1

Wykład IV

Dekonstrukcja systemu

feudalnego i początki kapitalizmu

2

Wyznaczniki rozwoju gospodarczego

w XIX wieku

• Instytucyjne ramy działalności (wolność

osobista, prawo własności)

• „Przemiany w rolnictwie”

• Rewolucja przemysłowo-techniczna”.

• Rewolucja w transporcie i komunikacji

Przemiany w nauce i oświacie

• Myśl ekonomii klasycznej (A. Smith, D.

Ricardo, J.S. Mill, Jean Baptiste Say), a

następnie powstanie wielu szkół ekonomii.

3

Zmiany polityczne i

instytucjonalne w Europie

• Rewolucja mieszczańska w Niderlandach (koniec XVI w. – pierwsze państwo nie feudalne)

• Rewolucja w Anglii (XVII w. – od monarchii absolutnej do konstytucyjnej)

• Rewolucja Francuska (1789 r.)

Wolność, Równość, Braterstwo…

… + kodeksy Napoleona

IDEE PRAW NATURALNYCH (J. Lock, D. Hume)

….ROZKŁAD FEUDALIZMU….

4

Rola sektora rolnego w zmianach XVIII-XIX w.

1. Przekazywanie nadwyżki siły roboczej do zajęć pozarolniczych.

2. Dostarczanie żywności ludności pozarol.

3. Ludność rolnicza jako rynek zbytu dla towarów pozarol.

4. Rolnictwo jako źródło kapitału dla inwestycji pozarol.

5. Eksport płodów rolnych jako źródło kapitału dla inwestycji pozarol.

5

Rolnictwo w XIX wieku

• Wzrost produkcyjności rolnictwa (x6!) – różne tempo przemian społ. różnice Zachód – Wschód –> 1870r. koniec poddaństwa w całej Europie i niewolnictwa w USA

• przemiany technologiczne (płodozmian, nawożenie, specjalizacja, maszyny i narzędzia),

• spadek zatrudnienia w rol. ok. 20%,

• wzrost wydajności z 10-13q do 13-17 (rekord Dania! 22,5q)

6

-rolnictwo intensywne (charakterystyczne dla

Europy Zachodniej)

-rolnictwo ekstensywne (Ameryka Północna, Rosja

dominia brytyjskie)

-rolnictwo plantacyjne (Ameryka Łacińska oraz

kolonie europejskie w Azji i Afryce)

-rolnictwo tradycyjne (spotykane w mniejszym lub

większym zakresie właściwie w każdej części

globu)

Cztery typy rolnictwa w świecie w

XIX

7

0

100

200

300

400

500

St. Zjed. Rosja Francja Niemcy Austro-

Węgry

Wlk. Br. Włochy Hiszpania

Wielkość produkcji rolnej wybranych krajów w II połowie XIX w. (średniorocznie w mln funtów)

8

Rewolucja przemysłowa

• „Pierwsza rewolucja przemysłowa”

1770 – 1820 (stal, żelazo, włókiennictwo)

• „Druga rewolucja przemysłowa”

1870 – 1920 (elektryczność, kolej,

samochód, samolot)

9

James Watt i jego silnik

10

Najważniejsi wynalazcy:

James Watt, George Stephenson Benjamin Franklin, Luigi Galvani, Alessandro Volta, Michael Faraday i Andre Amper

Samuel Morse

Thomas Edison

A. G. Bell

Ernst Siemens

Carl Benz i Gottlieb Daimler

Armand Peugeot, Louis Renault i Andre Citroen William Morris i Henry Ford

Henry Bessemer

11

Rewolucja w transporcie i komunikacji

12

Rozwój linii kolejowych w świecie w latach 1840-1870

(długość linii w tys. km)

1840

1850

1860

1870

Europa

2,9

23,5

51,9

101,3

Ameryka

Północna

4,5

14,6

52,3

89,6

Reszta świata

0,3

0,5

3,8

14,3

Świat

7,7

38,6

108,0

205,2

13

Długość linii kolejowych w 1870 r. i 1913 r. w krajach

posiadających powyżej 10 tys. km linii w 1913 r.

