1

Wyprawa „Na dach Bałkanów - Riła i Piryn - Bułgaria 2018”

termin 28.07-12.08.2018r.

„Bułgarzy opowiadają, że kiedy Pan Bóg rozdzielał różnym narodom ich miejsca na ziemi,

oni zgłosili się ostatni. Stwórcy zrobiło się żal spóźnialskich i podarował im kawałek raju. Ten najciekawszy fragment edenu jest właśnie tu w bułgarskich górach.”

cytat za „Magiczne Góry. Bułgaria znana i nieznana” Skarlet&Albert wyd. Ridero 2017 Dawno, dawno temu bogowie mieli swoje siedziby na najwyższych górskich szczytach.

Olimpem władał najważniejszy z bogów greckich Zeus, a Pirynem bóg grzmotów i piorunów Perun. Trakowie nazywali góry Piryn - Orbałos, czyli „śnieżnobiałe góry”. Natomiast nazwa gór Riła (dawniej „Rouła”) wywodzi się z czasów trackich i oznacza „góry pełne wody”. 180 jezior tkwiących niczym klejnoty w oprawie głębokich polodowcowych dolin podkreśla oszałamiającą urodę tych gór. Riła nazywana jest również dachem Bałkanów, gdyż tam znajduje się najwyższy szczyt Półwyspu Bałkańskiego - Musała 2925 m n.p.m.

Na terenie gór Riła i Piryn (UNESCO) utworzono parki narodowe, które chronią przepiękną, różnorodną i dziewiczą przyrodę. Dzięki ciepłemu śródziemnomorskiemu klimatowi roślinny i zwierzęcy świat jest niezwykle bogaty, gęste sosnowe i świerkowe lasy pokrywają zbocza gór, na urwiskach kwitnie szarotka i endemity takie jak: mak piriński, łączarka pirińska, czy tymianek piriński.

Będziemy głównie podróżować i wędrować po Macedonii Piryńskiej, najbardziej malowniczej spośród wszystkich regionów Bułgarii, ze względu na wspaniałe górskie krajobrazy oraz mnogość ciekawych i zabytkowych obiektów. Ale zobaczymy też zachodnią część Starej Płaniny z malowniczymi skałami Biełogradczika, czy Wraczański Przełom rzeki Lewy (Wratcata).

Góry Riła i Piryn były moimi pierwszymi wyprawami zagranicznymi, które zorganizowałem i poprowadziłem (a były to czasy gdy brakowało wszystkiego, w tym dokładnych map, przewodników, jedzenia, sprzętu - ale daliśmy radę). Jednak od ostatniego mojego pobytu mija blisko 30 lat, więc pora w te góry powrócić i ponownie się nimi zauroczyć a także zobaczyć również to, czego wówczas nie widziałem.

Również „Sępiki” były w tym rejonie w 2003r., to jednak zachęcam Was do uczestnictwa lub ponownego odwiedzenia tych przepięknych gór, zwłaszcza, że osoby, które tam były mogą wchodzić na inne równie ciekawe i dosyć łatwo dostępne szczyty.

Podczas wyprawy planuję dla osób chętnych wyjście z plecakami z noclegiem w

schronisku górskim, a także pokonanie eksponowanej grani Konczeto w górach Piryn.

2

Wichren 2915m

Koszt wycieczki to 2850,00 PLN dla członków PTTK i Gorzowskiego Klubu Turystyki Aktywnej PTTK „Sępik”, którzy opłacili składki roczne na 2018r. oraz 3000,00 PLN dla pozostałych uczestników. Podana cena jest zagwarantowana przy minimum 30 uczestnikach !

O udziale decyduje kolejność zgłoszeń. Wpisowe 1000,00 PLN płatne do dnia 30 kwietnia 2018r. (w przypadku rezygnacji bezzwrotne - konieczność uiszczenia zaliczek na noclegi). Pozostała kwota 1850,00 PLN lub 2000,00 PLN płatna do 30 czerwca 2018r. na konto:

3

Oddział PTTK Ziemi Gorzowskiej

ul. Mieszka I 15/1 , 66-400 Gorzów Wlkp.

konto oddziału: 55 1140 2017 0000 4302 1092 5982

z dopiskiem „Bułgaria 2018”

Jednocześnie proszę o informację mailową o dokonaniu wpłaty z potwierdzeniem uczestnictwa na adres: mariusz_pttk_sepik@wp.pl

Podana cena obejmuje przejazdy autokarem, noclegi z wyżywieniem (zapewnione śniadanie i obiadokolacja), opłaty za płatne drogi oraz za parkowanie autokaru, znaczek rajdowy. Zwiedzanie obiektów historycznych, muzeów itp. – opłaty za wstępy są ponoszone we własnym zakresie przez uczestników wyjazdu.

Wymogi uczestnictwa: - dobra kondycja fizyczna, - dobre górskie buty i ubiór na „każdą pogodę”, - apteczka (pamiętając o „żołądkowych sensacjach” na ukraińskiej wyprawie o zaopatrzenie się w apteczki i odpowiednie medykamenty), - organizator nie zapewnia ubezpieczenia. Ubezpieczenie NNW we własnym zakresie, - dobry humor na wyprawie.

