Xã hội mở và kẻ thù của nó - Karl Popper ( LONGMETAL2000)

Xã Hi M và Nh ng K thù ca Nó
1 Plato
Xã Hi M và Nh ng K thù ca Nó
Tp I

S thy … rng nhng ng i Erewhonian là nhng ng i d bo và nhn nhc, d b dt mi, và d hin l ng tri tr c in th logic, khi mt trit gia ni lên gia h, ng i cun h theo…bng cách thuyt phc h rng các nh ch hin hành ca h không da trên các nguyên lí nghiêm ngt nht ca o c.
SAMUEL BUTLER

Trong ng i ca mình tôi ã bit và, theo ánh giá ca tôi, ã h p tác v i nhng ng i v i; và tôi ã chng bao gi thy bt k k hoch nào không c tu sa b i nhng bình phm ca nhng ng i thp kém v hiu bit h n nhiu so v i ng i dn u trong công vic.
EDMUND BURKE
LI GII THIU
Bn c cm trên tay cun th m i* ca t sách SOS2, tp I ca cun Xã hi M và nh ng K thù ca nó ca Karl Popper. Có th nói cun sách này là minh ho v nh h ng dai dng và nguy hi ca các t t ng lch s ch ngh a c phân tích k [v lí thuyt] trong S Kh n cùng ca Ch ngh a lch s ca ông bng các s kin và t liu lch s t Plato n Hegel và Marx. Cun sách này cng có xut x t các nm 1930 và ln u tiên c xut bn vào nm 1943. Tp I này bàn v trit hc c Hy Lp và ch yu v Plato.
Cun sách ã có ting vang l n, và gây ra s phn n d di t phía các nhà Platonist. Tôi ngh nó cng s gây tranh lun trong gi i hc gi Vit Nam na, nhng có l Tp I không nhiu nh Tp II, tp bàn n Hegel và Marx, các tác gi c nhiu hc gi Vit Nam bit n.
Khi dch xong phn vn bn và mt phn chú thích ca tp I, tôi c anh Nguyn c Mu Vin Vn hc cho bit cun sách này và cu n Logic of Scientific Discovery ã c dch ra ting Vit, và anh ã vui lòng cho tôi mt bn sao. Nhìn b ngoài có th thy sách ã c dch t lâu, không rõ ai dch hay c quan nào t chc dch. Theo anh Mu có l nhóm nghiên cu ca Nguyn Hng Phong ã dch. Tuy vy không thy có bn dch ca Tp I. Sau khi dch hai ch ng u ca tp II (t bn ting Anh) và so v i bn dch ó (chc
* Các quyn tr c gm: 1. J. Kornai: Con ng d n t i n n kinh t th tr ng, Hi Tin hc
Vit Nam 2001, Nhà Xut bn Vn hoá Thông tin (NXB VHTT) 2002.
2. J. Kornai: H th ng Xã hi ch ngh a, NXB Vn hoá Thông tin 2002
3. J. Kornai- K. Eggleston: Ch m sóc s c kho cng ng, NXB VHTT 2002

t bn ting Pháp) tôi ã quyt nh t mình dch nt c tp II. Ít nht nó cng mang li thêm mt s la chn khác cho bn c. Và ánh giá cui cùng là ca bn c.
Plato là trit gia v i nht trong các trit gia t tr c n nay, nh chính Popper tha nhn. Song chính vì nh h ng to l n ca ông n s phát trin ca nhân loi nên càng quan trng h n i ch ra các nh h ng xu ca ông, mt công vic khó khn và th ng c coi là “phm th ng” mà Popper ã dng cm m ng.
Cun sách không d c. Soros cng thy vn Popper lng cng v i các “ch ngh a” và “thuyt” [Soros, Xã hi M p. 122]. Ng i dch ã c ht sc làm cho bn dch c chính xác và d c h n, song do hiu bit có hn nên khó th tránh khi sai sót. Phn ch mc ni dung, mi mc chính, có kèm theo thut ng ting Anh bn c tin tham kho. Tên các tác phm mà tôi không chc ã c dch ra ting Vit c nguyên nh nguyên bn bn c tin tham kho. Tên ng i cng c nguyên, không phiên âm, riêng Plato cng c nhiu ng i gi là Platon, theo cách dùng trong ting Pháp, bn dch này dùng Plato nh trong ting Anh. Mt s tính t c to ra t các tên riêng nh Marx – Marxian, Pythagoras –Pythagorean, Athens –Athenian, Socrates-Socratic, Plato-Platonic, v.v. c nguyên nh trong ting Anh. Bn c lu ý phân bit tên ng i riêng nh Gorgias v i Gorgias là mt tác phm i thoi ca Plato. Tên tác phm luôn c in nghiêng.
Mi chú thích ca tác gi c ánh bng s. Tt c các chú thích ánh du sao (*) là ca ng i dch [Du * còn c tác gi s dng trong phn chú thích, song s không b ln v i chú thích c ánh du sao]. Bn dch chc còn nhiu thiu sót mong bn c thông cm, l ng th, và ch bo; xin liên h theo a ch Tp chí Tin hc và i sng, 54 Hoàng Ngc Phách Hà Ni [25/B7 Nam Thành Công], hoc qua in th [email protected] hay [email protected]
Hà Ni 11-2004 Nguyn Quang A

XÃ H I M VÀ NH NG K THÙ C A NÓ
DN NHP
Tôi không mun che du s thc rng tôi ch có th nhìn v i mi ác cm… lên tính kiêu cng d ng d ng t c ca tt
c các tp sách c nhi y s uyên thâm, nh ang là mt
th i th ng hin nay. Vì tôi hoàn toàn tin rng…các ph ng pháp c chp nhn hn làm tng vô hn nhng iu nc
c i và ng ngn này, và rng ngay c s th tiêu hoàn toàn
tt c nhng thành tu kì cc này có l có th không tai hi nh khoa hc h cu này v i s màu m áng ghét ca nó.
KANT.
Cun sách này nêu ra các vn có th không hin nhiên t bng mc
lc.
Nó phác ho mt s khó khn i mt v i nn vn minh ca chúng ta-
mt nn vn minh có l có th c mô t nh h ng n tính nhân o và tính h p lí, n s bình ng và quyn t do; mt nn vn minh, có
th nói, vn còn phôi thai và tip tc phát trin bt chp s thc là nó ã
rt th ng xuyên b rt nhiu lãnh t trí tu ca nhân loi phn bi. Nó c gng ch ra rng nn vn minh này vn cha hi phc t cú sc sinh
thành ca nó- quá t xã hi b lc hay ‘xã hi óng’, v i s qui phc
tr c các lc l ng ma thut, sang ‘xã hi m ’ gii phóng nng lc phê phán ca con ng i. Nó c gng chng t rng cú sc ca quá này là
mt trong nhng nhân t ã làm cho s ni lên ca các phong trào phn
ng- ã c, và vn c, p nn vn minh và quay li v i tp quán
b lc- là có th. Và nó g i ý rng cái ngày nay chúng ta gi là ch ngh a toàn tr thuc v mt truyn thng, úng là c xa hay úng là non tr
nh bn thân nn vn minh ca chúng ta.
Nó c gng bng cách y óng góp cho s hiu bit ca chúng ta v ch ngh a toàn tr, và v tm quan trng ca cuc chin muôn tha chng
li nó.
Nó c kho sát thêm vic áp dng các ph ng pháp phê phán và duy lí ca khoa hc vào các vn ca xã hi m . Nó phân tích các nguyên lí
ca s tái thit xã hi dân ch, các nguyên lí ca cái tôi có th gi là ‘ci
bin xã hi tng phn- piecemeal social engineering’ i lp v i ‘ci bin xã hi Không t ng –Utopian social engineering (nh c gii
thích Ch ng 9). Và nó c dn i mt s tr ngi ngn cn cách tip
cn duy lí n các vn tái thit xã hi. Nó làm nh vy bng cách phê

