KANCELARIA SEJMUBIURO STUDIÓW

I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ STUDIÓWBUDŻETOWYCH Oficjalne aktywa rezerwowe i rezerwa

na pokrycie ryzyka zmian kursu złotegodo walut obcych

Grudzień 2005 Zofia Szpringer

Informacja

Nr 1176

Niniejsza publikacja przedstawia podstawy prawne oraz ważniej-sze informacje o charakterze metodycznym i liczbowym dotycząceoficjalnych aktywów rezerwowych (utożsamianych z rezerwami wa-lutowymi) i rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walutobcych (znaną wcześniej jako tzw. rezerwa rewaluacyjna, a od 2004r. jako rachunek rewaluacyjny). Ponadto prezentuje ona niektóre pro-blemy związane z określeniem optymalnej wielkości ww. kategorii, wtym zwłaszcza w kontekście wejścia Polski do strefy euro.

1BSiE

Pojęcie oficjalnych aktywów rezerwowych (utożsamianych z rezerwami walutowymi1)i rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych (znanej wcześniej jakotzw. rezerwa rewaluacyjna, a od 2004 r. jako rachunek rewaluacyjny) nie było jeszcze kilkalat temu w sposób przejrzysty prezentowane przez Narodowy Bank Polski. Dotyczyło to za-równo mechanizmu powstawania, jak i zmniejszania (rozwiązywania) tych rezerw. Niesprzyjały temu m.in.:

– zmiany metodyczne wynikające z obowiązującej wówczas regulacji art. 67 ustawyo Narodowym Banku Polskim stanowiącej, iż zasady rachunkowości NBP muszą być zgodnez Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (a wiadomo było, że standardy te bywałyróżne i zmieniały się w czasie),

– fakt, iż sposób rozwiązywania rezerwy rewaluacyjnej przyjęty został w niepublikowa-nej i niedostępnej uchwale 11/1999 Rady Polityki Pieniężnej.

Powodowało to, iż pojawiały się różne, nie zawsze obiektywne, interpretacje problemówzwiązanych z tymi rezerwami.2

Obecnie sytuacja jest o tyle lepsza, że NBP problematykę tę dość szeroko prezentujew różnych swoich publikacjach dostępnych na stronach internetowych banku.3

1 Rezerwy walutowe określane są też mianem rezerw dewizowych, stąd dalej stosujemy te pojęcia zamiennie.Zob. informacja „Skąd się biorą rezerwy dewizowe?”, Portal NBP,http://www.nbportal.pl/common/Wiadomosc.jsp?nid=9816&ps=202 Szerzej na ten temat pisano w Informacji BSE nr 968 z 2003 r. pt. „Rezerwy dewizowe i rewaluacyjne NBP –wybrane zagadnienia”.3 Zob. np. Opinia Rady Polityki Pieniężnej do Programu naprawy finansów Rzeczypospolitej z 2003 r. obja-śniająca pojęcie rezerw rewaluacyjnych umieszczona pod adresem: http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2003/opiniarady. Dostępna jest statystyka prezentująca stan oficjal-nych aktywów rezerwowych (w PLN, w EUR i USD w kolejnych latach) oraz ich zmiany. Zob.http://www.nbp.pl/Home.aspx?f=statystyka/aktywa_rezerwowe. Informacje dot. tej kategorii znaleźć można wstatystyce bilansu płatniczego i międzynarodowej pozycji inwestycyjnej, a także w sprawozdaniu z działalnościNBP(to ostatnie zob. tez pod adresem:http://www.nbp.pl/Home.aspx?f=publikacje/sprawozdanie_z_dzialalnosci_NBP/sprawozdanie_dzialalnosc.W sprawozdaniu jest m.in. prezentowany bilans NBP, w którym to bilansie po stronie aktywów są pozycje skła-dające się na oficjalne aktywa rezerwowe (rezerwy dewizowe), których kwota jest dużo wyższa niż rezerwy napokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych wykazywanej w pasywach bilansu (w 2003 r. jako rezer-wy, a od 2004 r. jako różnice z wyceny). W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, że w związku ze zmia-nami prawnymi i metodycznymi obowiązującymi od początku 2004 r. w sprawozdaniu dość szeroko zmiany teskomentowano (zob. s. 154-183).