Pamiętajmy o tym, że jadąc w bułgarskie góry powinniśmy wykupić ubezpieczenie, które będzie obejmowało koszty ewentualnej akcji poszukiwawczej i ratunkowej, gdyż nie są one pokrywane z ubezpieczenia zdrowotnego NFZ!. Uczestnicy ubezpieczają się we własnym zakresie i biorą udział w rajdzie na własną odpowiedzialność. Organizatorzy nie ponoszą odpowiedzialności cywilnej w przypadku szkody powstałej w mieniu lub na osobie uczestnika. Wskazane jest posiadanie Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego. EKUZ nie zapewnia pokrycia kosztów specjalistycznego transportu medycznego do Polski dlatego konieczne jest wykupienie dodatkowego ubezpieczenia NNW we własnym zakresie. Podczas wyjazdu każdy uczestnik zwłaszcza w terenie górskim chodzi na własną odpowiedzialność i ryzyko, ponieważ organizator nie posiada uprawnień ani nie jest przewodnikiem górskim a wyprawa ma charakter partnerski.

Proszę również o zaopatrzenie się w mapy rejonu, ponieważ przy tak dużej grupie nie jest możliwe chodzenie jedną wielką grupą w terenie górskim. Niektóre trasy ze względu na dużą różnicę wzniesień i odległości nie będą dostępne dla wszystkich, więc można wybrać się na krótsze wycieczki alternatywne.

Wybrana literatura i mapy: Pewnie wybór jest bogatszy, ale opieram się na tym, co w swojej biblioteczce znalazłem:

„Riła i Piryn. Góry Bułgarii z plecakiem” W.Jankow, G.Petryszek wyd. Bezdroża Kraków 2006;

„Góry Bułgarii” Julian Perry wyd. Sklep Podróżnika Warszawa 2014;

„Riła. Bułgaria” Z plecakiem w góry Europy t.1” Wojciech Stankiewicz, Krzysztof Zimny” wyd. PTTK Kraj Warszawa-Kraków 1984;

„Magiczne góry. Bułgaria znana i nieznana” Skarlet&Albert, wyd. Ridero 2017;

„Bułgaria. Przewodnik ilustrowany” Zofia Siewak-Sojka wyd. Pascal Bielsko-Biała 2016;

„Bułgaria. Pejzaż słońcem pisany” Robert Sendek wyd. Bezdroża Gliwice 2015;

„Bułgaria” Przemysław Burchard wyd. Wiedza Powszechna Warszawa 1987;

„Riła. Ptiewoditiel” Żiwko Raduczew wyd. Medicina i Fizkultura Sofia 1988;

„Pirin. Ptiewoditiel” Dorbri Duszkow, Georgi Christow, Todor Kobaczki wyd. Medicina i Fizkultura Sofia 1988;

„Rila” mapa turystyczna 1:50000 wyd. Domino

„Pirin” mapa turystyczna 1:50000 wyd. Domino

„Vitosha” mapa turystyczna 1:250000 wyd. Domino

„Stara Planina Zachód 3. Bełogradczik-Berkowica” mapa turystyczna 1:50000 wyd. Domino

„Stara Płanina Zachód 4. Berkowica-Zlatic” mapa turystyczna 1:50000 wyd. Domino

4

Poniżej strony www miejsc noclegowych: Noclegi podczas tej wyprawy w porównaniu do poprzednich wypraw mogą być w niektórych obiektach w trochę uboższych warunkach ale tańszych obiektach noclegowych (pokoje wieloosobowe). Kecskemét http://hoteluno.hu/ Фалковец Белоградчик (Falkowec Bełogradczik) http://www.hanmadona.com/index.php?lang=2 Самоков (Samokov) http://www.zodiac-bg.com/en.html Банско (Bansko) http://www.hotel-aneli.com/indexen.php Мелник (Melnik) http://www.hotelmelnik.com/en/ Kecskemét http://hoteluno.hu/ Wskazane aby osoby uczestniczące w wyprawie posiadały własne mapy terenów górskich, zwłaszcza, że nie są specjalnie drogie ok. 15,00 zł za sztukę. Osoby, które będą chciały uczestniczyć w 2 dniowej wycieczce z noclegiem w górach muszą posiadać odpowiedni ubiór, sprzęt i lekki śpiwór.

Uwaga! - odnośnie zwiedzania monastyrów - rygorystycznie jest przez strażników przestrzegana zasada odpowiedniego stroju – są to miejsca religijne. Nie ma więc mowy o głębokich dekoltach czy koszulkach bez rękawów!. Krótkie spodnie nie powinny sprawić problemu.

Przy trasach podaję niektóre ceny za wstępy/wyciągi (proszę o sprawdzenie i powiadomienie mnie celem ich ewentualnego uaktualnienia) - 1,00 BGN (1 lewa) = ok. 2,15 PLN. Poniżej przedstawiam orientacyjny program wyprawy (kolejność i wybór wycieczek będzie uzależniona od warunków pogodowych i uznania prowadzącego). Osoby z poza Gorzowa Wlkp. będziemy zabierać ok. godz. 3.00 (i wysadzać w powrotnej drodze ok. godz. 16.00-17.00) z obwodnicy autostrady A4 (Wrocław - węzeł Wrocław Bielany /kompleks handlowy Leroy-Merlin, Auchan/

