XIII. DERSM'DE BAZI GELENEKLER VE NAN MOTFLER

Alev edep erknndan, doumdan lme kadar Dersim corafyasnda yzlerce inan motifleri

ve ritelleri vardr. Biz sadece Orta-Asya ve Anadolu sentezi olan baz kltlerin zerinde duracaz.

1) Abdal Musa Klt:

Her yl harman sonu, Abdal Musa kurban kesilerek cem yaplr. Birlik ve dirlii temsil eden

Abdal Musa tren ve leni, Alev rf Hukuku'nda ok nemli bir riteldir. Her birey ve musahip

kardeler birlik kurbanna maddi durumlarna gre katkda bulunurlar. Cemaatte herkes bunu doal

karlar. Kesilen kurbanlar ve yiyecekler toplu olarak yenir. Dargnlar ve ksller bartrlr. Abdal

Musa'dan sonra cemaatin btnl salanarak klm olur.

Osmanl Devleti'nin kuruluunda bulunan Abdal Musa'nn Alev Tresi'nde de birlii sembolize

etmesi, onun kiiliinde kutsiyet kazanmtr. Dersim blgesinde Abdal Musa'nn askerleri koruyucu

ve iyilik melei ya da iyi cin ve peri biiminde alglanmaktadr. Munzur em, bu konuda unlar

sylemektedir:

"ocukluumda, evimizde, evliyalar iin olduu gibi, Avdel Musa ve askerleri iin de bazen kutsanm ekmek (niyaz) piirilir ve komuya

datlrd. Anne ve babam, Avdel Musa ya da askerlerinin a olduklarn, ryalarnda kendilerinden yiyecek istediklerini sylediklerini iyi

hatrlyorum. Tabi bu srf bizim aileye zg bir durum deildi. Sonuta, onlar bu davrana iten asl neden korku olsa da, Avdel Musa ile

aralarnda uzlamaya dayal bir ban kurulabildii de gzkyor. *125+ Abdal Musa'nn kiiliinde btnleen Alev birliktelii inan

biimine dnerek ilkelemitir.

2) Dersim Pantheonu mu ? El-ele el Hakk'a ilkesi mi?

Alev tasavvufunda evrendeki herey Tanr'nn bir grnmdr. Bu nedenle de herey

birbirine baldr. Alev Devriye Kuram'na gre de herey hareket halindedir. Hi bir ey yok olmaz,

Tanr'yla btnleir. Bu nedenle, Pantheon olarak gzken ve Panteizm olarak alglanan inan sistemi,

insanln bir miras olan tm klt ve kltrlerin Alevlikde birlemesidir. Ayn tr motifler

Mslmanlkta da vardr. Hra Maaras, Arafat Da, Zemzem suyu, eytan talama, Hacer-l Esvet

ta, taaf riteli, kurban kesme vb...

Erturul Dank, Dersim Alev-Krt ve Zaza mitolojisi ve pantheonu zerine *126+ yle

demektedir:

"Dersim Pantheonu'nun ba tanrs "Hzr"dr. Ak sakall, yal ve atl olarak tanmlanan Hzr,

dara (zora) denlerin ve aresizlerin en byk yardmcsdr... Zaman zaman Hzr ile karlatn ya

da dnde grdn syleyenlerin anlatmna gre, Hzr iin zaman ve mekan kavram yoktur.

Diledii an diledii yerde olabilir. Hep ak sakall bir ihtiyardr ama, yzyllardr zora denlerin

yardmna komaktadr. Buna ramen, o hep gl, atak ve hzldr. Pantheonun dier tanrlarn

Kurey (Seyyid Mahmud Hayrani), Bamasor (Baba Mansur), Dzgn Baba (ah Haydar), Sultan Hdr

(ryan Hdr), Munzur Baba, Auan, h.Delili Berhecan, Sar Saltuk (Sar smail), Seyyid Koca

Sleyman, Seyyid Gabani, h Hsamettin Aseli ve Dervi Cemal olarak sralayabiliriz... Dersim

Pentheonunda her ne kadar sadece tanrlar gryorsak da, Tanra olarak Ana Fatma'y bu

genellemenin dnda tutmaktayz.." diyen Dank, sonu olarak da "Tek Tanr yerine ok tanr inancn"

ikme ederek bunu da tasavvufta ve tarikatlarda Vahdet-i Vcud anlayna balamaktadr.

Erturul Dank u hususu alglayamamaktadr. Hakk-Muhammed-Ali yolu olan Alevlik-

Bektalik-Kzlbalk tasavvufunda drt merhale vardr. Bunlar: Vahdet-i uhd, Vahdet-i Kusd,

Vahdet-i Vcud ve Vahdet-i Mevcdtur. Bu merhaleler bireyin olgunlama aamalarnn evrelerini ve

isel ruhani dnmlerini gstermektedir. lmeden nce lmek yan Hakk ile hak olmaktr en son

aama...

Birey bu aamaya el ve nasip ald Rehber-Pir-Mrid eitiminden ve retiminden geerek

gelir. Son aamayla birlikte de Kamil Toplum tasavvur edilir, yani bu bir topyadr.

Tm bunlar yapacak olan rgt ise Dedelik Kurumudur. Dede Ocaklar da elele el Hakk

ilkesiyle birbirine yatay ve dikey bir ekilde rgn, zynetimli, geimli, zgn tarzda balantldr.

Bu, Dede Ocaklarnn kurumlama biiminin ana kayna, Kuran, Hz. Muhammed ve Alinin ve de

Oniki mamlarn, Alev mtehidlerinin uygulamalardr.

Dank ve baz yazarlarn belirttii gibi bu inan, Panteizm (kamutanrcl) ve Dede Ocaklar da

Pentheon deildir. Alevlik, inan, kltr ve yaama biimiyle boyutlu bir retidir. Alevliin

esini de birlikte telakki etmemiz gerekir. Alevliin Hakktan halka inme eklinde formle

edilmitir.

3. Hzr Klt ve Pohut Tatls

Zor durumlarda ve felaketlerde yardmclk vasf dolaysyla Hzrn Kzlba ve Bekta

inanlarnda da byk bir yeri vardr... Hz. Ali ile Hzr zdeletirilmitir... Erzincan havalisinde Kzlba

Zazalar da sabah gneinin ilk klarnn aksettii ta ve kayalarn, Ya Hzr ! diye dularla tzim

olunduu gzlenmitir... Hz. Ali ehid edildii zaman gnee dnp gklere ykselmitir...

Tuncelide... Hzr ulhiyet kavramyla zdeletirilmitir... Altay aman topluluklar da aman dus ile

Hzrdan yardm istedikleri grlmtr. *127+ Prof. Dr. Ocaktan ksaca verdiimiz bu alntlar,

Alevler ve Trkler iin Hzrn nemini belirtmektedir.

Alevler de genel olarak gn oru tutulur. Son gn Perembe gnne gelmek kaydyla ubat

aynn ikinci haftas tutulur. Baz yrelerde ise ubatn ikinci haftas perembe gn (cuma akam)

sahura kalklarak ertesi hafta perembe (Cuma akam) iftar ile 7 gn tutularak, Hzr Cemi yaplr.

Tm yrelerde Miladi Takvime gre, 13-14-15 ubat gnleri tutulur ki bu durum geneli

yanstmaktadr. Dierleri istisnai bir gelenektir.

Bal ve Ko ua airetlerinden 90 ya civarndaki Gazal, Sultan ve Rezal Ana'lardan Hzr

orucunda sonuncu gn iftar yemeinde yenen yemek cinslerini sorduk, onlar da unlar sylediler:

Zengin olanlar bir gn nceden kurban keserek zel yemekler hazrlarlar ve tm komular

arrlar. Eer dede gelirse cem de yaparlar. Gene1 olarak son gn, Babuko, Bck, bulgur pilav

yaplr. ecek olarak da ra ya da yazn yourttan yaplarak katlatrlm szme yourdun

yuvarlatlarak gnete kurutulmuundan ve "Kurut" denilen nesneden ayran yaplarak ikram edilir.

Tatl olarak da: Buday sa'ta kavrularak soutulduktan sonra "Distar" denilen tatan el deirmeninde

un haline getirilir, scak suda hamur haline gelen ve "Kavut" denilen sade helva bir kk tepsiye

konarak ortas derinletirilir, ortasna da erbet ya da szme bal konur, zerine de eritilmi sade

tereya dklerek kakla yenir.

Onar kynde ise normal yemeklerin dnda "pomut" denilen el deirmeninde ekilmi kuru

dut unundan ve 12 eit yiyecek ilave edilerek hazrlanm bir nevi helva tr, Hzr Orucu son iftar

yemeinde ikram edilir.

75 yandaki Mecbure Can'dan Trkiye ortalamasna uygun, Hzr Orucu'na mahsus "Pohut

Tatlsnn iine konan malzemelerin ve yapl usuln rendik. En az oniki eit olmak kaydyla bu

malzemelerden denkleri konabilmektedir.

Malzemeler: Yarma Buday (gendime), iri bulgur, msr, nohut, mercimek, kuru fasulye, arpa,

bakla ayr ayr tavada kavrularak ta el deirmeninde un haline gelinceye dek ekilir ve elekten elenir.

erezlerden: fndk, fstk, ceviz, badem, ac badem belli oranlarda az krlm vaziyette un

haline getirilmi hububat hakca katlr.

Tatl tr erezlerden, kuru zm, incir, kuru dut, kays, elma ve armut kurusu vs. deirmende

ezildikten sonra hazrlanm ve lk suda hamur haline getirilmi harca katlr. Hepsi birden sade

tereyanda hafif atete kavrulur. Bu kavurma esnasnda iine azar azar yedirerek pekmez veya eker

ras ilave edilerek, helva kvamna gelmesi salanr. Daha sonra bir tepsiye konarak yayvanlatrlr.

Orucun son gnnden bir gn nce hazrlanan "Pohut Tatls" tepsiyle Ambar veya kilere gtrlerek

tepsiyle buday veya un uvallarnn ya da peteinin stne konur. Eer tepsinin zerinde bir iaret

var ise muhakkak Hzr Uram ve elini dedirmitir ve bereket ve bollua kavuulacaktr.

Hzr orucunun son gn gen kzlar ise su imeden yatarlar ki, suyu ryalarnda nereden

itiklerini ve ksmetlerinin nerede olduu, Hzr'n yardmla anlalsn...

4. Muharrem Orucu:

Trkiye genelinde inanl tm Alevlerin tuttuu bir orutur. Yrelere gre farkllklar arz

etmektedir. Baz yerlerde Muharrem aynn 1-l0 aras on gn oru tutularak sonunda Ar piirilerek

datlmaktadr. Baz yrelerde iki gn de yas orucu ilave edilmekte, ok az yyrede de gn daha

ilave edilerek 15 gne kadar karlmaktadr.

Hz.Muhammed'in Muharrem Orucu tutuunu kaynaklardan bilmekteyiz. *128+

Hz.Muhamedden sonra bu gelenei Hz. Ali yanllar devam ettirerek gnmze dein getirmilerdir.

Kurann Fecr Suresi'nin 1'den 5'inci ayete kadar yle emredilmektedir:

"Fecre ahdolsun, ON geceye, ifte ve kete, Akp-gittii zaman geceye, Bunlardan, akl sahibi

olan iinbir yemin var, deil mi?

Trkiyede mevcut Dede Ocaklarnn tmnn Rehber, Pir ve Mridleri muharrem Orucunu

andmz surenin ayetlerine dayandrmaktadrlar. Onun zerinde okuduum Kuran evirisi yapan

Snni din alimleri ve kendisini sivil, demokrat olarak niteleyen Ali Bula dahil,, Fecr Suresi 2. Ayetini

Zilhicce aynn ilk on gecesi olarak dip not olarak belirtmekteler *129+, ya da Ayet iinde

parantezleyerek vermektedirler.

M. 622 ylndan bugne dein Hz. Ali soylular ve On iki imam yandalar ile Alev toplumu,

Kurann bu ayetini byle alglam ve uygulamlardr. Ortodoks slmi kesimler (Snni ve ii) bu

duruma ya parantez aarak ya da dip notla doruymu gibi gstermeye almlardr. Alevlerin

vergileriyle maalarn alan Diyanet yetkilileri ise Kuran tahrifatlarn grmemezlikten gelerek,

seslerini karmayarak, Alev toplumunu yok saymlardr.

5. Nevruz Bayram

eitli anma gnlerinin rtt 21 Mart, Nevruz Bayram olarak Smerlerden beri kutlana

gelmektedir. Ylba olarak da kabul edilen bu gn Orta Asyadan Balkanlara dein

kutlanmaktadr.*130]

Nevruz Bayram Dersim blgesinde Dede Ocaklarnn kurucularnn trbesini ziyaretle balayp,

dalarda ve su balarnda kutlanmaktadr. Emiganl kabilesi, Nuh peygamberin gemisinin

dokunduuna inandklar Bar Danda nevruz Bayramn kutlayarak, Cemler yrtrler, semahlar

dnerler ve lenler verirler bugn iin gn boyu... avalanl Aireti mensuplar Esence (Kei)

dandaki Aygr Gl evresine karak yeni gn kutlamaktadrlar. Bahtiyar aireti, Dalren kynn

gneyindeki Sultan Seyyidin trbesinin bulunduu ziyaret tepenin yamalarnda bayram

kutlamaktadrlar. eyh Hasan kyllerinin Hdrlk Tepesinde nevruzu kutladklar bilinmektedir. Onar

kynde ise da yerine bahelerde kutlamalar yaplrd. rnekleri oaltabiliriz. Nevruz Bayramna

ilikin Alevlerin Sesi dergisinde detayl anlattmz iin burada geni olarak ele almayacaz.

Hayat krda, bayrda, doayla babaa geen, hayvan srleriyle ordan oraya gen

Trkmenler, Nevruzu da kendi anlaylarna uygun olarak yeil vadilerde, sularn rl rl akt

yamalarda kutlamlardr. Trkmen tasavvufu da yaama biimine gre ekillenmitir.

Dalar ile talar ile

araym Mevlm seni

Seherler de kular ile

araym Mevlm seni..

Diyen Yunus Emre, Heterodoks slm Trk anlaynn doaya yansmasndan ve Tanr'yla

yeknesak olmasndan baka bir ey deildir.

