xaTuna damCiZe dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi (a ... · termini dialeqti. berZnuli dialektos, aRniSnavs laparaks, Tqmas, kilos. am terminis gamoyeneba da damkvidreba qarTul

1

saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos saxelmwifo

universiteti

saxelovnebo mecnierebebis, mediisa da menejmentis fakulteti

xaTuna damCiZe

dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi (afxazeTi, aWara,

lazeTi, samegrelo, raWa) da maTi urTierTmimarTebis

ZiriTadi aspeqtebi

xelovnebaTmcodneobis doqtoris (phd) akademiuri xarisxis

mosapoveblad wardgenili naSromis

avtoreferati

samecniero xelmZRvaneli: ana samsonaZe,

xelovnebaTmcodneobis doqtori

Tbilisi

2018

2

naSromis zogadi daxasiaTeba

Temis aqtualoba:dRes, rodesac msoflio globalizaciis Seuqcevadmaprocesma moicva, rodesac iSleba sxvaoba erebs Soris,gansakuTrebulisimZafriT dgas TviTmyofadobis SenarCunebis problema. es problemakidev ufro metad iCens Tavs iseTi mcire qveynebis magaliTze, rogoricsaqarTveloa. Tu ara saukuneebs gamotarebuli da Cvenamde moRweuliqarTvelTa kulturuli monapovari (materialuri da aramaterialuri),saqarTvelo ver daimkvidrebda im adgils, romelic mas dRes msoflioskulturul sivrceSi ukavia.rogorc kulturuli memkvidreobis obieqts, qarTul xalxurqoreografias gansakuTrebuli adgili da mniSvneloba aqvsminiWebuli.qarTuli sacekvao folkloris TviTmyofadoba mis eTnikurmravalferovnebaSi vlindeba, romelic, erTi mxriv, sxvadasxva kuTxissruliad gansxvavebuli sacekvao tradiciebis saxiT arsebobs, xolo,meore mxriv, zogad qarTul folklorul sivrceSi erTiandeba.miuxedavad imisa, rom dialeqtTa garkveuli raodenoba, sacekvaoleqsikis TvalsazRisiT, waSlilia (imeruli, leCxumuri), dasavleTsaqarTvelos geografiulad mcire teritoriaze sacekvao dialeqtTamravalferovneba SeiniSneba. dasavleT saqarTvelos dialeqtur wresqmnis svanuri, raWuli, afxazuri, megruli, guruli, aWaruli, lazurixalxuri qoreografia.1

qoreologiis sakvlev sakiTxTa Soris erT-erTi mniSvnelovani,dResdReobiT, swored, calkeuli sacekvao dialeqtebis dadgena-klasifikacia da maTi urTierTmimarTebis garkveva gaxlavT.warmodgenili naSromi faqtobrivad qarTuli sacekvao dialeqtebisistoriaa da saintereso iqneba rogorc profesionali, aseve am TemiTdainteresebuli mkiTxvelisTvis. misi samecniero daniSnuleba kikonkretulad qoreologTa da qoreografTa, aseve folkloristTa damomijnave sferoTa farTo wrisaTvisaa gamiznuli. igi daexmarebaTeoretikosebs qoreografiuli nimuSebis srulyofilad SeswavlisprocesSi, praqtikos qoreografebs ki miscems saSualebas gamoiyenonavTenturi masala da Seqmnan istoriuli TvalsazrisiT sworadgaazrebuli nawarmoebebi. qarTuli qoreografiuli xelovnebisistoriaSi gamokveTilma uzustobebma maTi tipologiuri,terminologiuri, semantikuri mniSvnelobis gadamowmeba-dadgenis,aucilebloba daayena dRis wesrigSi.

1aqedan svanuri sacekvao dialeqtis ganxilvaze, misi moculobidan da aseve, maszemniSvnelovani informaciis arsebobidan gamomdinare, principulad Sevikave Tavi,leCxumuri sacekvao dialeqtis Sesaxeb informacia, faqtobrivad, Teoriul donezec armoipoveba, xolo, imeruli da guruli sacekvao dialeqtebi, ukve damuSavebuli saxiT,amoiWra Temidan, sadoqtoro naSromisaTvis dadgenili normebis darRvevis saSiSroebisgamo. rodesac waSlil, sacekvao leqsikadakargul dialeqtebze vsaubrobTdasaxmareblad momijnave disciplinebs movixmobT, Tumca mxolod musikaluri dateqsturi TvalsazrisiT srulfasovani dialeqtikuri urTierTmimarTebis gamokveTaSeuZlebelia. a. Ciqobava aRniSnavs, rom dialeqti mxolod cocxal enaSi Cndeba. mkvdariena, xmarebidan gamosuli ena aRar viTardeba da Sesabamisad verc dialeqtur kavSir-urTierTobebs davadgenT.

3

enaTmecnierebasa da eTnomusikologiaSi didi xania, rac damkvidrda

termini dialeqti. berZnuli dialektos, aRniSnavs laparaks, Tqmas, kilos. amterminis gamoyeneba da damkvidreba qarTul xalxur qoreografiulsaxesxvaobebTan mimarTebiTac relevanturad migvaCnia. aqedangamomdinare, kuTxuri qoreografiuli xelovnebis ufro marTebulidefinicia ase Camoyalibdeba _ `qarTuli sacekvao dialeqti~.sakvlevi Temis aqtualoba naSromis ZiriTadi mizaniT ganisazRvreba, racsacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebis gamovlenaSi mdgomareobs.kvlevis sagani:sakvlev obieqts warmoadgens dasavleT saqarTvelosqoreografiuli dialeqtebi: aWaruli, lazuri, megruli, raWuli,afxazuri da maTi urTTierTmimarTeba. cxadia, teqstur masalaSidialeqtis sametyvelo ena sityvieri leqsikiT ganisazRvreba daSesabamisad, dialeqtis ganmsazRvrelic enobrivi kilokavi iqneba.musikologebi musikaluri teqstis dialeqtur urTierTmimarTebazeakeTeben aqcents, qoreografiaSi ki misi mTavari mamoZravebeli elementi_ sacekvao moZraoba, ileTi, plastika, Jesti, xasiaTi _ iqneba ZiriTadikriteriumi dialeqturi gamijvnisa da urTierTmimarTebis gansazRvrisas.amgvarad, ZiriTad yuradRebas sacekvao enis danaSrevebis logikurkavSir-mimarTebas davuTmobT, xolo iq, sadac qoreografiuli leqsikawaSlilia, nawarmoebis teqstur da musikalur, funqciur-Sinaarsobrivaspeqtebze vamaxvilebT yuradRebas. yovelive saerTo fuZe-enis _qarTulis _ WrilSi ganixileba.Amave dros, gverds ver vuvliT iseTigavlenebis arsebobas, romlebic qarTulma kulturam ganicada imgeografiul-arealuri Tu politikur-ekonomiuri viTarebidangamomdinare, romelSic saqarTvelo Tavisi ganviTarebis sxvadasxvaetapze imyofeboda. kulturaTa migracia ara mxolod qveynis SigniTgansazRvravs mxatvrul-stilisturi xelweris mimarTulebas, aramedqveynis sazRvrebs gareTac.kvlevis mizani:kvlevis mizans warmoadgens qarTul xalxurqoreografiaSi axali, inovaciuri terminis, `sacekvaodialeqti,~dafuZneba. termini aRniSnavsMmsgavsi an identuri sacekvao-sametyveloeniTa da gamomsaxvelobiTi saSualebebiT niSandebuli sacekvao nimuSisan nimuSTa krebulis, erTian esTetikur sivrceSi gaerTianebas.bolo wlebis ganmavlobaSi mTeli simwvaviT dgeba avTenturidialeqturi xalxuri Semoqmedebis moZiebis, Tavmoyris, dafiqsirebis,Senaxvisa da sistemuri klasifikaciis sakiTxi.Aaqedangamomdinare,winamdebare naSromi miznad isaxavsmaqsimalurisrulyofilebiT warmoadginos dasavleT saqarTvelos qoreografiulidialeqtebi, dialeqturi avTenturi nimuSebi, nimuSTa variantebi,aRwerilobiTi dokumentacia, gansazRvros TiToeuli dialeqti.istoriuli, eTnografiul-eTnologiuri, literaturuli, musikaluri TusaxviT-gamomsaxvelobiTi sferoebis interdargobrivi samecnieroliteraturis gamoyenebiTa da daxmarebiT, sacekvao dialeqtissametyvelo enaze dayrdnobiT, moaxdinos dialeqtTa urTierTmimarTebisgansazRvra.Aaseve, disertantis kvlevis mizans warmoadgens uZvelesi nimuSebisanalizi im gavlili gzis gaTvaliswinebiT, romelic am nawarmoebebmagamoiares. dRevandel dRes scenaze avtorTa mier sicocxleminiWebulinawarmoebebis didi raodenobaa warmodgenili. avTenturi cekvebiromelime erT eTnikur-geografiul saxelwodebaSi erTiandeba da krebiTsaxes iRebs. mag: aWaruli cekva, svanuri, am bolo dros maT ricxvs