BSiE2

Ponadto, na skutek zmiany w 2003 r. brzmienia art. 67 ustawy o NBP postanowiono, iżzasady rachunkowości NBP powinny odpowiadać standardom stosowanym w EuropejskimSystemie Banków Centralnych (ESBC).4 Dla polskiego banku centralnego, jako członkaESBC (od 1 maja 2004 r.), istotne znaczenie mają regulacje Europejskiego Banku Centralne-go5, w tym wytyczne dotyczące podstaw prawnych dla rachunkowości i sporządzania rapor-tów finansowych w Europejskim Systemie Banków Centralnych6. Warto zauważyć, iż RadaPolityki Pieniężnej wydała w dniu 16 grudnia 2003 r. dwie uchwały z zakresu rachunkowo-ści7: uchwałę nr 16/2003 w sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pasywów bilan-su oraz rachunku zysku i strat Narodowego Banku Polskiego (z późn. zmianami)8 orazuchwałę nr 17/2003 w sprawie zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzykazmian kursu złotego do walut obcych w Narodowym Banku Polskim. Uchwały te wydano napodstawie art. 12 ust. 4, art. 65 ust. 5 i art. 68 ust. 2 ustawy o NBP.9

Zgodnie z ww. regulacjami NBP ma stosować zasady rachunkowości w sposób zapew-niający rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finan-sowego, zgodnie z istotą i ekonomicznym znaczeniem zdarzeń gospodarczych. JednocześnieRPP postanowiła, iż zagadnienia nie uregulowane w uchwale 16/2003 należy rozwiązywaćz uwzględnieniem obowiązujących na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego wy-tycznych Europejskiego Banku Centralnego, raportów i decyzji Komitetu ds. Rachunkowościi Przychodu Pieniężnego (Accounting Monetary Income Committee – AMICO), prac przy-gotowawczych do wytycznych EBC oraz międzynarodowych standardów rachunkowości,mając na celu osiągnięcie rzetelności i prawidłowości sprawozdania finansowego.10

4 Art. 67 zmieniony został przez art. 14 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (Dz.U. z 2003 r. nr 65 poz.594) z dniem 1 stycznia 2004 r.5 Są one także publikowane mimo, iż nie zawsze jest to obowiązkowe.EBC ma prawo do działalności prawotwórczej, opiniodawczej i doradczej w kwestiach należących do kompe-tencji ESBC, a także do uzyskiwania danych statystycznych niezbędnych w jego pracy. EBC uczestniczyw posiedzeniach międzynarodowych instytucji i gremiów walutowych.6 Zob. np. Guideline of the European Central Bank of 5 December 2002 on the legal framework for accountingand financial reporting in the European System of Central Banks (ECB/2002/10) (2003/131/EC), a także Deci-sion of the European Central Bank of 5 December 2002 on the annual accounts of the European Central Bank(ECB/2002/11)(2003/132/EC). OJ. L 58 3.3.2003, czy wytyczne EBC z dnia 16 lipca 2004 r. w sprawie wymo-gów sprawozdawczości statystycznej Europejskiego Banku Centralnego w zakresie bilansu płatniczego, między-narodowej pozycji inwestycyjnej oraz płynnych aktywów i pasywów w walutach obcych, (EBC/2004/15)(2004/808/WE), OJ.L 354/34, 30.11.2004.7 Opublikowane w Dz. Urz. NBP z dnia 18 grudnia 2003 r. nr 22, poz. 38 i 39.8 Zob. uchwała nr 12/2004 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 26 października 2004 r. zmieniająca uchwałęw sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pasywów bilansu oraz rachunku zysków i strat NarodowegoBanku Polskiego, Dz. Urz. NBP z dnia 29 października 2004 r. nr 17 poz. 31.9 Art. 12 ust. 4 i 68 ust. 2 ustawy o NBP zostały zmienione przez art. 1 pkt. 5 lit b oraz art. 1 pkt 23 ustawyz dnia 18 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy o Narodowym Banku Polskim oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U.z 2003 r. nr 228 poz. 2260). Obecnie podstawą do zmian uchwały w sprawie zasad rachunkowości, układu ak-tywów i pasywów bilansu... jest art. 68 ust. 3 ustawy o NBP, który stanowi, iż: „Zasady rachunkowości NBP,wzór bilansu, rachunku zysków i strat oraz zawartość informacji dodatkowej określa Rada”. Natomiast art. 65ustawy o NBP będący podstawą prawną do wydania uchwały w sprawie zasad tworzenia i rozwiązywania re-zerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych w NBP stanowi iż : „NBP tworzy rezerwę napokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych. Zasady tworzenia i rozwiązywania tej rezerwy określaRada”.10 Zob. Rozdział 2 uchwały, w którym prezentowane są podstawowe zasady rachunkowości.