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Wyjazd z Gorzowa Wlkp. w dniu 27.07.2018r. o godz. 24.00 (zbiórka i pakowanie o 23.45). spod siedziby Oddziału PTTK (parking przy Poczcie Polskiej) 1/ Gorzów Wlkp. – Wrocław (węzeł Bielany przy A4) – Kłodzko – Boboszów – Brno – Bratysława – Kecskemet /nocleg/ (ok. 1000 km) 2/ Kecskemet – Szeged – Paracin – Zaječar - Gamzigrad (UNESCO) – Kula – Rakovitsa – Falkovets k.Belogradczika /nocleg/ (ok. 600 km) 3/ wycieczka piesza zwiedzanie skał wokół Belogradczika , dla chętnych safari jeepami 4x4 ze zwiedzaniem skał wokół Belogradczika (cena 30-60 BGN w zależności od typu trasy i długości) 4/ Belogradczik – wycieczka piesza do Twierdzy Kaleto (cena 6 BGN) – Jaskinia Magura (cena 6 BGN) – Widyń (zwiedzanie miasta) – Belogradczik (ok. 120 km) 5/ Belogradczik – Montana – Wraca (wycieczka piesza Zgorigrad (Згориград) – wodospad Боров камък 3h) – Przełom rzeki Iskyr – Sofia – Samokov /nocleg/ (ok. 310 km) 6/ na dach Bałkanów – Musała (2925m) przejazd autokarem na trasie Samokov – Borovec (ok. 20 km) Borovec – (kolejka gondolowa cena 25 BGN ↕) Jastrebec (2369m) – schr. Musała (2389m) – Ledenoto Ezero (2709m) – Musała 2925m (3 h) a/ zejście tym samym szlakiem (najłatwiejsze ok. 2 h) b/ Musała – Bezimienien (2792m) – Aleko (2711m) – schr. Musała (2389m) – Jastrebec (2369m) c) Musała – Malka Musala (Mała Musała 2902m) – Ireczek (2852m) – Sfinks – Deno (2790m) – schr. Musała (2389m) – Jastrebec (2369m) – szlak graniowy ok. 4h 7-8/ do najpiękniejszych zakątków Riły przejazd autokarem na trasie Samokov – Saparewa Banja – Pionierska (ok. 90 km) dzień pierwszy: a/ grupa plecakowa: Pionierska (1520m) – (wyciąg krzesełkowy cena 18 BGN ↕, 12 BGN ↑) – schr. Rilski Ezera (2150m) – schr. Sedemte Ezera (2196m) – Otowiszki Vrch (2696m) – schr. Iwan Wazow (2300m) nocleg ok. 4 h; b/ pozostali uczestnicy:

5

Pionierska (1520m) – (wyciąg krzesełkowy cena 18 BGN ↕, 12 BGN ↑) – schr. Rilski Ezera (2150m) – schr. Sedemte Ezera (2196m) – schr. Skakavica (1876m) – wodospad Skakavica (największy w Rile - 70 m wysokości) – Pionierska (po drodze zwiedzanie w Saparewej Banji - zabytkowej cerkwi i największego gejzeru w Rile) dzień drugi: a/ grupa plecakowa: schr. Iwan Wazow (2300m) – Przełęcz Rozdeła (2610m) – Damga (2670m) – Dodow Vrch (2661m) – Goliam Mermer (2589m) – Malovica (2729m) – schr. Malovica (1960m) – Kompleks Malovica (1720m) ok. 6-7h; (ok. 50 km) b/ pozostali uczestnicy: przejazd autokarem na trasie Samokov – Govedarci – Kompleks Malovica Kompleks Malovica (1720m) – schr. Malovica (1960m) – Elensko Ezero – Malovica 2729m – Elensko Ezero – schr. Malovica (1960m) – Kompleks Malovica (1720m) ok. 6h; 9/ do cerkwi Bojańskiej i na Witoszę zwiedzenie Cerkwi Bojańskiej św. Pantelejmona z freskami z 1259 r. (UNESCO – wstęp 10 BGN) – wjazd na Witoszę wyciągiem gondolowym "Симеоново - Алеко" (cena 15 BGN) – wycieczka górska na Czerni Wrych (2290m) – Monaster Dragalewski z freskami z XV-XVII w i ikonami z XVII-XIX w) 10/ do najpiękniejszego monastyru Bułgarii wycieczka autokarowo-piesza Samokov – Stobskie piramidy (dojście i zwiedzanie ok. 1,5h wstęp 2 BGN) – Rilski Monastyr (wstęp do cerkwi bezpłatny, pozostałe obiekty płatne) - Przełęcz Predel – Razłog – Bansko /nocleg/ (ok. 130 km) 11/ na najwyższy szczyt Pirynu - Wichren (2915m) a/ schr. Bynderica- schr. Wichren – Wichren (2915m) – Przełęcz Premkata (2660m) – schr. Bynderica (ok. 30 km) b/ schr. Bynderica - schr. Wichren – Wichren (2915m) – Przełęcz Premkata (2660m) – Kuteło I (2908m) – Banski Suchodoł (2884m) – schron Konczeto (2760m) – Kamenitiszki Prewał (2670m) – Razlozhski Suchodol (2550m) – Suchodolski Prewał (2550 m) - schr. Jaworow (1740m) – Razłog ok. 10h; 12/ Wycieczka krajoznawcza skrajem Pirynu i Rodopów Dobyrsko (cerkiew z 1614r., wodospad Sztrokołato 30 m wys.) – Gyrmen (pozostałości starożytnego miasta Nicipolis ad Nastrum) – Kowaczewica (rezerwat architektoniczno-etnograficzny) (ok. 180 km) 13/ na piąty szczyt Pirynu – Poleżan (2851m) Dobriniszte - schr. Goce Dolczew – wyciąg (wyciąg krzesełkowy cena 15 BGN) – schr. Bezbog - Bezbozko ezero (2239m) – Przełęcz Bezbozki Prewał (2375m) – Bezgog (2645m) - Poleżan (2851m) – Małyk Pozleżan (2822m) – przełęcz Dżangałska Porta (Samodiwska Porta 2510m) – Popowo Ezero - Przełęcz Bezbozki Prewał (2375m) - schr. Bezbog (zjazd wyciągiem) (ok. 60 km) 14/ wycieczka do najmniejszego miasta Bułgarii - Melnika przejazd autokarem do m. Rożen – piesza wycieczka do Rożeńskiego Monastyru (zwiedzanie) i dalej pieszo przez Melnickie Piramidy do Melnika – Melnik (nocleg); 15/ Melnik – Sandanski – Sofia – Nisz- Belgrad – Szeged – Kecskemet (ok. 850 km) 16/ Kecskemet – Budapeszt – Bratysława – Brno – Boboszów – Kłodzko – Wrocław (węzeł Bielany przy A4) – Gorzów Wlkp. (ok. 1000 km) Dodatkowe atrakcje: - podczas pobytu w Belogradcziku będzie możliwość oglądnięcia opery wieczorową porą ok. 21.00 w Twierdzy Kaleto wśród skał (szczegóły dzień jak i jak cenę wejścia podam później); - w czasie naszego pobytu w Pirynie w miejscowości Bansko w sierpniu odbywa się międzynarodowy festiwal jazzowy w dniach 04-11.08.2018r.– będzie można wieczorami posłuchać muzyki – więcej informacji http://banskojazzfest.com/en/