4

raWulic Seemata. isini suitis saxes atareben da ramdenime damoukidebelnawarmoebs aerTianeben. mravalferovani da mravalricxovani qarTulisacekvao Semoqmedeba amiT TiTqos CarCoSia moqceuli da gaRaribebuli.yovel im cekvas, romelic suitas qmnis da erT cekvaSi erTiandeba,damoukideblad arsebobis ufleba aqvs da imsaxurebs kidec. Catarebulikvlevis erT-erT mizans ganxilul sacekvao dialeqtTa (,,afxazurisacekvao dialeqti~, ,,megruli sacekvao dialeqti~, ,,raWuli sacekvaodialeqti~, àWaruli sacekvao dialeqti,~ `lazuri sacekvao dialeqti~)aqamden ucnob sacekvao nimuSTa gamoaSkaraveba da fiqsacia warmoadgens.dRevandeli qoreografiuli sivrce ara mxolod avtentur nawarmoebebsmoicavs, aramed Seqmnils romelime qoreografis-avtoris mier. vfiqrobeTnomusikologTa, kostumebis SemqmnelTa, qoreologTa da qoreografTaerToblivi muSaobis Sedegad, maTi SemoqmedebiTi unar-CvevebismoSvelebiT, SesaZlebeli gaxdeba uZvelesi sacekvao nimuSebis aRdgena.SesaZlebelia, zogierTma qoreografiulma tilom dakarga sacekvaomniSvneloba, magram misi musikaluri qarga, tempisa dariTmiserToblioba, metris xasiaTi TavisTavad metyvelebs missavewarmomavlobaze.kvlevis meTodologia:qoreografiuli xelovnebis sinTezurobidangamomdinare, zogadad, sacekvao xelovnebis kvlevisas ar veyrdnobiTmxolod masalas, romelic uSualod sacekvao nimuSebis Semcvelia.wyaroebi, saidanac masalas viRebT, gaxlavT literatura, musika,qoreografia. cekvis sinkretizmi gvaZlevs imis saSualebas, rom sxvamomijnave dargebi moviSvelioT, radgan maTTan _ musikasa dazepirsityvierebaSi, masalebi ufro metia. amis mizezi gaxlavT isgaremoeba, rom am sferoebSi kvlevis Sedegad bevrad ufro moculobiTimasala dagrovda. aqedan gamomdinare, naSromma moiTxovainterdisciplinuri kvleva. naSromis ZiriTadimeTodologiurisafuZveliaistoriul-SedarebiTi meTodi. xelovnebisnebismieri dargis istoria, rogorc sarke, ireklavs eTnosis ganvlilicxovrebis gzas.istoriulifolkloristika, gansxvavebiT aRweriTifolkloristikisagan, romelic statikurad axasiaTebs epoqas ganvliligzis gareSe, ar kmayofildeba mxolod misi aRweriTa da erT sibrtyeSifrontaluri warmodgeniT da miznad isaxavs ganixilos folklorulinimuSis, an zogadad Janris, warmoSobisa da ganviTarebis ganvlili gzada etapebi.Tumca, statikuri mocemuloba Zalze mniSvnelovnad migvaCnia,radgan naSromis ZiriTadi meTodologiuri safuZveli _ istoriul-SedarebiTi meTodi, swored statikurad warmodgenil masalas efuZneba.mas Semdeg, rac statikuri masala dagrovda, misi sistematizaciismizniT, dRis wesrigSi dadga rogorc induqciuri, aseve deduqciurimeTodis gamoyenebis aucilebloba. empiriul meTodze dayrdnobiT,kvlevaSi calkeul komponentTa erTobliobisa da urTierTmimarTebisgamosaxva gaxda SesaZlebeli.Ffaqtobrivad, induqciuri da deduqciurimeTodebis gamoyeneba mWidro kavSirurTierTobaSia, radgan Tu erTikonkretuli nimuSi, romelic ama Tu im dialeqtSi TavisimaxasiaTeblebiT arsebobs, xdeba safuZveli misi analogis kvlevisTvissxva dialeqtSi, Sesabamisad, piriqiT, msgavsi msazRvrelobiTiparametrebis mqone nimuSebis erToblioba, istoriul-SedarebiTi meTodissafuzvelze, migvaniSnebs dakarguli dialeqturi nimuSis savaraudoiersaxeze.

5

mravalSriani da mravalwaxnagobrivi xalxuri qoreografiis kvleva,calke aRebuli, verc eTnomusikaluri, verc eTnografiul-istoriuli,verc filologiur-folkoristuli midgomebiT moxerxdeba. sakvleviTemis yovelmxrivi SeswavlisaTvis, folkloris sinkretuli bunebisa damravalSriani struqturidan gamomdinare,momijnave sferoebis,interdisciplinuri, kompleqsuri analizis meTodis gamoyenebisaucileblobadgeba dRis wesrigSi.naSromis siaxle da praqtikuli daniSnuleba:warmodgenili naSromis siaxle:

1. qarTul xalxur sacekvao xelovnebaSi terminis `sacekvaodialeqti,~dafuZneba, rogorc aRmniSvneli sacekvao nimuSis an nimuSTakrebulis, romelebic sametyvelo enis, eTnikuri Tu geografiul-istoriuli parametrebis gaTvaliswinebiT, erTgvarovani mxatvruliesTetikiT xasiaTdebian;

2. gamoisaxa dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtTaurTierTmimarTeba, sadac gamoisaxa a) samxreT-dasavleT saqarTvelosdialeqtTa _ aWara-guria-lazeTis, b) kolxeTis dablobze ganfenil_ afxazeT-samegrelo-guria-lazeTis, g) dasavleT saqarTvelos mTanawilis, raWa-svaneTis,saqarTvelos aRmosavleT nawilTan,kavSirurTierToba.

3. dadginda zogierTi uzustoba sacekvao nimuSebis tipologiurikuTvnilebis, terminologiiuri da semantikuri mniSvnelobisTvalsazrisiT;

bolo wlebis ganmavlobaSi qarTuli sacekvao folklori mniSvnelovanmodernizacias ganicdis. sasceno salxuri xelovneba, romeliceTnoqomusikreologebis mier damkvidrebuli terminiT, `meoreuli~iwodeba, folklorul Semoqmedebas eyrdnoba. `meoreuli~ Semoqmedebafolkloris ZiriTad principebs arRvevs _ Cndeba nawarmoebis Semqmneli_ avtori da dabadebis TariRi. sasceno nawarmoebis artefaqti _folkloruli xalxuri cekva, droTa ganmavlobaSi kargavsavTenturobas. dro da civilizacia xalxur Semoqmedebaze dadebiTad armoqmedebs. naSromis praqtikuli daniSnuleba swored am mimarTulebiTvlindeba _ maqsimalurad avTentur masalaze dayrdnobiT, moZiebuli,dafiqsirebuli dokumentalistikis daxmarebiTa da gamoyenebiT, Seiqmnasqoreografiuli nawarmoebebi.naSromis moculoba da struqtura:naSromis ZiriTadma Tezam _qoreografiuli dialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxi _ TavisTavadmoiTxova Sesabamisi safuZvlis momzadeba, rac dialeqtTa moZieba-Segrovebis saWiroebas warmoSobda. aqedan gamomdinare, pirvel etapzeganisazRvra qoreologiaSi axali terminis, `dialeqtis~, dafuZnebasTandakavSirebuli definicia. Semdgom, dasavleTsaqarTvelos calkeulisacekvao dialeqtisretrospeqtiva, bolos, Camoyalibda maTiurTierTmimarTebis problematika.naSromi moicavs 200 gverds. naSromi Sedgeba Semdeginawilebisgan:Sesavali, Tavi I _ sacekvaodialeqtis definiciis sakiTxi;Tavi II _ dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi: aWaruli sacekvaodialeqti, lazuri sacekvao dialeqti, megruli sacekvao dialeqti,afxazuri sacekvao dialeqti, raWuli sacekvao dialeqti; Tavi III _dialeqtTa urTierTmimarTebis sakiTxi: lazuri da aWaruli sacekvaodialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxi, afxazuri da megruli

6

dialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxi, raWuli sacekvao dialeqtisurTierTmimarTebis sakiTxi; daskvna; naSroms Tan axlavs gamoyenebuliliteraturis nusxa (149 erTeuli); internetresursi; naSroms Tan erTvisxelmowerebis gverdi, saavtoro uflebis gverdi da reziume qarTul daucxour enaze. naSromis araZiriTad nawilSi warmodgenilia danarTi,romelic axlavs yovel sacekvao dialeqts (24erTeuli) da saferxulo,sacekvao teqstebi.

naSromis Sinaarsi

sakvlevi Temis arsebiTi problematika gamoisaxeba orimimarTulebiT: sacekvao dialeqtebis fiqsirebis sakiTxi da dialeqtTaurTierTmimarTeba. yoveli epoqisTvis, kacobriobis ganviTarebis yovelisafexurisaTvis mxatvruli enis saxeebis, gamosaxvis specifikuri niSan-Tvisebebis erTiani sistemis Camoyalibeba, formireba arisdamaxasiaTebeli. winare qristianul epoqaSi Seqmnili artefaqtebisqoreoenis maxasiaTebeli simbolur-saxeobrivi gamomsaxveli iersaxiT,sazogadoebis misdami damokidebulebiT, xelovnebis sxvadasxva sferoSimisi kavSirurTierTobiT, calkeuli nimuSebis stilistikuriTaviseburebebiT, eris qoreokulturis epoqaluri kuTvnilebisa dazogadadkulturul sivrceSi, misi adgilis dadgena xdeba SesaZlebeli.koleqtiuri Semoqmedebis esTetika, mravalwaxnagovneba, mxatvruligamovlinebis niSan-TvisebaTa specifikuri xasiaTi, TiToeuli dialeqtisqoreografiuli nagebobis saxismetyvelebis specifikuri eniTganisazRvreba. ama Tu im epoqis mxatvruli enisa da misi semiotikur-funqcionaluri analizisTvis rekonstruqciis meTodi, memkvidreobiTobamniSvnelovan rols TamaSobs, radgan am process, dakargul dialeqtTaTu konkretul sacekvao nimuSTa dadgena-klasificireba, maTi zogadiesTetikis da rac mTavaria, savaraudo sametyvelo enis restavracia,udevs safuZvlad.

naSromis pirveli Tavi, saxelwodebiT, dialeqtis definiciissakiTxi, exeba qoreosivrceSi axali terminis, dialeqtis, dafuZnebissakiTxs. ganxilulia dialeqtis, rogorc mcnebis raoba enobrivi damusikaluri dialeqtologiis safuZvelze. termini _ `dialeqti~ _qoreografiis istoriisa da Teoriis dargobriv sivrceSi axali terminiada misi damkvidreba am sferoSi mizanSewonili iqneba. qarTulqoreografiaSi gvian dadga am terminis definiciis sakiTxi, bevrad ufrogvian, vidre enaTmecnierebasa da eTnomusikologiaSi. sacekvaoxelovnebaSi dialeqtis, rogorc terminis _ damkvidrebis, calkeuldialeqtTa Seswavlisa da maTi urTierTmimarTebis TaviseburebaTaSeswavlis idea ekuTvnis qoreografsa da qoreologs, profesor rezoWaniSvils.2 xalxur qoreografiaSi dialeqti ganisazRvreba cekvissametyvelo eniT. moZraoba, ileTi, ileTTa erToblioba, SesrulebisxasiaTi, stili qmnis dialeqtis maxasiaTeblebs.sacekvao dialeqtisdefinicia ki, SesaZlebelia amgvarad Camoyalibdes: sacekvao dialeqtiaris gansazRvrul teritoriul lokaciaSi moqceuli eTnikuri jgufis,erTiani fuZe-enidan gamoyofili, individualuri mxatvruli

2WaniSvilir. ,werilebiqoreografiaze, wignipirveli, `Tani~, Tb., 2002, gv. 32.