Państwo

1870

1913

1.

Stany Zjednoczone

85 170

401 977

2.

Rosja

10 731

70 156

3.

Niemcy

18 876

63 378

4.

Indie

7 678

55 822

5.

Kanada

4 211

47 160

6.

Francja

15 544

40 770

7.

Argentyna

732

33 478

8.

Wielka Brytania

21 500

32 623

9.

Australia

1 529

31 453

10.

Brazylia

745

24 614

11.

Meksyk

349

20 447

12.

Włochy

6 429

18 873

13.

Hiszpania

5 295

15 088

14.

Szwecja

1 727

14 377

15.

Afryka Południowa

0

14 149

16.

Japonia

0

10 570

14

Przemiany w nauce i oświacie

• Oświata w połowie XIX w.

• Wlk. Brytania, Niemcy, Szwajcaria, Holandia, USA

ponad 70%

piśmiennych

• Belgia, Francja, Austria mniej niż 70%

piśmiennych

• Reszta Europy mniej niż 50%

• Reszta świata ….

15

Światowa produkcja przemysłowa w

1870r. – liderzy ŚPP od 1820 do 1900r. wzrost około 30 krotny!

Francja

10

St. Zjed.

23

Rosja

4

Pozostałe

18Wlk. Br.

32

Niemcy

13

16

Finanse w XIX w.

Rozwój przemysłu = inwestycje = pieniądze

• Źródła kapitału:

- Rodzinne domy bankowe,

- Kapitał handlowy,

- Spółdzielczość bankowa.

Liderzy „kapitału bankowego”: Anglia, Francja,

Belgia, Holandia, Szwajcaria, USA.

17

Ewolucja bankowości

• Przyjmowanie formy Spółek Akcyjnych

• Koncentracja na rynku bankowości komerc. (Anglia vs. USA)

• Wyłanianie się dwóch modeli bankowości: brytyjski (oddzielenie b. inwest. od kredytów krótkoterminowych) niemiecki (bankowość uniwersalna)

• Umiędzynarodowienie bankowości i eksport kapitału

• Narodziny „współczesnego” modelu bankowości opartej o bank centralny

18

Bank Centralny i jego funkcje

• Anglia (XVIII w.)

• Francja 1848 r.

• Belgia 1850 r.

• Niemcy 1875 r.

• USA (?)

19

Funkcjonowanie Banku Centralnego

BANK CENTRALNY

BANK KOMERCYJNY BK BK BK

20

System waluty złotej

• System oparty na rezerwach kruszcu

• Parytet złota (np. £1 = 0,0567 g złota)

• Wymienialność waluty na złoto

• Stałe kursy walutowe korygowane

skokowo

• System złoty a handel zagraniczny

=

21

Ubezpieczenia w XIX w.

• Popyt na usługi ubezp. i koncentracja działalności

ubezpieczeniowej

• Dwa systemy: Spółki Akcyjne i Ub. Wzajemne

• Rozszerzenie katalogu ryzyk

• Reasekuracja

22

Rola państwa w gospodarce

tworzenie stymulowanie bezpośrednia

otoczenia wzrostu i rozwoju działalność gosp.

prawnego

ODWIECZNE PYTANIE ILE PAŃSTWA W

GOSPODARCE ???

23

Poglądy na rolę państwa w gospodarce

PEŁNA PEŁNA

WOLNOŚĆ KONTROLA

Liberalizm Interwencjonizm socjalizm komunizm

24

ADAM SMITH (1723 – 1790)

PORZĄDEK NATURALNY, HARMONIA i

LESEFERYZM LUDZIE SĄ: + RACJONALNI

+ POTRAFIĄ LICZYĆ

+ KIERUJĄ SIĘ WŁASNYM INTERESEM

LUDZIE DZIAŁAJĄC WE WŁASNYM INTERESIE DZIAŁAJĄ W INTERESIE SPOŁECZNYM

RZĄD NIE POWINIEN WTRĄCAĆ SIĘ DO TEGO PROCESU („niewidzialna ręka rynku” głównym regulatorem gospodarki)