Zapraszam do udziału Prezes GKTA PTTK „SĘPIK” Mariusz Lewandowski

6

Mini informator turystyczny:

Macedonia Piryńska leży w południowo-zachodniej części Bułgarii, jest częścią geograficznego

regionu, który na Bałkanach tworzy dość duży obszar podzielony między obecne państwa: Macedonię (tzw. Macedonia Wardarska), Grecję (tzw. Macedonia Egejska), Bułgarię (Macedonia Piryńska), niewielka część Macedonii znajduje się także na obszarze Albanii. Macedonia Piryńska to jeden z najbardziej malowniczych obszarów w Bułgarii. Znajduje się tam wiele interesujących obiektów – do najważniejszych należy słynny Monaster Rylski. Dużą atrakcję regionu stanowią zimowe kurorty górskie Bansko i Borowec. Wyjątkowym klimatem szczyci się Melnik – niewielkie miasteczko słynące z doskonałego wina. Zaletą podróży przez tę część Bułgarii są niesamowite górskie krajobrazy. Do najciekawszych należy Przełom Zemeński, który można podziwiać wyłącznie z okien pociągu. Warte uwagi są też niepowtarzalne formacje skalne położone w południowej części regionu: Stobskie Piramidy oraz piramidy Melnickie.

Piryn (bułg.: Пирин = Pirin) – pasmo górskie w południowo-zachodniej Bułgarii. Najwyższym szczytem jest Wichren (2915 lub 2914 m n.p.m.) Pasmo rozciąga się na przestrzeni ok. 40 km (od północnego zachodu do południowego wschodu). Jego szerokość wynosi ok. 25 km. Większość obszaru objęta jest ochroną Parku Narodowego Pirynu. Nazwa gór pochodzi od Peruna (Перун), najwyższego bóstwa panteonu słowiańskiego, boga grzmotów i piorunów.

Na północnym krańcu Pirynu znajduje się przełęcz Predeł, która oddziela te góry od Riły, najwyższego pasma w Bułgarii. Z kolei na południu Piryn styka się z pasmem Sławjanka. Zachodnią granicę Pirynu wyznacza dolina Strumy, a wschodnią – dolina Białej i Czarnej Mesty.

Piryn słynie z bogactwa flory i fauny. Większość obszaru jest zalesiona; znajdują się tu najdorodniejsze lasy iglaste w Bułgarii, w których występują znaczące populacje bałkańskich endemitów: sosny rumelijskiej, sosny bośniackiej i jodły bułgarskiej. Do spotykanych w tym paśmie zwierząt należą wilk szary i niedźwiedź brunatny.

Ze względu na geologię i położenie geograficzne Piryn dzieli się na trzy części: północną, środkową i południową. Różnią się one wielkością i poziomem atrakcyjności turystycznej.

Piryn Północny stanowi największą i najbardziej reprezentatywną część, zajmującą 74% całej powierzchni pasma. Jej długość mierzona od przełęczy Predeł na północy do przełęczy Todorowa polana (1883 m n.p.m.) na południu wynosi 42 km. Północny Piryn jest najczęściej odwiedzaną częścią pasma, jedyną o charakterze alpejskim, z licznymi jeziorami i schroniskami. Znajduje się tu także najwyższy szczyt całego pasma, Wichren. Ze względu na swoją wielkość Piryn Północny dzieli się dalej na: obszar Mramor, obszar Północno-środkowy, obszar Południowo-środkowy, obszar Poleżan, obszar Kamenica, obszar Sinanica i obszar Debeli Rid.

Piryn Środkowy rozciąga się od przełęczy Todorowa Polana do przełęczy Popowi Liwadi. Stanowi najmniejszą (7%) i najkrótszą część, o długości zaledwie 7 km. Najwyższy szczyt Orełak ma 2099 m n.p.m., a wysokość pozostałych szczytów nie przekracza 2000 m n.p.m. Pokrywają je gęste lasy, przede wszystkim iglaste. W Pirynie Środkowym znajdują się tylko dwa schroniska: Popowi Liwadi i Malina.

Piryn Południowy jest najniższą i najłagodniejszą częścią. Wysokość najwyższego szczytu, Swestcznika, wynosi 1975 m n.p.m. Piryn Południowy zajmuje 17% powierzchni całego pasma, ma ok. 11 km długości i szerokości. W większości pokrywają go lasy iglaste i liściaste. Jest najrzadziej odwiedzaną częścią, stąd nie ma tu żadnych schronisk.