7

maxasiaTeblebiT aRWurvili xalxuri sacekvao Semoqmedeba, romelicinarCunebs kavSirs erovnul fesvebTan.

dialeqtebad dayofa-CamoyalibebisprocesiSoreulwarsulSimimdinareobda.gancalkevebaserTimTlianisdiferencirebadaedosafuZvlad. Sedegad,yovelma damoukidebelma dialeqtma gaaerTiana rogorc zogadqarTulieTnikuri niSnebi, radgan preistoriuli eTnosis esTetikuricnobierebis mZlavr polarizebas adgili ar hqonia daerTiani qoreoenisdialeqtebad daSlis procesi ar wasula ise Sors, rogorc sametyveloenaSi. miuxedavad imisa, rom erTiani iersaxe SeinarCuna, yovelmadialeqtma Camoayaliba misTvis damaxasiaTebeli xasiaTi. sxvadasxvafaqtorebis _ istoriuli Tu geografiuli, eTnikuri Tu politikuri _gavleniT, qarTul xalxur sacekvao xelovnebaSi, sakmaod ferodovaniintonaciuri gama Camoyalibda.

yoveli calkeuli dialeqtis ZiriTadi Taviseburebebis gansazRvrada klasifikacia istoriuli, avTenturi masalebis safuZvelze,erTgvarovnad, erTi garkveuli struqturuli principis gaTvaliswinebiT,SeuZlebelia, radgan saerTo Ziridan momdinare qarTuli qoreografiulidialeqtebi erTmaneTisagan sruliad gansxvavebuli Janruli kuTvnilebis,Sinaarsisa da gamoxatvis saSualebebis matareblebi aRmoCndnen.enaTmecnierebi da maTze dayrdnobiT eTnomusikologebi dialeqtTawarmoqmnis sam ZiriTad mizezs adgenen: 1) enobrivi, an musikalurifaqtori; 2) eTnikuri faqtori; 3) istoriul-geografiuli, politikurifaqtori. Tavisuflad SegviZlia qoreografiuli dialeqtebis warmoqmnisgansazRvrisas igive kriteriumebi gamoviyenoT da ase CamovayaliboT: 1.sakuTriv qoreografiuli faqtori, sacekvao leqsikis saxeobriobisSemcvelobis gansazRvriT, 2. istoriul-geografiuli faqtori, 3.eTnikuri faqtori.

qarTuli qoreografiuli fuZe-ena, Tavis mxriv, saqarTveloseTnikuri mravalferovnebidan gamomdinare, imdenive dialeqtadgamoisaxeba, ramdeni regionic arsebobs saqarTvelos teritoriaze.qarTul qoreografiul xelovnebaSi SeiZleba gamoiyos: xevsuruli,fSavuri, moxevuri, TuSuri, mTiuluri, qarTluri, kaxuri, mesxuri,raWuli, afxazuri, svanuri, imeruli, guruli, aWaruli, megruli, lazuridialeqtebi da qalaquri folklori. dialeqtTa gamijvna-daxarisxebamori didi ojaxis, dasavleTisa da aRmosavleTis, dialeqturi wrisCamoyalibeba gamosaxa. aseve ganisazRvreba mTisa da baris dialeqtTaTaviseburebebi. rac Seexeba afxazeTs, SedarebiT specifikur movlenebsvawydebiT istoriuli peripetiebidan gamomdinare, kerZod: afxazeTis Suada samxreTi nawili met siaxloves avlens qarTulTan, CrdiloeTi kiTavis momijnave Crdiloel mezobelTan.E

sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxis dadgenisas,eTnikuri parametrebi, enobrivi anu sacekvao leqsikis msazRvrelobisgaTvaliswinebiT, zogadad istoriografiaSi dadgenil normebs aremorCileba da geografiuli siaxlovis kanonzomierebiT dominirebs. mag.:lazur-aWaruli da mimdebared guruli (guruli mxolod `xorumiT~gamoxatuli, isic pirobiTad), erT dialeqtad erTiandebian; megruli daafxazuri, avTenturi masalis safuZvelze, met siaxloves amJRavneben;raWuli da svanuri sacekvao dialeqtebis gadakveTis xarisximniSvnelovnad maRalia saferxulo nimuSebis TvalsazrisiT; eTnikuriniSniT gamoxatuli dajgufeba ki raWuli da aRmosavleT saqarTvelos

8

sacekvao leqsikaSi metad gamoixata, rasac Zvel droSi momxdariistoriuli peripetia (aRmosavleT saqarTvelos mTidan mTaraWaSi didimigracia) daedo safuZvlad. amasTan erTad, gverds ver avuvliT iseTigavlenebis arsebobas, romlebic qarTulma kulturam ganicada imgeografiul-arealuri Tu politikur-ekonomiuri viTarebidangamomdinare, romelSic saqarTvelo, Tavisi ganviTarebis sxvadasxvaetapze, imyofeboda. kulturaTa migracia ara mxolod qveynis SigniTgansazRvravs mxatvrul-stilisturi xelweris mimarTulebas, aramedqveynis sazRvrebs gareTac. Cveni mosazRvre qveynebi ganicdidnen qarTulikulturis gavlenas da saqarTveloc iRebda maTgan maTTvisdamaxasiaTebels.

naSromis meore Tavi, dasavleT saqarTvelos sacekvaodialeqtebi,moicavs ramdenime dialeqts. saqarTvelos dasavleTinawili gansakuTrebuli dialeqturi mravalferovnebiT xasiaTdeba. Temawarmodgenilia afxazuri, raWuli, megruli, aWaruli da lazurixalxuri qoreografiis safuZvelze.

dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebilazur-tao-klarjulisacekvao dialeqti. am regionisistoriografiuliwyaroebSi, Cven mimovixilavT gasul saukuneebSi Catarebulieqspediciebis Sedegebs: 1. mecnierebis, k. koxisa da e. spenseris cnobebiprofessional mocekvave-msaxiobTa da musikalur instrumentTa Sesaxeb. 2.niko maris aRweriloba sanaxaoba ,,obirusa~ da sxva sacekvao nimuSebisSesaxeb. 3. mxatvar e. lanseresa da misi TanaSemwis informaciuliCanawerebi lazTa mier xanjlebiT Sesrulebuli sabrZolo xasiaTiscekvisa da pantomimuri saxiobis Sesaxeb. naSromiSi aseve ganxiluliaqarTvel mecnierTa gamokvlevebi zemoTaRniSnuli regionis sacekvaokulturis Sesaxeb.

naSromSi warmodgenilia lazuri xalxuri qoreografiis, Cvens miermoZiebuli da dadgenili sanaxaobebi da sacekvao nimuSebi.vxedavT, rommaT am teritoriaze didi eTnikuri siWrelis kvali amCneviaT. Turquli,qurTuli, berZnuli, somxuri da qarTuli eklektika gaxda safuZveli imxelovnebis, romelsac lazurs vuwodebT. am faqtoris miuxedavad,qarTulma sacekvao Semoqmedebam mainc SeZlo Tavi gadaerCina daSemoenaxa rogorc xalxur tradiciul sanaxaobebSi, aseve sufTa cekvebissaxiT. rogorc naSromidan Cans, sacekvao nimuSTa sakmao raodenobadafiqsirda, Tumca, yoveli maTganis sacekvao leqsikis sruli saxiTmoZieba, am etapze ver moxerxda. esenia: `berobana~, `lazaroba~,`SuamToba~, àqlemkacoba~, `fate~, `vaxaxaia~, `lititi~, `vahaha Á nana~,`Toli moni kulani~ (`qalo, mZivis Tvalebav~), ùCa biWi~ (`Savi biWi~),`wule bozi~ (qalwuli~), `lazuri xoroniSi birafa~ (`lazuri sacekvaosimRera~), `Tira mola~, `Wuta nusa~ (`patara patarZali~), `faTqali doibiri~, `laloini~, `xorumi~, `qurTxorumi~, òTirTinoni~, `menjeliSi~,`mxujiSi~ (`mxaruli~), `lazefeS oxoronu~ (`lazuri xoroni~), òbiru~,`qoCari~, `magidaze sacekvi horoni’’, `SemorbenilaÁ~, `darTulaÁ~,`xelgaSlilaÁ~, `bazgirulaÁ~, `gazromilaÁ~, `yarSiberi~, `deli xoromi~,`yolsarma~, àlafranka~, ~yolsxapua~ (kaliis cekva), `zvinebis cekva~,`kulani CiCqu-CiCqu~, èla qomoxdi, ela~, `feluka ieqeloni~, `rakanismoT gelaxe~, `TiTrama~, `varda~, `sarma~, `faTqala~, `xertlis nadi~.aWaruli sacekvao dialeqti qarTuli sacekvao folkloris metadsaxovani, mravalferovani da feradovani nawilia. aWaraSi SemorCenilia

9

bevri mxatvruli detali erTiani qarTuli eTnikuri sivrcidan. mas aseveaxasiaTebs misTvis, konkretulad im geografiuli arealisTvisdamaxasiaTebeli mxatvruli stilistika, rac istoriuli procesebis gamoiqna Camoyalibebuli.naSromis am qveTavSi ganxilulia saxalxo dResaswauli SuamToba,romelic aWaraSi da mis mimdebare guria-mesxeT-lazeTSic icodnen. aqveimarTeboda sxvadasxva saxis saritualo qmedebebi da xalxurisanaxaobebi, romlebic uxvad Seicavdnen cekvas. ganxilulia ZeobasTandakavSirebuli rituali, `Zioba,~ ferxuliT, romelic aWaraSi qalTa,mamakacTa da Sereuli saxiTac gvxvdeba. àqlemis Sekazmva~ saqarTveloSigavrcelebuli `cxenkacobisa~ da àqlemkacobis~ aWaruli variantia,romelic analogiuri struqturis mqone sanaxaobaa da `berikaoba-yeenobis~ erT-erT Semadgenel nawilad ganixileba, maTi funqciur-Sinaarsobrivi aspeqtebic msgavsia da uZveles agrarul dResaswaulsukavSirdeba. ganxilulia fadiko-qoCeguri da xertlis nadi, romelTaucxo elferiT Sezavebul mxatvrul saxeSi uZveles qarTul fesvebsvxedavT. Temis amave nawilSi gaanalizebulia saqorwilo qoreografiulirepartuari.

aWaruli sacekvao dialeqti, sacekvao nimuSebizedayrdnobiT,warmodgenilia mxolod ori nimuSiT: àWarul suita~ da`xorumi.~ orive nawarmoebi sxvadasxva cekvebisagan Sedgeba da maTerTgvar krebiT saxes warmoadgens.