GOSPODARKĄ KIERUJĄ KONSUMENCI GŁOSUJĄC SWOIMI PIENIĘDZMI

KAPITAŁ PRZEMIESZCZA SIĘ DO DZIEDZIN GDZIE JEST WIĘKSZA STOPA ZYSKU

25

LIBERALNA POLITYKA

GOSPODARCZA

Postulat wolności gospodarczej

Pojęcie „niewidzialnej ręki rynku”

Koncepcja państwa jako „stróża nocnego”:

funkcje państwa powinny zostać ograniczone do: • stanowienia i egzekwowania prawa

• zapewnienia bezpieczeństwa

• ewentualnie – realizowania przedsięwzięć, które dają społeczeństwu istotne korzyści, ale ich finansowanie przekracza możliwości jednostek

26

FORMY POŚREDNIE

Nie negują rynku, …większa rola państwa

• Niemiecka ekonomia polityczna (F. List)

• Interwencjonizm / Keynesizm

(J. M. Keynes)

• Współcześnie: „kapitalizm społeczny”,

„kapitalizm koordynacyjny”, „państwo

opiekuńcze”, „państwo dobrobytu”

• Etatyzm

27

Socjalizm …. Komunizm

Od negacji rynku po pełną kontrolę

• Karol Marks (1818-1883) Das Kapital

• Negacja rynku jako regulatora gospodarki

• Uwłaszczenie proletariatu (społeczna własność środków produkcji)

• Pełna kontrola gospodarki przez państwo (ceny, płace, alokacja zasobów)

• Centralne planowanie

• Realizacja postulatów równości społecznej

28

Charakterystyka okresu

1. Wolny rynek monopolizacja (do 1870r i po) tworzenie się wielkich org. gospodarczych

2. Zmiany struktury: tworzenia dochodu narodowego / ludności

3. Kryzysy gospodarcze – cykle koniunkturalne

4. Rozwój bankowości, giełd - powstanie systemu waluty złotej

Kapitalizm wolnorynkowy a

monopolistyczny

• Wolnorynkowy – przedsiębiorstwo

„przyjmuje cenę” z rynku

• Monopolistyczny – przedsiębiorstwo

(korporacja) „ustanawia cenę”

• Zysk przeciętny i zysk monopolowy

29

Kapitalizm monopolistyczny

• Cechy monopolizacji:

1) Koncentracja produkcji i centralizacja

kapitału

2) Koncentracja pozioma i pionowa.

30

Przesłanki monopolizacji

• Przewrót przemysłowy wymuszający

wzmożoną akumulację kapitału

(„II Rewolucja przemysłowa”)

• Łączenie przedsiębiorstw w celu

akumulacji kapitału

• Wojny cenowe eliminujące „słabsze”

przedsiębiorstwa

31

32

WOLNY RYNEK =/= MONOPOLIZACJA

Formy porozumień monopolistycznych:

- gentlemen’s agreement (cicha zmowa) - pool odrębność prawna i majątkowa - kartel - syndykat - trust - holding odrębność prawna / wspólnota majątkowa - koncern jedność prawna i majątkowa

33

- trust Standard Oil Company of Ohio - United States Steel Corporation - General Electric Company - American Tobacco Company - Goodyear Tire and Rubber Company

- Bayer - Koncern Kruppa, Stinnesa i Thyssena - Siemens

- English Steel Corporation - Vickers

- Mitsui - Mitsubishi

POROZUMIENIA MIĘDZYNARODOWE: niemiecki AEG (Allgemeine

Electrizitatgesellschaft) i amerykański GEC (General Electric)

holenderski Royal Dutch Petroleum Company i angielski Schell Transport and Trading Company = Royal Dutch Schell

34

2. Ewolucja struktury zatrudnienia od XVI w.:

ROLNICTWO…….

PRZEMYSŁ ……... ……

USŁUGI …………..