"Munzur Da iyil iyil kar ile

Ayr dtm o sevgili yr ile.."

diyen Onar kyl bir delikanl akn Munzur ile zdeletirerek trkletirmitir.

Bu durum, Trkmen tresinin, inanta, akta, sevgide, sevdada, ata, doaya dnk bir

ifadesidir. Nevruz bayramnn en nemli yemei idem Pilavdr.

6. Ko Katm

Alevlerde nemli gnlerden birisi de, 23-24 eyll gnein Terazi Burcuna girdii gndr.

Gnein Ko burcuna girdii 21-22 Mart, Nevruzda olduu gibi bugnde Alevlerce lenlerle kutlanr

ve Kolar srlerin iine katlr, yani iftleme mesiminin balad gndr.

Kolar ve tekeler srye katlmadan nce zel olarak sslenir. Kolarn boynozlarna elmalar

taklr, ynleri krmz ve yeile yakn renklerle toprak boyas ile boyanr. Boyunlarna renkli boncuklar

taklr. Sr sahibi Kou ala, gtrmeden nce, doacak kuzularn cinsine gre, koun srtna erkek

vaya kz ocuunu bindirerek gtrr ve koyunlarn iine salar.

Koca Leker Oca'nn bulunduu Baata kynden, ryan Hzr Oca'nn bulunduu Zeve

(Dorutay) kyne, Cimin kynden eyh Hasan kyne kadar uzanan blgede, ko katmnda ayn

adetleri grmek mmkndr.

Bugne zg yemeklerde, Balr yaplr, bklar ve rekler hazrlanr. "Klk" denilen

tereyal sade, peynirli, kymal ve sebzeli olarak ayr ayr yaplan bklar stne de elle kaz aya ekli

yaplr. Kaz ayann yiyenlere ve hayvanlara uur getireceine inanlr. Baz yerlerde be parmakla

yaplr ki bu da "Pene-i Ali-Aba"y ifade etmektedir.

Kuzular ve gdikler doduktan sonra, srler salmaya balandnda da, ko katmnda olduu

gibi bereket artsn diye yine yemekler hazrlanr, glbanklar okunur. ocuklara, leblebi, eker, kuru

zm, kuru dut gibi erezlerin karmndan oluan yiyecekler datlr. obanlara da zel hediyeler

verilir.

Dersim corafyasnda olan bu gelenekleri Orta-Asya'daki Trk boylarnda da grmekteyiz.

XIV. EYH HASAN'A LKN VE ONAR KY'NDEK

ZYARET VE ADAK

YERLER LE NAN MOTFLER

eyh Hasanl Oymaklarnn Trkistan'dan gelen Bayat Boyu'ndan olduklarn bilmekteyiz.

nceleme blgemizde, Trk dili azlarn aratran Prof. Dr. Tuncer Glensoy ve Do. Dr. Ahmet

Buram, eyh Hasanl obalarndan ve Alev kylerine ilikin u hususlar belirlemilerdir:

2. Az Blgesi" olan, "Bu blge de Baskil ile snrlar iindedir. Frat nehrine sahil olan bir ka

kyden mteekkil bu blge, Keban ile snrlarnda bulunan 4. az blgesi ile hemen hemen ayn

zelliklere sahiptir. Tabanbk, Kaleky, Kumlutarla, Hyk kyleri bu blgeyi oluturur. Bu blgenin

eski bir Trk yerlemesi olduu, yaplan kaz ve aratrmalarda ortaya karlan eserlerden

analmaktadr...

"4. Az Blgesi: Bu blge, Keban ile snrlar iinde, Keban ile An arasndaki blgede bulunan

Denizli, Bayndr ve Nimri kylerinden oluur. Bu blge ile 2. Az blgesi arasnda byk bir benzerlik

vardr. Dolaysyla iki blgede yaayan halkn ayn tarihlerde gelip buralara yerlemi olmalar ve hatta

ayn boya mensup olmalar kuvvetle muhtemeldir..." *131]

2. nci ve 4.nc Az blgesindeki kylerle Onar ky ve evresindeki Alev kyleri akrabalk

ilikileri iinde olup, Ouz Boylarndandr. Arapkir'in snnileen baz Trkmen kyleriyle de ayn

boydan olup, Trke'nin ayn azyla konumaktadrlar. Bu blgedeki kylerin ounluu eyh Hasan

Oca talipleridir. Gelenek ve grenekleri de ayndr.

eyh Hasanl Onar kylleri Orta-Asya'daki eski inan, gelenek ve trenlerini slmi emsiye

altnda Anadolu'ya tamlardr. Trkler, lm atalarnn, doann ve oluumlarnn, gn ve gkte

meydana gelen deiimlerin, birer ruh ve gizli glerin kendini, gstermesi iareti olarak inanyorlard.

Gk grlemesini Hz. Ali'nin naras, imeki Dldl'n nal kvlcmlar, yldrm kaps olarak,

Kzlbalarca alglanmakta... Doadaki birok olay Alevler, Hz. Ali'nin kerameti ya da gazab olarak

nitelendirmektedirler. Gnein dou ve bat zamannda ayn yne dnerek ellerini ge kaldrp,

Hzr ve Ali'nin adnn getii bir glbank okurlar. Bu ritel Trklerin Gk-Tanr'ya tapnma biiminin ve

Gne Kltnn Dersim Blgesinde halen devam ettiini gstermektedir.

Antik Anadolu uygarlklarnda benzeri inan motifleri ve kltleri, Trklerin eski inanlaryla bir

sentez oluturarak, Heterodoks slm haline dnmtr.

Hmit Zbeyr Koayn "Keban Projesi Pulur Kazs 1968-1970" aratrma ve bulgular sonular

bugnk geleneklerin kkenlerini dorulamaktadr. Bereket Tansas tapna, kutsal sunaklar ve

Ocak klt, Atee tazim vb. Alev inan tarihini de ok daha eskilere gtrmektedir. Koay'n bulgular

yre tarihine ve inancna k tutmaktadr *132+.

Anadolu'nun Ana Tanra's Kybele (Cybele-Sibel) ile Alevlerin Fatma Ana's lkemizde

kltrel olarak rtmtr.

I. EYH HASAN ONER'N TRBES

VE ATALAR KLT

Onar kynn kurucularnn bulunduu ve otuz civarnda ahidenin olduu mezarlkta, eyh

Hasan ve ei Ana Hatun'un da trbesi vardr. l4. yzylda koruma altna alnan ve duvarlarla evrilen

mezarlk kutsanarak, atalarna sayg iin takdis edilmi ve anlar yaatlmtr. Bu gelenek Gktrk,

Ouz ve daha eski Trk inanlarndan gelmektedir.

Orta-Asya Trkleri'nin inancn drt temel noktada toplayabiliriz. Gk-Tanr klt, Atalar klt,

Tabiat Kltleri ve IX. yzyldan itibaren bu kltlere eklemlenen amanizm inanc, tm bu inanlar

ylesine birbirine girmi ki, ayrmak imkansz hale gelmitir.

Atalar Klt, lm byklere tzim, atalara sayg, "baba hukuku"nun inan sahasndaki

belirtisi olarak grlmektedir. *133]

Hemen hemen btn Kuzey ve Orta-Asya kavimlerinde bulunduu grlen ve Ata-erkil aile

yapsnn bir sonucu olarak yorumlanan atalar klt, tarihi nisbeten iyi bilinen en eski Trk

topluluklarndan Hunlar zamannda tespit edilmektedir. Hunlarda ylda bir kere umumi bir merasim

dzenlenerek atalarn ruhlarna kurban kesiliyordu. *134]

Atalara ait hatralarn kutlu saylmas, Trk mezarlarna yaplan tecavzlerin ar ekilde

cezalandrlmasndan da anlalyor. Attilla'nn I. Balkan Sava'nn bir gerekesi de Hun Hkmdar

ailesi kabirlerinin Bizans'n Margos Piskoposu tarafndan alarak soyulmas idi... Soyulma nedeni, Eski

Trklerde llerin silahlar, kymetli eyas, bazan tam tehizatl atlar, kadnlarn mcevherleri ile

birlikte gmlmesi idi. Bylece teki dnya da rahat yaamlarnn saland dnlyordu. Trkler

lenin yeri belli olsun diye Kurgan ina ederler, mezarlarnn stne tmsek yaparlar veya geni

daireler eklinde ta yarlar ve hatta ta heykeller (Balbal`lar) dikerlerdi. *135]

Gktrk Yaztlar'ndan anlalyor ki, "Trk Halk inancna gre, insann ruhu, ldkten sonra ku

yahut bcek ekline giriyormu. len hakknda "utu" deniyor. Bilindii gibi Bat Trkleri'nde, hatta

slmiyeti kablden sonra, "ld" yerine "ukar boldu" yani "ahin oldu" deyimi kullanlyordu.

"Yakut'larn inancna gre, lm halinde "Kut" (can) bedeni terk ederek, ku eklini alr ve Kinat

kaplayan Dnya Aac'nn dallar zerine konar. Yakut'larda ruh, hayvan ekline de girmektedir.

Mool amann ku ekline girmesini salayacak kanatlar vardr. Orhun Yaztlar'nda ve

Kagarl Mahmut'un Divn'nda grld zre, eski Trke'de, "Cennet"in "Umak-Uma" kelimesi

ile aklanmas da bu bakmdan mna tar. Bu kelimeyi baz Alev airlerinin nefeslerinde de buluruz.

Bektaler len insann cannn hayvan ekline girebileceine inanrlar. Bu tarikate gre lm,

"Gmek" bir diyardan, baak bir diyara tanmak, "Kalb dinlendirmek"tir. Tasavvuftaki DEVRYE

grnn, bu eski Trk inancnn tesiri altnda kald tahmin edilebilir. *136]

eyh Hasan Ocana bal kylerden, hatta Snni Trkmen kylerinden de eyh Hasan'n

trbesine adaklar getirilir, kolar kurban edilir, etli pilavlar piirilerek yufkalarla yenirdi. Ayranlar ve

erbetler iilir, tatl olarak da helva datlr ya da grmtk veya tatl tarhanadan yaplm sade

tereyala kavrulmu ve zeri bademle sslenmi bir nevi "cezire"ye benzer tatl tepsilerde ikram

edilirdi. "Tccar Hseyin Day"nn "kmbe"yi 1950'li yllarda tek tek itina ile veriini ve lezzetini bugn

dahi anmsyorum.

Abdal Musa Kurban da eyh Hasan'n trbesinin yannda piirilip yenirdi. Bir keresinde Dzgn

Dede, kurbanlk koun pimi krek kemiideki etleri yedikten sonra, kemiin stndeki izgilere

bakarak ada adayann geleceinin nasl olacan anlatm idi.

Huu iinde Trbenin etraf dualarla yedi kez dnlerek taaf edilir ve dilekler tutulur, adaklar

adanrd. Gebe kadnlar ocuklarnn hayrl olmas iin niyaz ederlerdi. ahide her dnte plerek

takdis edilirdi.

eyh Hasan'n Trbesi'ne gsterilen bu sayg, Trkmen geleneindeki Atalar Klt tresinin bir

gereiydi...

2. SAKIZ BABA VE AA KLT

Alevler arda itibar ederler, Vilyetnme'de Hac Bekta'n nasl bu aacn dibine snp ondan

bymesini ve yapraklaryla onu rtmesini istediini anlatr. Hrka Da'nda Ard aacnn saklad

Hce Bekta Veli burda 40 gn ile karr. Sultan ucuddin Veli bir am aacnn altnda zikreder. Hz.

Muhammed, Rdvan aacnn altnda ikrr verdirmitir. Daha sonra bu aacn dallar, Alev Dede

Ocaklarnca kutsal kabul edilerek "Tark sopas" olarak kullanlmtr. eyh Hasan da bugn "Sakz

Baba" denen sakz aacnn altnda zikrettiinden ve bu aacn yanna gmldnden, bu aa kutsal

kabul edilmektedir.

Trklerin kutsal saydklar aalar arasnda, Kayn aacndan baka aalar da vardr. Bunlardan

biri olan ard (art, ara) aacdr. Manas Destan'nda ksr kadnlara ocuk veren "ardl mezar'dan

bahsedilmektedir. Kahramanlardan biri "Ardl Mezar Hazret"in tanrsndan peyda olur... Ouz. bir

gn avlanrken ormanda bir aacn kovuunda karsn bulur... Uygurlarn ilk dedeleri de, bir aacn

budaklarndan dnyaya gelmilerdir... Trkmen adetlerinden..lnn mezar banda ate yakmak,

eskiden kalma bir adettir. Trkmenler gen lm bir adam gmdkten sonra onun atn sslerler ve

lnn stnden karlan elbiseyi bir aaca giydirirler, kyn kadnlar donatlm bu at ve giydirilmi

aacn karsna geerek atlar okur ve alarlar..

Aratrma yaptmz blgede de gen lm erkek veya kzn elbiseleri eitli eyalar byke bir odann ortasna konur. Eyalarn

etrafnda halka yapan kadnlar sra ile at okuyarak alarlar. lenin yakn kadnlar ise salarn yolarlar ya da gs ve dizlerine vurarak

hem alarlar hem de at yakarlar. Bu yrelere gre 3 ila 7 gn devam eder, 40 gn yas karlr. Birinci ve 40. gn "Toprak" ve "dr"

kurban kesilir, "Dr Cemi" dzenlenir.

lnn ruhunun aata teccesst ettii inanc burada aka belli oluyor... Krgzlarda,

amanizm devrinden kalma mukaddes aalar, atalarn ve byk amanlarn mezarlar slmlatrlm

ve evliya trbeleri olmutur.

Krgz-Kazak'larn adetlerinden... kadnlar ksr olurlarsa sahrada tek bana biten bir aacn, bir

kuyu (pnar) veya su yannda koyun kesip gecelerler.. Ouz Trkleri'nin bir pnar yanndaki kayaya ve

zerindeki izlere secde ederler.. Onar kynde de Ggeyik semtinin Gney denilen yerde Hz. Ali'nin

at Dldl'n yar atlarken nalnn izi bir kayaya gmlm ve ylecene kalm. Kayadaki nal eklindeki

bu iz kutsal kabul edilerek, kapann etraf talarla duvar yaplar koruma altna alnm olup kayaya

niyaz edilmektedir.