DN NHP2
trit lí này là trit lí mà tôi ã gi là ch ngh a lch s . Câu chuyn v s ni lên và nh h ng ca mt s dng quan trng ca ch ngh a lch s là
mt trong nhng tài chính ca cun sách, nhng cái có th thm chí
c mô t nh mt su tp các ghi chú bên l v s phát trin ca các trit lí lch s ch ngh a nào ó. Vài nhn xét v xut x ca cun sách s
trình bày ngn gn ch ngh a lch s có ngh a là gì và nó liên h ra sao
v i các vn khác c nhc t i. Mc dù tôi ch yu quan tâm n các ph ng pháp ca vt lí hc (và vì
vy n các vn k thut nht nh, rt xa các vn c tho lun cun sách này), tôi cng ã quan tâm trong nhiu nm n vn v tình
trng không c tho mãn lm ca mt s khoa hc xã hi và c bit ca trit hc xã hi. iu này, tt nhiên, làm ny sinh vn v các
ph ng pháp ca chúng. S quan tâm ca tôi n vn này c kích
thích mnh b i s ni lên ca ch ngh a toàn tr và b i s tht bi ca các khoa hc xã hi và trit hc xã hi khác nhau làm cho nó có ý ngh a.
V iu này, mt im ni lên c bit cp bách i v i tôi.
Ta nghe quá th ng xuyên v g i ý rng dng này hay dng kia ca ch ngh a toàn tr là không th tránh khi. Nhiu ng i, do trí thông
minh và s ào to ca h, phi chu trách nhim v cái mà h nói, tuyên
b rng không có li thoát nào khi nó. H hi liu chúng ta có tht
u tr tin rng dân ch có th là v nh cu hay không; liu chúng ta không thy rng nó ch là mt trong nhiu dng ca chính ph n và i
trong tin trình lch s hay không. H lí l rng dân ch, chng li ch
ngh a toàn tr, buc phi sao chép các ph ng pháp ca nó và nh vy t tr thành toàn tr. Hoc h khng nh rng h thng công nghip ca
chúng ta không th tip tc hot ng mà không chp nhn các ph ng
pháp k hoch hoá tp th, và h suy ra t tính không th tránh khi ca mt h thng kinh t tp th rng s chp thun các hình thc toàn tr ca
cuc sng xã hi là cng không th tránh khi.
Các lí l nh vy nghe có v khá h p lí. Song v h p lí không phi là
mt ch dn tin cy trong nhng vn nh vy. Thc ra, không nên i tho lun các lí l ch có v h p lí này tr c khi xét vn sau v
ph ng pháp: Liu có trong phm vi nng lc ca bt k khoa hc xã hi
nào a ra các l i tiên tri lch s bao quát n vy không? Chúng ta có th mong i có c tr l i nhiu h n tr l i vô trách nhim ca thy

DN NHP 3
ây là mt câu hi v ph ng pháp ca các khoa hc xã hi. Nó rõ ràng là cn bn h n bt k phê phán nào ca bt k lí l nào c vin
dn ng h bt k l i tiên tri lch s nào.
Kho sát t m câu hi này ã dn tôi n nim tin chc chn rng các l i tiên tri lch s bao quát nh vy là hoàn toàn nm ngoài phm vi ca
ph ng pháp khoa hc. T ng lai ph thuc vào bn thân chúng ta, và
chúng ta không ph thuc vào bt k tt yu lch s nào. Tuy vy, có các
trit lí xã hi có nh h ng gi quan im ng c li. H cho rng mi ng i c dùng u óc ca mình tiên oán các s kin sp xy ra; rng
d nhiên là chính áng cho mt nhà chin l c c gng thy tr c k t
qu ca mt cuc chin; và rng các ng ranh gi i gia mt d oán nh vy và các l i tiên tri lch s bao quát là d thay i. H khng nh
rng nhim v ca khoa hc nói chung là a ra các tiên oán, hay
úng h n, ci thin các d oán hàng ngày ca chúng ta, và t chúng trên nhng c s chc chn h n; và rng, c bit, chính nhim v
ca các khoa hc xã hi là cho chúng ta nhng l i tiên tri lch s dài hn.
H cng tin rng h ã khám phá ra các qui lut ca lch s, các qui lut cho phép h tiên tri din tin ca các s kin lch s. Các trit lí xã hi
khác nhau nêu ra các òi hi loi này, c tôi nhóm li v i nhau d i cái tên ch ngh a lch s . n i khác, trong S Kh n cùng ca Ch ngh a Lch s , tôi ã th lí l chng li các òi hi này, và chng t rng bt chp v h p lí ca chúng, chúng da vào s hiu sai thô thin v ph ng
pháp khoa hc, và c bit vào s b qua s phân bit gia tiên oán khoa hc và tiên tri lch s . Trong khi bn phân tích và phê phán mt cách có h thng các òi hi ca ch ngh a lch s, tôi cng ã c thu
thp mt s tài liu minh ho s phát trin ca nó. Nhng nghi chú
c thu thp cho mc ích ó tr thành c s cho cun sách này. Phân tích có h thng ch ngh a lch s nhm t i cái gì ó ging a v
khoa hc. Cun sách này thì không. Nhiu ý kin c bày t mang tính
cá nhân. Cái nó hàm n ph ng pháp khoa hc ch yu là ý thc v các
hn ch ca nó: nó không cho các chng minh n i chng gì có th c chng minh, nó cng không làm ra v là khoa hc n i nó không th em
li nhiu h n mt quan im cá nhân. Nó không c thay các h thng
trit hc c bng mt h thng m i. Nó không c a thêm vào tt c các tp sách nhi y s uyên thâm này, vào siêu hình hc v lch s và vn
mnh, nh ang th i th ng hin nay. úng h n nó c chng t rng s

DN NHP4
cách. Và nó c h n chng t, chúng ta có th là ng i kin to s phn ca mình khi thôi làm b nh các nhà tiên tri v nó.
Ln theo s phát trin ca ch ngh a lch s, tôi thy rng tp quán
nguy him ca tiên tri lch s, rt ph bin gia các lãnh t trí tu ca chúng ta, có các chc nng khác nhau. Luôn là s hãnh din thuc v
ni gi i ca nhng ng i bit bí mt riêng, và có quyn nng t xut
v tiên oán din tin ca lch s. Ngoài ra, có mt truyn thng là các
th l nh trí tu c phú cho các quyn nng nh vy, và không chim ot chúng có th dn n mt a v xã hi. Mt khác, mi nguy him b lt mt n ca h nh nhng k bp b m là rt nh, vì h luôn có th ch ra là chc chn có th cho phép a ra các tiên oán ít bao quát h n; và ranh gi i gia nhng cái này và l i bói da vào im báo là d thay i.
Nhng ôi khi có các ng c thêm và có l sâu h n gi các nim
tin lch s ch ngh a. Các nhà tiên tri, ng i oán tr c s n ca mt th i i hoàng kim, có th biu l tình cm sâu sc v s bt mãn; và các
c m ca h thc ra có th cho mt s ng i nim hi vng và nim c
v, nhng ng i khó có th hot ng mà không có chúng. Nhng chúng ta cng phi nhn ra là nh h ng ca h có th ngn cn chúng ta i
mt v i các nhim v hàng ngày ca i sng xã hi. Và các nhà tiên tri
th yu, ng i tuyên b rng các s kin nào ó, thí d mt s sa ngã
vào ch ngh a toàn tr (hay có l ‘ch ngh a qun lí’), nht thit xy ra, có th, dù h có thích hay không, là công c gây ra các s kin này. Câu
chuyn ca h rng dân ch không kéo dài mãi mãi là cng úng, và
cng chng quan trng, nh khng nh rng lí trí con ng i không kéo dài mãi mãi, vì ch dân ch m i cung cp mt khung kh nh ch cho
phép ci cách mà không có bo lc, và vic s dng lí trí trong các vn
chính tr cng vy. Nhng câu chuyn ca h có xu h ng làm nn lòng nhng ng i chin u chng ch ngh a toàn tr; ng c ca nó là
ng h s ni lon chng nn vn minh. D ng nh có th thy mt
ng c na nu xem xét rng siêu hình hc lch s ch ngh a là h p
làm nh b t cho con ng i khi s cng thng ca các trách nhim ca h. Nu bit rng các s vt nht thit xy ra bt k chúng ta làm gì, thì
có th cm thy thoi mái t b u tranh chng li chúng. c bit, ta
có th t b n lc kim soát nhng th mà hu ht ng i dân thng nht coi là các t nn xã hi, nh chin tranh; hoc, nhc n mt th
nh h n tuy nhiên quan trng, s chuyên quyn ca công chc nh.