3BSiE

I. Oficjalne aktywa rezerwoweZgodnie z definicją MFW i EBC, za rezerwy walutowe uważa się oficjalne aktywa re-

zerwowe, które tworzą płynne aktywa dewizowe pozostające w dyspozycji władzy monetar-nej. Są to: złoto monetarne, SDR-y (rachunek bieżący NBP w MFW)11, pozycja rezerwowa wMFW oraz aktywa walutowe obejmujące gotówkę, lokaty bankowe, rządowe papiery warto-ściowe, weksle i obligacje, instrumenty rynku pieniężnego, pochodne instrumenty finansowe,udziałowe papiery wartościowe i inne należności12.

Kategoria oficjalnych aktywów rezerwowych netto zastępuje prezentowaną wcześniejkategorię „rezerwy oficjalne brutto”, która różniła się ujęciem operacji repo. Rezerwy oficjal-ne brutto zawierały w swojej definicji wartość netto transakcji repo (różnica między aktyw-nymi i pasywnymi transakcjami repo). Kategoria oficjalnych aktywów rezerwowych wpro-wadzona od 31 maja 2000 r. uwzględnia tylko aktywne operacje repo, co oznacza, iż jestzgodna z definicją MFW.13

Polska, zgodnie z zaleceniami MFW dla krajów uczestniczących w programie SpecialData Dissemination Standard (SDDS), prezentuje zestawienie płynnych aktywów i pasywóww walutach obcych wg zasad określonych w Data Template on International Reserves andForeign Currency Liquidity – Operational Guidelines14. Zestawienie to składa się z czterechtabel, zawierających określone pozycje aktywów i pasywów NBP i Rządu RP. Tabela I – Ofi-cjalne aktywa rezerwowe i pozostałe aktywa w walutach obcych, tabela II – Przewidywanekrótkoterminowe obciążenia aktywów i pasywów (wartość nominalna) z tytułu należnościi zobowiązań, tabela III – Warunkowe krótkoterminowe obciążenia netto aktywów waluto-wych (wartość nominalna), tabela IV – Informacje dodatkowe dotyczące należności i zobo-wiązań.

Poniżej przedstawiam uwagi metodyczne dot. tabeli I, jako że dotyczą one oficjalnychaktywów rezerwowych.Tabela 1 . Uwagi metodyczne do tabeli I – „Oficjalne aktywa rezerwowe...”