,,xorumis~ saxe dRevandel dRes lokalizebulia da mxolodrogorc sabrZolo xasiaTis nawarmoebi ganixileba. sasceno versiam,,xorumis~ mxolod sabrZolo saxe gaiziara. cekva ,,xorumi~ saqarTvelosmasStabiT mxolod sam dialeqtur erTeulSi gvxvdeba _ guriaSi, aWarasada lazeTSi. rac Seexeba `gurul xorums~, es igive àWaruli xorumia~.saxelwodebis definicia wminda geografiuli mizeziT ganisazRvra,radgan dRevandeli aWaris teritoriis nawili Zvelad guriisteritoriad ganixileboda.

`xorumi~ ar iyo mxolod sabrZolo cekva. ferxuls, `xoronis~saxelwodebiT, sasoflo-sameurneo saqmianobisas nadSic asrulebdnen.arsebobda rogorc qalTa, aseve mamakacTa da Sereuli saxis ferxulebi.xoronebSi qalTa da kacTa erToblioba qristianuli gavleniT undaganisazRvros, radgan musulmanuri wesi amgvari daSvebis uflebas ariZleva.TemebSi, aWaruli sacekvao dialeqti da lazuri sacekvao dialeqti,ganxilulia am ori dialeqtisTvis organuli sacekvao nawarmoebis,`xorumi,~ terminis warmoSobis, etimologiisa da semantikis sakiTxi.rogorc cnobilia, termini, `xorumi~ fuZiT `xor~ warmosdgeba berZnuli`qorodan~. Turqul enaSi igi `horon~-is saxiT damkvidrda. axlandeldros Turqul enaSi awarmoebs oTxi sufiqsi, imis mixedviT, Tu romelxmovanze sruldeba zmna. am SemTxvevaSi zmnis fuZes unda damatebodaaxlandeli drois mawarmoebeli ìor~ sufiqsi da Semdeg pirismawarmoebeli sufiqsi. mag.: `ben TurqCe oireniorum~ _ me vswavlobTurquls. magram terminis dialeqtur formaSi ar daemata axlandelidrois sufiqsi ìor~ da pirdapir mieba pirveli piris mawarmoebelisufiqsi ùm,~ romelmac sabolood misca forma `xor-um,~ rac niSnavs`vcekvav~ an `vferxulob.~ `xorumi~ saqarTvelos samxreT dasavleTnawilSi terminis _ `ferxuli~ _ dialeqtur sinonimad ixmareboda. asevesainteresoa, qarTulSi Turquli `h~ s `x~-d qceva. vardo CoxaraZis

10

disertaciaSi `Turqizmebi qarTuli enis samxrul dialeqtSi,~vkiTxulobT: àWarul dialeqtSi, gansakuTrebiT qobuleTurSi,SeiniSneba h/x-s monacvleoba. mag.: haziri/xaziri, halva/xalva.~3 aseve `h/x-s

bgeraTmonacvleobis formebi dasturdeba lazurSic. Turquli (h)hlazurSi gvaZlevs x bgeras.~4 swored am faqtorma aqcia TurqulSidafuZnebuli `horoni~ qarTul `xoronad~, Tumca es movlena mxolod `h~-sa da `x~-s urTierTobas ar exeba _ qarTul enaSi, Turquli `k~,romelic `q~-d gamoiTqmis iqca bgera `y~-d, mag.: kara _ Savi, qarTulSi`yara~ _ `yaraCoxeli,~ rac SavCoxosans niSnavs.

àWaruli suita~ anu `gandagana~ ramdenime nawarmoebisgan Semdgarikompozitia. igi sasceno variantia, romelsac avtori da Seqmnis drogaaCnia. avTenturi `yolsamas~, `jaydananas~, òho Á nanas,~ `mxarulis~moZraobaTa mxatvruli erTianoba qmnis `gandaganas~. naSromSi cekva`gandaganas~ safuZvlebi ganxilulia avTentur pirvelwyaroebzedayrdnobiT.megruli sacekvao dialeqti _ ganxilulia saweso-ritualuri qmedebaàtleCoba~, romelic afxazeTSi àtlarCobis~ saxelwodebiT ariscnobili. `Terdoba~ _ cxenTa gamravlebisadmi miZRvnili rituali,romelmac cxenis moZraobis plastika Semoinaxa; `ZiZava~ _ wvimisgamosaTxovari qmedeba, romelsac qalebi asrulebdnen; cekviTdatvirTuli Teatralizebuli sanaxaoba _ `yeenoba~; `TuRvinte~ _TamaSoba, romelic daTo-berikuli ciklis saxesxvaobas undawarmoadgendes; `Wveniereba~ _ saxalxo dResaswauli sofel banZaSi,romelmac megruli xalxuri cekvis Sesaxeb metad mniSvnelovani cnobebiSemogvinaxa.

sazogadod Cvenamde moRweul megrul xalxur qoreografiassaxumaro, liriuli, msubuqi, gaSairebis xasiaTi aqvs: ,,Caguna~, ,,voisa~,,,arira~/,,warTmevia~, (Tumca termini `warTmevia mxolod l. gvaramaZisnaSromSi gvxvdeba) ,,jansulo~, ,,Zabra~. ,,Cagunas~, jansulosa~ da ,,Zabras~wrisSigniTa moTamaSis arseboba axasiaTebs da erTgvar qoreografiulspeqtakls hgavs. ,,arira~ (sxapva, afxazuri lekuri) ki cekva ,,qarTulis~megruli variantia.megruli sacekvao dialeqtiSi dadginda ferxulis, `Zabrale,~ saxeobrivitipologia. cnobilia am folkloruli nimuSis sami saxis varianti:ferxisuli, mrgvali saferxulo da saferxulo wrisSigniT mocekvaveSemsrulebliT. dResdReobiT miRebuli da gavrcelebulia bolovarianti, sadac komikur-iumoristul rakursSi gamosaxulia borotisa dakeTilis Widili ukanasknelis gamarjvebiT. Tumca SesaZloa, amnawarmoebis Zirebi Soreul warsulSi isaxebodes da sruliad sxvagvarSinaarsobriv-funqciuri datvirTvis matarebeli yofiliyo.

naSromSi ganxilulia ferxuli òsxapue~ da misi semantika aseve,`xujiSi osxapue~, `mxaruli~, romelTa erTmaneTisgan gamijvnisa Tuanalogiebis zusti aspeqtebi ganisazRvra. ganxilulia megruli `mzeSina~.

3CoxaraZev., TurqizmebiqarTulienissamxruldialeqtebSi, disertacia,baTumisSoTarusTavelissaxelmwifouniversiteti, ganaTlebisadamecnierebaTafakulteti,qarTulifilologiisdepartamenti, baTumi, 2013, gv. 40.4CoxaraZev., TurqizmebiqarTulienissamxruldialeqtebSi, disertacia,baTumisSoTarusTavelissaxelmwifouniversiteti, ganaTlebisadamecnierebaTafakulteti,qarTulifilologiisdepartamenti, baTumi, 2013, gv. 50.

11

rogorc aRmoCnda òsxapue~ aris megruli ferxulis sawyisi forma,romlis variaciebi `Zabrales~, òxoxoiasa~ da `mxarulis~ saxiTarsebobda am regionis sacekvao folklorSi. òsxapues~ saxelwodebazogadad TavSeyrisa da molxenis adgils ukavSirdeba.

`mxaruli~ osxapues Semadgeneli nawilia, romelic `Zabrales~Semdeg sruldeba da mas tempsa da dinamiurobas matebs.Aam cekvaSimxolod mamakacebi monawileoben mxrebiT erTmaneTs mWidrod mikrulni.cekvis aRwerilobidan gamomdinare, misi fesvebi Soreul warsulSiikargeba da ganayofierebis ritualis danaSrevebis Semcvelia.

ferxulSi `mze Sina~ gansakuTrebuli eTnikuri maxasiaTeblebi arSeiniSneba, radgan ZeobasTan dakavSirebuli, mTel saqarTveloSigavrcelebuli, `mze Sinas,~ struqtura TiTqmis yvelgan analogiuria.amasTan erTad, cnobilia, rom wreze marjvniv moZravi ferxuli aramegrul, aramed qarTul teqsts warmoTqvamda.