DN NHP 5
ng i không mun làm nh b t cho con ng i khi các trách nhim ca h. Mc khác, có mt s trit lí xã hi, có th là hay có th không là lch
s ch ngh a, nhng chúng bin h s bt lc ca lí trí trong i sng xã
hi, và bng phn ch ngh a duy lí này chúng tuyên truyn thái : ‘hoc
i theo Lãnh t, Chính khách V i, hay t tr thành mt Lãnh t’; mt
thái i, i v i hu ht ng i dân, hn có ngh a là s phc tùng th
ng các lc l ng, cá nhân hoc n danh, các lc l ng cai tr xã hi.
Lí thú thy rng mt vài trong nhng ng i lên án lí trí, và thm chí trách móc nó vì các t nn xã hi ca th i i chúng ta, làm vy mt mt
vì h nhn ra s thc rng tiên tri lch s v t quá nng lc ca lí trí, và
mt khác vì h không th hình dung v mt khoa hc xã hi, hay v lí trí trong xã hi, có chc nng khác ngoài chc nng tiên tri lch s. Nói cách
khác, h là các nhà lch s ch ngh a bt mãn; h là nhng ng i, bt
chp vic tha nhn s nghèo nàn ca ch ngh a lch s, không ý thc c rng h vn có nh kin lch s ch ngh a cn bn- hc thuyt rng
các khoa hc xã hi, nu chúng nói chung có bt k s hu dng nào,
phi mang tính tiên tri. Rõ ràng là thái này hn dn t i t chi áp dng khoa hc hay lí trí cho các vn ca i sng xã hi- và cui cùng, dn
t i hc thuyt v quyn lc, v thng tr và qui phc.
Vì sao tt c các trit lí xã hi này ng h ni lon chng nn vn
minh? Và bí mt v s a thích ca nhân dân i v i chúng là gì? Vì sao chúng hp dn và quyn r nhiu nhà trí thc n vy? Tôi thiên v ngh rng lí do là, chúng biu l mt s bt mãn sâu sc v i mt th gi i, th
gi i không, và không th, thc hin các lí t ng o c và các c m hoàn m ca chúng ta. Xu h ng ca ch ngh a lch s (và các quan im
liên quan) ng h ni dy chng li nn vn minh có th do s thc là
bn thân ch ngh a lch s, ch yu, là mt phn ng chng li cng thng ca nn vn minh ca chúng ta và òi hi ca nó v trách nhim cá
nhân.
Nhng ám ch cui cùng là h i m h, nhng chúng phi cho dn
nhp này. Mun h n chúng s c tài liu lch s chng minh, c bit trong ch ng ‘Xã hi M và Nhng K thù ca Nó’. Tôi b cám d a
ch ng này lên u cun sách; v i s quan tâm ang nói n nó có th
chc chn làm cho dn nhp lí thú h n. Nhng tôi thy rng toàn b trng l ng ca din gii lch s này không th c cm nhn tr phi nó

DN NHP6

LI NÓI U CHO LN XUT BN U TIÊN
Nu trong cun sách này có nhng l i ác nghit v mt vài bc v i nht trong s các lãnh t trí thc ca nhân loi, ng c ca tôi không phi, tôi hi vng, là h thp h. Nó xut phát úng h n t nim tin chc chn ca tôi là, nu mun nn vn minh ca chúng ta sng sót, chúng ta phi on tuyt v i tp quán tôn kính nhng ng i v i. Nhng ng i v i có th phm các sai lm to l n; và nh cun sách c gng cho thy mt s lãnh t v i nht ca quá kh ã ng h s tn công muôn tha vào t do và lí trí. nh h ng ca h, quá him khi b thách thc, vn tip tc làm lc li và chia r nhng ng i mà s bo v nn vn minh ph thuc vào. Trách nhim vì s chia r bi thm và có l tai ho này tr thành trách nhim ca chúng ta nu chúng ta do d nói thng trong phê phán ca chúng ta i v i cái phi tha nhn là mt phn di sn trí tu ca chúng ta. Bng cách không sn lòng phê phán mt vài trong s ó, chúng ta có th giúp phá hu nó hoàn toàn.
Cun sách là mt nhp môn phê phán trit hc v chính tr và lch s, và mt kho sát mt vài nguyên lí v xây dng li xã hi. Mc tiêu và cách tip cn ca nó c trình bày trong D n nh p. Ngay c n i nó nhìn li quá kh, các vn ca nó là các vn ca th i i chúng ta; và tôi ã c gng ht sc phát biu chúng n gin mc tôi có th, v i hi vng làm sáng t các vn liên quan n tt c chúng ta.
Mc dù cun sách không t bt k iu kin tr c nào ngoài tính phóng khoáng ca c gi, mc tiêu ca nó không phi là truyn bá các vn c cp mà là gii quyt chúng. Tuy vy, trong mt n lc phc v c hai mc tiêu này, tôi ã nhng ni dung chuyên sâu h n vào phn Chú thích c tp h p cui cun sách.
1943
LI NÓI U CHO LN XUT BN TH HAI
Mc dù phn l n ni dung ca cun sách này ã c hình thành s m h n, quyt nh cui cùng vit nó c a ra vào tháng Ba 1938, vào ngày tôi nhn c tin v s xâm chim Áo. Vic vit kéo dài n 1943; và s thc rng hu ht cun sách c vit trong các nm trm trng khi kt qu ca cuc chin tranh còn cha chc chn, có th giúp gii thích vì sao bây gi tôi thy phê phán ca nó mang tính xúc cm h n và có dng cay nghit h n là tôi ã có th mun. Nhng ó là lúc nói ch hoe ra- hay chí ít, tôi ã cm thy iu này. C chin tranh ln bt k s kin ng th i nào khác u không c nhc n mt cách t ng minh trong cun sách; nhng nó ã là mt n lc hiu các s kin ó và bi cnh ca chúng, và mt vài vn chc s ny sinh sau chin thng chin tranh. D tính rng ch ngh a Marx s tr thành mt vn l n ã là lí do cp n nó v i mt s chi tit.
Nhìn tình hình th gi i hin th i en ti, s phê phán ch ngh a Marx, mà cun sách n lc, có th ni bt lên nh im chính ca nó. Quan im này không hoàn toàn sai và có l không th tránh khi, cho dù các mc tiêu ca cun sách rng h n nhiu. Ch ngh a Marx ch là mt phn - mt trong nhiu sai lm mà chúng ta ã mc trong cuc chin u muôn tha và nguy him xây dng mt th gi i tt p và t do h n.
Không bt ng , tôi ã b mt s ng i qu trách vì ã quá gay gt trong lun bàn ca tôi v Marx, còn nhng ng i khác li i sánh tính hin hu ca tôi v i ông, v i s tn công d t n ca tôi vào Plato. Nhng tôi vn cm thy cn nhìn nhn Plato v i con mt rt phê phán, chính vì s tôn sùng chung v ‘trit gia siêu phàm’ ã có mt nn tng tht s trong thành tu trí tu áp o ca ông. Marx, mt khác, ã b tn công quá nhiu vì lí do cá nhân và o c, cho nên ây, úng h n, cn n mt phê phán da trên lí trí kht khe i v i các lí thuyt ca ông kt h p v i mt s hiu bit ng cm v sc quyn r o c và trí tu áng kinh ngc ca chúng. úng hay sai, tôi cm thy phê phán ca mình là tàn phá, và vì th tôi có th có kh nng tìm nhng cng hin tht s ca Marx, và các ng c ca ông c l i ca s nghi ng . Trong mi tr ng h p, hin nhiên chúng ta phi c gng ánh giá cao sc mnh ca i th nu chúng ta mun ánh thng ông. (Nm 1965 tôi ã a mt chú gii m i v tài này nh Ph lc II ca tp hai ca tôi).

ix
này không gây bi ri h n thông th ng. Nhng hu ht g i ý tích cc ca tôi và, tr c ht, cm ngh lc quan mnh m tràn khp cun sách, v i tôi, càng ngày ngày càng t ra u tr , khi nm tháng sau chin tranh trôi qua. L i nói riêng ca tôi bt u nghe c nh nó n t quá kh xa xôi- ging nh l i nói ca mt trong các nhà ci cách xã hi y hi vng ca th k m i tám hay thm chí th k m i by.
Song tâm trng su mun ca tôi ã qua, ch yu nh kt qu ca mt cuc ving thm Hoa Kì; và gi ây, trong lúc sa li cun sách, tôi vui mng là, tôi gi i hn mình a thêm tài liu m i và sa các li v ni dung và phong cách, và tôi ã c ng li cám d h b t c tính ca nó. Vì bt chp tình hình th gi i hin ti, tôi cm thy y hi vng nh cha tng bao gi .