"Oficjalne aktywa rezerwowe i pozostałe aktywa w walutach obcych". Tabela ta obejmuje stany następującychpozycji:

A. "Oficjalne aktywa rezerwowe"B. "Pozostałe aktywa w walutach obcych".

Ad A. Oficjalne aktywa rezerwowe składają się z płynnych aktywów zagranicznych, będących w posiadaniu i wpełni kontrolowanych przez Narodowy Bank Polski (NBP). Stanowią one zabezpieczenie potencjalnychoperacji bilansu płatniczego oraz mogą być wykorzystywane do interwencji na polskim rynku walutowym.Oficjalne aktywa rezerwowe są zestawieniem stanów aktywów na określony moment, ujmowanym wedługwartości rynkowej lub zbliżonej do rynkowej, obejmującym faktycznie istniejące aktywa w walutach wy-mienialnych. Do oficjalnych aktywów rezerwowych należą takie instrumenty finansowe jak:1. aktywa w walutach wymienialnych (papiery wartościowe, pieniądze zagraniczne w kasach NBP, lokaty

w bankach za granicą),2. pozycja rezerwowa w MFW,3. SDR-y (rachunek bieżący NBP w MFW),4. złoto monetarne,5. inne aktywa rezerwowe.

Ad B. "Pozostałe aktywa w walutach obcych" podobnie jak oficjalne aktywa rezerwowe zawierają wyłącznie płyn-ne należności w walutach wymienialnych Rządu RP (z wyłączeniem funduszów ubezpieczeń społecznych)oraz nie włączone do oficjalnych aktywów rezerwowych aktywa Narodowego Banku Polskiego.

11 SDR – specjalne prawa ciągnienia.12 Inne należności zawierają stan należności z tytułu aktywnych transakcji repo (zakup papierów wartościowychz otrzymanym przyrzeczeniem odkupu). Transakcje repo to operacje finansowe, znane przede wszystkim jakooperacje rynku otwartego banków centralnych.13 Zob. http://www.nbp.pl/statystyka/DWN/pap.xls14 Zob. http://www.imf.org/external/np/mae/ferm/eng/index.

BSiE4

Jak wcześniej wspomniano, rezerwy dewizowe utożsamiane są z oficjalnymi aktywamirezerwowymi, dlatego też dalej będziemy stosować te pojęcia zamiennie mimo świadomości,że nie zawsze muszą one oznaczać dokładnie to samo. Jak wynika bowiem z informacji pre-zentowanych w Sprawozdaniu z działalności NBP w 2004 r. w porównaniu z oficjalnymi ak-tywami rezerwowymi rezerwy dewizowe, stanowią agregację nieco mniejszą, w którą włą-czone są takie pozycje, jak: papiery wartościowe, lokaty w bankach za granicą (z wyłącze-niem środków walutowych Ministerstwa Finansów) oraz złoto inwestowane na rynku mię-dzynarodowym. W 2004 r. rezerwy dewizowe w ujęciu dolarowym wzrosły o 3,0 mld USD,do 35,9 mld USD, a średnio w roku wyniosły 34,9 mld USD. Średni udział złota w rezerwachdewizowych wyniósł 3,8%.15 Dla porównania oficjalne aktywa rezerwowe wynosiły 36,8 mldUSD.

Podstawę prawną dotyczącą tworzenia i wykazywania przez NBP tej kategorii sąw szczególności przepisy art. 3 ust. 3 pkt 3 i pkt 7 ustawy o NBP z dnia 29 sierpnia 1997 r.zgodnie z którymi do zadań NBP należy prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymia także opracowywanie statystyki pieniężnej i bankowej, bilansu płatniczego oraz międzyna-rodowej pozycji inwestycyjnej oraz art. 52 tej ustawy zgodnie z którym NBP realizuje funkcjecentralnej bankowej instytucji dewizowej poprzez gromadzenie rezerw dewizowych, zarzą-dzanie rezerwami dewizowymi oraz podejmowanie czynności bankowych i innych mającychna celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu dewizowego i płynności płatniczej kraju.16

Należy jednak zaznaczyć, że w momencie wejścia Polski do strefy euro uprawnienie doprzechowywania i zarządzania oficjalnymi aktywami rezerwowymi (rezerwami walutowymi)przysługiwać będzie Europejskiemu Bankowi Centralnemu (EBC)17. Oznaczać to będzie ko-nieczność zmiany istniejących przepisów ustawy o NBP oraz obowiązek przekazania EBCzagranicznych aktywów rezerwowych w wysokości proporcjonalnej do udziału w kapitalesubskrybowanym EBC.18