rac Seexeba termins, ggwoRala,~ romelic iv. javaxiSvilTangvxvdeba,5 saqme gvaqvs meqanikur SecdomasTan. i. tepcovis naSromSimocemulia `гыцогала~,6 rusuli magari `ы~ Tavze rkaliT. qarTulversiaSi meore `g~-s adgilas unda iyos aso ì~. igive aso sxva sityvaSicgvxvdeba, mag.: imave naSromis me-4 gverdze sityva `цкырва~-`wkirva~, sadacaseve aso ì~-s mniSvbeloba aqvs. aRsaniSnavia, rom i. tepcovis teqstSimocemuli `гыцогала~,7 rusul enaSi aso `wil~-is ararsebobis gamo

iTargmneba rogorc `gicogala.~ savaraudod unda iyos `giwoRala,~radgan aqac aso `ц~-s sityva `цкырва~-Sic `w~-s mniSvneloba gaaCnia.xolosityvis meore nawilSi _ `gala~, dadasturebulad SegviZlia vTqvaT, romaso `gan~-is aRmniSvneli aso qarTulSi gadmosulia rogorc `Ran,~radgan aso `g~-s axlavs specifiuri aRniSvna _ e.w. `muceli~ qvedarkalis saxiT, rac rusulSi ararsebuli aso `R~-s aRmniSvneladgamoiyeneboda. naSromSi `mucliani~ `k~ aRniSnavs qarTul `qan~-s, xolo`mucliani~ `t~ qarTul `Tan~-s.afxazuri sacekvao dialeqti. afxazuri kulturis Sesaxeb mniSvnelovaninformacias gvawvdian mogzaurTa, gansazRvruli davalebebiTwarmogzavnulTa, eTnografTa da istorikosTa fasdaudebeli naSromebida Jurnal-gazeTebSi mimofantuli istoriul-eTnografiulicnobebi:diubua de monpere aRwers qalsa da mamakacs Soris TavdauzogavSejibrs, k. maWavariani _ qal-vaJTa orpirul ferxuls, romelsacdasrulebisas ori meleqsis Sejibri axlavs da qal-vaJis sacekvaoduels. Zuku lolua mogviTxrobs or mwkrivad dawyobil ferxisasSesaxeb solo mocekvaveebis TanxlebiT, n. dubrovini _ sabrZoloxasiatis `jigitkas.~ aseve mniSvnelovania iakob rainegsisa da polinauvarovas istoriuli xasiaTis dokumentacia.unda iTqvas, rom istorikosebi abazinTa folklors aRweren da arazogadad afxazurs. Tavad n, dubrovinic afiqsirebs, rom afxazeTSi

5javaxiSviliiv., qarTulimusikisistoriissakiTxebi, `xelovneba,~Tb., 1990, gv. 78.6Тепцов. Я., Из быта и веровании Мингрелцев, Сборник материалов местности и племен Кавказа. Вып.XVIII, отдел 2 Тифлис, 1894 г , ст. 1.

7Тепцов. Я., Из быта и веровании Мингрелцев, Сборник материалов местности и племен Кавказа. Вып.XVIII, отдел 2 Тифлис, 1894 г , ст. 1.

12

sanaxaobiTi xelovnebis siRaribe maTi Crdiloel mezobelTan siaxloviTiyo ganpirobebuli. frederik diubua de monperes mier aRwerili`Sejibri~ qalsa da mamakacs Soris, afxazeTis CrdiloeT nawilSiaCawerili. rogorc cnonilia, abazinebi afxazeTis ukidures CrdiloeTSibinadrobdnen. afxazeTis samxreT da CrdiloeT nawilebis eTnikurSreebs Soris gansxvavebam warmoSva amgvari Seusabamo `mravalferovneba~.Tumca n. dubrovinis aRwerilobis qronologiur periodSi, mosulTa daaborigenTa integracia ramdenime saukunes iTvlis da SesabamisadCamosaxlebulTa `gakulturebis~ procesic axali dawyebuli ar undayofiliyo.

sabrZolo xasiaTis cekvebidan afxazeSi gavrcelebuli iyo abazta~,àSacxirtra.~sityvam, àbazda,~ miipyro Cveni yuradReba. igi Zalian hgavs qarTulsacekvao folklorSi damkvidrebul termins àbazta~, romelicsabrZolo xasiaTis cekvad miiCneva, xolo sulxan-saba orbelianisganmartebiT ki cnobilia cekva `basti~ _ rokvaÁ ars ferÃis cemiTa.~8

terminebi TiTqmis identuria. Cndeba kiTxva _ xom ar daerqva cekvassaxeli swored eTnikuri tomis saxelidan, romelic am cekvas asrulebda.marTalia, n. dubrovinimis mier aRweril cekvas `джигитка~-s uwodebsrusulad, rac jiriTs niSnavs, magram xalxSi SesaZloa mas adgilobrivi

terminiT gansazRvruli saxeli àbazda~ erqva, ise rogorc абазины –абазда.

cekva ,,aSacxirtra~ warmoadgenda Teatralizebul warmodgenas,romelic asaxavda afxazi eTnosis meomrul, sabrZolo warsuls, gmirulxasiaTs. Tumca vTvli, rom es cekva Soreul warsuls ar undaekuTvnodes. savaraudoa XIX saukuniT TariRdebodes.

afxazur folklorSi daculia samonadiro eposis amsaxveliuZvelesi saxioba `daTvis cekva~ anu àmeSikuaSara~.

afxazeTSi icodnen martoxela mwyemsis cekva _,,axCa zacv ikuaSara~saxasiaTo Teatralur-qoreografiuli sanaxaoba, romlis analogiaRmosavleT saqarTvelos mTian nawilSic TuS mecxvareTa folklorisnawilia.

saferxulo cekvaTagan afxazeTSi yvelaze popularulad ,,auraaSa“,,,aibarkra“, da ,,SaraTini“ iTvleboda. saqorwilod miCneuli zogierTicekva (àibarkra~, `SaraTini~) samiwaTmoqmedo magias ukavSirdeboda damogvianebiT iqca saqorwilod. aqac SesaZlebelia paralelis gavlebamTel saqarTveloSi gavrcelebul folklorul nawarmoebTan àvTandilgadinadira~, romelmac aseve mogvianebiT SeiZina saqorwilo ferxulisxasiaTi.

saqorwilo simRerebidan aseve unda aRiniSnos saqorwilo sacekvao(àrira~ anu àrkuaSara~).9 samegreloSi qal-vaJTa wyvilur cekvasàfxazur lekurs~ uwodebdnen. savaraudod, saxelwodebidan gamomdinarees sacwkvao nimuSi afxazeTSic unda yofiliyo daculi.

àibarkra~ qarTulad sityva-sityviT `xelCabmuls~ niSnavs. afxazur-qarTul leqsikonSi ki mocemulia àibarkaara~ da ganmartebuliarogorc niSnoba, dawindva.10qoreologi l. gvaramaZec cekvas ,,aibarkra~sayofacxovrebo cekvad Tvlis, romelic sameurneo samuSaos damTavrebis

8 .orbelianisulxan-saba, Txzulebani,t. IV, `sabWoTasaqarTvelo,~ Tb., 1965, 101/9 .Аншба А, Абхазский фолклор и действительность, `мецниереба,~ Тб., 1982, стр. 49.10 .gvancelaZe T., afxazur-qarTuli leqsikoni, ìnteleqti,~ Tb., 1012, gv. 236.

13

Semdgom sruldeboda. igi mas ,,mxrebis cekvas~ uwodebs da ukavSirebsSromisagan daRlili mklavebis gaTavisuflebis, gantvirTvis mizniTaRZrul moZraobas. samegreloSi ki am cekvas ,,osxapue~ an `xujiSiosxapuri~ erqvao _ ambobs. aqedan gamomdinare, ,,aibarkra~ da ,,osxapue~erTi da igive yofila. Tu ,,aibarkra~ da ,,osxapue~ orive mxrebis cekvaa,ratom ar hgavs igi Zuku loluas mier aRweril da Cvenamde moRweuli,,mxarulis~ aRweras. arc àibarkras~ Sesaxeb gvaqvs sxva xelSesaxebiaRweriloba, garda zemoTaRwerilisa. òsxapues~ aRweriloba ki SorsaadaRlili mklavebis gaTavisuflebis gamo aRZrul moZraobasTan.11

afxazi eTnografebi TavianT naSromebSi aRniSnavdnen afxazurixalxuri qoreografiis mZlavri modernizebis Sesaxeb. is, rac dResafxazuri sacekvao folklori sasceno variantiTaa warmodgenili, ZlierSorsaa auTenturobisgan. aqedan gamomdinare, metad faseulia imistoriul-eTnografiuli masalis dafiqsireba, romelic avTenturdokumentur informacias Seicavs afxazuri sacekvao dialeqtis Sesaxeb.

raWuli sacekvao dialeqti metad moculobiTi dialeqtia, radgan sworedman Semoinaxa, rogorc Sualedurma dialeqtma ara mxolod sakuTrivraWuli, aramed sxva momijnave dialeqtTa sacekvao nawarmoebebi. mdidariqoreokulturis matarebeli raWuli sacekvao dialeqti saistorio dasaliteraturo mwerlobaSic sakmaod safuZvlianad warmoCinda.dafiqsirebuli informaciis safuZvelze gamoisaxa ferxulis ZiriTadiformebi. dadasturda, rom raWaSi arsebobda ferxulis sami saxe mrgvali_ ferxuli anu ferxisa, Seukvreli moZravi _ winamZRola da Sairi _wrisSigniTa monawiliT.

raWuli sacekvao dialeqti gamoirCebva mravalSriani struqturiTda Sesabamisad saxeze gvaqvs Janrobrivad mravalferovani xalxuriSemoqmedeba. yofaSi tradiciad qceuli sanaxaobebis maorganizebelmZlavr meqanizms qoreografia warmoadgenda. kulturuli sivrceebisgadakveTis SuagulSi ganfenil raWul eTnokulturaSi istoriulikanonzomierebis qronologia aisaxa. miTosuri, sakulto-religiuri,saistorio mxatvruli fenomeni daileqa mis sinkretul SemoqmedebaSi.aqedan gamomdinare, ferxulebis moculobiTi raodenobiT cnobiliraWuli sacekvao dialeqti Seicavs samonadiro, istoriuli, sagmiro-patriotul, religiur-ritualur, sayofacxovrebo, satrfialo, klasTaSoris brZolis Tematikis Semcvel saferxulo nawarmoebebs.

samonadiro poeziis saxeebi gansakuTrebiT damaxasiaTebelia erT-erTi yvelaze arqauli Sromis simReris _ mTiblurisaTvis. mTaraWaSi,Sromis simRerebad qalTa `qorqali~ da mamakacTa `RuRuni~ iTvleba. esteqstebi micvalebulTa datirebisas zrunisTvis iqmneboda da SemdgomzemoTaRniSnuli Sromis procesis TanxlebiT meordeboda. aqedangamomdinare, maT minoruli xasiaTi hqondaT da saferxulodacasrulebdnen, maT aseve `Sairi~ ewodeba. samonadiro ferxulebidan:,,amirani~, ,,avTandil gadinadira~, ,,Cemo yurSao~, ,,qalsa visme~, ,,ia

11Тепцов Я., Из быта и веровании Мингрелцев, Сборник материалов местности и племен Кавказа, Вып.