Cennetin ortasndaki Hayat Aac ve Bilgi Aac, ylan ve ejderha tarafndan korunmaktadr.

lmszlk kolay elde edilemez, bu, eriilmez bir mahalde (yerin br ucunda, okyanusun dibinde,

karanlklar diyarnda, ok yksek bir dan zirvesinde ya da merkez'de) bulunan Hayat Aac ya da

Hayat emesi'nde toplanmtr: Binbir meakkatla yanna ulalrsa da muhafz canavarlarla boy

lecektir. Bu mcadele bir "Srra vakf olma" manasn tar, lmszl elde etme hakkna sahip

olabilmek iin insanolunun kendini "ispat" etmesi "kahraman" olmas gerekir... *137]

Pertek'in Samandersim (Ard) kyndeki dada bulunan asrlk aalar kutsanarak "Bayram

Dede" trbesine dntrlmtr. Nevruz ve Hdrellez kutlamalar, srlerin yaylaya kma

trenleri gibi birok dini ve rf merasimler bu ziyarette yaplmaktadr.

Aa, yaam ve lm simgelemektedir: Yer altndaki kkleriyle lm, yer stndeki gvde,

dal ve yapraklaryla da yaam tasvir etmektedir. Aa Klt, uzak dou Budizm'den Anadolu Antik

inanlarna dein tm uygarlklarn ortak inanc ve kltr haline gelmitir.

Musevi, Hrstiyan ve slm mezarlklarnda kaide ve mezartalar (ahideler)'nda kartal, leylek,

arslan ve ylan gibi hayvan resimleriyle sslenmi, eitli aa ekilleriyle bezenmi "Hayat Aac"

motifleri grmekteyiz. Tunceli blgesinde ska mezarlarda raslanlan Ko ve Koyun mezartalar

tarihin derinliklerinden gelen bir inancn gnmzdeki motifleridir. Hititlerdeki Arslan heykellerin

yansmasn Ant-Kabirde, Yalva'ta bulunan Antik Tapnaklardaki ay kabartma motiflerini ve hece-

talarndaki yldz ile birlikte Trk Bayra'nda grmekteyiz.

Bekta mezartalarnda nl filozof Aristo'nun balndaki dilimler gibi, Kzlba kee klahl on

iki dilimli talar vardr. Zeytinburnu Eryek Baba Tekkesi mezarlndaki ahideler ve motifleri Alevliin

birer sanaat eserleridir. Karaca Ahmet ve Eyp mezarlklarndaki mezartalar, Hurma ve palmet

motifleriyle sslenmi, bar gvercinleri vardr. Trk mezartalar Hitit ve Msr kabartmalaryla

sfenksleri andrmaktadr.

Aratrdmz blge bakmndan, Urartu'lar nemli bir yer igal eder. Bu nedenle bu uygarln

da Aa klt ve bugne yansmasna bakmak gerekir. Urartu'lar zaman kapsam bakmndan M.

XIII. yzyln ilk eyreinden, M.. VI. yzyln bana kadar tarih sahnesinde grlmtr. Van Gl

evresi merkez olmak zere, Karasu havzasndan Transkafkasya'ya, Malatya blgesinden Urmiye

Gl'ne kadar uzanan bir uygarln temsilciliini yapmtr. *138]

Hayat Aac ile ilgili inancn ve bunun sanat yaratmalarna konu olarak ilenmesinin ilk

rneklerine, M..3. Bin ylndan beri Aa Mezopotamya'da rastlarz. ki Teke arasndaki al motifi

sahnesi, Smerlerin "yaam" ve "lm" arasndaki srekli dolam, yeralt dnyas ile olan inanlarn

ve hayat aacnn en eski ekli "DUMUZ"yi simgeleyen byk Ana Tanra'nn hayat yayan "aklar

ifti"nin lp, ilkbaharda yeniden dirilmesini sembolize etmektedir. Bu inan geleneiyle ilgili olarak,

devimsel yaamn simgesi hayat aac motiflerinin eitli ve zengin ekillerine, Urartu'lardan nce

Assurlar'da rastlamaktayz. *139]

Assurlar'n M.. 2. bin yllarnda lmezlie olan inan gelenei, hayat aac motiflerini ncelikle

monoteik ekilde, bir tanr bileimiyle ilgili olarak Assur'un ulusal tanrs sembol haline getirmitir ki,

bu yalnzca yeralt dnyasnn gleriyle olan savata var oluuna dzenini ve yazgsn belirlemekte

kalmayp, ayn zamanda LM ve DOU'un sonsuz dolamn da oluturmaktadr. Assur Kral

teriminin zndeki "Hayat Aac - Tanr - Assur" sembol, Assur Tanrsnn yerine geen Kraln ok

anlaml simgesi haline gelmitir. Assur saray duvarlar, kabul salonlar, kral sembol ve mhrleri

gizemli bir anlam olan hayat aac motifleriyle bezenmitir. Bu sahneler tipik Assur kabartmalar

zerinde, hayat aacna klt yapan Tanrlar arasnda yer alan Kral tarafndan temsil edilirken

gsterilmitir. *140]

eyh Hasan da Sakz Aac (Sakz Baba)'nn dipinde oturup, srtn gvdesine dayayp da zikir

ederken, tpk Assur Kral gibi bu dnyay ve teki alemi temsil eden bir uhrevi kimlie haizdi, aala

btnleerek...

Urartu sanatnda yaygn olarak karlatmz hayat aac motif ve sahneleri, Assur-Urartu

kltr etkileiminin bir sonucudur. Olduka deiik biim gsteren ve ayrml anlam olduu sanlan

hayat aac motiflerin Urartu sanatnda sevilerek benimsenmesi, bezeme esi ve belirgin olarak da

pekitirilmi koruyucu amacnn yan sra, zellikle dinsel anlamnn da yadsnmayacak lde fazla

olduunu aa vurmaktadr. Bu nedenle Urartu hayat aac motifinin, SMER, BABL, HURR ve

ASSUR'un Hayat Aac inanc ile edeerde bir ierik tad anlalmaktadr. *141]

Hayat Aac ve Aa inanc, Smerler'den beri Anadolu halklarnca geleneksel inan haline

dntrlerek yaatlmtr. Aacn lmszlk sembol olmas ve ayn zamanda DEVNMSEL

yaam tariflemesi, Alevlik inancndaki, HULL, TENASUH ve DON DETRME kltyle

zdelemektedir. Her eyin hareket halinde olmas dngsel yaamn birinci artdr. eyh Hasan'n

trbesinin bandaki 7-8 asrlk Sakz (baba) aacnn bugne dek kutsanmas onun geleneksel Hayat

Aacn simgelemesindendir. Alev menkbelerinde grlen, kuru aa dalnn, yanan odunun, sopa

veya asann yeertilmesi inanc da, Aa kltnn bir gereidir. Ulu bir aatan kesilen bir sopann

kutsanmas ya da ulu bir eyh'in, dedenin asasnn yzlerce yldr saklanp kutsanmas, Trklerde ve

slm ncesi Anadolu kavimlerinde aa motifinin geleneksellemi devamdr.

Aa Klt sadece inancn bir gerei olarak geleneksellememi, srleri, atlar, dier

hayvanlar besleyen nesneler olduklar iin de korunmu ger topluluklarca, bir nevi evre kltr

gelitirilmitir.

SAKIZ BABA, gvdesi 6 metreyi bulan, l5 metreyi akn boyu ve dallaryla 700 ylk en az mrl

ulu bir aatr. eyh Hasan Trbesi ile btnlemi, dier onlarca trbelerin banda bulunan mee

palamutlar ile uyum iinde, onlar koruyan ve babalk eden bir eda ile dal-budak salm ilerine, kol-

kanat germi. Onar ky kurucu dedeleri aalarla hayat bulmu, elele vermiler dallaryla...

Altlarndan geip trbeye ulancaya kadar fsltlar duyulur, omuzlara yapraklar deer H! diye. Biri

dua mrldanr gibidir yel estike, huu iinde kendini Ayn-i Cemde hissedersin, duvazlar dklr

dilinden nefesin kesilircesine, tatl bir manevi haz duyarsn ince yolaktan giderken eyh Hasan

trbesine doru, byle hissederdik, byle yetitirilmitik ocukluumuz boyunca... Dilek dileyerek

palamutlar toplar yerdik, ifa versin, urulardan bizi korumas iin ya da stanbul'a gnderirdik bol

kazanlar salamalar iin aabeylerimize... Ksr kadnlar, sakz aacnn meyvalarn ya da meenin

tatl palamutlarn yerlerdi ocuklarnn olmas iin ve Sakz Baba'ya yakarrlard, adaklar sunarlard...

Sakz Baba'nn dibinde kurbanlar kesilir, lokmalar datlrd. Dilekler tutularak, all-morlu-ividi

yeilli iplikler, bezler balanr budaklarna, dallarna... Cuma akamlar mumlar yaklr, eyh Hasan'n

trbesinin bandaki era ta oyuuna, Ak ola !.. Dilekler kabul ola !...

Sakz Baba'nn dibinden alnan toprak, kk bir torba keseye konarak evin el demeyecek bir

kesine aslr, uur getirileceine inanlr, ktlklere kar korur, hastalarn yastnn altna konur

ifa bulmas iin, inan ve itikat hep kutsal aata toplanr, eyh Hasan adna...

Sakz Baba'nn koca gvdesinden yongalar koparlp hlamur, tarn, nane, dut pekmezi ile

kaynatlarak ifa iin hastalara iirilir. Hasta hayvanlara yapraklarndan yedirilir, topra suda

zenerek iirilir. Velhasl Sakz Baba'n her eyi derde devadr...

Aa Klt, slm ncesi Trk topluluklarndan gnmze dein gelen bir rftr. Drt

mevsimde deierek ve dnerek meyvalar ve tohumlar veren aa, devinim halinde insann bir

mrn simgelemektedir. Bu durumundan Aa, Alevlikteki "Devriye Kuram" ile zdeleerek

doada hayat bulma biimidir. Yeniden douu, dairesel dngyle Hakk ile hak olmay aa simgeler.

Yaam ve sonsuzluun Hakk'ta erimenin bir semboldr aa. Dourganlk, yaam ve lm, yeniden

reme aata somut olarak grldnden, Alevlikteki "Tanr-Evren-nsan" birliktelii "Hayat Aa-

c"nda motife olmutur. Sakz Baba da yaayan eyh Hasan grnmdr.

3. BYK OCAK VE MABET KLT

Orta-Asya Gk tapnaklar ile Hititlerin Hattua'daki "E. DINGIRLI" (Tanrnn Evi) Tapnaklarnn

benzeridir, "Byk Ocak Meydanevi" ve onlar kadar kutsal, onlarda olan dini ayinler, trenler,

lenler, l klt ritelleri bu meydanda da yaplr. Asya-Anadolu sentezidir, Byk Ocak inancyla,

mimari zellikleriyle, tapnma biimleriyle, ama slmi kabuk iinde.

eyh Hasan'n 1224 ylnda yaptrd Byk Ocak Cemevi, sekiz yz yla yakn zaman srecinde,

grg cemi, cuma cemi, tevhid ve zikr iin ikrar ve musahiplik cemleri, Dr ve Abdal Musa trenleri,

adak kurbanlar gibi ok amal hizmetler vermektedir...

Rehabilitasyon Merkezi gibi eitli hastalara ifa datrd Byk Ocak: Hasta olan insanlar stk

ile gelip, bir ka gn yattktan ve kurbann kestikten sonra iyileerek giderler idi.

Eskilerin anlattklarna gre:

1826 ylnda Yenieri Oca kaldrp, Alev-Bekta tekkeleri kapatldnda, Onar kyndeki

"Byk Ocak Tekkesi" de nasibini alr. Tekkenin kapatlmasna Arapkir'den gelen zabtiyeler ve

lemadan ahslar, Cemevi'nde bulunan el yazma kitaplar, cnkleri, divanlar, belgeleri derghn

nnde atee verirler. Daha sonra Byk Ocak'n kaps ile eyh Hasan'n trbesinin bulunduu

mazarln kapsn zincirleyerek kcek ile kitlerler. Kilitleme ilemi bittikten sonra, zaptiyeler daha bir

ka adm atmadan zincirler kopar, kcek alr. Trbede ve Tekkede ayr ayr ceryan eden bu olaydan

korkuya kaplan Zaptiyeler ve din hocas korkup, rkerek tekbir ve selavat getirerek zincir vurmadan

kaarcasna giderler. Arapkir de anlatlan bu durumdan dolay bir daha yetkililerce Trbe ve Tekke'ye

dokunulmaz...

Byk Ocak Tekkesi'nin tekkeini Ocak Alime Ana, meydan evinin tam orta yerinde dpdz ksa

mee odunlarndan ate yakar. Atein duman odunlarn yand noktann stndeki tavanda bulunan

ta pencereden "tnk"den dar kar. Yanan ate meydan evini str. Ocak Alime, nce dualarla

baka ocaklardan getirdii bir ei (fara) kor atele odunlar tututurur. Harge (maa) ile

kartrarak tm odunlarn nar gibi olmasn salar. Btn odunlar yanm, kor haline gelmi atein

nnde "Alime Ana" durarak glbank'a balar:

"Allah'n !... Onar Dede'nin yz suyu hrmetine, yaktmz atein hakk iin, Cem-i Cemaate

katlan sofu ve baclar zor durumda brakma. Btn oluumuza-ocuumuza ksmetler ihsan eyle iyi

gnlerde. Malmz, davarmz kurtlardan kulardan koru. Urularn az dili kitlensin. Zor gnmzde

Hzr-Ali yete-yerie..." diyerek duasn bitirir. Sonra, atein stne biraz "raban yandan, bir

imcik tuz ve zerlik otu atarak ttsler. "Kirvem" de olan Ocak Alime Ana, bu atalarmzdan gelen bir

gelenektir, diyordu. Bu yaplan "Ate duas" Orta-Asya Trk amannn ya da Zerdt rahibenin

avsunlama treninden baka birey deildi.