Piryn słynie z obfitości w wodę. Bierze tu swój początek wiele rzek. Należą one do dorzeczy Strumy i Mesty. Rzeki te są krótkie, spienione, o wysokim przepływie. Duże nachylenie terenu sprawia, że płyną szybko, pokonując liczne uskoki, mimo to w Pirynie znajduje się tylko jeden znany wodospad, wodospad Popinołaszki, którego wysokość wynosi 12 m. Głównym grzbietem biegnie dział wód rozdzielający wspomniane wyżej dorzecza. Do najbardziej malowniczych elementów piryńskiego krajobrazu należy 176 krystalicznie czystych górskich jezior, nazywanych w bułgarskim folklorze oczami gór. Wszystkie są pochodzenia lodowcowego i wypełniają na ogół dna spektakularnych cyrków otoczonych przez urwiste marmurowe zbocza i ośnieżone szczyty. Największym i najgłębszym jeziorem jest Popovo Ezero. które jest czwartym co do wielkości i drugim pod względem głębokości w całej Bułgarii.

W celu ochrony bogatego świata roślin i zwierząt w 1962 roku utworzono Park Nardowy Wichrenu. W 1975 roku zmieniono jego nazwę na Park Narodowy Pirynu. Obejmuje on powierzchnię 403,325 km², chroniąc największe w Bułgarii połacie lasu, w których rosną sosny rumelijska i bośniacka, a także wiele innych rzadkich i endemicznych gatunków. 15% powierzchni parku zajmuje kilka rezerwatów przyrody.

7

W 1983 roku Park Narodowy Pirynu został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Park narodowy Pirynu obejmuje tereny porośnięte najcenniejszymi gatunkami flory. Rośnie w nim około 1300 gatunków roślin, co stanowi 1/3 całej flory Bułgarii. Najcenniejsze są tym endemity występujące wyłącznie w tych górach takie jak: mak piriński, łączarka pirińska, czy tymianek piriński. Najwięcej jest endemitów bałkańskich np. sosna biała. Najokazalszym drzewem jest sosna Bajkuszewa, mająca 22 m wysokości, 8 m obwodu i wiek szacowany na 1300 lat.

Grań Konczeto

Konczeto (bułg. Кончето, Konik) – grań pomiędzy szczytami Banski Suchodoł (2884 m n.p.m.) i Kuteło (2908 m n.p.m.) w górach Piryn w Bułgarii na wysokości ok. 2780 m n.p.m. Po obu stronach grań opada stromymi ścianami: północno-zachodnia, niemal pionowa o wysokości ok. 300 m i południowo-wschodnia, znacznie mniej stroma (ok. 30 stopni), za to wysoka na 800 m. Na grani rozpięta jest stalowa poręczówka, do której można wpiąć się przy pomocy lonży.

Riła (bułg. Рила, Рила планина) – pasmo górskie w południowo-zachodniej Bułgarii. Jest najwyżej wzniesionym masywem górskim na Półwyspie Bałkańskim, najwyższy szczyt Musała ma wysokość 2925 m n.p.m. Według legendy pierwszym człowiekiem na szczycie Musała był Filip II Macedoński w IV wieku p.n.e. Riła stanowi również szóste co do wysokości pasmo górskie w Europie. Jest także najwyższym pasmem leżącym między Alpami a Kaukazem. Na większości obszaru utworzono Park Narodowy Riły.

Nazwa "Riła" pochodzi prawdopodobnie z języka trackiego i oznacza „górę pełną wody”.

Pod względem kulturowym Riła słynie z Rylskiego Monastyru, największego i najważniejszego monastyru w Bułgarii, założonego w X wieku przez Jana Rylskiego.

Bułgarski poeta Iwan Wazow przyrównał Riłę do twierdzy zbudowanej w obłokach z dobrowolnymi granitowymi bastionami.

Powierzchnia Riły wynosi 2400 km². Masyw wznosi się ponad dolinami; Przełęcz Borowec (1305 m n.p.m.) leży między grzbietem Musały a grzbietami Szipoczane i Szumnatica, które z kolei z łańcuchem Srednej Gory łączy przełęcz Brama Trajana. Riłę oddzielają także Przełęcz Jundoła (1375 m n.p.m.) i Przełęcz Abrachama (1295 m n.p.m.) od Rodopów na wschodzie, Przełęcz Predel (1140 m n.p.m.) od pasma Piryn oraz Przełęcz Klisura (1025 m n.p.nm.) od masywu Weriła.

Riła bogata jest w jeziora polodowcowe, których jest około 200 i gorących źródeł bijących w strefach uskokowych u podnóża gór. W Rile biorą swój początek niektóre z najdłuższych i najgłębszych bałkańskich rzek, takich jak Marica, Iskyr i Mesta. Największym wodospadem jest Skakawica.

Riła dzieli się na kilka części w zależności położenia geograficznego.

Riła Wschodnia inaczej Grzbiet Musały to najwyższa i najrozleglejsza część tych gór. Znajduje się tutaj najwyższy szczyt oraz 12 z 18 szczytów, których wysokość przekracza 2700 m n.p.m. Są to m.in. Musała, Ireczek, Deno i Manczo. W tej części Riły leżą Jeziora Muałskie oraz jezioro Ledeno (dosł. „Lodowe Jezioro”), będące najwyżej położonym jeziorem na Półwyspie Bałkańskim (na wysokości 2709 m n.p.m.). W Rile Wschodniej znajduje się znany kurort – Borowec.