XVIII, отдел 2,.Тифлис, 1894 , ст. 1.

14

mTazeda,~ sacekvao leqsika mxolod ors _ àmiransa~ da `qalsa visme~SemorCa.

raWul folklorSi mniSvnelovan Sres qmnis istoriuli dasabrZolo xasiaTis ferxulebi, istoriuli da sabrZolo Tematikisferxulebidan ,,digori da basiani~ da ,,maRla mTas modga~ identurisacekvao leqsikiT xasiaTdebian. Ferxulebi, ,,Savlego~, `Tamar qali~,wereTelma dagvibara~, òsie~ igive àiZra didi sulTani~ `jamaTa,~sinkretizmis mTeli sisruliT arian warmodgenili. ferxulebis: ,,digorida basiani~ da àiZra didi sulTani~ sacekvao kompozicia erTgvarovania.ferxulebis `qalsa visme~, àmiranis ferxuli~, `maRla mTas modga~sacekvao teqnologiuri masala, a. TaTaraZis naSromis, `qarTulixalxuri cekva~, mixedviT identuria.

,,JuJuna wvima~ da ,,maRlidan gadmomdgariyo~ mWidrod iyodakavSirebuli sagazafxulo ritualebTan, yvelieris sawesosanaxaobebTan: `SruSanasa~ da `JuJunas~ saweso tradiciuli rituali,faqtobrivad identuria. raWuli saaRdgomo ,,madli maxarobelsa~,romelic sagazafxulo dResaswaulis ukavSirdeba, erTaderTi ferxuliaromelsac sacekvao leqsika gaaCnia.. ferxuli, `raeo~ (romelsac mzisRvTaebas ukavSireben), Tumca misi teqsti sayofacxovrebo-satrfialoSinaarss Seicavs, `qarTlis mindorsa vakesa,~ `qvedrula modidebula,~`Sen patara mdade ano,~ èrTxel wisqvils wasvlisaTvis~, `dalie Cemobatono,~ òdila da odelia~ sayofacxovrebo Janrs ganekuTvneba.sacekvao leqsikis TvalsazrisiT erTmaneTis msgavsia ferxulebi _`qalsa visme~ da èrTxel wisqvils wasvlisaTvis.~garda ferxulebisa, raWuli sacekvao dialeqtis saxasiaTo niSnadCamoyalibda dueturi cekvebi, romlebis cekva `qarTulis~ dialeqturisaxesxvaobas warmoadgenen da sruldebian sacekvao-saTamaSo musikalurkompoziciebze:`rado-rado~ igive `gastakuni~, igive òRo-CoRro~,òridili dili dili~, `sakaos rom CamoTova,~ `lerwamisa xesao~.

`berqaluri~ moZiebulia zemo raWis sofel glolaSi da rogorc

cekvis saxelwodeba migvaniSnebs sruldeba xanSiSesuli qalebis mier დაraWuli sacekvao folkloris nimuSebia.

mesame TavidialeqtTa urTierTmimarTebis sakiTxiqarTuli sacekvao dialeqtebis sametyvelo fuZe-ena, dialeqtebad daSlisprocesis Semdegac, yvela dialeqtisTvis saerToa. amave dros, yoveldialeqts uZvelesi zogadqarTuli SemoqmedebiTi azrovneba axasiaTebs.amitom maT kulturas erT sinkretul Zirze aRmocenebuli struqturuli,mxatvrul-stilisturi maxasiaTeblebi gansazRvravs. qarTul xalxurfesvebze amozrdili xelovnebis ganviTarebis istoriulikanonzomierebani globalurad erT gzas miuyveba. miuxedavad amisa,erTiani sinkretizmis yoveli nawili misTvis damaxasiaTebeliganviTarebis xazs anviTarebs.

reliqtebsa da rudimentebSi irekleba xangrZlivi, qronologiuraddaSorebuli da droSi ganfenili faqtebi da movlenebi, uZveleswarsulSi, erT lokaciaSi dafiqsirebuli Zireuli artefaqti, istoriaSimomxdari peripetiebis mizeziT (gavleniT, zemoqmedebiT) sxva lokaciiskulturul sivrceSic isaxeba (fiqsirdeba). mag.: raWasa da aRmosavleTsaqarTvelos (mTisa da baris) dialeqtikur urTierTmimarTebas

15

aRmosavleTis mxridan raWis mTianeTSi didi migracia daedo safuZvlad.12

es detali istoriidan urTierTmimarTebis eTnikuri faqtoris gavleniTwarmoiqmna. eTnikur-religiuri faqtoris zemoqmdebis Sedegad ganixilebaaWara-lazeTis folkloruli Semoqmedebis Taviseburebebi.

dialeqturi urTierTmimarTebis kvlevisas isaxeba ori dialeqturierToba aRmosavleT saqarTvelisa da dasavleT saqarTvelos saxiT.dasavleTi saqarTvelo dialeqtTa mravalferovnebiT gamoirCeva.iseve, rogorc eTnomusikologiaSi, eTnoqoreologiaSic enobrivi,eTnikuri da geografiuli parametrebi mniSvnelovan rols TamaSoben,magram qoreografiaSi, rogorc kvlevam gamoavlina, urTierTzegavlenisada zemoqmedebis procesSi dialeqturi qoreoenis Camoyalibebisa dagansazRvrisas umniSvnelovanesi, geografiul-arealuri faqtoriaRmoCnda.

calkeuli dialeqtebis ganviTarebis done sxvadasxva niSnuliTganisazRvreba. sacekvao nimuSebi swored mTam, misTvis damaxasiaTebelikarCaketilobisa da kulturis konservaciis mizeziT, Semoinaxa, xolobaris mimarTulebiT ganleva da zog SemTxvevaSi, gaqroba SeiniSneba.amgvarad, ganviTarebis donisa da garkveuli mimarTulebis gansazRvra,sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis kvlevisas, faqtobrivadSeuZlebelia, gardda amisa, TiToeuli saxeze arsebuli dialeqtisindividualoba amgvari kvlevis saSualebas ar iZleva.

ganviTarebis sawyisi da aRmavali xazis fiqsireba dialeqtebisganviTarebaSi xalxuri qoreografiis magaliTze Zalian rTuliadakarguli sacekvao nimuSebis gamo. avTenturi sacekvao leqsikisSemcveli filkloruli nimuSis ararsebobis, zogierT SemTxvevaSi kisaerTod dialeqtis amovardnis SemTxvevaSi, ganviTarebis veqtorisgansazRvra, faqtobrivad SeuZlbelia. mag: leCxumuri sacekvao dialeqti,romlis sacekvao nimuSebi ar mogvepoveba. igive iTqmis imeruli sacekvaodialeqtebis SemTxvevaSi. rig SemTxvevebSi ki imdenad gasceniurebulinimuSi gvaqvs saxeze, rom saavtoro-sacekvao nawarmoebi sayrdenad argamodgeba misi avTenturobasTan sakmaod daSorebis gamo

sacekvao dialeqtTa Soris urTierTmiaerTeba gamoisaxeba SinaarsiT.svaneTsa da raWaSi gvxvdeba ferxulTa erTi da igive dasaxelebavariaciuli gansxvavebiT. raWaSi dafiqsirebuli ferxulebi teqsturdoneze gvxvdeba aRmosavleT saqarTvelos barSic, radgan qarTl-kaxeTSiimave saxelwodebis ferxulebis sacekvao leqsika dakargulia.

sacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebaSi mniSvnelovani faqtoriaforma. saferxulo da saferxiso nawarmoebTa dialeqturi nimuSebisimptomaturia TiTqmis yvela dialeqtisTvis, sacekvao leqsikadakargulidialeqtebis garda. mag: orsarTuliani ferxulebi raWaSi, svaneTSi,lazeTsa da aRmosavleT saqarTveloSi, antifonuri ferxulebisamegrelos, raWasa da aRmosavleTis sacekvao dialeqtebSi da a.S. qal-vaJis dueturi cekva samegreloSi, afxazeTSi, raWasa da qarTl-kaxeTSi.

qarTuli qoreografiaSi dialeqturi urTierTmimarTeba sainteresosaxes iRebs SemsrulebelTa Semadgenlobis TvalsazrisiTac.SemsrulebelTa mxriv qalTa da mamakacTa repertuari gansxvavdebaerTmaneTisgan, Tumca arc imgvarad, rogorc folklorul musikaSi,radgan saferxuloTa did nawilSi monawileoben rogorc qalebi ise,

12amoRebulianaSromidan: maisuraZe n., qarTulixalxurimusika da misiistoriul-eTnografiuliaspeqtebi, `mecniereba~, Tb., 1989, gv. 14.