Yine, Ocak Alime Ana, Musahip kurban tlayanlarn ya da adak kurban kesenlerin, kuyruk

yandan bu yanan kor atein iine marapa ile para para damlatarak, alevlerin ekline gre kurban

sahiplerinin geleceinden haberler verir idi. Adaklarda ise, kadnlarn kz ya da olan douracan

mutulard.

Gittiim, Abdlvahap Gazi Trbesi'nden kadnlar oyuktan el yordam ile kemik kararak, alarak

Trbedara gstererek ocuklarnn cinsini belirlemektedirler.

Byk Ocak Tekkesi'nde yanan kor ate kaldrlmadan ya da snmeden nce, Hzr Dede,

ocuklara semah etmeyi, dnmeyi retirdi. Hzr Dede, saz hzl alarak, kye zg szcklerle

doalama ve otantik nefese sylerdi:

(...)

Agrdan kaptm grei

Dlk dolat direi

Atam gk anam toprak

La lahe llallah

Ali Mrit gzel ah

Eyvallah ah Eyvailah

(...)

Bu deyiteki, "Atam gk, Anam Toprak" dizesi Smerlerde ve Trkler'de Gktanr, Yertanr ya

da Erkek, Gk, Ana, yer tanrlarn artrmaktadr. "Agrdan" ise, Zerdtlerin "ategah"larnn

addr. Kanmzca bu deyiteki gelenek Antik-Anadolu kltrlerinin devamdr. "Ay Alidir, Gn

Muhammed" dizelerinin Alev nefeslerinde gemesi kken olarak, Smer ve Msr gne tanrlarn

artrr niteliktedir.

Prof. Dr. Firuzan Knal, Malatya blgesi iin unlar sylemektedir:

Malatya Abidesi zerinde kanatl bir Gne Kursu tayan GNE LAH ile sivri tanr apkasnn

tepesinde HLAL bulunan Kanatl Ay Tanrs tasvirinin bu devirde hala Gne ve Ay Tanrlar'na ibadete

devam edildii anlalmaktadr. Bu husus din tarihi ynnden nemli bulunmutur. Malatya

kabartmalar zerinde, topran, bereketin Anas kabul edilen bu tanrann adnn KUBALA olarak

getii grlmektedir. Kubala'nn bu devirde de Frtna Tanrs'nn zevcesi olduu, bylece tasvirlerde

AYVA ve NAR sembolleri ile belirlendii dikkati ekmektedir...

Malatya Aslantepe kazlarndaki bulgular, Hitit uygarl ve yrenin tarihine k tutmaktadr.

Byk Hitit mparatorluu ktkten sonra, Ge Hitit ehir Devletleri, Malatya Kral, Hitit Hiyegrolif

yazsn kullanmtr. Bu yaz Dou Anadolu'daki Urartu Krallar tarafndan da kullanlmtr. Bu blge

M.. 612 ylna kadar Asur egemenliinde kalr, bilahere sra ile skit ve Kimmer aknlarna urar, Med

ve Persler'in egemeliine geer. skender ve Kapadokya Krallklar'ndan sonra, Adyaman/Samsat'ta

bulunan Selokidler egemenliine girer. Bu blge uzun sre Pontus Krall'na bal kalr. Romallar

(M..3O-M.S.395) dneminde... Blgede iki mstahkem Kale bulunduunu, bunlardan birinin Tomisa

dierinin Dastarcum (Arapkir) olduudur. Bizansllar (M.S.395-659) dneminde Malatya ve evresi

264 yl egemenliinde kalr. Malatya'nn su gereksinmesini karlayan Dermesih ay su kanallar,

Bizansllar zamannda yaplr. Deyr-i Mesih sa Kilisesi'ne geldii sylenen Hz. sa, Gndzbey

kyndeki Eski Kanal'n asasnn izi olduuna inanlr. *142]

slmiyet aratrma blgemize Muaviye dneminde girer. Baz kaynaklar Muaviye'nin

Malatya'ya geldiini yazmaktadrlar *143+. Malatya bu tarihlerde ilk kez Mslman kenti olur. Frat

Havzasnda ve snr blgesinde, ticaret yollarnn kesitii gzergahta bulunan Malatya (bugnk

Batalgazi lesi, eski Malatya), ayn zamanda onlarca inan ve kltrn birlikte yaad i ie getii

bir corafyadr. Bizans katliamndan kaan Heterodoks Hristiyan Paulikien halk da 833 yllarnda

blgede egemen olan, Malatya Valisi'ne snrlar. Bu halk, Malatya-Arguvan-Divrii-Arapkir`den

Tunceli Peri ay'na kadar uzanan geni bir corafyaya yaylrlar. Yine bu dnemde Heterodoks slm

(Alev)'ln ilk oca olan Seyyid Batal Gazi Oca ortaya kar. Alevliin ilk temeli Malatya'da atlr.

"Alev, Kzlba, Yezidi, Bekta inanlar ise genellikle eski a Anadolu inanlarnn

zmlenmesi sonucu yeni bir yap, yeni bir biim kazanmtr *144+ diyen, smet Zeki Eypolu, Mabet

Klt'nnde tarihsel arka planna iaret etmektedir. Snnilerin "Cami Allah'n evidir" sylemi, Antik

kltrlerin bir anlaydr. Ayn ekilde Alevlerdeki Ocak klt anlay ve Kurban ritelleri, Hititlerin

Tanr Evleri mabetlerine dein kkeni giden bir gelenektir.

Kur'an- Kerim'in Hac Sresi 34. Ayeti gerei Alevler yllk kurbanlarn kesip, "Grg Cemi"

sonucu "Dr" hukuku ile sorgulanp gerekli yaptrmlarla ilemler yaplmaktadr. Bu ritel bir nevi Hac

farizesinin yerine getirilmesidir. Yllk Taliplerin denetimi, zeletirisi, otokontrol, toplumsal hukuk

kurallarnn yaama geirilmesidir. Bu da Alevlerin Mabedi olan Ocaklar ve Cemevlerinde olur. Her

Ocak merkezi bir "Rza Kenti"dir. Ocaklardan hareketle "Olgun Toplum"a doru evrilerek gidilir.

4. KABADREK VE AR-I ALA KLT

Karadirek, Byk Ocak Tekkesi'nin tam ortasnda bulunan ze1 bir aa direktir. Karadirek,

Srat- Mstakimi temsil eder. Gkten yeryzne inen "Allah'n pi"ni simgelemektedir. Ayn-i Cem

yaplan meydan evinin ortasndaki "karadirek" ayn zamanda "Hakk ile hak olmay", O'nunla kelm

(sz) etmeyi sembolize eder ki, bu da, "Sidret`l-Mnteha"dr.

"Sidret'l-Mnteha": Snr ban sembolize eden Arapistan Kiraz. Yaratlmlarn bilgilerin

tkendii, tesine geemedii son snr. Meleklerin de, bakalarnn da geemedii Arn sanda bir

aa. Cennet'in ular. Ondan tesi gayb olan. *145]

Karadirek, kiraz aacnn gvdesidir. Karadirek'in menbesi yledir: eyh Hasan, Byk Ocak

Tekkesi'nin ta duvarlarn rer. atnn kapatlmas iin ve orta direklerini dikmek iin "Ulu Aa"

arar. evreyi gezip dolar bulamaz. Gnlerden bir gn yolu, Arapkir'in Uuzlu mahallesine der. Ulu

bir Kiraz Aac grr. Tam arad bir aatr. Byk Ocak'n damndaki salmalar, hezenleri,

mertekleri, arstaklar, dam tutacak olan direkleri, destek ve payandalar, ayn zamanda koca

gvdesiyle doru yolu gsterecek yapsyla tekkesine uygun bir aatr. Tekkenin dam tek bir

"KK"ten "Ar- l"daki KRAZ gibi kaplayacakt...

Ouzlu Mahalesindeki bahe olan Kiraz'n sahibi, Glbac adnda dul bir kadnm. Babasz iki

ocuunu, bu ulu Kiraz'n meyvasyla besleyip bytrm. Evinin geim ykmll bu aan

stndeymi. Onun iin Ulu Kiraz'a Glbac gznn ii gibi bakar, suyunu gbresini zamannda verir,

sonra da bahar ile birlikte btn aalardan nce meyvasn verir, kirazlar sepet sepet satarak gl gibi

geinirmi...

eyh Hasan, kirazn etrafnda dnm, dallarn tek tek saym, lm bimi, hesabn kitabn

yapm, "bu aa tekkenin stn rter" demi. Varm Glbac'n kapsna dayanm: "Glbac, bu

kiraz bana ver, bir tekke inaa ediyorum, karl olarak ne istiyorsan sana vereyim !"

Glbac, karsndakinin pek tekin birisi olmadn anlam. Alamakl olmu, "Dervi Baba !.. Bu

kiraz benim, ocuklarmn rzkdr, nasl veririm onu sana? Var gt baka yerde ara aacn !.."

eyh Hasan, "inatta bir muratta bir" demi iinden. steinden vazgememi.. "Madem yle

Glbac, U1u Kiraz, seni dilerse sende kalsn, beni dilerse peimden gelsin !.." demi.

eyh Hasan'n gcne kudretine akl sr erer mi? Erenler gzden yitivermi. Glbac da evine

girmi.

Kiraz mevsiminin son zamanlarym: Glbac, sabahleyin sepetini alm evden km kiraz

toplayp arya satmaya gtrmek iin, baheye vardnda ne grsn, Kiraz Aac kkyle geiyle

ortalktan yitmi yok olmu, yerinde yeller esiyor, gvdesinin oturduu yerde gl olumu. Glbac

alam, szlanm, dizlerine vurmu dnm ama bouna !... Birden gayptan davudi ruhani bir ses

gelmi: "Alama Glbac !..Kiraz beni istedi bana geldi. Ama zlme, ocuklarnn rzk kapnn ardnda

!" Bu ses, eyh'in sesi imi. Glbac uzun sre, yani bu gizi saklayabildii srece her sabah kapnn

ardnda, "bir alk bulgur ile bir kak ya" bulmu, ocuklarna yetecek kadar da "somun ekmek...

Erenlerin gcne g m yeter? Emreyledii Kiraz Aac peine taklp gelmi. Balarba

semtinde, srklenerek gelen aacn izleri hala kayalanda yarm yarm dururmu. Ve yine derler ki,

tekke'yi yapan ustalar, iiler aatan taze taze kiraz yemiler bitene dek...

Kiraz'n gvdesi "KARADREK" olmu Byk Ocak Tekkesi'nin ortasna, dallar salmalar,

mertekler ve hezenler olmu, dalcklar ve yapraklar topran altnda dam kaplam ve rtmler.

Bylelikle Byk Ocak bitmi..

Karadirek ve Byk Ocak Tekkesi sylencesini Dr. Kaygusuz farkl bir biimde derlemitir.(146)

Akdeniz niversitesi retim yesi Prof.Dr.Fuat Bozkurt bir dede olu olmasna karn, ou

zaman "Alevlik d tavr"lar sergilemektedir. "Karadirek Tekkeleri" konusunda da ayn anlaytadr.

Ouz Aktan ile kaleme ald makalede Bozkurt yle demektedir: "Bozkurt, ncelikle

Anadolu'daki Alevlerin tre ve trenlerindeki motiflerin kkenleri zerine kimi ip ular yakalama

amacndadr. Buzkurt'un savlarn yle sralayabiliriz:

- Alev trenlerinde slm ncesi Manihaizm, Budizm, amanizm, eski Trk dini gibi inan

retilerinin eleri (inan ve uygulamalar) baskndr.

- Mezirme Kyndeki tekke, gemite Alev diren ve dayanmasn pekitirecek bir ilev

stlenmitir: Karadirek ad ile anlan tekke, zamanla Osmanl ynetimi ile uzlaan Hac Bekta

Tekkesi'ne kar, ran Trkmenlerince grevlendirilen bir yaylma merkezidir."(147)

Bozkurt'un bu savna katlmak imkanszdr. Onar kyndeki eyh Hasan kyndeki "Karadirek

Tekkeleri" I3.yzyln balarnda kurulmutur. Merzifon'un Oyma Aa Ky'ndeki Kemal Dede

Tekkesi yine ayn tip olup bu yllara tekabl etmektedir. Merzifon'daki Oymaaa, Emet, Sarky gibi

kylerde Malatya Battal Gazi kkenli dedeler vardr. sparta'daki Veli Baba Oca yine Malatya kkenli

olup Battal Gazi ile amca ocuklardr. Eskiehir Seyyid Gazi yine ayn kkenlidir. Mezirme ve Mineyk

kyleri de ayn tarzda kurulmu Dede Ocsklardr. Bu tekkelerin tm Abbas ve Seluklu dnemlerine

dein gitmektedir. Bozkurt tarihsel yanlg iindedir.

kincisi, ah smail ve atalarnn Anadolu'daki rgtlenemelerine bakldnda, Hac Bekta Veli

Tekkesi'ni dlayarak bir i yapmamlardr. Dergh sereme olarak grmlerdir. ah smail'in

Banaz, Sarukaya yaylanda dzenledii "Trkmen Kurultay"n Balm Sultan organize etmi,

II.Beyazd'n istanbul'a I509'da armas zerine yerine kardei Kalender elebi'yi gndermitir. Bu

kurultayn toplanmas iin almalar Pir Sultan, Kul Himmet, Kalender elebi nclnde

gereklemi, Anadolu'daki Dede Ocaklar ve Trkmen Beyleri itirak etmitir.