LI CM N
Tôi mun bày t s bit n t i tt c bn bè, nhng ng i ã làm cho vic vit cun sách này là có th. Giáo s C. G. F. Simkin ã không ch giúp tôi phiên bn s m h n, mà ã cho tôi c hi làm rõ nhiu vn trong các tho lun chi tit sut th i kì gn bn nm. Dr. Margaret Dalziel ã giúp tôi chun b các bn tho khác nhau và bn tho cui cùng. S giúp không mt mi ca bà là vô giá. S quan tâm ca Dr. H. Larsen v vn ch ngh a lch s ã là mt s ng viên l n lao. Giáo s T. K. Ewer ã c bn tho và a ra nhiu g i ý ci thin.
Tôi bit n sâu sc Giáo s F. A. von Hayek. Không có s quan tâm và ng h ca ông cun sách ã không th c xut bn. Giáo s E. Bombrich ã theo dõi in n cun sách, mà mt gánh nng thêm là s cng thng v òi hi th t gia n c Anh và New Zealand. Ông ã giúp n mc tôi khó có th nói tôi mang n ông n nh ng nào. CHRISTCHURCH, New Zealand, tháng T 1944.
Trong chun b tái bn có sa cha, tôi nhn c s giúp to l n t các chú gii phê phán chi tit v i ln xut bn u tiên do Giáo s Jacob Viner và J. D. Mabbott ã vui lòng tôi s dng. LONDON, tháng Tám 1951.
Trong ln tái bn th ba mt Ch mc Ni dung và mt Ch mc các on vn ca Plato c thêm vào, c hai do Dr. J. Agassi chun b. Ông cng lu ý tôi n mt s li mà tôi ã sa. Tôi rt bit n s giúp ca ông. Trong sáu ch tôi ã c ci thin và sa úng các trích dn t Plato, hay dn chiu n vn ông, d i ánh sáng ca phê phán hào hng và rt thú v ca Richard Robinson (The
Philosophical Review, vol. 60) i v i ln xut bn M ca cun sách này. STANFORD, CALIFORNIA, tháng N m 1957
Vì hu ht ci thin trong ln xut bn th t tôi hàm n Dr. William W. Bartley và Bryan Magee. PENN, BUCKINGHAMSHIRE, tháng N m 1961

TP I: BÙA MÊ CA PLATO
LI GII THIU v LI NÓI U CHO LN XUT BN U TIÊN vii LI NÓI U CHO LN XUT BN TH HAI viii LI CM N x
DN NHP 1 BÙA MÊ CA PLATO 7
HUYN THOI V NGUN GC VÀ S PHN 7 Ch ng 1. Ch ngh a Lch s và Huyn thoi v S phn 7 Ch ng 2. Heraclitus 11 Ch ng 3. Lí thuyt ca Plato v Hình thc và Ý nim 18
XÃ HI HC MÔ T CA PLATO 35 Ch ng 4. S Thay i và ng yên 35 Ch ng 5. T nhiên và Qui c 57
CHNG TRÌNH CHÍNH TR CA PLATO 86 Ch ng 6. Công lí Toàn tr 86 Ch ng 7. Nguyên lí v s Lãnh o 120 Ch ng 8. Vua Trit gia 138 Ch ng 9. Tính thm m , Ch ngh a cu toàn, Ch ngh a Không t ng 157
HU TRNG CA S TN CÔNG PLATO 169 Ch ng 10. Xã hi M và Nhng K thù ca nó 169
CHÚ THÍCH 202
CH MC V CÁC ON PLATONIC 345
CH MC V TÊN 347
CH MC NI DUNG 353

XÃ H I M VÀ NH NG K THÙ C A NÓ
TP I
BÙA MÊ CA PLATO
ng h Xã hi M (khong 430 tr c công nguyên): Mc dù ch vài ng i có th kh i to mt chính sách, tt c chúng ta u có nng lc ánh giá nó.
PERICLES x ATHENS. Ch ng Xã hi M (khong 80 n m sau):
Nguyên lí l n nht ca mi nguyên lí là chng ai, bt k àn ông hay àn bà, tn ti mà không có mt th l nh. Trí óc ca bt k ai cng không c làm quen cho phép anh ta làm nói chung bt k vic gì da vào sáng kin riêng ca mình; không vì nhit huyt, cng chng thm chí mt cách khôi hài. Nhng trong chin tranh và gia th i bình – anh ta s h ng mt ca mình lên th l nh và theo ông ta mt cách trung thành. Thí d, anh ta phi dy, di chuyn, hay ra ráy, hay n c m… ch nu anh ta c bo làm vy. Nói tóm li, anh ta nên thuyt phc tâm trí ca mình, bng thói quen lâu dài, chng bao gi m c hành ng mt cách c lp, và tr nên hoàn toàn bt lc v vic ó.
PLATO x ATHENS.
HUYN THOI V NGUN GC VÀ VN MNH
CHNG 1: CH NGHA LCH S VÀ HUYN THOI V VN MNH

HUYN THOI V NGUN GC VÀ VN MNH8
trin chung ca loài ng i. Và ông ta thy rng các din viên thc s quan trng trên Sân khu Lch s hoc là các Dân tc V i hoc các Lãnh t V i, hay có l các Giai cp V i, hay các T t ng V i. Du cho iu này có th nào, ông ta s c gng hiu ý ngh a ca cuc ch i din ra trên Sân khu Lch s; ông ta s c gng hiu các qui lut phát trin lch s. Nu ông ta thành công làm vic này, tt nhiên, ông ta s có kh nng tiên oán các din tin t ng lai. Khi ó ông ta có th t chính tr hc trên mt c s vng chc, và cho chúng ta l i khuyên thc tin bng cách nói cho chúng ta các hành ng chính tr nào chc s thành công hay chc s tht bi. ây là mt mô t ngn gn ca mt thái mà tôi gi là ch ngh a lch
s . Nó là mt ý t ng c xa, hay úng h n, là mt tp liên kt lng lo ca các ý t ng, nhng cái, áng tic, ã tr thành mt phn ca bu không khí tinh thn ca chúng ta n mc chúng th ng c coi là d nhiên, và hu nh chng bao gi b nghi ng .
Tôi ã th n i khác chng t rng cách tip cn lch s ch ngh a t i các khoa hc xã hi cho các kt qu nghèo nàn. Tôi cng ã c gng phác ho mt ph ng pháp mà, tôi tin, s mang li nhng kt qu tt h n.
Nhng nu ch ngh a lch s là mt ph ng pháp có thiu sót, to ra các kt qu vô dng, thì có th hu ích xem nó có ngun gc th nào, và nó ã thành công ra sao c th thành công n vy. Mt phác tho lch s m nhim mc ích này có th, ng th i, dùng phân tích tính a dng ca các ý t ng ã dn dn tích t li xung quanh hc thuyt lch s ch ngh a trung tâm- hc thuyt cho rng lch s c kim soát b i các qui lut lch s hay tin hoá c thù, mà s khám phá ra chúng có th cho phép chúng ta tiên tri vn mnh ca con ng i.
Ch ngh a lch s, mà n ây tôi ã c trng ch theo cách khá tru t ng, có th c minh ho khéo b i mt trong nhng hình thc n gin nht và c nht ca nó, b i thuyt v dân tc c la chn. Thuyt này là mt trong các n lc làm cho lch s có th hiu c bng mt din gii theo thuyt hu thn, tc là, bng công nhn Th ng nh tác gi ca tn kch c din trên Sân khu Lch s. C th h n, lí thuyt v dân tc c chn gi thit là Th ng ã chn mt dân tc hot ng nh công c c chn ca ý chí ca Ngài, và rng dân tc này s tha k trái t.

CHNG 1: CH NGHA LCH S 9
d, có th coi qui lut phát trin nh mt qui lut t nhiên; ch ngh a lch s tinh thn coi qui lut phát trin nh mt qui lut phát trin tinh thn; ch ngh a lch s kinh t coi nó nh mt qui lut phát trin kinh t. Ch ngh a lch s hu thn chia s v i các hình thc khác ca hc thuyt rng có các qui lut lch s c thù, nhng cái có th c khám phá ra, và da vào chúng có th t c s cho các tiên oán t ng lai ca nhân loi.
Không nghi ng gì là thuyt v dân tc c chn phát sinh t hình thc b lc ca i sng xã hi. Ch ngh a b lc, tc là s nhn mnh v tm quan trng ti cao ca b lc, mà không có nó thì cá nhân chng là gì c, là mt yu t mà chúng ta s thy trong nhiu hình thc ca ch ngh a lch s. Các hình thc khác không còn mang tính b lc vn có th gi li mt yu t ca ch ngh a t p th 1; chúng vn có th nhn mnh tm quan trng ca nhóm hay tp th nào ó –thí d, mt giai cp- mà không có nó thì cá nhân chng là gì c. Mt khía cnh khác ca thuyt v dân tc c chn là s xa v i v cái nó ngh nh là kt thúc ca lch s. Vì mc dù nó có th mô t s kt thúc này v i mc xác nh nào ó, chúng ta phi i rt lâu tr c khi t n nó. Và con ng không ch dài, mà quanh co, i lên và xung, r phi và trái. Do ó, nó s có kh nng gây ra mi s kin lch s có th hình dung ra c trong khuôn kh s din gii. Chng kinh nghim có th hình dung ra nào có th bác b nó.2 Nhng v i nhng ng i tin vào nó, nó cho s ch c ch n liên quan n kt qu ca lch s nhân loi.

lut phát trin ca nó. Trong tr ng h p ch ngh a chng tc, iu này c coi nh mt loi qui lut t nhiên; tính u vit sinh hc ca dòng máu ca chng tc c la chn gii thích din tin ca lch s, quá kh, hin ti, và t ng lai; chng gì khác ngoài cuc u tranh ca các chng tc vì quyn làm ch. Trong tr ng h p trit lí lch s ca Marx, qui lut là qui lut kinh t; tt c lch s phi c din gii nh cuc u tranh ca các giai cp vì uy quyn kinh t.