8

Riła Środkowa inaczej Grzbiet Skakawiszki jest najmniejszą częścią: zajmuje zaledwie 1/10 całej powierzchni Riły. Słynie z jezior polodowcowych. Znajduje się tu m.in. jezioro Smradliwo (Smradliwoto ezero, dosł. „Cuchnące jezioro”), największe jezioro polodowcowe na Bałkanach. W Rile Środkowej położone są takie szczyty jak Kanarata, Małyk Skakawec i Golam Skakawec oraz Rilec. Grzbiet Skakawiszki (z wierzchołkami Małyk Skakawec i Golam Skakawec, Pczelina oraz Sweti Duch) wznosi się samotnie między rzekami Lewi i Beli Iskar. Inne znane grzbiety na tym obszarze to Marinkowica i Wodnija czał, które ciągną się aż do rezerwatu Kobilino Braniszte.

Riła Północno-zachodnia zajmuje 25% całego obszaru Riły. Najwyższy szczyt to Golam kupen (2731 m n.p.m.). Charakterystyczne dla tego rejonu są Sedem Rilski Ezera (dosł. „Siedem Riłskich Jezior”), a także wiele odległych szczytów i niedużych jezior.

Riła Południowo-zachodnia inaczej Grzbiet Kapatnika zajmuje 30% całego obszaru Riły. Znajduje się tutaj najstarszy rezerwat w Bułgarii. Poza niewielkim obszarem na północy Riła Południowo-zachodnia nie ma charakteru alpejskiego.

Riła to kopulaste góry zrębowe stanowiące część Masywu Rodopskiego, najstarszej jednostki geologicznej na Bałkanach, powstałej w Paleozoiku (ok. 250 mln lat temu) ze skał granitowych i gnejsowych oraz łupków krystalicznych. Alpejska rzeźba Riły jest wynikiem działalności lodowców w Plejstocenie. W trakcie ostatniego zlodowacenia, znanego jako zlodowacenie Würm, ok. 10-12 tysięcy lat temu, granica wiecznego śniegu znajdowała się na wysokości 2100 m n.p.m. Powyżej lodowce całkowicie przeistoczyły krajobraz, rzeźbiąc głębokie cyrki, strome, ostro zakończone szczyty, różnorakie doliny i moreny oraz inne typowe formy polodowcowe. Moreny w Rile występują na wysokości 1100 do 2100 m n.p.m.

Klimat Riły jest typowym klimatem alpejskim. Roczna suma opadów na szczycie Musały wynosi średnio 2000 mm, z czego połowa występuje w postaci śniegu. Najniższa średnia temperatura dla lutego mierzona na Musale to -11,6 °C, a najniższa zanotowana tam temperatura wyniosła -31.2 °C. Średnia temperatura dla sierpnia to 5,4 °C, a najwyższa – 18,7 °C.

Park Narodowy Riły (bułg. Национален парк „Рила“) to największy park narodowy w Bułgarii, o

powierzchni 810,46 km². Usytuowany jest w najwyższej części gór Riła. Na terenie Riły spotykamy

1400 gatunków roślinnych wyższych, w tym wiele endemitów.

We florze Riły występują trzy gatunki endemiczne spotykane tylko w tych górach. Są to pierwiosnek Primula deorum (o największej populacji), rabarbar Rheum rhaponticum i przywrotnik Alchemilla pawlowski. Rośnie też 36 endemitów bałkańskich m.in. dzwonek tracki Campanula lanata i Centaurea mannagettae. Niektóre z gatunków to rośliny reliktowe, które przetrwały ostatnie zlodowacenie.

Riła jest również środowiskiem życia rzadkich gatunków zwierząt. Należą do nich m.in. Barbus cyclolepis (zagrożony wyginięciem z powodu utraty siedlisk i zanieczyszczenia rzek), traszka górska Triturus alpestris i suseł moręgowany Spermophilus citellus.

Rylski Monastyr (bułg. Рилски манастир) – bułgarski monaster usytuowany w kotlinie górskiego masywu Riła, ok. 120 km na południe od Sofii. Jest najpopularniejszym bułgarskim klasztorem zarówno dzięki jego położeniu, rozmiarowi, architekturze ale przede wszystkim dzięki wartości religijnej. Klasztor jest świętością Bułgarów, symbolem prawosławia, tożsamości narodowej, symbolem