16

mamakacebi. im dros, rodesac aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSiuZvelesi wes-Cveulebisa da tradiciis gaTvaliswinebiT dauSvebeli iyoqalisa da mamakacis araTu cekva, aramed sajarod erTad gamoCenac ki,dasavleTis mTianeTSi _ raWasa da svaneTSi, uamravi cekva SemogvrCa qal-vaJTa erToblivi SesrulebiT; isini xelixelCabmuli anxelmklavgayrili erTad abamen ferxuls. megruli ferxulic qal-vaJTaSereuli SemadgenlobiT xasiaTdeba, dueturi cekvebic agebulia qalisada mamakacis wyvilur cekvaze. dueturi cekva, romelic standartulsaxes atarebsQqalisa da vaJis SesrulebiT, rWuli òRro-CoRros~,megruli àriras~, kaxuri `cangala da gogonas~ saxiT, dialeqtururTierTmimarTebas gamosaxavs.

qoreoenis urTierTmimarTebis gamosavlenad Zalze sainteresoaRmoCbda Tavad dialeqtis SigniT mimdinare procesebi, romelmacgardamavali zonebi gamosaxa, Mmag: sailustraciod moviyvanoT imereTi,romelic raWas erTi sacekvao nimuSiT, ferxuliT, `madli maxarobelsa,~daukavSirda.D dialeqtis Sualeduri statusidan gamomdinare raWul sacekvaodialeqts ori mimarTuleba axasisTebs: aRmosavleTis barTan _ qarTl-kaxeTis saxiT da mTasTan _ TuSeTi, fSav-xevsureTi, xevi, mTiuleTisaxiT. raWa aRmosavleTTan mWidro kavSirs inarCunebda. aRmosavleTsaqarTvelos yofaSi daculi folkloruli Zeglebis mniSvnelovaniraodenoba dafiqsirebulia raWaSic. geografiuli mdebareobiTa da,Sesabamisad, Sualeduri dialeqtis statusis SesaZleblobidangamomdinare, aRmoCnda, rom raWa met siaxloves aRmosavleTsaqarTvelosTan amJRavnebs, vidre dasavleTTan (svaneTis garda). rogorcCans, qarTlTan uSualo siaxlove ganapirobebda msgavsi nawarmoebebisSemonaxvasa da xalxSi gavrcelebas. savaraudod, svaneTSic raWis gavliTgaikvlia gza im folklorulmanimuSebma da Tematikam, romlebic raWasada aRmosavleT saqarTvelos yofaSi inaxeboda.sacekvao dialeqtTa ueTierTmimarTeba:

1. raWa-svaneTis dialeqturi jgufi, romelic daukavSirdaaRmosavleT saqarTvelos rogorc mTas, aseve bars;

2. afxazeT-samegrelos dialeqturi jgufi, romelic samxreTisken _guria-lazeTisken ganivrco;

3. guria-aWara-lazeTis dialeqturi jgufi.

lazurida aWaruli sacekvao dialeqtebisurTierTmimarTebis sakiTxi

lazeTi da aWara saqarTvelos samxreT dasavleT nawilSi mdebareori eTnografiuli regionia, romelTa geografiulma arealmamniSvnelovnad gansazRvra maTi kulturul-socialuri niSan-TvisebebisTviTmyofadoba. istoriuli peripetiebis Sedegad isini mZlavr ucxogavlenas ganicdidnen, rac gansakuTrebulad qoreografiul xelovnebaSigamovlinda.lazur da aWarul qoreografiul dialeqtebs Soris mniSvnelovaniparalelebis gavlebaa SesaZlebeli. Aamas safuZvlad udevs geografiulimezobloba da arseboba msgavs istoriul viTarebaSi. swored am mizezTagamo, am ori regionis Teatralizebul-qoreografiul sanaxaobaTagarkveuli raodenoba identuria: SuamTobis aRniSvnis tradicia, rogorclazeTSi, aseve, aWaraSi (guriasa da mesxeTSic), erTianoba `xorumebTan~

17

mimarTebaSi (orive regionSi termini, `ferxuli,~ xoronma Caanacvla),`vahaha i nano~ lazeTSi da òho i nana~ aWaraSi, `yolsama-mxaruli~ daqalTa `mxaruli-xertlis nadi~ orive kuTxeSi, `fadiko~ aWaraSi da`fate~ lazeTSi, `yolsama-yarSiberi~ orive dialeqtSi da a.S..qoreografiaSi analogiebi dialeqturi TvalsazrisiT isazRvreba aramxolod nimuSTa erTnairi saxelwodebebiT, aramed, sacekvao leqsikis,gamomsaxvelobiTi xerxebis, cekvis struqturuli agebulebisa (naxazis)da misi funqciur-Sinaarsobrivi datvirTvis erTobliobiT.

raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi

1. funqciur-Sinaarsobrivi datvirTviT

raWul sacekvao dialeqts aRmosavlursa da dasavlurs Sorisgardamaval (Sualedur) dialeqtad moiazreben.raWuli sacekvaodialeqtis urTierTmimarTeba arasworxazovnad,varskvlavuriganfenilobiT gaiSala. dasavleT saqarTvelos mTian nawilSiganTavsebuli qvemo, zemo da mTaraWa dialeqtikur urTierTmimarTebasamJRavnebs rogorc saqarTvelos dasavleT nawilis regionebTan,aseveaRmosavleT saqarTvelos rogorc mTis, aseve baris nawilTan.dasavleT saqarTvelos regionebidan raWuli sacekvao folkloriyvelaze mWidrod svaneTs daukavSirda, gansakuTrebiT saferxulonawilSi. svanur sacekvao folklors ukavSirdeba saferxulo-sacekvaoleqsikiT, sadac moZraobebi, svlebi, mklavTa poziciebi, SeiZleba iTqvas,mxolod ileTTa kombinaciebiT gansxvavdeba. aseve xSiria saferxuloTaTematur-Sinaarsobrivi msgavseba. aRmosavleT saqarTveloSi sacekvaoleqsikadakarguli nimuSebis simravle igrZnoba. sagulisxmoa, rom amferxulTa nawili raWam Semoinaxa da uZveles arqetipebs adgilobrivilokaciisTvis damaxasiaTebeli struqtura SesZina. sacekvao nawilSi,rogorc gamoisaxa, yvelaze meti aRmosavleTis mTasTan akavSirebs, rasacsacekvao moZraobaTa da ileTTa erTgvarovneba mowmobs: gverduli gasma,Wdomili gasma, muxluri svla, rTula svla da a. S.raWuli dialeqti warmoadgenda gzagamtars aRmosavleTi saqarTvelodansvaneTisken, amave dros, jer Tavad amuSavebda, qmnida saxesxvaobas, xoloSemdgom iqmneboda svanuri variantebi. es im folklorul nimuSebs exeba,romlebic svaneTSi mxolod qarTul enazea SemorCenili da maTianalogebi qarTlSi, kaxeTSi, raWaSi an aRmosavleT saqarTvelos mTaSicaris dafiqsirebuli. dasavleT saqarTvelos SuagulSi mdebare raWulidialeqti, aRmosavleTiT qarTlisa da kaxeTis, aseve aRmosavleTis mTis,urTierTmimarTebis mZlavr konturul konfiguracias gamosaxavs.

mTaraWul Semoqmedebasa da svanur sacekvao xelovnebas SorisurTierTkavSirSi gadamwyveti roli teritoriulma siaxlovem Seasrulada swored am faqtoris Sedegad am or momijnave regionSi saxeze gvaqvsTematurad identuri saferxuloebi mag; àmiranis ferxuli~ da`sanadiro~; `Tamar qali~ da `Tamar dedfal~ (saieriSo) da `Tamardedfal~ (ravqensia). am ferxulebma sacekvao leqsika SeinarCunes.

samonadiro eposis saferxulo Zeglebis triada _ raWuli dialeqtisormxriv dialeqtur ganfenilobas Semoqmedebis es Janri gansakuTrebiTTvalnaTliv asaxavs. daRupuli monadiris cikls raWveli ìvaneqvacixiselis~ (`naaRdgomevs, mesame kviras, s. RebSi gaabamdnen ferxuls

18

da ivane qvacixiselis leqss ityodnen. Ees lobjaniZeebis dReoba iyo~13),moxeve `jarjisa~ (fragmentuli saxiT moipoveba moxeuri, TuSuri,mTiulur-gudamayruli da xevsuruli variantebi, romlebic faqtobrivadraWuli versiis analogebia14) da svani `bail beTqilis~ samkuTxedi qmnis.imdenad, ramdenadac sacekvao leqsika mxolod svaneTSi dacul nimuSsaqvs SerCenili, srulyofili dialeqturi urTierTmimarTebisCamoyalibeba ver moxerxdeba da mxolod Sinaarsobrivi mxariTdavkmayofildebiT. CamoTvlilTagan raWveli ìvane qvacixiselisa~ damoxeve `jarjis~ istoria, faqtobrivad identuria. samive folklorulinawarmoebis Sinaarsi monadiris sikvdiliT sruldeba. mTieli monadirejarjis, raWveli ivane qvacixiselisa da svani beTqilis sadideblad,daRupuli gmirebis ukvdavsayofad `Sairi~ yvelaze miRebuli daadaptirebuli forma iyo.

raWis regionis qarTlTan siaxlovis Sedegi unda iyos iseTifolkloruli Zeglebis Semonaxva, rogorebicaa: `Savlego~, `saxlo,salxinod dadgmulo~, `yurSa~, àvTandil gadinadira~. magram aqvawydebiT winaaRmdegobas, rac barSi dacul rig saferxulo nimuSTasacekvao leqsikis gaqrobaSi mdgomareobs da dialeqturiurTierTmimarTebis Sefaseba mxolod Tematur-Sinaarsobrivi faqtoridangamomdinare mogviwevs. bariSi saferxulo nawilis dakargvis mizezi,SesaZloa, rogorc sacekvao leqsikis sirTule, aseve gamartivebawarmoadgendes.

2. formisa da sacekvao leqsikis mixedviTraWuli ferxulebisTvis damaxasiaTebelia mrgvali, rkaliseburi,ferxisuli, wreSi protagonistiT da sarTulebiani formebi. EferxuliszemoTCamoTvlil formaTa nairsaxeoba niSandoblivia ara mxolodraWuli, aramed yoveli qarTuli sacekvao dialeqtisTvisac, Tumca araerTgvarovnad, aramed erTi an ramdenime formis dominirebiT.saferxuloebis safuZvelze urTierTmimarTebis gamosaxvisas gadamwyvetfaqtorad sacekvao-saferxulo leqsikisa da formisidenturoba migvaCnia.raWuli saferxuloebi formiT da sacekvao leqsikiT, rogorc aRiniSna,svanurTan met siaxloves amJRavneben.

àmiranis ferxulis~ moZraobaTa kompleqsi da kompoziciuri qargaaxasiaTebT ferxulebs `qalsa visme~, `maRla mTas modga~, èrTxelwisqvils wasvlisaTvis~, `qvedrula modidebula~ da `Savlego~. amferxulebSi mxolod teqsti da musikaluri nawili icvleba, sacekvao kianalogiuri rCeba. aq ferxulTa Janrobrivi diferencireba sacekvaoleqsikis TvalsazrisiT SeuZlebelia, radgan rogorc vxedavTerTgvarovanma saferxulo fexis moZraobam gaaerTiana sxvadasxva Janrisferxulebi.