CHNG 2: HERACLITUS
Không phi n Heraclitus chúng ta m i thy Hi Lp các lí thuyt có th so sánh c v tính cht lch s ch ngh a ca chúng v i hc thuyt v dân tc c la chn. Trong din gii theo thuyt hu thn hay úng h n a thn ca Homer, lch s là sn phm ca ý chí thn thánh. Nhng các th ng kiu Homer không t ra các qui lut chung cho s phát trin. Cái mà Homer c gng nhn mnh và gii thích không phi là tính thng nht ca lch s, mà úng h n là s thiu thng nht ca nó. Tác gi ca tn kch trên Sân khu Lch s không phi là mt Th ng ; mà các thn thuc loi nhúng tay vào. Cái mà din gii ca Homer chia s v i ng i Do Thái là mt cm giác m h nào ó v vn mnh, và ý t ng v các quyn nng ng hu tr ng. Nhng vn mnh cui cùng, theo Homer, không c tit l; không ging nh v i ng i Do Thái, nó vn bí n.
Ng i Hi Lp u tiên a ra mt thuyt lch s ch ngh a ni bt là Hesiod, ông có l ã b nh h ng ca các ngun ph ng ông. Ông ã s dng ý t ng v xu h ng hay khuynh h ng chung trong phát trin lch s. Din gii lch s ca ông mang tính bi quan. Ông tin rng loài ng i, trong s phát trin xung ca nó t Th i Hoàng kim, ã c nh sn suy i, c v mt th cht ln o c. Cao im ca các ý t ng lch s ch ngh a khác nhau do các trit gia Hi Lp ban u xut, n v i Plato, ng i, trong mt n lc gii thích lch s và i sng xã hi ca các b lc Hi Lp, và c bit ca nhng ng i Athens, ã v nên bc tranh trit hc hùng v ca th gi i. Trong ch ngh a lch s ca mình ông b nh h ng mnh b i các bc tin bi khác nhau, c bit b i Hesiod; song nh h ng quan trng nht n t Heraclitus.

Chúng là các quá trình tun hoàn (tr các quá trình gn v i ngun gc ca dinh th; câu hi ‘Ai to ra nó?’ c nhng ng i ph ng ông, Hesiod, và nhng ng i khác tho lun). Cách tip cn rt t nhiên này, t nhiên ngay c v i nhiu ng i chúng ta ngày nay, ã b th ch b i thiên tài ca Heraclitus. Quan im ông a ra là không có dinh th nh vy, không có cu trúc n nh, không có v tr . ‘V tr, nhiu nht, ging nh mt ng rác r i vãi lung tung’, là mt trong các châm ngôn ca ông.2 Ông hình dung th gi i không nh mt dinh th, mà úng h n nh mt quá trình khng l; không nh tng th ca tt c các th , mà úng h n nh tng th ca tt c các s kin, hay nhng thay i, hay các s th c ( fact ). ‘Mi th u thay i và chng gì ng yên c’, là t ca trit hc ca ông.
S khám phá ca Heraclitus ã nh h ng lâu dài n s phát trin ca trit hc Hi Lp. Các trit lí ca Parmenides, Democritus, Plato, và Aristotle tt c u có th c mô t mt cách thích h p nh các n lc gii quyt các vn ca th gi i thay i ó, mà Heraclitus ã khám phá ra. Tính trng i ca khám phá này khó có th c ánh giá quá cao. Nó c coi là gây kinh hãi, và nh h ng ca nó c so sánh v i nh h ng ca ‘mt cuc ng t, trong ó mi th… d ng nh u lc l’.3 Và tôi không nghi ng rng khám phá này ã gây n t ng lên Heraclitus b i nhng kinh nghim cá nhân gây kinh hãi ã tri qua nh mt kt qu ca các xáo ng xã hi và chính tr ca th i ông. Heraclitus, là trit gia u tiên cp không ch n ‘t nhiên’ mà thm chí nhiu h n n các vn o c-chính tr, ã sng trong mt th i i cách mng xã hi. Chính trong th i ông các quí tc b lc Hi Lp bt u nh ng b c cho lc l ng dân ch m i. hiu nh h ng ca cuc cách mng này, chúng ta phi nh li tính
n nh và cng nhc ca i sng xã hi trong mt ch quí tc b lc. i sng xã hi c xác nh b i các iu cm k xã hi và tôn giáo; mi ng i có ch c n nh ca mình bên trong toàn b cu trúc xã hi; mi ng i u cm thy ch ca mình là phù h p, là a v ‘t nhiên’, c n nh cho anh ta b i các lc thng tr th gi i; mi ng i ‘bit a v ca mình’.

CHNG 2: HERACLITUS 13
nghim này trong l nh vc xã hi hay chính tr ã c phn ánh trong nhng mu còn sót li ca tác phm ca ông.4 ‘Ng i Ephesus phi treo c mình tng ng i mt, tt c ng i l n, và tr con cai tr thành ph …’, là mt trong nhng c n gin d ca ông, gây ra b i quyt nh ca nhân dân trc xut Hermodorus, mt trong các bn quí tc ca Heraclitus. Lí thú nht là din gii ca ông v các ng c ca ng i dân, vì nó chng t rng th thut ca lí l phn dân ch ã chng thay i my t nhng ngày u tiên ca nn dân ch. ‘Chúng vin dn: không ai s là ng i tt nht gia chúng ta; và nu có ai ó ni bt lên, thì hãy anh ta là th n i khác, gia nhng ng i khác’. S thù ch này v i dân ch hin ra khp n i trong các on: ‘…ám ông nhi y bng ging l thú vt…H coi các thi s và tín ng ng bình dân nh ng i ch ng ca h, không bit rng s nhiu là xu và ch có ít là tt…Bias, con ca Teutames, ã sng Pirene, l i ca ông có giá tr nhiu h n ca ng i khác. (Ông nói: ‘Hu ht àn ông là i bi.’) …ám ông chng quan tâm, ngay c n nhng vic h tình c gp phi; h cng chng th hiu thu c mt bài hc- dù h ngh h hiu’. Ông nói theo cùng li: ‘Lut có th òi hi, qu vy, rng ý chí ca Mt Ng i phi c tuân theo’. Mt din t khác v cách nhìn bo th và phn dân ch ca Heraclitus, tình c , hoàn toàn có th chp nhn c v i nhng ng i dân ch v cách hành vn ca nó, tuy có l không v ch nh ca nó: ‘Nhân dân phi u tranh vì nhng phép tc ca thành ph nh th chúng là thành lu ca nó’.
Nhng cuc chin u vì các phép tc c ca thành ph ca ông là vô vng, và tính nht th i ca mi th ã gây n t ng mnh lên ông. Lí thuyt ca ông v thay i bày t cm giác này5: ‘Mi th u thay i liên tc’, ông nói; và ‘ta không th b c hai ln vào cùng mt con sông’. Làm v mng, ông lí l chng li lòng tin rng trt t xã hi hin hành s duy trì mãi mãi: ‘Chúng ta không c hành ng nh tr con c nuôi dy v i cái nhìn thin cn “Nh nó c truyn xung cho chúng ta”.’