1527/8 Kalender elebi isyanndan sonra, Hac Bekta Dergh'na Osmanl ynetimi Sersem Ali

Baba adnda birisini 1551 ylnda "Dedebaba" nvanyla atamtr. Bu ahs ve devam eden Bekta

kolu baba ve uzantlar 1826 ylna kadar Osmanllarla uzlamlardr. Hac Bekta soylu elebiler

uzlamadklarndan srekli Osmanl ynetimince gz zaltnda bulundurulmutur. Trk ulusal bilincinin

gelimesiyle ttihat ve Terakki Cemiyetince, "elebiler ve Alevler" itibar grerek nemsenmi ve yeni-

den rgtlenmeye allmtr.(148)

18 Mays 1912 ylnda 65 imza ile Arapkir halknn eyhlslmlk makamna ekilen telgraf ve

dier belgelerden "Dersaedet"e ekilen telgraflar, elebilerin o dnemde nemlerini

vurgulamaktadr.(149)

Karadirek'in yksne tekrar dnersek, bir baka sylencede yledir: Onar Kynde

anlatlanlara gre:

eyh Hasan kiraz aacn budar. Gvdesini yongalardan temizler, gnein klarn gren kirazn gvdesi parlak krz penekli siyah bir hale dnr. eyh Hasan ad koyar kirazn gvdesine "Karadirek" diye. Kucaklayarak gtrr, tekkenin ortasna diker bu direi. Soyum-sopum "Ulu" grecek diyerek dua okur. Kurban tlar kan aktr dibine, evlatlarnn, torunlarnn alnlarna srerek takdis eder. Kalan on bir daln da yine tekkeye direk yapar. Onbir daln dallarndan ise, hatl, salma, hezen, mertek, aruda, ksak, arstak yaparak deme olarak tavan yedi kat dizerek rer. Geri kalan kklerini, yongalarn, yapraklarn, rplarn, budaklarn da prn altna altna der ve dam lola dzeltir.. Tekkenin ortasnda ilk atei yakarak semaha durur, oner ile onbac ile dner ak ile....

eyh Hasan'n Karadirek dier adyla Byk Ocak tekkesinin yapm eski Trkler'deki "Byk

Ayin" ve trenlerinde yaplan zel adr ve dizaynna benzemektedir. Abdlkadir nan, eitli

Trkololara dayanarak ayinleri tasnif etmektedir ve tariflemektedir.

"En uzun sren yin byk ruh LGEN adna yaplan ayindir. Bu ayin blmden ibarettir.

Gne battktan sonra yinin, hazrlk blm tekil eder, birinci blm yaplr. Bu blmde Kam

(aman) ayin yaplacak yeri tayin eder, oraya zel adr (slti) kurdurur. Bu adrn tam orta yerine

taze ve yeil kayn aac dikilir, bu aacn adr iinde kalan dallar budanr, adrn tepesine kan

ksmdaki dallar bir top halinde braklr ve oraya bayrak balanr. Kapn aac dokuz yerinden kertilir,

bunlara "TAPTI" denir ki "basamak" yahut "merdiven" demektir. Bu adr, baya adrlara gre ok

byk olur, kaps douya kardr." Diyen, nan, adrn nnde de kurbanlk hayvan alnn olduunu

belirtmektedir.(150)

Bu tasvir edilen adr, oniki direkli Byk Ocak tekkesinin aynsdr. Kayn aacndaki 9 entik

g simgelemekte ve Karadirek gibi ilev grmektedir. Byk Ocak'taki krlanc yapl 7 kat

grnml tavan da g simgelemektedir.

Grlyor ki eski Trk Kam (aman)'larn dzenledii ayin ve mekanIar ile Alev Dede ve

eyhlerinin icra ettii cem ayinleri ve mekanlar byk benzerlik gstermektedir. Deiiklik, oban-

gebe toplumundan yerleik ky tarm toplumuna gei fark iIe slma adaptasyondan baka birey

deildir.

Karadirek'in st ksmnda era tas vardr. fitilli kandil yanar. era tas'na kurbanlk

hayvanlarn kuyruk yandan parafin ve tuz ile zel hazrlanm ya konarak, iine de "Allah-

Muhammed-Ali"yi simgeleyen fitil yerletirilir. erac, kandili buradan uyandrdktan sonra, Dede

era Glbak'n okur ve Cem balar. Cem trenlerinde Dede'nin postu, Karadirek'in nne serilir. Sa

yanna imam, rehber, kanber ve dier dedeler oturur. Sol yanna zakir oturur. Dede ile zakirlerin

arasna dedenin ei "Anabac" ve dier sa yanda oturanlarn eleri yer alrlar. Gedik denilen oniki

direklerin ara ksmlarna byk aileler eklinde bek bek otururlar. Bu oturu srasnda kadn erkek

ayrm yaplmaz. Musahip kardelerin birlikte oturmasna dikkat edilir. Oniki hizmet sahipleri "ceet"

denilen ksmlar da grevlerini ifa ederler. Karadirek'in ve dedenin dahil olduu 12 post makamna

temsilen yal erkek ve kadnlardan erkn iyi bilenler oturur. Tm cemaatin oturu biimi, halka ek-

linde rk ve secdeye eilecek tarz ve aralkta nizam iinde olur.

eyh Hasan, tasavvufi derun bilen "Arif-i Billah" bir zattr. eyh Hasan'n Trkmen talipleri

muhipleri 0'nu bir aman gibi alglamlardr. "Baba Resul" diyenler olduu gibi bir "hekim" olarak

dnenlerde vardr. Aslnda o "afsunlama tekniini" kullanan bir "km", Bahi ve Trkmen

Babas'dr.

Kaynaklardan Dede Korkut (Korkut Ata), Baba shak- am ve ulu ozan Fuzil'nin Bayat

Boyundan olduu bilinmektedir.(I51) Bayat Boyundan olan eyh Hasan'n andmz zatlarn baz

zelliklerini tad gibi ayn geleneklere de sahiptir.

eyh Hasan Aireti'nin kurucusu eyh Hasan, "Korkut Ata" gibi alglanmaktadr. eyh Hasan,

gaibten haberler veren gelecei bilen, Airetinin her trl mkln halleden bilge bir kiidir. Bayat

Boyunun kollektif hafzasdr. Yaplacak her i ona danlr, verdii emirlere kaytsz artsz itaat edilir

ve yaplr...Byk Ocak Tekkesi de 0'nun ibadet mabedidir, ayn sayg bu mekana ve onu simgeleyen

Karadirek'e de gsterilir. Bu gelenek Ouz tresi ve tzei gereidir.

5. TARIK VE MRA KLT

Onar Ky'nde iki dede evinde "Tark ubuu" vardr. Kaldr Dede'nin evindekine "Tark" denir,

Kk Koca Dede'nin evindekine de "Rza" denmektedir. Bir anlatma gre "Tark" eyh Hasan'a

dedelerinden kalmadr. Hz.Muhammed'in Akabe'de bir aan altnda Mslmanlar'dan "sadakat ve

ballk yemini" biat alr ve "krr Cemi" yapar. Hz.Muhammed'in lmnden sonra, Mslmanlar

buray kutsal kabul ederek ziyaret ederler. Halife mer de bu aac kestirir. Dallarn toplayan

Mslmanlar bu sopalar, ubuklar kutsayarak, "asa" olarak kullanrlar ve "sadakat andnda" bunlar

kullanarak "yola gelme, girme" anlamnda "Tark" derler. Babadan oula miras olarak geen "tark"lar,

eyh Hasan'a da bylesi bir miras kalmtr.

Dier "Tark ubuu" ise, Onar Ky'nden bir dede Mehed'e mam Rza Dergah'na gider:

Oradan berat, hccet, icazetnme alarak, ecereyi de onaylatr. mam Rza'nn Trbesinden de "G1

Aac"ndan bir ubuk kesilerek zerine ayetler ilenir, "l feta ill Ali l seyfe ill Zlfikar" yazlarak

Dede'ye verilir o da kye getirerek, Tark olarak kullanr.

Bir baka sylenceye gre de, Kerbel Tekkesi'ne ecere'yi onaylatmaya giden bir dede,

Hz.Hseyin'in trbesinin bahesinde yetien "SEZE" aacndan bir ubuk keserek 80,100 cm.

uzunluunda kye getirerek, Tark ya da "Erkn ubuu" olarak kullanr ve gnmze kadar gelir.

Bazlar da Cennetteki "Tuba Aac"nn bir dal olduunu sylemektedirler..

Byk Ocak Tekkesi'nde yllk Grg Cemi yapldktan sonra, en son Cuma akam, "Krklar

Cemi" yaplr. ah Hatayi'den "Miranme" sylenir. Tark Altndan Geme ya da Tark alma

treni dzenlenir. Bu tren ve eda etme ekli ve riteilleri Hz.Muhammed'in Mira'a gidiini ve

dnde "Krklar Meclisi"ne urayn senbolize eden ve uygulanan bir Cem ibadetidir.

Krklar Cemi'nde: Bir can bir vcud olunur. Hakk ile hk, yer ile yeksan" olunur. nsan kendini

Cem'de "Allah'ta yok (Fen Fillah) klabilir" yani nefsni arzu ve heveslerini atar...

Tark ubuu, kat kat ipekli rtlere sarl biimde bir yeil torba iinde, Kiler'in ceetinde

(kesinde) zel olarak yaplm yerde durur. Cuma akamlar burada mum yaklr, lokmalar datlr.

Krklar Cemi olduu gn, Tarn bulunduu eve Rehber giderek bir Horoz keser ve Tark'

alarak Byk Ocak Tekkesine getirir. Tark, meydana girerken gzcnn iaretiyle cemaat ve Dede

ayaa kalkar. Rehber, Tark' torbasndan ve ipek rtlerden kararak, "Allah-Muhammed-Ali"

diyerek iki bandan ve ortasndan perek Dede'ye teslim eder. Dede tar pp aldktan sonra bir

glbank syler. Daha sonra Zakirler, Miracnme'yi alp, sylemeye balarlar. Musahip kardeler

Tarkn altndan gemee balarlar. Dede de kez "Allah, Muhammed Ya Ali !" diyerek bellerine

deecek biimde vurur. Tark'n altndan gemeden nce Sofular ve baclar da ayn ekilde kez

perler. Cemdekiler ise hep bir azdan, Dedenin "altndan geene, suyunu iene, sorgu sual olmaya,

Allah !" dediinde, onlar da "Allah, Allah eyvallah" diyerek yakarrlar..

Tark altndan geen sofular ve baclar: "lme dek krrmza sdk kalacaz" demek olan bu

tren, ayn zamanda "eline, beline, diline iine, eine, ana" sahip olunacann da anddr. Tm

canlar tark altndan getikten sonra, "Tark erkn bitimiyle":

Saka bir "Bakra" ve bir "brik" ile Dede'nin nne gelir. Zakirler "Hseyini" makamnda

Hz.Ali'nin Hakk'a yryn anlatan nefesi alp sylemeye balarlar. Cemaatte "Allah,Allah ! llallah

!.." ilahisini drt beyit eklinde yksek sesle terennm ederler.

Dede, Tark ubuunu Bakra'a koyarak Saka'nn dkt su ile ykar. Yine Saka'nn getirdii hi

kullanlmam pegirle iyicene kuruladktan sonra, ipeklere sararak torbasna koyar. Ve kez

ptkten sonra, Rehbere teslim eder. Rehber de ald eve gtrerek yerine koyar.

Saka, Bakra'taki suyu alarak "Haran" denilen bakr bulgur kaynatlan byk kazandaki suya

katarak tm cemaate tas veya marapalarla datlr. Bu suya, zemzem suyu denir. ifal ve okunmu

dual su olduu iin herkes ier. Hastalara gtrlp iirilir...Su datmndan sonra Cem birlenir ve

canlar, Meydan Evini terkederler..

Ktm Ky'nde, byk bir odann ortasnda bulunan ve dam tutan byk ve eski bir direkte

asl, yeil sarglara sarl asa vardr ki, darda kalan ksm byk bir ylan bana benzemektedir.

Kutsal saylan bu asaya "Ktm Mar" ya da "Ktm Evliyas" denmektedir. Bu asa ile ilgili deiik

rivayetler ne srlmektedir. Bu da Aa Klt'nn bir gereidir. eitli kerametler ve mucizeler

yklenen "Ktm Mar", ev ev, yre yre, ky ky dolaarak hastalara ifa datt, yoksul ve dkn-

lere yardm ettii, yolda karda iz bulamayanlara yol gsterdii, srleri a kurtlardan kurtard gibi

rivayetler anlatlmaktadr.

Mar: ylan demektir. Malatya'nn dousunda Abdlvahap Gazi'nin bulunduu yrede yani Eraf

Briha Da'nda "Mar Ahron Manastr" vardr ki "Ylanl Kilise"de denmektedir. Burann keileri uzun

asalarla (kkyle kt eklindeki sopalanla) ky ky dolaarak vaktin birinde drrlermi, blgede

kutsal saylan bu kiilere "Torbac" denilerek dokunulmazm. Hatta l9.yzyla dein blgede Hrstyan

Rahipleri bu ekilde grmek mmknm. Ayn ekilde dolaan Alev-Bekta-Kzlba Dervilerine de

blgede ska rastlanldgn bugn yallar sylemektedir. Ktm Mar Asas' blgedeki "Paulicien din

adamlarna" ait olabilecei gibi, bir Kzlba Dedesi'ne de ait olabilir. Bu asa kutsanarak ve "Tark

Sopas" olarak kullanlarak bugne dek gelmitir.

Orta-Asya Trklerinde Aa nasl kutsalsa, Anadolu'daki Alevlerde de kutsal saylmaktadr.

Kiraz, Melhem, Kayn, Ard, G1 Aalarnn ubuklar baz yrelerdeki dedelerce "Tark ubuu"

olarak kullanlmaktadr. Arap kkenli Alevler olan Nusayriler de ise, "Sakz Aac" kutsal saylmakta,

tarikat eyhleri bu aacn dallarn asa olarak kullanmaktadrlar.

Baz blgelerde Dede, "ikrr verip nasip alan" ya da "Msahip" olan canlara "oniki Tark"

almaktadr. Oniki erkn ile birlikte, Tevhid ekip, "lilahe llllah" zikriyle huu ve vecd iinde yanlara

ve ne dalgalanarak, zakirlerin alp syledii "Dvazlarla" zikretmektedirler... Daha sonra ise, "Saka

Suyu" riteli yaplr. Saka Glbank' okunur. Su datmna geilir. Suyu ien nce dede olduundan

"Su me Tercman"n okur. Saka da bitiminde "Ak Olsun !" der ve tm cemaatde ayn szckleri

tekrarlar. Dede'den "Hizmet Duas" alan Saka, canlara su datmaya balar...

