afecta tamén á estrutura, xa que
abre e pecha o relato. Todos somos “girasoles ciegos”, seres
desorientados que habitan unha España herdeira da Guerra
Civil. Dise no comezo:
“estoy desorientado como los girasoles ciegos”
E no final:
“en el futuro viviré como uno más entre los girasoles
ciegos”.
141
141
Cabe destacar o segundo relato, todo el unha referencia á
poesía. Ao propio protagonista defíneselle como un mozo poeta
que recitaba versos de Garcilaso. Ao longo de toda a obra
proliferan as alusións a poetas comprometidos como, por exemplo
Antonio Machado, exiliado en Collioure.
Eulalio recorre a Federico García Lorca para cantarlle ao
seu fillo, e mesmo na páxina 15 reproduce un poema cuxo
contido desenvolve o tema da amizade, o afecto, a fame e a
morte, a través do diálogo entre un lobo e un neno.
Miguel Hernández: a el diríxese o autor do caderno na
páxina catro (“¿dónde estarás ahora, Miguel, que no puedes consolarme”), facendo mención á súa relación de amizade
con el. Ademais, o relato en si mesmo presenta certas
concomitancias coa realidade vivida por Miguel Hernández
que, preso no cárcere de Torrijos, case podía percibir os
berros do seu fillo pola fame, e ao cal dedicaría as súas
fermosísimas “Nanas de la cebolla”.
Quevedo: non só toda a obra está inspirada no principio
quevediano de que nacer é morrer (“la vida se iniciaba siendo heraldo de la muerte”) senón que ademais recóllese un dos
seus versos máis coñecidos “soy un soy, un seré y un fue cansado”.
142
142
Luís de Góngora: Eulalio, no último estertor da morte, pecha
o seu caderno e ademais deixa impresa na parede con
tinturas borrosas un verso extraído da súa obra “Polifemo”:
caliginoso lecho, el seno obscuro ser de la negra noche nos lo enseña infame turba de nocturnas aves, gimiendo tristes y volando graves.
San Juan de la Cruz: nunha alusión á soidade, ao silencio, á
comunicación coa eternidade en contacto coa natureza,
nunha paraxe illada, ao transcribir no primeiro relato o
último verso do seu poema “la Noche Oscura”:
Quedéme y olvidéme, el rostro recliné sobre el amado,
cesó todo, y dejéme, dejando mi cuidado entre las azucenas olvidado.
As referencias bíblicas son constantes e así, por exemplo, o
diácono escribe “son tus pechos dos crías de gacela paciendo entre azucenas” (frase de los Salmos) o “la mirada de una mujer hermosa pero sin virtud abrasa como el fuego” (Eclesiastés).
Ademais, a crítica enmascárase na ironía e na sátira: “el diácono no era un vencedor, sino un hacedor de la victoria”, “se suicidó para cargar sobre mi conciencia la perdición eterna de su alma”.
143
143
Por outra parte, toda a obra está chea deses termos
altisonantes e baleiros de contido propios de todos os sistemas
fascistas: a cruzada, a vitoria, os caídos pola patria, o glorioso
exército nacional, o tribunal de represión da masonería e o
comunismo.
9. O Estilo
En xeral, pode formularse un contraste entre as partes
narrativas e descritivas, realizadas cunha sintaxe moi
complicada, con predominio da oración composta fronte á simple;
e o diálogo, un diálogo áxil, con oracións moi simples, moi breves
ou con predominio da coordinación. En medio de todo isto
introdúcense oracións moi breves, cuestións que o lector percibe
como lóstregos, que tocan a mente e o corazón e que invitan ao
lector á reflexión, moitas delas realizadas en forma de
preguntas: “soy un rendido, no soy un traidor” “¿qué es un vencido por el vencido?” “he sido un mal poeta, un rapsoda entre las balas” “morir no es contagioso, la derrota sí” “tengo miedo de tanto miedo” “sólo tengo el miedo que tanto miedo me daba” “la lepra es una enfermedad del alma”
A nivel morfolóxico predomina a utilización do verbo “ser”, verbo propio da exposición e a argumentación, xa que no libro se
suceden definicións e identificacións nun intento constante de
definir a vida, a morte, a derrota, o medo, a soidade, o silencio.
144
144
Moitas veces nun narrado presente universal que se
despraza desde o pasado cara o futuro e con tinturas
quevedianas, a identificar a vida como unha parte da morte. Por
exemplo:
“un desertor es un enemigo que ha dejado de serlo, un rendido es un enemigo derrotado, pero sigue siendo un enemigo” “un cadáver al cabo de tres días es un mineral sin la humedad del aliento, sin la fragilidad de las flores” “morir no es contagioso, la derrota sí”
O léxico, en xeral moi culto, mesmo con invención de
palabras (“entremuerto”) e no terceiro relato palabras que
tratan de achegarse ao subconsciente, creando unha linguaxe
nova, a linguaxe dos soños, en realidade o idioma dos mortos.