Kraj Rolnictwo Przemysł Usługi

Australia 30 38 32

Belgia 43 38 19

Francja 49 28 23

Holandia 37 29 34

Kanada 53 30 17

Niemcy 49 29 22

USA 50 24 26

Wlk. Brytania 23 42 35

35

Cykle koniunkturalne

36

Uczestnicy wyścigu do bogactwa XIX w.

Liderzy Spóźnieni Nieobecni

Anglia Niemcy? Reszta świata

Belgia Rosja

Holandia Italia

Francja Europa Śr.-Wsch.

USA Europa Połud.

Niemcy? Skandynawia

Szwajcaria

Japonia

37

Udział mocarstw w handlu

światowym w 1900r.

11

21

8

12

Wlk. Br.

St. Zjedn.

Niemcy

Francja

38

Charakterystyka okresu c.d.

• Wzrost populacji świata z ok. 1 mld do 1,8 mld. w 1914r. (produktywność rolnictwa, poprawa higieny, postęp w medycynie, ograniczenie ruchów wojennych, wielkie migracje)

• Wzrost dochodu światowego – 1,3% rocznie; z ok. 600 mld. do 2 bln. – liderem Europa 45%, Azja 38%, Ameryka Płn. I Australia 10%, Afryka 3,5%, Ameryka Łac. 2,5%

39

Przemiany gospodarcze na

terenach Polski 1800-1914

• Reformy uwłaszczeniowe

• Rozwój przemysłu i handlu

• Czy zabory hamowały

rozwój gosp. ziem Polskich ?

Schyłek feudalizmu w Europie

• Anglia XVIII w.

• Niderlandy XVIII w.

• Francja XVIII w.

• Skandynawia XVIII-XIX

• DO 1870 r. W CAŁEJ EUROPIE

NASTĄPIŁA LIKWIDACJA

ZALEŻNOŚCI CHŁOPA OD PANA

(przynajmniej formalnie) 40

41

Następstwa rozbiorów (w % zabranego obszaru)

Prusy (20)

Austria (18)

Rosja (62)

42

Następstwa rozbiorów (w % populacji)

Prusy (23)

Austria (32)

Rosja (45)

43

Nowy ustrój agrarny na ziemiach Polski

• Uwłaszczenie – nadanie chłopom prawa

własności do całości lub części

użytkowanej ziemi w zamian za

uiszczone bezpośrednio lub pośrednio

odszkodowanie

44

Zabór pruski

• Początek 1808r, właściwy edykt regulacyjny w 1811r. proces trwał do połowy 1865r. - objął ponad 130 tys. gosp. (nie wszystkie!)

• Cechy: ewolucja regulacji, bardzo wysokie koszty wykupu (x2),

• Efekt: powstanie największych gosp. rol. – Pomorze 39-45 ha, Wielkopolska 31 ha, Śląsk 14-17 ha, pauperyzacja rolników (39% pow. ziemi należy do chłopów; ponad 50% ziemi należy do gosp. Folwarcznych > 100 ha)

45

Zabór austriacki

• Początek procesu uwłaszczenia

1848r. (presja, bunty)

• Uwłaszczono ok. 550 tys. gosp. (objęto każde

gosp.; odszkodowanie przejęły władze:

Wiedeń i rząd krajowy – 71%); źródła

finansowania: listy indemnizacyjne

• Chłopi dysponowali 59% areału (ok. 60%

gosp. karłowate! ok. 0,8% gosp. 20-50 ha

46

Zabór rosyjski

• 1861r. Zamiana pańszczyzny

na okup pieniężny.

• 1863r. Powstanie Styczniowe

• 1864r. – ukaz carski

• Ziemia dla wszystkich chłopów bez

odszkodowań!