Trong lòng tin này chúng ta i mt v i mt thái , mc dù thot nhìn là mâu thun v i s nhn mnh quá n thay i ca nhà lch s ch ngh a, nó là c im ca hu ht, nu không phi tt c, các nhà lch s ch ngh a. Có th gii thích thái này, có l, nu chúng ta din gii s nhn mnh quá n thay i ca nhà lch s ch ngh a nh mt triu chng ca mt n lc cn v t qua s phn kháng vô thc ca ông ta v i ý t ng v thay i. iu này cng có th gii thích s cng thng cm xúc dn nhiu nhà lch s ch ngh a n vy (ngay c ngày nay) i nhn mnh tính m i ca phát hin cha tng nghe thy mà h phi t c. Nhng cân nhc nh vy g i ý kh nng là các nhà lch s ch ngh a này s s thay i, và h không th chp nhn ý t ng v thay i mà không có vt ln ni tâm nghiêm túc. Có v c nh h c an i mình vì s mt mát ca mt th gi i n nh bng cách bám cht ly quan im rng s thay i do mt qui lut không thay i ng tr. (Theo Parmenides và theo Plato, chúng ta thm chí thy lí thuyt rng th gi i ang thay i, mà trong ó chúng ta sng, là mt o t ng và rng có mt th gi i thc h n, mt th gi i không thay i).
Trong tr ng h p Heraclitus, s nhn mnh n thay i dn ông n lí thuyt rng mi th vt cht, bt lun th rn, lng, hay khí, u ging la -rng chúng là các quá trình h n là các th, và rng chúng u là nhng bin i ca la; qu t nhìn b ngoài rn (gm có tro) ch là la trong trng thái bin i, và ngay c các cht lng (n c, bin) u là la c bin i (và có th tr thành nhiên liu, có l dng du ho). ‘S bin i u tiên ca la là bin; nhng ca bin, na là t, và na khí nóng’.6 Nh vy tt c ‘các nguyên t’ khác - t, n c, và khí - u là la c bin i: ‘Mi th là mt s trao i ra la, và la ra mi th; ht nh vàng ra hàng hoá và hàng hoá ra vàng’.
Nhng sau khi qui mi th thành la, thành các quá trình, ging nh s cháy, Heraclitus thy rõ trong các quá trình mt qui lut, mt mc , mt l phi, mt s sáng sut; và sau khi ã phá hu v tr nh mt dinh th, và tuyên b nó nh mt ng rác, ông tái-gi i thiu nó nh trt t ã nh tr c ca các s kin trong quá trình-th gi i.

bit, mt bên gia lut pháp hay các tiêu chun và các qui lut t nhiên hay nhng s u n bên kia, là c trng ca ch ngh a cm k: c hai loi lut c coi nh ma thut, iu làm cho s phê phán duy lí các iu cm k nhân to là không th hình dung ni nh mt n lc ci thin s sáng sut và l phi cui cùng ca các qui lut hay s u n ca th gi i t nhiên: ‘Tt c các s kin din ra v i s tt yu ca s phn… Mt tr i s không i quá mc ca qu o ca nó; không thì n thn S Phn, hu gái ca Công Lí, s bit tìm nó ra sao’. Nhng mt tr i không ch tuân theo qui lut; La, trong hình thù ca mt tr i và (nh chúng ta s thy) ca sm sét ca thn Zeus, trông coi qui lut, và a ra phán x theo nó. ‘Mt tr i là ng i gác, ng i bo v các chu kì, hn ch và phán x và báo tr c và biu th nhng thay i và các mùa, nhng cái sinh ra tt c mi th…Trt t v tr này, trt t nh nhau cho mi th, ã không c to ra, không phi b i thn cng chng phi b i con ng i; nó luôn ã là, ang là, và s là, mt ngn La sng mãi, loé sáng theo mc [qui lut], và tt i theo mc …Trong s thng tin ca nó, La s nm bt, xét x, và thi hành, mi th’.

h ging ng i ic. Ngn ng áp dng cho h: H hin hu th mà h không hin hu…Ch có mt th là sáng sut: hiu ý ngh h ng dn mi th qua mi th’. Th gi i, mà kinh nghim v nó là chung cho nhng ng i thc, là cái thng nht thn bí, cái c nht ca tt c mi th, cái có th l nh hi c ch bng lí trí: ‘Ta phi theo cái là chung cho tt c…Lí trí là chung cho tt c… Tt c tr thành Mt và Mt tr thành tt c… Cái Mt, mà riêng nó là sáng sut, mun và không mun c gi bng tên ca Zeus…ó là sm sét h ng dn tt c mi th’.
By nhiêu v các nét c bit chung ca trit lí Heraclitus v s thay i ph quát và vn mnh b che giu. T trit lí này ny sinh mt lí thuyt v ng lc ng sau mi thay i; mt lí thuyt bày t c tính lch s ch ngh a ca nó bng nhn mnh n tm quan trng ca ‘ng hc xã hi’ i li v i ‘t nh hc xã hi’. ng hc Heraclitus v t nhiên nói chung và c bit v i sng xã hi, xác nhn quan im rng trit lí ca ông c truyn cm hng b i nhng xáo ng xã hi và chính tr mà ông ã tri nghim. Vì ông tuyên b rng xung t hay chin tranh là nguyên lí ng hc hay sáng to ca mi thay i, và c bit ca mi s khác bit gia nhng con ng i. Và là mt nhà lch s ch ngh a in hình, ông chp nhn phán quyt ca lch s nh mt phán quyt o c9; vì ông cho rng kt qu ca chin tranh luôn luôn là công bng10: ‘Chin tranh là cha và vua ca mi th. Nó chng t mt s là thn và nhng ng i khác ch là ng i, bin nhng ng i này thành nô l và nhng ng i tr c thành các ông ch…Phi bit rng chin tranh là ph quát, và rng công lí –pháp lut- là xung t, và rng tt c mi th phát trin thông qua xung t và b i tính tt yu’.

thành cái kia và cái kia bin thành cái này…Cái vt ln v i chính mình tr thành cam kt cho chính mình: có mt liên kt hay s hài hoà do bt và cng, nh trong v cm hay àn lyre…Các s i lp thuc v ln nhau, s hài hoà nht là kt qu t s bt hoà, và mi th phát trin bng xung t…Con ng dn lên và ng dn xung là y ht nhau… ng thng và ng quanh co là nh nhau… V i thánh thn, mi th u p và tt và công bng; con ng i, tuy vy, ã chp nhn mt s th là công bng, các th khác là không công bng…Cái tt và cái xu là y ht nhau’.
Nhng ch ngh a t ng i v giá tr (có th c mô t thm chí nh ch ngh a t ng i o c) c bày t on sau cùng không ngn cn Heraclitus phát trin, trên nn lí thuyt ca ông v công lí ca chin tranh và phán quyt ca lch s, mt o c theo b lc và lãng mn v Danh ting, nh mnh, và s u vit ca V Nhân, tt c ging l kì v i mt s t t ng rt hin i12: ‘Ng i hi sinh trong chin u s c thn thánh và con ng i ca ng i…Hi sinh càng l n thiên mnh càng v vang…Ng i gii nht kim mt th trên tt c các th khác: danh ting muôn tha…Mt ng i có giá tr h n vn ng i, nu anh ta V i’.

CHNG 3: LÍ THUYT V CÁC HÌNH TH C HAY CÁC Ý NIM CA PLATO
I
Plato ã sng trong mt th i kì chin tranh và xung t chính tr, th i kì, trong chng mc mà chúng ta bit, còn b o ln h n th i kì làm Heraclitus kh s . Trong khi ông l n lên, s tan v ca i sng b lc ca ng i Hi Lp ã dn n Athens, thành ph quê ông, mt th i kì chuyên ch, và mun h n n s thit lp mt nn dân ch ã c t bo v mình mt cách ghen t chng li bt k mu toan nào tái lp mt ch hoc chuyên ch hoc u s, tc là s cai tr ca các gia ình quí tc dn u.1 Trong th i thanh niên ca ông, Athens dân ch ã dính líu n mt cuc chin chí t chng li Sparta, thành ph-quc gia dn u ca Peloponnese, ã duy trì nhiu lut l và tp quán ca ch quí tc b lc c xa. Chin tranh Peloponnese kéo dài, v i mt gián on, hai m i tám nm. (Trong ch ng 10, n i bi cnh lch s c xem xét li chi tit h n, cho thy rng chin tranh ã không kt thúc v i s tht th ca Athens nm 404 tr c công nguyên, nh ôi khi c khng nh2.) Plato sinh ra trong chin tranh, và ông khong hai m i t tui khi nó kt thúc. Nó dn n các bnh dch kinh hoàng, và, trong nm cui ca nó, n nn ói, tht th thành ph Athens, ni chin, và s cai tr khng b, th ng c gi là s cai tr ca Ba m i Bo chúa; nhng ng i này c hai cu ca Plato lãnh o, c hai ng i ã thit mng trong mt n lc không thành công duy trì ch ca h chng li nhng ng i dân ch. S tái thit lp nn dân ch và hoà bình không có ngh a là mt s ngh ng i cho Plato. Socrates ng i thy yêu quí ca ông, ng i mà sau này ông bin thành ng i phát ngôn chính ca hu ht các i thoi ca ông, b kt án và x t. Bn thân Plato d ng nh b nguy him; cùng v i nhng bu bn khác ca Socrates ông r i Athens.
Mun h n, trong dp ving thm u tiên ca ông t i Sicily, ông dính líu vào các mu chính tr triu ình ca Dionysius già, bo chúa x Syracuse, và thm chí sau khi ông quay v Athens và sau vic thành lp Vin Hàn Lâm, Plato tip tc, cùng các hc trò ca mình, tham gia mt cách tích cc và rt cuc tai ho vào các âm mu và cách mng3 to nên hot ng chính tr Syracuse.