En canto aos recursos literarios, predominan:
Os recursos por repeticións de palabras, con oracións
anafóricas e, sobre todo, oracións paralelísticas:
“tengo miedo de que el niño enferme, tengo miedo de que muera la vaca, tengo miedo de enfermar, tengo miedo de que alguien descubra que estamos aquí arriba, tengo miedo de tanto miedo”
Enumeracións constantes:
“en cada vómito, en cada desmayo, en cada tiritona, en cada retortijón del hambre” “ en parte el hambre, en parte el dolor, en parte el miedo, en parte su condición de vencido”
145
145
Antíteses ou contrastes:
“sin muertos no hay gloria, y sin gloria no hay victoria” ”la madre muerta, el niño agitadamente vivo y yo inmóvil por el miedo” “mis padres tenían miedo de enseñarme lo que pensaban, y yo tenía miedo de saber lo que pensaban” “el que mata y el que muere” “las víctimas y los verdugos” “los vencedores y los vencidos” “el ruido y el silencio” Moitas veces a antítese afecta ao propio pensamento, resolvéndose en multitude de paradoxos; “sólo tengo el miedo que tanto miedo me daba, y si sigo aquí morirán la vaca, el niño y yo, y si descendemos al valle morirán la vaca, el niño y yo” “Morir no es contagioso, la derrota sí” “¿qué es un vencido por el vencido?” “¿Qué bando debe tomar un soldado que gana una guerra y la pierde al mismo tiempo?” “He cantado a la vida en las trincheras donde anidaba la muerte” “mi hijo no quiere una vida nacida de la muerte” “no es justo que comience la muerte tan temprano, ahora que aún no ha habido tiempo para que la vida se diera por vencida” “hasta el alba no volvería a haber vida, y la vida se iniciaba siendo heraldo de la muerte” O contraste prodúcese moitas veces dentro do mesmo
sintagma:
“ruido silencioso” “agitación silenciosa” “vivíamos un bullicioso silencio”
146
146
Metáforas, símiles e comparacións:
“la nieve parece una mortaja” “el invierno es una caja cerrada donde se atropellan las tormentas de nieve” ”el pensamiento turbio de Eymar cristalizó ariscado y punzante como los añicos de la loza rizada” “una mentira prolongada y densa que se convirtió en el estribo de la vida” “la carne es como los tigres que habitan en el hombre” “aquellos años como una inmensidad vivida en un espejo” “el hangar era una jaula de nostalgias” “la vida del capitán Alegría se convirtió en un torbellino de aceite lento, pastoso, inexorable” “quería ser un rapsoda entre las balas” “estas montañas parecen el lugar donde pasen el invierno los inviernos”
Os elementos que conforman a paisaxe, así como algúns
obxectos, están personificados:
“el viento por las noches grita entre los montes con un alarido casi humano” “el invierno estaba pegado a los balcones, acechando la tibieza y el olor a achicoria del interior de las casas” “mi lápiz también debió de perder la guerra”
147
147
Porén, son máis ben determinados motivos, esenciais na obra
(o medo, a derrota, a soidade, o silencio, o frío, a fame) os que
cobran características humanas perceptibles polos sentidos
(cor, olor, sabor…) e penetran así no fondo da alma:
“es gris el color de la vida y triste el rumor de la derrota” “quizás la muerte sea transparente y heladora” “he vuelto a revivir el olor de la sangre, he vuelto a oír el ruido de la muerte” “un miedo familiar y denso desentraña la nieve silenciosa” “todo huele otra vez a muerte” “el miedo, el frío, el hambre, la rabia y la soledad desalojan la ternura” “ el silencio es un espacio, una oquedad en el que nos refugiamos, pero en el que no estamos nunca a salvo” “la esperanza surgió entre las fisuras del miedo” ”unos colores que identificamos como los colores de la verdad” “el olor que tiene el frío”
Hipérboles ou esaxeracións: utilízanse para definir a algúns
personaxes, volvendo a lembrarnos a Quevedo:
“el Rorro era una cicatriz de hombre”
● Diversos trazos dos personaxes presentan matices
esperpénticos próximos á cousificación ou animalización,
especialmente no caso dos vencedores:
“la nuez le saltaba asustada cada vez que tragaba saliva” “un pescuezo enjuto de ave de mal agüero” “así da su bolso como las rapaces agarran a sus presas”
148
148
Películas recomendadas
- Las bicicletas son para el verano, Jaime Chavarri 1984
- Los girasoles ciegos, José Luis Cuerda 2008
- La hora de los valientes, Antonio Mercero 1998
- El lápiz del carpintero, Antón Reixa 2002
- Las largas vacaciones del 36, Jaime Camino 1976
- Libertarias, Vicente Aranda 1996
- A lingua das volvoretas, José Luis Cuerda 1998
- Silencio roto, Montxo Armendáriz 2000
- Soldados de Salamina, David Trueba 2002
- Tierra y libertad, Ken Loach 1996
- Las trece rosas, Emilio Martínez Lázaro 2007
149
149
“ LAS BICICLETAS SON PARA EL VERANO”
Las bicicletas son para el verano é unha película de 1983 do
director madrileño Jaime Chávarri baseada na obra teatral do
mesmo título de Fernando Fernán Gómez. É a historia das
vivencias dunha familia e os seus veciños durante a guerra civil.