6. ARAP TAI VE KAYA KLT

Bugn, Byk Ocak Tekkesi iinde bulunan Arap Ta, stnde mum yaklarak kutsal kabul

edilmektedir. Arap Ta'nn yks, eyh Hasan ile Alaeddin Keykubat Sylencesi'nde geen "Arap

Asker"in boynunun vuruldu ama lmedii tan addr. Alaeddin Keykubat'n lmeyen Askeri, eyh

Hasan'a verir. Hasan olan askerin ad "Hasan Nimri" olarak da "Kara eyh" ve "Garip Dervi" olarakta

arlr. eyh Hasan bu zat kz "Hsniye" ile evlendirerek, Byk Ocan Tekkeini olarak

grevlendirir.

Rivayete gre: evre kylerin birinden ifa bulmak iin Tekke'ye getirilen bir ocuk, Tekkenin

nnde anasnn kucanda lr. Anas, feryad- fian ile alar, dnr yolunur. Bu ahu-zra

dayanamayan Dervi Garip (Hasan Nimr Dede), bir zamanalar kendinin boynunun vurulduu ve

imdilerde ise kurban paralama ta olarak kullanlan "Kaya ktlesi"ne, anasnn kucandaki lm

ocuu alarak yatrr. Abasyla birlikte cesedin stne kapanr. Bir takm dualar ve glbanklar

syleyerek Tanr'ya yakarr. Kendinden geen Dervi Garip, bir mddet sonra uykudan aylrcasna

dorulur. ocuk dirilmi, Dervi Bba'ya glerek bakmaktadr. Bu durumu seyreden insanlar akn

baklarla olay izlemektedirler. ocuu anasnn kucana veren Garip Dervi, Olann adn da

"Nimri" koyar. Keban'n Nimri Ky'nn bu iki "Nimri"den birinin soyundan geldikleri ya da Kyn

kurucular olduklar sylenmektedir.

Garip Dervi'in (Hasan Nimri Dede) bu olayndan sonra, "Arapta" denilen bu kaya ktlesi

Meydan Evi'nin iine tanr. ocuklar ok ar hasta olanlar, Tekke'de yatarak, bu tan zerine ile

oniki mum yakarlar, adaklar adarlar. ifa bulanlar sonradan kurban getirip keserler. Cem trenlerinde

ise, Arapta'nn zerine mumlar yakarak aydnlatma grevini, bir nevi amdan olarak ilevini

srdrr...

Dier yandan eyh Hasan'n Hsniye adl kzndan ve bu zattan treyen torunlar , "Hsniye

Oullar" olarak tarihi kaytlarda gemektedir. Halen "Kaya" soyadn tayan kabile, "Byk Ocak

Tekkesi"nin "Tekkeini"dir. Ayn aileden "Byk Halil" de kyden baz ailelerin Rehber Dedesi'dir.

Byk kaya, ta klt gelenei, Orta-Asya Trk tresinin bir devamdr. Eski Trkler de kayalara

bir takm lah veya uhrevi ruhlarn sirayet ettiine inanarak bu kayalar kutsarlar ve takdis ederler,

zerlerine secde ederlerdi ki bu gelenek aynen Onar Ky'nde de grlr.

7. IH BAH TEKKES VE AFSUNLAMA KLT

eyh Hasan'n olu Seyyid brahim (h Bahi)'in Onar Ky'nde yaptrd tekkenin adna "h

Bahi" denmektedir. Byk Ocak Tekkesi'nin kk bir grnmdr. Mimar tarz, 12X14

boyutunda kare 3 Mt.boyunda drtgen eklinde olup oniki direk stne, tavan yedi katl bir damla

oturtulmutur. Tekkeye, h Bahi'in kznn soyundan geldii sylenen ve "mezgiller" denilen bir

aile, "Tekkein" olarak bakmaktadr. Baka bir sylenceye gre de eyh Hasan'n kzlarndan

"Vedduha"nn soyundan gelenler tekkeye bakmaktadrlar.

"Hata Hala"nn bakt dnemlerde ih Bahi Tekkesi'nde yatan hastalara "Afsunlama

Trenleri" dzenlenirdi. Dualar eliinde yatakta yatan hastann etrafnda, zincirlerle tutturulmu bir

tasn iinde yanan kor atein zerine zerlik otu atlarak, ttsleme yaplr ve gezdirilirdi. zerlik

ttss veya daha baka otlardan gzel koku veren ttslerin hastalara iyi geleceine inanlrd.

Hastann bana araf gerilerek zel otlardan yaplm kaynar su buharyla iyiletirilmeye

alrld. Yine araf rtlen hastann banda kurun dklerek, kurunun ekline gre anlamlar

karlrd. Nazar dualar okunur, kt ruhlar ve cinler kovulur, iyilik perileri arlrd.

Hastann ifa bulmas ve salna kavumas iin, iki tip urup yaplrd. Birincisi souk olarak

iilen zm pekmezi'nden ve iine eitli bitkilerden hazrlanm z katlarak hazrlanm uruptur.

kinisi ise, dut pekmezi iine deiik baharat ve ifa otlar, aa kabuk ve yapraklarndan hazrlanm

maddelerin karmnn suda zenip kapnatlmas sonucu, iilecek duruma getirilmi scak erbettir.

Her ikisi belirli saatlerde ayr ayr hastaya iirilir. Bu uruplarn belirli hastalara iyi geldiini ve salna

kavutuuna tank olmuumdur.

"Civher" denilen topraktan bir ay ka bu uruplara katlrd. Ayrca "rahban Ya" da

aryan yerlere az miktarda srlerek, geyik boynozu ile "Allah-Muhammed-Ya Ali!.." diyerek kez

takdis edilirdi.

8. KOPOL'UN MAARASI VE TABAT KLT

slm bir motifde olan Maara kltnde Hz.Muhammed'e Vahy bir maarada gelmitir. Ve yine

bir maara da saklanmtr: oban ve gebe Trkmen topluluklarnda maaralar ve dalardaki

oyuklar kutsal kabul edilerek "korunak" olarak kullanlmlardr. Yasak olduu dnemlerde

Hrstiyanlar ibadetlerini gizli olarak maaralarda eda etmilerdir.

eyh Hasan, ilehane olarak kulland "Kopol'un Maaras"nda, Tevhid ekmi zikr etmi,

bedenini arndrarak "Hakk ile Hk" olmutur. Bu nedenle de torunlar olan Onar Kyleri bu

maaray kutsal kabul etmilerdir.

Kopol'un maarasna Cuma akamlar mum yaklr, iinde kmbe, brek, rek, bck gibi bimi

yiyecekler ile meyva, grmtk, her trl kuruyemi lokma olarak datlr, ocuklar kap kap alrlard.

Kopol szck anlam olarak, Ermenice bir terim olarak Kimya'da kullanlmaktadr.Ve "birleik

karmn yksek yapsal bir tarzda bilekesi, sentezi" anlamndadr. Kimyasal bir kelime olan

"KOPOL"a Tasavvuf bir anlam yklenek, insan ve Tanr'nn evrende (doal maarada) mnen

btnlemesini ifade etmektedir. Ya da eyh Hasan bu maarada simyaclkla uraan bir

"alimist"ti.Veya bu maara "altn ile ilgili" bir dnem simyac bir kii tarafndan kullanldndan

bu ad ordan gelmektedir. Arapkir'in bir ticaret merkezi olmas ve Badat yolu'nun da bu yreden

gemesi bu maarann Simyaclkla ve maden ayrtrmayla ilikisi olabilir. Deri ileriyle uraan

kyllerin emeye yakn olan bu maarada tabaklamada (debbaclkta) kullanlmak zere bir

maddenin karm bu maarada retebilirler kansndayz. I960 yllarna dein tabaklamada

kullanlan "sumak" yapraklarnn Arapkir'deki dericilere satldn bilmekteyiz...

Kopol'un Maaras'na 1960 ncesi "Kopolu Dede" dediimiz, Birinci Dnya Harbi Gazisi Hseyin

Kaya bakard. Kopolu Dede, birdoksan boylarnda nur yzl, gbeinin altna kadar uzanan ak

sakalyla, uzun izgili Arapkir dokumas mintan ve bol dkml siyah alvaryla, Pirivn ve rhn bir

kiilii var idi...Her Cuma akam maarann giriinde durarak avucunun iini per, hayr duasn

alrdk. Sonra mumlar yakar, lokmalar datrdk...Kopolu Dede'nin lmnden sonra ve ehire gle

gelenekler yok oldu.

9. EEK LE SIPA VE DON DETRME

Kyden Pir Yusuf adnda bir dede deredeki bahesine zerzavatlar sulamaya ve sebze getirmeye

gitmi. lerini yaparken Eek ve spasn da otlamalar iin ayra salm. Sebzeleri suladktan sonra bir

mddet "mez'in Dutu"nun serin glgesinde uyuklam. Uyandnda gn batmm. Pir Yusuf

eeine bakm ayrlkta yok. Aram, evreyi taram, barm sesini eeine duyurmak istemi, yok

olmu. Sanki yer yarlmta yerin dibine girmi. Sebzelerle dolu heybesini omuzuna vurmu, yokua

doru patika yolda yrrken, eee yine seslenir. Eek bir anrma ile sahibine cevap vermez. Pir Yusuf

eee kzar, hadi gelmiyor bir cevap vermediine. Beddua eder eee, "kurta kua gelesin demiyorum

! Ta olasn emi ! Beni duyup anrmyorsan.." diye. Ertesi gn bakarlar ki Pir Yusuf'un Boz Eek ile

Spas ta olmular, mezin Dut Aacnn kar yamacndaki Selaml yerinde...

Pir Yusuf Dede'nin kerametine inanan kyller, onun bir dediini iki etmezler. Talam eek

iIe spa da o gnden bugne "Kin ve inatlama" ant gibi insanlara rnek olarak alglanarak gelmitir.

Kindar ve inat olanlara bu yk hep anlatlagelmitir Onar Kynde....

10. SU KLTNE BALI ADAK

VE ZYARET YERLER

Trklerde su kutsal kabul edilir ve kirletilmez. Akarsulara, gllere, kaynayan pnarlara,

emelere adaklar adanr. Suyun kt gzelere mumlar yaklr, horoz ve tavuklar kurban edilir. Pnar

balarndaki aalar ve kayalar ya da da ve tepecikler de kutsal saylr. te bu inan gerei de eyh

Hasan'n bast, elinin dedii her yer kutsanmtr...

a) eri ve dar pahar (eme): eyh Hasan'n sal ve sollu kayalara tekmesiyle, "Ya Hakk !.."

diye vurarak kard menkbe olarak anlatlan pnarlardr. eri pnar denilen emenin st ta

kubbeyle kapal, talarla rl, Seluklu dnemi mimr tarzda inaa edilmi bir sanat eseridir. Dar

pahar ise, st ak, yalaklar yaplm bir eme olup, hayvanlarn ihtiyalar iin ina edilmitir. Bu

emelere Cuma akamlar mumlar yaklr. Sular azalmaya yz tutarsa adaklar adnr, bollamas

iin...

b) Cennet Pnar: eyh Hasan'n Horasan'dan Ahmet Yesevi'den icazet alarak gelip, kepir toprak

olan bu yerde, teyemmmle abdest alp, namaz kldktan sonra, ssnn st olarak yeerdiini

grp, bu yreyi yurtluk tutar. te, st asann yeerip koskocaman bir aa olduu yerde, eyh

Hasan'n kaynpederi Piri Baba, kerametle su kararak, bu emeyi damadna dn hediyesi olarak

verir. Bir parmak kalnlnda yaz-k suyun akt bir emedir.

c) Stma Pnar: Onar Ky'nn altnda Roma, Bizans, Helenistik dnemlere ait ok sayda "Kaya

Mezarlar"nn bulunduu kayaln altnda ta yarklarn arasndan szarak kan bir sudur. Stmaya

tutulanlarn ykanldnda iyi geldiine inanlr. Talardan szlerek gelen pnarn etrafnda bincerce

kelebek uuur. Bu kelebeklerin iyilik perisi olduklarna inanlr. Bu kelebekler ldrlmez, sayg

gsterilir. Eilerek gzeden su ierken kelebekler insanlarn kafasna konduu takdirde, uur sa-

ylmaktadr.

d) Ylanck Oca: "h Bahi deli dolu bir yiitmi, ermi mi ermi ! Kafas estike gzden

kaybolup, dolar gelirmi. Bir gn ayn teki yakasna ki bir kye gitmi. Ylan donunda kyn iinde

gezinmeye balam. Ama bu ylan yle bykm ki tm kyl elinde sopalarla, talar ve apalarla

dmler peine. Ylan kam, kyller peinden komu. Bir ara frsat bulup kafasn kaldrm: "Bu

kyn insanlar amma da Acze imi !" demi ve bir ta yntsna doluvermi. Oradan yle bir su

km ki bol mu bol !.Buz mu buz !..Kyn ad ECZE olmu.." (152)

Elaz'n An lesinin Ecze Ky'de bu pnarn banda "Ylanck Oca" vardr. Ylanck olanlar

buray ziyarete giderek adak adarlar ve mum yakaralar.

Bu sylenceden u sonucu karsayabiliriz, Seluklu dneminde h Bahi bu yreyi

fethetmitir. Arapkir ay'nn bir yakasnda Onar Ky dier yakasnda da An'n kyleri vardr.

An'daki baz aileler, eyh Hasan Vakfndan hak talep ederek mahkemeye ba vurduklar Osmanl

belgelerinden anlamaktayz. Mustafa Mezzinolu, snni olmalarna karn kendilerinin Onar

Ky'nden An'a gittiklerini syleyerek belgelerininde olduunu belirtmektedir. Yine ayn yrede

olan imen, Peks, Ballca Kyleri eyh Hasan Oca talipleri olup, Bayat boyundandrlar. Kanmzca

bu yredeki Trkmen Kyleriyle Onar Kylleri ayn boydandrlar.

e) Ouzlu Gl: eyh Hasan'n ilk kez Arapkir'e gelip Otan kurduu semtin ad Ouzludur.

Daha sonra buradaki baheden bir Kiraz Aac'n kerametle gtrerek Byk Ocak Tekkesi'ni yapar.

Kiraz Aacnn kt yerde su kar ve kk bir gl olur. Yerden kaynayan suyun ifal olduuna

inanlr ve kutsal kabul edilir.

f) Maksut Ziyareti ve Pnar: Onar Ky ile Selaml Ky snrndaki bu yer ve kayalk maaralar,

eski bir uygarln kalntlardr. Yksek kayaln altndaki maarackta, k yaz hi eksilmeyen ve ayn

seviyede kalan "zemzem" denen bir "dden su kuyucuu" vardr. Onar Ky'nden "Maksut Dede"

denilen bir zat bu maarada krk gn zikredip ile eker. Sadece bu su ile yetinir ve hi yemek yemez.