àmiranis ferxulis~ da `sanadiro~ struqturuli TvalsazrisiTorive ferxuli agebulebis, Semadgenlobisa da moZraobaTaerTgvarovnebiT xasiaTdeba. Tumca met sirTules svanur nimuSTanvxvdebiT. unda aRiniSnos musikaluri da sacekvao frazebis arc Tumartivi Tanwyoba. Mmusikaluri fraza faqtobrivad ar emTxveva moZraobisfrazas. miuxedavad sacekvao leqsikis erTgvarovnebisa, svanuri nimuSis

13virsalaZe el., qarTuli samonadiro eposi, `mecniereba,~ Tb., 1964, gv. 9314virsalaZe el., qarTuli samonadiro eposi, `mecniereba,~ Tb., 1964, gv. 45.

19

sacekvao leqsika raWulTan SedarebiT ufro rTuli, mravalferovani dadinamiuria.

Tamarisadmi miZRvnili raWuli ferxuli `Tamar qali~ da svanuriferxulebi, `Tamar dedfal~ _ `ravqensia~ da `saieriSo,~ kompoziciismixedviT sakmaod gansxvavdebian erTmaneTisgan, sacekvao leqsikisTvalsazrisiT ki naklebad. moZraobaTa kompleqsi msgavsia. orivesaferxulo raWul nimuSTan mimarTebiT msgavsebas amJRavnebs. maTiqoreografiuli sametyvelo ena erTsa da imave sacekvao leqsikazeaagebuli.

raWuli sacekvao dialeqtis meore Sto aRmosavleT saqarTvelosdaukavSirda, rodesac mTa raWis soflebsa da xevsureTSi mTiblurebisanalogiuri tradicia dafiqsirda.

TvalSisacemi msgavseba ara ferxulTa, aramed calad da wyviladSesasrulebelma, wminda sacekvao leqsikam gamoavlina. am TvalsazrisiTdasayrden regionad aRmosavleTis mTa da garekaxuri `cangala dagogona~, miviCnieT (radgan qarTl-kaxuri cekvebi faqtobrivad daikargada saxeze mxolod es erTi nimuSi mogvepoveba). am cekvis moZraobebismniSvnelovan nawils kuTxuri, dialeqturi xasiaTis gaTvaliswinebiTa daniSandebiT imeorebs rogorc aRmosavleTis mTa, aseve dasavleTis, raWissaxiT. dialeqtikuri urTierTmimarTebis gamosavlenad aucilebeli araris moZraoba absoluturad identuri iyos. Mmiuxedavad imisa, romgansxvavebulia Sesrulebis manera, stili da xasiaTi, saerTo safuZvlisZebnisas, mniSvneloba moZraobis, ileTis zogad konfiguracias eniWeba daara absolutur identurobas.

raWaSi cekva `qarTulis~ dialeqturi saxeobaa cekva òRro-CoRro.~amitomac aris sacekvao leqsikaSi esodeni identuroba. arasaferxulo,sacekvao leqsikis nawilSi raWuli dialeqti aRmosavleTTan metmsgavsebas amJRavnebs, vidre svaneTTan, romelTanac saferxulo sacekvaoleqsikis msgavseba SeiniSneba. gasmebis, gadaWrebis, Cakvrebis, gasmebismravalsaxeobaSi namdvilad mravalsaukunegamovlili identuroba isaxeba.

dasavleTis regionebidan momijnave imereTTan akavSirebs saaRdgomoferxuli, `madli maxarobelsa~, romlis sacekvao leqsikac aseve raWaSiaris SemorCenili.

megruli, afxazuri, guruli, sacekvao dialeqtebisurTierTmimarTebis sakiTxi

megruli sacekvao dialeqtikur urTierTmimarTebas arasworxazovaniforma aqvs. misi epicentruli poziciidan urTierTmimarTebis veqtorebivrceldeba da sxvadasxva dialeqtur saxesxvaobebad Cndeba afxazuriàtlarCobis,~ megruli àtleCobisa~ da aRmosavleT saqarTvelos`TeTri giorgis mona qalebis,~ cekva `qarTulis~, megruli àriras~àfxazuri lekurisa~ da raWuli òRro-CoRros,~ lazuri `vaxaxaias,~òbirusa~ da megruli òxoxoias~, afxazuri àbastas,~ megruli`xinTqiriasa~ da lazur-guruli `xmlebiT (xanjlebiT) cekvis,~ saxiT.uZvelesi saweso rituali, atlarCopa, romelic afxazeTSi sruldebodamexdacemuli adamianis an cxovelis `datirebis~ dros, batonebSeyriliavadmyofis sawolTan da aseve, krunCxvebSi Cavardnili avadmyofiqaliSvilis mier, exmianeba `wminda giorgis mona qalis cekvas,~ romelicaRmosavleT saqarTveloSia dafiqsirebuli. mocekvave qalebi TeTrisamosiTa da specifikuri fsiqo-nevruli moZraobebiT, TeTriT Semosili

20

kiserze jaWvSebmuli `damnaSave~-Sewirulebi, ganwmendis rituali,`damnaSaveebisa~ da eklesiis mrevlis marjvnidan marcxniv moZraoba,orpiruli àf-raSva~ da `dideba~, mTvarisa da misi adgilmonacvle wm.giorgis siTeTre dapirispirebuli Weqa-quxuilis RvTaebis, afis~ TeTrgaelvebasTan, samegreloSi _ `mocekvave avadmyofis~ wm. giorgissaxelobis iloris, sujunis, alertis xatobebze avadmyofis jaWvSisamjer gamoatareba da xoxviT eklesias Semovla, am uZvelesiritualebis genetikur kavSirze miuTiTebs. A

afxazuri sacekvao dialeqti erTiani qarTuli sivrcis nawilia.afxazuri sacekvao dialeqtisTvis organuli `daTvis cekva~ da `mwyemsiscekva~, romlebic saqarTvelosTvis danarCeni nawilis folklorSidaleqili tradiciaa. EaRniSnuli nimuSebi dialeqtur kilokavadSegviZlia miviCnioT.

rac Seexeba afxazur sacekvao leqsikas da xasiaTs, am sacekvaodialeqtisaTvisac damaxasiaTebelia simkveTre da dinamika, cerileTebi,muxlileTebi, CakvraTa mravalferovneba, iseve rogorc kavkasionis qedisgayolebaze yoveli qarTuli sacekvao dialeqts axasiaTebs met-naklebiidenturobiT.Tu SevajamebT dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebSi gamokveTilurTierTmimarTebiT movlenebs, saxeze gvaqvs maTi niSan-TvisebaTaerToblioba Semdegi specifikis mixedviT: 1. saerTo qarTveluri,romelic fuZe-enis sayrdeni saxiT ikveTeba; 2. damaxasiaTebeliacalkeuli dialeqtisTvis; 3. niSandoblivia Sualeduri dialeqtisa dagardamavali zonisTvis.

dialeqtikuri urTierTmimarTebis specifiuroba, aRmoCenilisxvadasxva ganmsazRvrebiTi parametrebis detalebSi, saerTostilistikaSi erTiandeba da mTliani qarTuli fenomenis maxasiaTebelsqmnis.

disertaciis Temaze gamoqveynebuli naSroმebis nusxa

1. afxazuri sacekvao folklori, eqvTime TayaiSvilis saxelobiskulturisa da xelovnebis saxelmwifo universitetis samecnieroSromebis krebuli III.

2. raWuli ferxulis `digorsa dasxdnen vazirni~, igive `digori dabasiani~, toponimuri da epoqaluri kuTvnilebis sakiTxisSesaxeb, S. rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinossaxelmwifo universitetis samecniero Sromebis krebuli`saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, # 3 (60).

3. qarTuli sacekvao dialeqtebi, lazeTi-tao-klarjeTi I nawili,S. rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifouniversitetis samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebomecnierebaTa Ziebani~, #1 (62)

4. qarTuli sacekvao dialeqtebi, lazeTi-tao-klarjeTi II nawili,S. rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifouniversitetis samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebomecnierebaTa Ziebani~, #2 (63).

5. aWaruli sacekvao dialeqti I nawili, S. rusTavelis saxelobisTeatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecnieroSromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #3 (64)

21

6. aWaruli sacekvao dialeqti II nawili, S. rusTavelis saxelobisTeatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecnieroSromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #4 (65)

7. lazuri da aWaruli sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebissakiTxisaTvis, S. rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinossaxelmwifo universitetis VIII samecniero Sromebis krebuli.

8. Tamar mefis saxe qarTul xalxur qoreografiaSi, S. rusTavelissaxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis IXsamecniero Sromebis krebuli.

9. imeruli sacekvao dialeqti, S. rusTavelis saxelobis Teatrisada kinos saxelmwifo universitetis samecniero Sromebiskrebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #2 (67)

10. megruli sacekvao dialeqti I nawili, S. rusTavelis saxelobisTeatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecnieroSromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #3 (68)

11. megruli sacekvao dialeqti II nawili, S. rusTavelis saxelobisTeatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecnieroSromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #4 (69)

12. guruli sacekvao dialeqti, S. rusTavelis saxelobis Teatrisada kinos saxelmwifo universitetis samecniero Sromebiskrebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #2 (71)

13. raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxiI nawili,S. rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifouniversitetis samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebomecnierebaTa Ziebani~, #3 (72)

14. raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi formisada sacekvao leqsikis mixedviT, II nawili, S. rusTavelissaxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetissamecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTaZiebani~, #4 (73)

15. megruli, afxazuri, guruli, sacekvao dialeqtebisurTierTmimarTebis sakiTxi, S. rusTavelis saxelobis Teatrisada kinos saxelmwifo universitetis samecniero Sromebiskrebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #1 (74)

Documents

xaTuna damCiZe dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi (a ... · termini dialeqti. berZnuli dialektos, aRniSnavs laparaks, Tqmas, kilos. am terminis gamoyeneba da damkvidreba qarTul