1. Describir a vida de Luisito e a súa familia ata xullo de 1936:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
2. Comentar os cambios máis salientables que sofre esta familia
ao estoupar a guerra:
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
3. Que licenzas sociais son asumidas con naturalidade debido ás
penurias económicas asociadas á guerra?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
150
150
4. Como evolucionan os personaxes: Luis, Dolores, Luisito e
Manolita?
LUIS:..............................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
DOLORES:.....................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
LUISITO:......................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
MANOLITA:.................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
5. Que significa “Chega a Vitoria, non a Paz”?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
151
151
“LAS TRECE ROSAS”
Las trece rosas é unha película do director Emilio Martínez
Lázaro realizada no ano 2007. Baséase nun feito real: o
fusilamento de máis de cincuenta rapaces que no verán de 1939,
rematada a guerra civil española, porque deciden reorganizar as
Xuventudes Socialistas na clandestinidade. Entre os condenados
atopamos a trece rapazas menores de idade, acusadas
falsamente (xunto co resto de condenados) dun asasinato
perpetrado cando xa se atopaban na cadea.
1. Describir a vida cotiá en Madrid xusto rematada a guerra:
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
Fai unha breve descrición da vida e a personalidade de :
BLANCA:....................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
JULIA:.......................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
VIRTUDES:..............................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
152
152
MARI CARMEN:......................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
ADELINA:.................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
2. Describe o proceso policial e xudicial polo que pasan as
nosas protagonistas. Existían garantías procesuais?
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
3. Enumera os dereitos humanos e os dereitos dos
prisioneiros de guerra vulnerados durante todo o proceso
aberto ás trece rosas:
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
153
153
Libros recomendados
- Aillados: a memoria dos presos de 1936 na illa de San Simón
Caeiro A. E outros. Vigo 1995
- Alzamiento y guerra civil en Galicia: 1936-1939
Fernández Santander, C. Sada 2000
- Campos de concentración en la España de Franco
Llarch, J. Barcelona 1978
- En las cárceles de Franco, Clemente Sánchez 2006
- Cárcere de Ventas, Núñez, M. Vigo 2005
- Cautivos. Campos de concentración en la España franquista
1936-1947, J. Rodrigo 2005 (ensaio)
- Los colores de la guerra, Juan Carlos Arce 2002 (novela)
- A crueldade inútil, Díaz Fernández, X. Sada 1985
- Los esclavos de Franco, Rafael Torres 2000 (ensaio)
- Los esclavos españoles de Hitler, José Luis Rodríguez Jiménez 2002
(ensaio)
- Esclavos por la patria, Isaías Lafuente 2002 (ensaio)
- Galiza na II República, Velasco Souto, Carlos F. Vigo 2000
- O lapis do carpinteiro, Manuel Rivas 1998 (novela)
- Agosto do 36, Fernández Ferreiro, (novela)
- Tristes armas, Marina Mayoral, (novela)
- Martina, la rosa número 13, Ángeles López 2006 (ensaio novelado)
- Mujeres en las cárceles franquistas, Cuevas T. Madrid 1979
154
154
- 1936. Represión e alzamento militar en Galiza, Velasco Souto, Carlos
F. Vigo 2006
- Soldados de Salamina, Javier Cercas 2001 (novela)
- Las trece rosas, Carlos López Fonseca 2004 (ensaio)
- Las trece rosas, Jesús Ferrero 2003 (novela)
- Víctimas de la Guerra Civil, Julia, S. (Coord.) Madrid 1999
- La voz dormida , Dulce Chacón 2002 (novela)