Bu neden ile maara ve su kusal kabul edilir. Suyun ve amurunun cilt hastalklarna iyi geldiine

inanlr. Harman sonu gzn daha ok kadnlar ve ocuklar toplu olarak getirdikleri 3-5 Horozu kurban

ederek, bulgur pilav piirler. Maara da kurulan sofralarda pilav yenip ayranlar iildikten sonra len

sona erer. Giderken de maaraya mumlar yaklr ve dilekler tutulur..Sudan da alnarak kydeki

hastalara gtrlr..

Prehistorik ve Antik dnemlere ait maara ve ren kalntlar "Maksut Ziyareti" evresinde

mevcut olup, tarihi pek Yolu buradan gemektedir.

11. NANGH

eyh Hasan'n asker birliklerine okuluk talimi yaptrd tepenin addr. Be alt asrlk mee

aalar vardr. Rivayete gre, kyn ileri gelenlerden bazlar devrin ynetimince bugnk meelere

aslarak idam edilir. Cesetleri de meelerin dibine gmlr. Bir baka sylenceye gre de, Yavuz

Selim'in Arapkir'i fethi dneminde kydeki dedeleri bu aalara asarak idam ettirir. Mee dallarnda

gnlerce asl kalan dedelerin cesetleri kyllerce bulunduklar yerlere gmlerek, evresi de

duvarlarla rlr ve kutsanr.

Yavuz'un askerlerinin idam ettirdii dedeler olayndan sonra Arapkirli Kulibeolu Ali Bey

komutasnda Onar Ky'nden ve evre Kzlba kylerden halk Safavilere snr. Idr da Arapkir ve

Bayat kylerini kurarlar, bir grubuda Hoy ve Tebriz blgesine giderler. Bugn kyde "Kaygusuz"

soyadn tayan baz ailelerin daha sonra kye tekrar dndkleri sylenmektedir.

Niangh'daki kk evrili mezarlk kutsanarak, Cuma akamlar mumlar yaklmaktadr. Mee

aalarna da hi dokunulmadan korunmutur.

12. DKME TA VE DUT AACI

eyh Hasan ile olu h Bahi'in sylenceye gre ok atma yarmasna giriirler. h Bahi'in

oku Dikmeta'a, eyh Hasan'n oku da Araplar Ta'na der. Niahgah'tan atlan bu iki ok birbuuk

km.uzaklktaki bu yerlere dmesi kyn giri ve knn kontrol edildii anlamna gelmektedir.

Muhtemelen bu iki yer gzetleme kulesidir. Araplar Ta da Byk Ocak Tekkesi'ndeki Arap Ta ve

Arap Asker ile balantl olabilir. Niangah ve Dikme Ta tepeleri kyn nirengi noktalarndr.

Dikme Ta'daki Dut Aacnn h Bahi'in att okun yeererek, dutaac olup, meyva verdii

rivayet edilmektedir. Kutsal kabul edilen dut aacna aputlar balanmakta, niyetler tutulmakta, kara

dutundan ifa umulmaktadr. Cuma akamlar Dikme taa ve Araplar tana mumlar yaklmaktadr.

Araplar Ta'nn altnda "ahmaran"n olduuda menkbe olarak anlatlmaktadr....

13. PAULCEN KALE EMELERNN KUTSANMASI

Bizans dnemine ait ve Paulicien (Polisyen)'lerin iki kale ykntlarnn bulunduu, "Geyik ve

Kaleycik" denilen semtlerdeki emeler kutsal kabul edilmi, mumlar yaklm adaklar adanmtr. Bu

durum eski Anadolu kavimlerinin kutsal kabul ettikleri mekanlarn, Trkler tarafndan da kabul

grmesi, kltrel geimliliin bir gstergesidir.

14. PR BABA DE

Pr Baba'nn Horasan'dan gelerek Anadolu'daki ilk konaklad Arapkir'in Rutik denilen

mezrasnda kurduu adrn ya da evin yeridir. Ta-akl yn olan bu tmsek de yapl pencere

vardr. Bu pencerede mumlar yaklmakta, kurtun, kuun, brt bcein yemesi iin yiyecekler ko-

nulmaktadr.

Roma-Bizans ya da daha eski bir uygarla ait bir yerleim birimi olan Rutik-Glpnar yresi

kanmzca Paulicienler'inde kulland bir kydr. nk Rutik, Ermenice ky, mezra anlamna

gelmektedir. Yrede yzey stnde Roma ve Bizan dnemlerine ait sikkeler bulunmakta, Badam

denen ya da "Arlk" denilen tek odal evlerde, yazl Bizans ta yaztlarna, anak mlek paralarna,

su kanal ve yalaklarna rastlanmaktadr. Yzeyde rastlanlan bu tarihi eserler, yrenin eski bir yerleim

yeri olduunun kesin kantlardr. Buraya yerleen ve Rutik Beyi olan Piri Baba daha sonralar

Merzifon'a gitmitir. Bu yre Arapkir'in zengin tccar ve aalarnn iftlikleri ile sayfiye evleri olduu

ormanlk, balk, bahelik sulak bir arazi ve doal kayalklarn bulunduu, av hayvanlarnn da yaad

corafyadr.

15. KSRK DEL

Onar Ky'nn gneyindeki kayalklarn uurumuda bulunan, bir insann geebilecei doal

kaya delie "ksrk delii" denmektedir. Yre eski bir yerleim yeridir. Bu delikten geenler

"bedensel arnma"ya tabi tutulduu, akcier hastalklar, ksrk, nefes darl, astm gibi illetlerin

getiine inanlmaktadr.

ksrk Delii'nin n tarafndan geen yol zerinde de "Hz. Ali' nin at Dldl'n Kaya da nal izi

olduuna inanlan bir kaya ktlesi vardr. Kayada nal izine benzer doal ekil vardr. Buras da kutsal

kabul edilmektedir.

Ta ve Kaya Klt, eski Trkler'den devam edegelmi bir inantr. Hac Bekta Veli,ilenne'deki

delikle ta da gnahtan arnma ls olarak kabul edilmekte, delikten geenler gnahlarndan

arnm saylmakta, geemeyenler ise gnahkar olduklar sanlmaktadr. ksrk Delii de bir nevi

Delikli Ta ilevi grmektedir.

16. BALLI KAYA VE ARI KLT

Onar Ky'nn kuzey ynnde Keban Baraj Glnn bitimine yakn, An istikametinde ki

kayalk vadinin dikine indii zincirleme doal maaralarn bulunduu semtteki bal ars peteklerinin

bulunduu oyuk ve kayala "Ball Kaya" denilmektedir. Sivrilmi kayalarn bidelemi blmne

"Zillo" denmektedir. "Zillo"nun yannda " Azl" denen srlerin yazn len vakti dinlendii ve

sald bir maara vardr. Daha ilerisinde ise uzunca bir delhizi grnmndeki sarkt ve likitlerin

bulunduu, souk hava esintilerinin homurdanarak yanklanan "Horluan" denen doal maara

vardr. Srlerin, zellikle keilerin otlad bu yre de kutsal kabul edilir.

Austos ya da Temmuz scaklarnda Ballkaya'dan peteklerin bulunduu oyuklardan ballar rl

rl akmaya balar. Taslara, testilere doldurulur ya da tabaklara doldurularak orackda yenirdi.

ok eskiden kyde bal reticisi "Ko Ali" denilen bir kii bu Bal Maaras'ndan "Bir Ton" bal

kard sylenmektedir. Otuz metreyi akn kayalk yara zel ip merdiven yaplarak ve belinden

balanp emniyetle bu ahs indirilmi, bal petekleri deri tulumlarla yukar tanm imi...

Ballkaya'daki ballarn eyh Hasan tarafndan dualandn, HIZIR'n kyllere bir armaan

olduuna inanlmaktadr. Buradaki ballarn her derde deva olduunu, ince hastalklara iyi geldiine

inanlmakta, bu nedenle de ila olarak kullanlmaktadr. Ksr kadnlara da bu baldan yedirilmektedir.

Kadnn ocuu olduu takdirde adak olarak arlara pekmez gtrlerek bahar da talara

dklmektedir..

Maarada srden salan "ST" kayalardan akan "BAL" derede kan buz gibi "SU" insann

doal ihtiyalardr. Bu nedenle yre kutsal grlm "Kaya-Ar Klt" olumutur. Keban'a doru

uzanan bu vadi bir zamanlar mee, ard, dbudak, sakz, kayn, kzlck, melhem gibi aalarn olduu

yre imi. Keban gm madenleri iin yredeki tm aalar kesilerek, madenlerin eritilmesinde

yaklm. Toprak da kar ve yamurlarla eriyerek aya akm, yre ta ynlar haline gelmi. Yre al,

kes ,keven gibi dikenli bitkiler kaplam. Bu yre de ancak kei yetitirilmekte imi...

17. LOKMAN HEKM

eyh Hasan'n Trbesi'nin karsdaki dere kenarnda, kime ait olduu bilinmeyen, Hzr Trbesi

de, Lokman Hekim Trbesi de denilen ta yn ve mum yakma penceresi olan bir mezardr. Yannda

ise, Mineyikli bir dedeye ait mezar vardr. Mineyikli Dede, bu trbede yatan zatn keramet ve

mucizesini grd iin ldkten sonra buraya gmlmesini vasiyet etmi. Buraki zat ryalara

girermi ve mutular verirmi. Piri fani, aksakal bozatl olan bu zat, selde zelzelede kalanlara yardm

eder, azgn sulara kaplan srleri, davarlar, mallar kurtarrm. Zorda kalan aresizlerin imdadna

yetiir, karanlkta yol gsterir, amurda ykyle batan ata, eee yardm edip kaldrr, dabanda

yazda, yabanda taydurur, payanda olur atna katrna yk ykler. Tarlalara, balara, bahelere bere-

ket getirir. Dul ve yetimlerin budaylarn bier. Askerde siper olur kurunlara. Yaralar sarar sarmalar.

Velhasl her derde dermandr, Lokman Hekim..Cuma akamlar trbede mumlar yaklr, dilekler

tutulur, lokmalar datlr...

18. KIZLAR ZYARET

Gke kz adl gzeller gzeli bir kz varm, Onarl dedelerden birinin. "Anakz" da denen gen

kz, gk gzl, keman kal, alyanakl, ayyzl, topuklarna dek uzanan belik belik sar salaryla,

selvikava boyuyla yrede dilden dile dolar, ozanlar trkler yakar gzeliine, vgyle sz edilir

huyundan suyundan. Sevdalanr delikanllar ardndan... Hi birine yz vermez Gke kz. Aa, eraf,

bey oullar dnr olurlar Anakz'a istemez. 0 bir Hakk adr, gnlnde bir er yoktur. Dede

anlamtr kznn halinden. Gke kz hakknda laf karrlar, bir gavura bir yezite ak diye. Tek kz

evlad olan dede zlr. zntsnden helak olur. Babasnn bu durumuna dayanamayan Gke kz,

ban alp gider. Balar arasndan Yazlak'a doru, armut aalarnn sk olduu bu yolda yiter. Ararlar

tararlar Gke kz bulamazlar. lk gzden kaybolduu, yittigi yere talar stste yarak dek

(makam) yaparlar.

Gaip erenlere karmtr Gke kz. O artk, kyn ulu ermii "Anakz" dr. Balararasndan ele

ele tutuup, tarladan tapandan gelip geen gen aklara gzkr olur Gke kz, beyaz papatya tac

ile ya da kzl gelincik tac ile... lk baharda badem iekleri arasnda gzkr, bada tevekler arasnda

zm yerken ya da armut aacna yasl dururken.

Gke Kz'n deinde gen kzlar " sallik ta st ste koyarak" dilek tutarlar. Mum

yakaralar. Ryalara girer, gen kzlarn delikanllarn muradlar hasl olur...

Balkesir, Manisa ve Edremit yrelerinde de "Sar Kz" efsanesini grmekteyiz. Edremit'in Kaz

Dalarnda Sar Kz'in makam vardr. Yredeki Alevler bu makam ziyaret ederek adaklar sunarlar.

Trkiye'nin baka yrelerinde de Sar Kz ykleri vardr. Alevlerin ortak bir kltdr Sar Kz ya da

benzeri hikyeler.

Balkesir (eski Karesi) blgesinde eyh Hasanl oymaklarnn olmas, Sar Kz ya da Gke Kz

menkbesi, Ouz geleneinin bir simgesi de olabilir.

19. OCAK VE ATE KLT

Ocak odann iinde uygun bir duvarn ortasna yaplr. Yanlarna ise, ahap oymal raflar ve

dolaplar yaplr. Ocan sne ahaptan st ilemeli desenli davlunbaz taklr. Ocan iine at nal

eklinde krmz tula toprandan set yaplr ve zerine de lama demirler aralklara konur. Baca,

Ocaktan L eklinde dama doru kar. Ocan klleri odaya yaylmamas iin nnede hilal eklinde

yay set yaplr. Hilal kntnn blmne sa aya konarak altna kor ate ekilir ve burada ay ve

kahve piirilir. Davlunbazn iki yannda Lanbalklar vardr. Ocan iindeki atei kartrmak iin maa

bulundurulur. Aratrma yaptmz blgede maaya "HAARGE" veye "KAURGE" denmektedir ki

muhtemelen Antik Anadolu "HAA" adl Ocak Tanrsndan gelmektedir.

Ocak ve Ate Klt, Smer, Asur, Hitit gibi Antik Anadolu uygarlklarnda ve Eski Trkler de

nemli bir inantr. Ayn gelenek Alev kltrne ve rfne de eklemlenerek yaatlmtr.

amann Ocak kutsiyeti ve tanmlamas "Od Ata ve Od Ana" gelenei, Alevlerde "Dede

Ocaklar" eklinde slmi bir forma girer. Cemlerde ilk nce "era uyandrlp" ayine balanmas, ate

kltnn bir gereidir.

nsan olan bir evde ate sndrlmez, bacadan duman kmak zorunluluundadr. Atein

snmesi istenmiyorsa ocaa tezek yerleirilerek, iin iin yanmas salanr ve st klle rtlerek

dinlendirilir, tekrar odun ocaa atlarak ate oaltlr. Ocak kendiliinden snerse "hayra-alemet"

saylmaz. Bir kimseye beddua edilecekse "Ocan Snsn" diye dua edilir.