9

bułgarskiego oporu przeciwko tureckiej okupacji jak i odrodzenia narodowego po wyzwoleniu z osmańskiego jarzma. Leżący na wysokości 1100 m n.p.m. monastyr został założony w XIV na miejscu pustelni Iwana z Riły istniejącej od X w. Współczesna postać monastyru pochodzi z XIX w., kiedy to dzięki ofiarom społeczeństwa bułgarskiego i przy zgodzie władz tureckich wybudowano ogromny kompleks klasztorny, harmonijnie wkomponowany w naturalne otoczenie. Mury grubości 2 m i wysokości 24 m nadają mu wygląd warownej twierdzy i obramowują budynki o łącznej kubaturze 32 000 m³. Wnętrze zbudowane jest w stylu bułgarskiego odrodzenia. Wewnętrzny dziedziniec otaczają trójkondygnacyjne budynki z łukami pomalowanymi na czarno i biało oraz drewnianymi krużgankami, mieszczące cele mnichów. Główna cerkiew pod wezwaniem Świętej Bogurodzicy to trójnawowa bazylika oparta na planie krzyża z kopułą na skrzyżowaniu naw. Ozdobą świątyni są freski i olbrzymi ikonostas. To tutaj znajduje się słynna 23 metrowa baszta Chrelina. Z ciekawostek można zobaczyć tutaj krzyż Rafaiła, rzeźbiony przez 12 lat igłą. W okolicach klasztoru znajdują się też inne kościoły i kaplice z freskami z XV–XVII w. W 1983 monastyr został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Melnik (Mełnik) to niezwykle malownicze miasteczko w południowo-zachodniej Bułgarii, położone nad rzeką Melniszką na skraju piaskowcowego płaskowyżu, u stóp pasma górskiego Piryn. Zamieszkiwane jest przez ok. 250 mieszkańców, co czyni go najmniejszym miastem Bułgarii. Początki Mielnika sięgają 600 roku p.n.e. kiedy to znajdowała się tu niewielka tracka osada. Kilka wieków później została ona podbita i zajęta przez Rzymian. Swój największy okres rozkwitu miasto przeżywało w XII wieku, kiedy to stało się stolicą niezależnego lenna potomka Asenowiczów Aleksego Sława. Za jego panowania w Melniku wzniesiona została potężna twierdza, której głównym zadaniem miała być ochrona terytoriów despoty. Jego państwo nie przetrwało jednak długo, bowiem już w 1230 roku Aleksy został pokonany i zabity przez wojska bułgarskiego cara Iwana Asena II. Pod koniec XIV wieku Melnik został najechany i zajęty przez Turków. Pod okupacją osmańską miasto znacznie podupadło i w konsekwencji utraciło swoje znacznie ważnego ośrodka handlowego regionu. Ponowne ożywienie nastąpiło dopiero dwa stulecia później, kiedy doceniono lokalne wyborne wina. To właśnie dzięki uprawie winorośli zbudowali tu swoje wielkie fortuny XVII wieczni mieszkańcy Mielnika. Do końca II wojny bałkańskiej w 1913 tereny Mielnika zamieszkiwane były głównie przez Greków. Dopiero w wyniku konfliktu do miasta powrócili Bułgarzy. Niestety w czasie wojny zniszczona została większa część zabudowy co spowodowało, że populacja miasta zmniejszyła blisko dziesięciokrotnie. Dziś Mielnik słynie z tytoniu oraz wyśmienitego wina, które (jak przed wiekami) dojrzewa w okolicznych piwnicach wydrążonych w litej skale. Od 1968r. Melnik jest miastem, w którym 96 budynków uznano za zabytki przeszłości. Jednym z najcenniejszych zabytków Mielnika jest znajdująca się we wschodniej części miasta słynna Kordopułowa kyszta (dom rodziny Kordopulo). Budowla ta wzniesiona została w 1758 roku w stylu bułgarskiego odrodzenia narodowego. Niegdyś należała ona do bogatego greckiego kupca Manolisa Kordopulosa, który wzbogacił się na handlu winem. Mimo, że dom pozostaje w prywatnych rękach to jego bogato wyposażone wnętrza udostępnione są dla zwiedzających. Goście obejrzeć mogą m in. rozległy labirynt piwnic w których niegdyś przechowywano nawet 250 tysięcy litów wina. Pozostałe ciekawe zabytki Mielnika to m in. XV wieczna cerkiew św Barbary, Muzeum Historyczne, wzniesiona w 1840 roku cerkiew św. Piotra i Pawła, neobizantyjski dom Paszy, pomnik bułgarskiego partyzanta Jane Sandanskiego, XVIII wieczna cerkiew św. Mikołaja oraz pozostałości średniowiecznej twierdzy. Nieodłącznym elementem regionu Mielnika są wyrzeźbione przez erozję charakterystyczne

10

wysokie kominy zwane skalnymi piramidami. Te niezwykłe formacje geologiczne utworzyły się na stromych zboczach, zbudowanych z mało odpornych na wietrzenie skał (głównie piaskowców). Żeby zobaczyć najpiękniejsze z nich należy udać w stronę wioski Rożen.

Rożeński Monastyr. Położony pośród malowniczych gór Pirin około 6 km w kierunku północno-wschodnim od Mielnika Monastyr Rożeński zaliczany jest do jednych z najstarszych tego typu obiektów na terenach obecnej Bułgarii. Jego początki sięgają pierwszej połowy XIII wieku (niektóre źródła wskazują także na koniec IX wieku). Swój największy rozkwit klasztor przeżywał w XVI wieku. Wtedy to powstało większość zabudowań klasztornych oraz główna cerkiew. Na przestrzeni wieków świątynia była wiele razy niszczona i palona. Jeden z największych pożarów miał miejsce pod koniec XVII wieku. Wtedy to doszczętnie strawiona przez ogień została biblioteka klasztorna w której znajdowało się wiele cennych rękopisów związanych z historią świątyni. Swój obecny kształt Monastyr uzyskał w czasie ostatniej większej przebudowy jaka miała miejsce w 1732 roku. Odwiedzając Monastyr Rożeński warto zwrócić uwagę na niezwykle cenne średniowieczne freski oraz znajdujące się w cerkwi klasztornej jedne z najstarszych w całej Bułgarii witraże. Duże wrażenie na zwiedzających robią także cele mnichów, refektarz oraz kostnica. Najcenniejszym elementem klasztoru jest cudowna ikona Matki Boskiej. Według miejscowych legend aby uchronić ją przed najeźdźcami miejscowi mnisi wrzucili ją do pobliskiej rzeki Strumy, którą dotarła do jednego z greckich monastyrów. Powróciwszy na swoje miejsce stanowi obecnie miejsce kultu i cel wielu pielgrzymek. Około 200 metrów w kierunku wschodnim od Monastyru znajduje się grób słynnego bułgarskiego rewolucjonisty Jane Sandanskiego (1872-1915).