CHNG 3: LÍ THUYT V HÌNH TH C HAY Ý NIM CA PLATO 19
t hào v gia ình m ông mà, nh ông gii thích trong các i thoi ca mình (trong Charmides và Timaeus), có h hàng v i gia ình Solon, nhà lp pháp ca Athens. Các cu ca ông, Critias và Charmides, nhng ng i lãnh o ca Ba m i Bo chúa, cng thuc v gia ình m ông. V i truyn thng gia ình nh vy, có th kì vng Plato quan tâm sâu sc n công vic chung; và tht vy, hu ht công trình ca ông áp ng kì vng này. Bn thân ông thut li (nu Seventh Letter [Lá Th th B y] là xác thc) rng ông ã5 ‘rt khao khát hot ng chính tr t u’, nhng ông ã b nhng kinh nghim náo ng ca th i tr ca mình làm nht chí. ‘Nhìn thy mi th lc l và chuyn h ng vu v , tôi cm thy choáng váng và tuyt vng’. T cm giác rng xã hi, và thc ra ‘mi th’, thay i liên tc, tôi tin, ã phát sinh s thúc y cn bn ca trit lí ca ông cng nh ca Heraclitus; và Plato tng kt kinh nghim xã hi ca mình, chính xác nh các bc tin bi lch s ch ngh a ca ông ã làm, bng cách xut mt qui lut v phát trin lch s. Theo qui lut này, s c tho lun k h n ch ng tip, thì mi bi n i xã hi u là th i nát hay suy tàn hay thoái hoá.
Qui lut lch s c bn này, trong quan nim ca Plato, to thành mt phn ca qui lut v tr - ca mt qui lut có hiu lc cho mi th c to ra hay sinh ra. Mi th trong dòng chy, mi th c to ra, u i n suy tàn. Plato, ging Heraclitus, cm thy rng các lc hot ng trong lch s là các lc v tr.

Không chc chn là Plato tin vào câu chuyn ca Statesman n âu. Ông ã làm khá rõ rng ông không tin là tt c u úng theo ngh a en. Mt mt, có th không my nghi ng rng ông ã hình dung lch s loài ng i trong mt khung cnh v tr; rng ông tin th i i ca ông là mt th i i i bi sâu thm – có l sâu nht – và toàn b th i kì lch s tr c b chi phi b i mt xu h ng c hu h ng t i suy tàn, mt xu h ng c c phát trin lch s và phát trin v tr chia s.6 Liu ông cng tin rng xu h ng này nh t thi t phi i n kt thúc mt khi ã t im i bi cùng cc hay không, i v i tôi d ng nh không chc chn. Nhng ông chc chn tin rng là có th i v i chúng ta, phá v xu h ng lch s tai ho, và chm dt quá trình suy tàn bng mt n lc ca con ng i, hay úng h n bng mt n lc siêu phàm.
II
Tuy gia Plato và Heraclitus có các im rt ging nhau, chúng ta chú ý t i mt s khác bit quan trng. Plato tin rng qui lut nh mnh lch s, qui lut suy tàn, có th b phá v b i ý chí o c con ng i, c ng h b i nng lc ca lí trí con ng i.
Không hoàn toàn rõ là Plato iu hoà ra sao quan im này v i lòng tin ca ông vào qui lut vn mnh. Nhng có mt vài du hiu có th gii thích vn .
Plato tin là qui lut tha hoá kéo theo s suy i o c. Theo quan im ca ông, tha hoá chính tr dù sao i na ph thuc ch yu vào s suy i o c (và thiu tri thc); và suy i o c, n l t nó, li ch yu do suy i chng tc. ây là cách mà qui lut v tr chung v suy tàn t th hin trong l nh vc công vic con ng i.

rng chúng ta có th ngn chn s thi nát thêm na trong l nh vc chính tr bng làm ng ng mi thay i chính tr . ây, vì vy, là mc tiêu mà ông phn u.7 Ông c thc hin nó bng thit lp mt nhà n c thoát khi tai ho ca thay i và thi nát, nhà n c tt nht, nhà n c hoàn ho. ó là nhà n c ca Th i i Hoàng kim không bit n s thay i. ó là nhà n c b ng ng li.
III
V tin vào mt nhà n c lí t ng nh vy, nhà n c không thay i, Plato xa r i trit khi các giáo lí ca ch ngh a lch s mà chúng ta thy Hericlitus. Nhng dù s khác bit này là quan trng, nó gây ra các im t ng t na gia Plato và Heraclitus.
Heraclitus, bt chp tính rõ rt ca lp lun ca ông, d ng nh ã lùi li tr c ý t ng thay v tr bng hn n. Chúng ta nói, ông d ng nh t an i mình i v i s mt mát ca mt th gi i n nh bng cách bám vào quan im là s thay i b ch ng b i mt qui lut không thay i. Xu h ng lùi li tr c các hu qu cui cùng ca ch ngh a lch s là c trng cho nhiu nhà lch s ch ngh a. Plato, xu h ng này tr thành tt bc. ( ây ông chu nh h ng
trit hc ca Parmenides, nhà phê bình l n ca Heraclitus). Heraclitus ã khái quát hoá kinh nghim ca ông v dòng chy xã hi bng m rng nó ra cho th gi i ca ‘mi th’, và Plato, tôi ã ám ch, cng làm th. Song Plato cng m rng nim tin ca ông vào mt nhà n c hoàn ho, không thay i sang cho a ht ca ‘mi th’. Ông tin rng v i mi loi s vt bình th ng hay suy tàn cng t ng ng v i mt s vt hoàn ho, không suy tàn. Nim tin này vào các s vt hoàn ho và không thay i, th ng c gi là Lí thuy t v các Hình th c hay Ý nim [Theory of Forms and Ideas]8, tr thành thuyt trung tâm ca trit hc ca ông.

bin pháp do cha anh s dng tránh nó, ch không phi bt chp chúng. có mt hiu bit tt h n v thái lch s ch ngh a trit này, và phân tích xu h ng ng c c hu trong nim tin ca Plato rng ông có th tác ng n s phn, tôi s t ng phn ch ngh a lch s, nh chúng ta thy Plato, v i mt cách tip cn hoàn toàn trái ng c, cng thy Plato, cách tip cn có th c gi là thái ci bi n (hay k thut) xã hi [attitude of social engineering]9.
IV
K s xã hi không hi bt k câu hi nào v các xu h ng lch s hay s phn ca con ng i. Anh ta tin rng con ng i là ch vn mnh riêng ca mình và rng, phù h p v i các mc tiêu ca chúng ta, chúng ta có th chi phi hay thay i lch s con ng i ht nh chúng ta ã làm thay i b mt trái t. Anh ta không tin rng các mc ích này c áp t lên chúng ta b i bi cnh lch s ca chúng ta hay b i các xu h ng lch s, mà úng h n chúng c chính chúng ta la chn, hay thm chí to ra, ht nh chúng ta to ra nhng t duy m i hay các tác phm ngh thut m i hay các cn nhà m i hay máy móc m i. Ng c v i nhà lch s ch ngh a, ng i tin rng hành ng chính tr thông minh là có th, ch nu din tin ca lch s c xác nh u tiên, k s xã hi tin rng c s ca hot ng chính tr là chuyn rt khác; nó bao gm thông tin thc s cn thit cho xây dng hay thay i các nh ch xã hi, phù h p v i ý mun hay mc tiêu ca chúng ta. Mt khoa hc nh vy phi nói cho chúng ta nên tin hành các b c nào nu chúng ta mun, thí d, tránh suy thoái, hay khác i to ra suy thoái; hay nu chúng ta mun làm cho phân phi ca ci ng u h n, hay ít ng u h n. Nói cách khác, k s xã hi hình dung c s khoa hc ca chính tr hc nh cái gì ó ging mt công ngh xã hi [social technology] (Plato, nh s thy, so sánh nó v i nn tng khoa hc ca y khoa), ng c v i nhà lch s ch ngh a, ng i hiu nó nh khoa hc v các xu h ng lch s không th thay i c.