Yeni ev kuranlarn ya da yeni evlilerin evlerinin oca, baba evinden gtrlen atele odunlar

tututurularak yaklr. Yeni yanan Ocaa da "Allah-Muhammed Ya Ali" diye sana, soluna ve ortasna

niyaz edilir.

Cuma akamlar ocan banda atalar dua edilir, Kur'an okunur, toplu yemek yenerek sofra

duas ve duvaziman okunur.

Cuma cemleri ocan bulunduu odada eda edilir ve o gece ocan yannda mum yaklr.

Sercem olarak dedelik grevini ifa eden zatn postu ocan yanna serilir. Ocan dier yannda ise

iman ve rehber oturur.

Ocak ve Ate Klt, Trklerde Atalar klt ile irtibatl olup, atein ilk atalarnn yaktna inanlr.

20. OUZ DESTANI VE TEPEGZ YKS

Alevlerde genellikle Hz. Ali ve Battal Gazi cenkleri ile ah smail gibi Alev ulularnn ykleri

anlatlr. ocukluumda anlatlan "Tepegz hikyeleri"nin kkenini hep dnrdm Alevlie bu

yklerin hangi kltrel kanaldan girmi olabileceini.

Aratrmalarmda Tepegz yklerinin Ouz Destan ve Dede Korkut Hikyelerinin Anadoludaki

bir devam ve gelenei olduunu grdm. Prof. Pertev Naili Boratav Anadolu'daki destan, mitoloji,

efsane, masal ve yklerin kkenlerinin eski Trk destanlarnn bir versiyonu ve ksaltlm halk

hikyelerine dntrlm ekli olarak grmektedir. Hatta Hac Bekta Vilyetnmesi'ndeki Hac

Turul'un Dede Korkut Kitabndaki Deli Dumrul'a benzetmektedir.(153)

Ali Rza Yalman "Cenupta Trken Oymaklar" aratrmasnda, Alada blgesinde "ambayad

Ky"ne giderek unlar dinler ve yazar,

"Alada blgesinde Alp, Karahan, ambayad isimleri gibi nemli isimler tayan kylerimiz

vardr. Bunlarn iinde insan en ok dndren Fuzli ve Dede Korkut'un airetinin ismini tayan

"Bayat" kydr. Ahmet avu'un sylediine gre, Elgazi zade Hac Bekir Bey isminde biri yedi yz yl

nce Badat'tan am'a gelmi ve bin adrlk airetiyle am'dan Anadoluya girmi, beendii yerlere

byk sayg ile yerlemitir." (154) eyh Hasan'nda Badat'tan geldiini Seluklu belgelerinden

bilmekteyiz. Yine kaynaklardan Badat'n gneyindeki bir kalenin "Bayat" adn tad bilinmektedir.

Kerkk ve Halep blgesinde Bayat Boylarnn konakladklar bilinmektedir. Safav Devletini kuran

amlu Oymaklarnn byk ounluunu Bayatlar tekil eder.

1928 ylnda ambayad Kynde Yalman'n yapt bu aratrmada bu yreye 700 yl nce

gelindiine gre, yani 1228 yllarnda yerleilmitir ki I.Alaeddin Keykubat dnemine tekabl

etmektedir. Bu durum da unu gstermektedir, Alanya Kuatmasna katlan eyh Hasan muhtemelen

bu Bayat Boyu oymaklaryla da ilikisi olabilir ya da bu ky eyh Hasanl Aireti'nin bir obasdr.

Yalman'n 3.9.1928 tarihinde yreden aktard bir olay kanaatimizi glendirmektedir.Ve olay udur:

"Aslnda Arapkirli olup hemen hemen btn Anadolu'yu dolam olan dilenci Hac smail, ak

sakall, iri yapl, koca gzl, gr bykl, yaklak olarak 68 yanda ok kesin ifadelerle derdini bildiren

acayip bir adamdr. Bunun bir sanat da hikyeciliktir.

Yolda gelirken sz sz am cin, peri, eytan gibi efsanev dedikodulardan sonra konuma

(Tepegz) lere gemiti. Hac smail, Tepegzler dedii zaman dikkatle ihtiyar kurcaladm. Bunlara

dair birde hikye bildiini anlatt. Eeledim ihtiyar konumaa balad..." (155)

Yalmann dilenci dedii Hac smail gibi gezgincilere aratrma blgemizde "Torbac ya da

drc" denmektedir. Bu kiiler halk klar ve halk hikye anlatclardr. Bir nevi "Mistik

Derviler"dir. Yrede bu gibi kiilere "Kutsiyet" izfe edilmektedir.

Arapkirli Hac smail'in Gney'de Akdeniz blgesinde dolap hikyeler anlatmas, bu yrede

yaayan insanlarla Arapkir yresindeki insanlarn tarihsel bir balantsn akla getirmektedir. nk

Tepegz gibi hikyeler daha ok Trkmen geleneine ilikin efsanelerdir. Bu durum da tarihi bir

gereklii ifade etmektedir. Dede Korkut hikyelerinin Anadolulam masallarn Hac smail gibi

dnemin halk edebiyatlar gezerek, ky ky dolaarak anlatmaktalar.

Sate Day ve bir ka kiinin dnlerde davul ve zurna eliinde sergiledii "ky Seyirlik

Oyunu" Onar Kyllerinin nemli bir elenceS idi. Sata Day gldr ve pantomim sanatnn halk

iinde yaayan Antik Anadolu uygarlklarndan devralnan bir oyuncusuydu. Blgemiz Ouz destan

geleneinin kltrel bir devam olduu kadar, eski Anadolu klt ve kltrlerinin de bir devamdr.

Ve ortak sentezidir.

XV. SON SZ

Bu gne kadar ki Anadolu tarihi sonuta bir btnlk arzetse de elikilerle dolu heterojen

yzlerce uygarln gelgitlerinin olduu asimetrik bir btnlktr.

Anadolu'ya g eden "Bozkr Kltr"l Trkmenlerle daha nce var olan "merkezi kent

kltr"l kavimlerin slmlamas sonucu ortak bir kltr ve inan domutur. slm daire iinde on

bin yllk tarihi sreten gelen rf, tre, klt gibi eler "Anadolu corafi havuzunda harmanlanp

yorularak yepyeni bir biim almtr. te slm'n "Anadolulaan" bu aklc alglama ve uygulamasna

"Anadolu Mslmanl" diyoruz. Orta-Asya'dan Balkanlara dek uzanan izgide "Trk

Heterodoksi"sinin ar bast "Anadolu Mslmanlna da baz yazarlar "Trkmen Snnilii" de-

melerine karn biz, "Alevlik" kavramyla aklyoruz.

slmiyet mmete hitap eder, bir ulusa ya da kavime, millete deil. Alevlik'te yledir. Birey

olarak insan temel alr. Bu nedenle Alevlik evrensel bir retidir. Osmanllarn Yenieri Ocana

klavuz olarak setii ve Trkletirme amal reti olan "Bektalik" "Trk Mslmanl" olarak kabul

edilebilir. 12 Eyll ynetiminin dayatt "Arap anlayl" "Trk-slm Sentezi"ne kar 1985 ylnda

yazdm bir yazda "Bektaliin gerek anlamda Trk-slm Sentezi olduunu" belirtmitim.(156)

nk, Bekailikde ibadet dili zorunlu olarak Trke'dir ve ritelleri Trk Tresi'ne en uygun tarikattr.

Alevliin temel dayana vardr, Birincisi, nan esidir ki kayna "Kur'an- Kerim"dir.

kincisi kltrel boyutudur. Trk ve eski Anadolu kltr ve kltlerinin bilekesidir. ncs yaama

biimidir. Yaam kuramnn temel kurumu "Msahiplik"tir. "Mal mala, can cana" katma anlaydr ki

Hz.Muhammed Medine de uygulamtr. Kur'an'daki baz ayetler bu konuyu emretmektedir. Medine

Vesikas'nda da bu husus akit altna alnmtr. Hz.Muhammed'in 622'den Hakk'a yryne dek

uygulad bu kardeleme akdini, Alevler kurumlatrarak yaatmlardr.(157)

Alevliin bu sa ayandan biri eksik olursa o Alevlik olmaz, onun ad baka

bir eydir. Bu nedenle de Alevlik slmiyetin iindedir.. eyh Hasan da Alevliin temel kuramn

Anadolu'da uygulayan bir mrittir, mtehittir ve Bayat Boyunun Beyidir, Airet kurucusudur...

DPNOTLAR

*125+ Munzur EM: Dersim'de Alevlik, Per Yay. 1999 st. s. l06.

*126+ Erturul Dank: Dersim Alev-Krt ve Zaza Mitolojisi ve Pantheonu zerine, Birikim

Dergisi, Say: 88, Austos 1996, s. 64-67.

*127+ Ahmet yaar Ocak: slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas klt, TKAE. Yay. Ankara

1985, s. 104-106.

*128+ Prof. Dr. Muhammed Hamidullah: slm Peygamberi (Hayat ve Faaliyeti) ev. Prof. Dr.

Salih Tu, rfan Yay. st. 1991, I.C.S.212-213.

*129+ Ali Bula: Kur'an- Kerim'in Trke Anlam, Birim Yay. st. l985, s.359, Fecr Suresi Ayet: 2

ve dip notu.

*130+ smail Onarl: Nevruz Bayram, Alevlerin Sesi Dergisi Say: 24, Nisan 1998, AABF. Mrk.

Yay. Org. Kln, s.11-14.

[131] -Prof. Dr. Tuncer Glensoy, Yrd. Do. Dr. Ahmet Buran: Elaz Yresi Azlarndan

Derlemeler, TDK. Yay. Ank. 1994, s. 29.

-Ahmet Buran: Keban, Baskil ve An Yresi Azlar, TDK. Yay. Ank. 1997, s.12-13.

*132+ Hmit Zbeyr Koay: Keban Projesi Pulur Kazs, "Keban Project Pulur Excavations 1968-

1970" ODT.Yay., Ank.1976.

*133+ Prof. Dr. brahim Kafesolu: Trk Bozkr Kltr, TKAE.Yay. Ank. 1987 s. 92.

*134+ Ahmet Yaar Ocak: Bekta Menkibnamelerinde slm ncesi nan Motifleri S .26.

*135+ Prof. Dr. brahim Kafesolu, A.g.e.s. 92-93.

*136+ Prof. Dr. Mehmet Erz: Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevlik Bektalik, TDAV. Yay.

st.1992 s. 68.

*137+ Burhan Ouz: Trkiye Halknn Kltr Kkenleri Cilt: 2, s. 274-570, 596, 602, 616, 627'den

belirli paragraflar zetlenerek yaznn iinde yer almtr.

*138+ M.Taner Tarhan: Urartu Devleti'nin "Kurulu" Evresi ve Kurucu Krallardan "Lutipri":

Lapturi" Hakknda Yeni Grler, ..Ed. Fak. Yay. 1982, st. s.69 "Anadolu Aratrmalar VIII, st.1980"

*139+ Oktay BELL: "Urartular'da Hayat Aac nanc, Anadolu Aratrmalar-VIII, l980, EF.

Yay. st. 1882, s. 238.

[140] 0ktay Belli: A.g.m. s. 238-249.

[141] Oktay Belli: A.g.m. s. 240.

*142+ Prof. Dr. Firuz Knal: "Anadolu`nun Eski Tarihi" TTK. Yay. Ank. 1962 s.266-268'den Akt.

Mevlut Ouz: Malatya Tarihi, st. 1985, s.31.

*143+ Mevlt Ouz: Malatya Tarihi s.44.

*144+ smet Zeki Eypolu: Anadolu nanlar, Anadolu Mitolojisi, nan Sylence Balants,

Geit Kit. st. 1987, s. 49-51.

(I45) Ali Bula: "Kur'an- Rerim'in Trke Anlam",(Meal ve ScSzlk) Birim Yay.ist.s.407

(146) Dr.smail Kaygusuz: "...Onar Dede Mezarl ve..eyh Hasan Oner.." s.21

(147) Do.Dr.Fuat Bozkurt, Ouz Aktan: "Yldz Da'ndan Ballkaya'ya Kltrel Aratrma Gezisi

2" Nefes Dergisi Say:5, Mart 1994 s.47

(148) smail ONARLI: "Mineyik Dedeler Kurultay" Cem Dergisi Say:79, Haziran 1998 s.48-50

(149) Serdar ODACI: Osmanl Ariv Belgelerinde II.Mahmut Dnemi Sonras Bekta Dergahlar,

HBV.Aratrma Der.Gz'98/7, G.TK. ve HBV.AMB. yay.Ank.1998, s.24-25 ''

(I50) Abdlkadir nan: Tarihte ve Bugn amanizm, s.l03

(151)Baknz: Prof.Dr.Muharrem Ergin: "Dede Korkut Kitab" Boazii Yay.st.II.Bas , Prof.Faruk

Smer: "0uzlar", TDAV.Yay.st.I992 ve Elvan eiebi: "Menkbu'1-Kudsiyye"..TTK.Yay.1995 Ank.

(152) Dr. smail Kaygusuz: "...Onar Dede Mezarl ve ...eyh Hasan Oner.." sf . 24

(153) Prof.Pertev Naili Boratav: 100 Soruda, Trk Halk Edebiyat, Gerek Yay. 4.Bas. I.st.1982

(154) Ali Rza Yalman (Yalkn): Cenupta Trkmen Oymaklar II Cilt. Haz: Sabahat Emir, Kltr

Bak. Yay .Ank. 1977 s.122

(155) Ali Rza Yalman (Yalkn): a.ge.s. l93

(156) smail ONARLI "Trk-slm Sentezi ve Hac Bekta- Veli" Avclar Haber, l0 Temmuz 1985,

Say:l6, s.2

(157) smail ONARLI "Medine Vesikas ve Alevlik", Kervan Dergisi, Say: 66, Mart 1998 s. 10-11