Bełogradczik (bułg. Белоградчик) to niewielka miejscowość (ok. 5,5 tys. mieszkańców) w północno-zachodniej Bułgarii, położona w zachodniej części pasma górskiego Stara Płanina. Główną atrakcją turystyczną są tu otaczające miasteczko malownicze skały (Bełogradcziszki Skali). Ciągną się na długości 30 km i powstały ponad milion lat temu podczas wypiętrzania się pasma górskiego. Utworzone na dnie prehistorycznego oceanu, w okresie jurajskim wzbogaciły się o rudy żelaza co spowodowało że, obecnie mają charakterystyczną czerwono-żółtą barwę. Nazwy niektórych skał nawiązują do ich kształtów. Spotkać tu można m.in. Dziewczynkę, Adama i Ewę, Wielbłąda czy Grzyby. Pomiędzy miastem, a skałami znajduje się monumentalna Twierdza Kaleto. Jej historia sięga czasów starożytnych, kiedy to około III wieku n.e. Rzymianie założyli tu obóz warowny wykorzystując okoliczne skały jako naturalne umocnienia fortecy. Usytuowanie warowni sprawiało, że była ona wyjątkowo trudna do zdobycia, a zgromadzone tu zapasy pozwalały przez dłuższy czas przetrwać oblężenie. Po upadku Cesarstwa forteca przeszła w ręce Bizancjum. W drugiej połowie XIV wieku na polecenie ówczesnego króla Bułgarii Ivana Sracimira twierdza w Bełogradcziku została w znacznej mierze rozbudowana. Po podbiciu i zajęciu Bułgarii w 1398 roku przez Imperium Ottomańskie dalsze prace związane z rozbudową fortu prowadzone były przez Turków. Ostatni raz twierdza wykorzystana została w 1885 roku w trakcie konfliktu zbrojnego pomiędzy Serbią a Bułgarią. Dziś częściowo odrestaurowana warownia udostępniona jest dla turystów. Cały kompleks zajmuje powierzchnię blisko ma powierzchnię ponad 10 tysięcy metrów kwadratowych. W jego pobliżu znajduje się obserwatorium astronomiczne, szczycące się jednym z największych bułgarskich teleskopów. Warto przespacerować się także po samym mieście, gdzie zachowało się wiele budynków z okresu Odrodzenia Narodowego. Wśród nich wyróżnia się wzniesiony w 1810 roku dom Panowa, w którym obecnie mieście się muzeum historyczne z ciekawą wystawą poświęconą bułgarskiemu ruchowi niepodległościowemu.

11

Jaskinia Magura. Rabisza to niewielka miejscowość w północno-zachodniej Bułgarii, położona w zachodniej części pasma górskiego Stara Płanina. Jedną z ciekawszych atrakcji turystycznych jest tu usytuowana około półtorej kilometra od centrum miasteczka nad brzegiem jeziora tektonicznego Rabiszko Jaskinia Magura. Jest to jedna z największych jaskiń w Bułgarii o odkrytej do tej pory łącznej długości korytarzy liczącej sobie przeszło dwa kilometry. Niektóre z jej galerii mają 200 metrów długości i ponad 50 metrów wysokości. Jaskinia powstała prawdopodobnie około 3 do 4 milionów lat temu. Wewnątrz groty podziać możemy fantastyczne i monumentalne formacje skalne w postaci licznych stalaktytów i stalagmitów. Niektóre okazy (jak m.in. Przewrócona Sosna) mają nawet ponad 20 metrów wysokości, a ich średnica u podstawy osiąga 4 metry. Na ścianach jaskini podziwiać można wykonane przez dawnych mieszkańców groty liczące sobie blisko 14 tysięcy lat rysunki naskalne. Przedstawiają różnego rodzaju rytuały religijne, tańczące postacie a także polujących myśliwych. W Komnacie Triumfalnej (z jeziorkiem pośrodku) cyklicznie organizowane są koncerty symfoniczne. Stała temperatura i niska wilgotność sprawiają że, jaskinia stanowiła niegdyś idealne miejsce do przechowywania wina. Do dziś niektóre jej części wykorzystywane są do produkcji win musujących (m.in. wino musujące Magura).

Witosza (bułg. Витоша) – masyw górski w zachodniej Bułgarii na obrzeżach Sofii. Najwyższy szczyt Czarny Wierch wznosi się na 2290 metrów n. p. m., wysokość względna masywu Witosza dochodzi do 1100 metrów. Dolne partie masywu porastają lasy iglaste z przewagą świerków i sosen. Znaczną część masywu zajmuje Park Narodowy Witosza utworzony w 1934 roku o powierzchni 26 606 ha. Masyw charakteryzują rozległe, wysoko położone zrównania, nad którymi sterczy kilka niewielkich szczytów z rumowiskami skalnymi. Poniżej zrównań górnej części stoku występują tzw. kamienne rzeki – skupiska wielkich, zaokrąglonych głazów granitowych, ułożonych wachlarzowato lub w kierunku dolin. Powstają one w wyniku wietrzenia fizycznego i chemicznego. Szlaki turystyczne Witoszy są bardzo dobrze oznakowane. W wysokich partiach gór stosuje się system słupków o wysokości 3–4 m, pomalowanych w dwubarwne pasy.