s i lp gia ch ngh a lch s và k thut [ci bin] xã hi. S i lp này có l có th c làm rõ thêm nu chúng ta xem xét thái ca nhà lch s ch ngh a và ca k s xã hi i v i các nh ch xã hi, tc là nhng th nh mt công ti bo him, hay lc l ng cnh sát, hay mt chính ph, hay có l mt ca hàng tp phm.

t ng, anh ta có th òi hi rng các mc ích này, và các bin pháp thích h p, phi c chp nhn. Nhng nh mt nhà công ngh, anh ta phân bit cn thn gia vn mc ích và la chn ca chúng và vn liên quan n s thc, tc là các tác ng xã hi ca bt k bin pháp có th c tin hành nào11).
Nói chung h n, có th nói rng k s hay nhà công nh tip cn các nh ch mt cách duy lí nh các công c phc v cho các mc ích nào ó, và rng nh mt nhà công ngh anh ta ánh giá chúng hoàn toàn theo tính thích áng, tính hiu qu, tính n gin, v.v. ca chúng. Mt khác, nhà lch s ch ngh a li c tìm ra ngun gc và vn mnh ca các nh ch này ánh giá ‘vai trò tht’ ca chúng trong s phát trin lch s- ánh giá chúng, thí d, nh ‘ý chí ca Th ng ’, hay ‘ý chí ca S phn’, hay ‘phc v các xu h ng lch s quan trng’, v.v. Tt c iu này không có ngh a là k s hay nhà công ngh xã hi tn tâm v i khng nh rng các nh ch ch là các công c cho các mc ích, hay các ph ng tin; anh ta có th hoàn toàn ý thc c s thc rng, trong nhiu khía cnh quan trng, chúng rt khác các công c c khí hay máy móc. Anh ta s không quên, thí d, rng chúng ‘mc lên’ theo cách ging (mc dù hoàn toàn không ngang nh) s phát trin ca các c th, và rng s thc này rt quan trng cho k thut ci bin xã hi. Anh ta không tn tâm v i mt trit lí ‘theo thuyt công c’ v các nh ch xã hi. (Chng ai s nói rng mt qu cam là mt công c, hay mt ph ng tin cho mt mc ích, thí d, nu chúng ta mun n nó, hay, có l, kim sng bng cách bán chúng).

rng iu này có th c thc hin bng thit lp mt nhà n c hoàn ho n mc nó không tham gia vào xu h ng chung ca s phát trin lch s. Th ba, ông tin rng mô hình hay nguyên bn ca nhà n c hoàn ho ca ông có th thy trong quá kh xa xôi, Th i kì Hoàng kim tn ti trong bui ban u ca lch s; vì nu th gi i suy tàn theo th i gian, thì chúng ta phi tìm thy s hoàn ho ngày càng tng thêm khi lùi li quá kh. Nhà n c hoàn ho là cái gì ó ging ông t u tiên, thu t, ca các nhà n c mun h n, các nhà n c, có th nói, là con cháu b thoái hoá ca nhà n c hoàn ho, tt nht, hay ‘lí t ng’ này;12 mt nhà n c lí t ng không phi là mt o nh n thun, cng chng phi là mt c m , chng phi là mt ‘Ý nim trong u’, mà, vì tính n nh ca nó, là thc t h n tt c mi xã hi suy tàn luôn bin i, và có th mt i vào bt c lúc nào.
Nh vy ngay c mc ích chính tr ca Plato, nhà n c tt nht, li ph thuc ch yu vào ch ngh a lch s ca ông; và cái là úng trong trit lí ca ông v nhà n c có th c m rng ra, nh ã c biu th, cho trit lí chung ca ông v ‘mi th’, cho Lí thuy t v các Hình th c hay các Ý nim ca ông.
V
Nhng s vt luôn bin i, các s vt thoái hoá và suy tàn, là con cái (ging nhà n c), có th nói, là con ca các s vt hoàn ho. Và ging các con, chúng là các bn sao ca t tiên ban u ca chúng. Cha hay bn gc ca mt s vt luôn thay i c Plato gi là ‘Hình thc’ hay ‘Hình mu’ hay ‘Ý nim’ ca nó. Nh tr c, phi nhn mnh rng Hình thc hay Ý nim, bt chp tên ca nó, không phi là ‘Ý nim trong u chúng ta’; không phi là mt o nh, cng chng phi là mt c m , mà là mt s vt thc. Qu vy, nó thc h n tt c các th bình th ng luôn thay i, các th bt chp s vng chc b ngoài ca chúng, buc phi suy tàn; vì Hình thc hay Ý nim là mt th hoàn ho, và không tàn li.

mô hình hay bn gc, ging không ch bn gc, Hình thc hay Ý nim ca chúng, mà cng ging nhau, nh các con ca cùng gia ình; và nh các con chúng c gi theo h [tên] ca b chúng, các th có th cm nhn c cng vy, chúng mang tên ca các Hình thc hay Ý nim ca chúng; ‘Tt c chúng c gi theo cách ó’, nh Aristotle nói13.
Nh mt a con có th nhìn lên b mình, coi ông là mt mu lí t ng, mt mô hình duy nht, mt s nhân cách hoá ging thn ca khát vng riêng ca nó; hin thân ca s hoàn ho, s thông thái, s n nh, vinh quang và c hnh; nng lc, cái ã to ra nó tr c th gi i, bt u; là cái hin nay bo tn và duy trì nó; và trong c hnh ca cái y nó tn ti; Plato nhìn các Hình thc hay Ý nim nh vy. Ý nim kiu Plato là bn gc và ngun gc ca s vt; nó là nhân t h p lí ca s vt, là lí do tn ti ca nó – là nguyên lí n nh, bn vng mà trong c hnh ca nguyên lí ó nó tn ti. ó là c hnh ca s vt, là lí t ng ca nó, s hoàn ho ca nó.

cm nhn c i v i giác quan, c to ra, luôn bin i, sinh ra mt n i và bin mt t n i ó, và c hiu rõ b i ý kin da trên cm nhn’. Và không gian tru t ng, ging nh m, c mô t nh: ‘Có mt loi th ba, không gian, v nh cu, không th b hu hoi, và to t m cho tt c các th c sinh ra…’.15

c gi nh Ngài ã làm ra hai cái, và không h n, thì có th khám phá ra mt cái khác, c th là Hình thc ca hai cái ó; cái này và không phi hai cái ó, s là cái gi ng bn cht’.20
Lí l này chng t rng các Hình thc hay Ý nim cho Plato không ch ngun gc hay im xut phát i v i mi din tin trong không gian và th i gian (và c bit i v i lch s loài ng i) mà cho c mt gii thích v nhng s ging nhau gia các th có th cm nhn c, thuc cùng loi. Nu các s vt là ging nhau vì c hnh hay tính cht nào ó mà chúng chia s, thí d, tính trng hay tính rn, hay tính tt, thì c tính hay tính cht này phi là mt và nh nhau trong tt c chúng; khác i thì chúng không còn ging nhau na. Theo Plato, tt c chúng u mang mt Hình thc hay Ý nim trng, nu chúng là trng; rn, cng nu chúng là cng. Chúng mang theo ngh a trong ó nhng a con mang hay có phn ca ci và nng khiu ca cha chúng; ht nh nhiu bn sao cá bit ca mt bn khc, chúng u là n bn t cùng mt khuôn in, và vì th ging nhau, có th mang sc p ca bn gc.
S thc rng lí thuyt này c ngh ra gii thích s ging nhau trong các vt có th cm nhn c, thot u d ng nh chng h có liên quan gì n ch ngh a lch s. Nhng có; và nh Aristotle nói cho chúng ta, chính mi liên h này là cái ã dn Plato n phát trin Lí thuyt các Ý nim. Tôi s c gng phác ho s phát trin này, s dng t ng thut ca Aristotle cùng v i mt s du hiu trong các tác phm riêng ca Plato.
Nu mi th thay i liên tc, thì không th nói c bt c gì rõ ràng v chúng. Chúng ta không th có tri thc tht s v chúng, mà, nhiu nht, ch có ‘các ý kin’ mp m và hão huyn. im này, nh chúng ta bit t Plato và Aristotle21, gây lo lng cho nhiu môn ca Heraclitus. Parmenides, mt trong các bc tin bi ca Plato, ng i có nh h ng l n n ông, ã dy rng tri thc thun khit ca lí trí, ng c v i ý kin hão huyn ca kinh nghim, có th có i t ng ca nó ch là mt th gi i không thay i, và tri thc thun khit ó ca lí trí qu thc tit l mt th gi i nh vy. Nhng thc ti không thay i và không chia s mà Parmenides ngh ông ã khám phá ra ng sau th gi&nbs

Documents

Xã hội mở và kẻ thù của nó - Karl Popper ( LONGMETAL2000)