• Obszarnicy 56,5% areału; chłopi 44,5%

47

Ukaz carski z 2 marca 1864 r.:

„1. Grunta pozostające w posiadaniu włościan, w

dobrach prywatnych, instytutowych i rządowych

przechodzą na zupełną własność włościan;

2. Od 15 kwietnia 1864 r. włościanie, uwolnieni od

wszelkich bez wyłączenia powinności, jakimi na

korzyść dziedziców obciążeni byli. Na przyszłość

włościanie obowiązani są wnosić do Skarbu podatek

gruntowy;

3. Dziedzice otrzymają od rządu wynagrodzenie za

zniesione powinności”

48

Relikty feudalizmu

• Serwituty

• Wspólnoty gruntowe

• Ordynaria

• Szachownica gruntów

• Odrobek

49

Rewolucja przemysłowa na

ziemiach polskich

Czynniki rozwoju

POSTĘP INDUSTRIALIZACJI ZALEŻNY

BYŁ OD:

• Przemian na wsi

• Polityki władz wspierającej, …bądź nie.

• Rynków zbytu

50

51

Zabór rosyjski

• Polityka Stanisława Staszica i księcia

Ksawerego Druckiego-Lubeckiego

• (protekcjonizm wobec Prus i ekspansja

eksportowa do Rosji)

52

Okręg Łódzki

• Początek -> przemysł włókienniczy (Bawełna:

przędzalnie do końca lat 30-tych; Wełna: przędzalnie

lata 20-te,; Len: przędzalnie lata 30-te; >>> tkactwo -

lata 70-te

• Ludwig Geyer, Karol Scheibler, Izrael

Poznański, Juliusz Heinzel, Beniamin Krusche

(kapitał niemiecki, rosyjski, żydowski)

• Łódź (1815r.- 300 mieszk.; 1850-35 tys.;

1914-400 tys.!!!)

• Maszyny parowe: 1864-1888 wzrost z 851 KM do

25.833 KM

53

Zabór rosyjski

• Hutnictwo – do 1890r. Postęp oporny (paliwo drzewne); hutnictwo – Dąbrowa Górnicza, Warszawa; huty: Bankowa, Katarzyna, Puszkin, Koszyki, Nowa Praga (hutnictwo i przemysł stalowy – opóźnione!

• Wydobycie węgla (uprzemysłowienie kopalń)

• Cukrownictwo (do 1830r. 2 cukrownie; w 1852r. – 55)

• Przemysł maszynowy (import / produkcja) Lilpop, Rau i Loewenstein (maszyny parowe i rolnicze, urządzenia dla przem. Rol.-spoż oraz J. Fajans (urz. dla przem. maszynowego)

54

Zabór rosyjski (okręgi przem.)

• Łódzki Okręg Przemysłowy (Łódź,

Aleksandrów, Ozorków, Tomaszów, Zduńska

Wola, Pabianice, Zgierz)

Zagłębie Staropolskie

Zagłębie Dąbrowskie

Okręg Warszawski

55

Zabór pruski • Rewolucja najwcześniej – 1796-1830! Wiodące

hutnictwo (wielki piec na koks) 1830-1870 rozkwit przem. hutniczego!

• Piec bessemerowski 1856/1865 już w Hucie Królewskiej; Piec Martenowski 1864/1872 już w Hucie Borsig

• Hutnictwo cynku (powstaje 20 hut cynku!)

• Górnictwo – rozkwit

• Przemysł włókienniczy (Zielona G., Gubin, Wałbrzych, Wrocław)

• Przemysł cukrowniczy (Franz Achard 1801-02)

56

Zabór pruski (okręgi przem.)

• Górny Śląsk (+przemysł maszynowy)

• Dolny Śląsk(+ przemysł maszynowy)

• Poznań (+ przemysł maszynowy)

57

Zabór austriacki

• Brak pomyślnych warunków rozwoju (władza, surowce, możliwości zbytu, położenie)

• Górnictwo ropy naftowej (po 1856r. Ignacy Łukasiewicz)

• Maszyny parowe – Kraków; Wagony – Sanok, Bielsko – maszyny włókiennicze

• Przemysł włókienniczy – rejon Bielsko-Białej (wełna)

• Cukrownictwo

58

59

Zabór austriacki (okręgi przem.)

• Jasło, Krosno – wydobycie i rafinacja

ropy naftowej (Ignacy Łukasiewicz)

• Kraków

• Bielsko