15 Zob. Sprawozdanie z działalności NBP w 2004 r., s. 84.16 Natomiast o uprawnieniach NBP w zakresie polityki kursu walutowego stanowią przepisy art. 3 ust. 2 pkt 3i art. 17 ust. 4 pkt 2 oraz art. 24 ustawy o NBP.17 Tak jak to miało miejsce w stosunku do państw które weszły do strefy euro. Zob. np. Wytyczne EBC z dnia3 lutego 2000 r. w sprawie zarządzania rezerwami dewizowymi Europejskiego Banku Centralnego przez krajo-we banki centralne i dokumentację prawną dla operacji obejmujących rezerwy dewizowe Europejskiego BankuCentralnego (EBC/2000/1) (2000/516/WE) OJ.L 207/24 z 17.08.2000.18 Szerzej zob. Raport o konwergencji 2004, Europejski Bank Centralny, s. 42 i n.http://www.nbp.pl/publikacje_ecb/cr2004pl.pdf oraz Zob. Europejski System Banków Centralnych, NBP War-szawa listopad 2004 r., s. 7 i nast. Kapitał EBC wynosi 5.564.669,2 tys. EUR i pochodzi z wpłat narodowychbanków centralnych ESBC. Udziały w części kapitału EBC poszczególnych państw zostały określone na pod-stawie tzw. klucza subskrypcji i są aktualizowane co 5 lat. Banki centralne państw członkowskich objętych de-rogacją (są to oprócz Szwecji, wszystkie państwa przyjęte do UE 1 maja 2004 r., w tym Polska. Natomiast Wiel-ka Brytania i Dania są krajami z klauzulą opt-out, co zgodnie z przepisami Traktatu z Maastricht oznacza, żesamodzielnie zadecydują czy przystąpią do strefy euro) nie wpłacają całości kwoty, która przypada im do za-płaty, a jedynie 7% przypisanej im części, jako wkład w koszty operacyjne EBC. Pozostałe 93% wpłacająw momencie przystąpienia do strefy euro. Do utworzenia klucza subskrypcji wzięto pod uwagę udział danegopaństwa w ogólnej liczbie ludności UE oraz jego udział w łącznym PKB UE. Klucz subskrypcji jest niezmiernieistotny dla całej sfery związanej z finansami ESBC, bowiem zgodnie z nim określa się – oprócz części udziałuNBC w kapitale EBC – także wkład w rezerwy walutowe EBC oraz udziały NBC w zyskach EBC. O tym jakjakie są to kwoty i jak wyglądają w praktyce rozliczenia państw z EBC zob. np. Decision of The European Cen-tral Bank of 18 December 2003 laying down the terms and conditions for transfers of the European CentralBank`s capital shares between the national central banks and adjustment of the paid up capital (ECB/2003/20)OJ L 9 z 15.I.2004, oraz Decision of The European Central Bank of 18 December 2003 laying down the measu-res necessary for the contribution to the European Central Bank`s reserves and provisions for adjusting thenational central bank`s claims equivalent to the transferred foreign reserve assets (ECB/2003/21) OJ L 915.I.2004, a także Wytyczne EBC z 11 marca 2005 r. zmieniające wytyczne EBC/2000/1 w sprawie zarządzania

5BSiE

Zarządzanie rezerwami jest jednym z najważniejszych zadań NBP. Podstawowymi zasa-dami, którymi kieruje się on realizując to zadanie jest zapewnienie wysokiego stopnia bezpie-czeństwa inwestowanych środków i utrzymanie odpowiedniego stopnia ich płynności. W ra-mach tych ograniczeń NBP dąży do uzyskania maksymalnych dochodów z inwestycji, cozależy od przyjętego poziomu ryzyka inwestycyjnego i uwarunkowań rynkowych.

W tym miejscu można wskazać, iż dochód NBP z działalności inwestycyjnej w 2001 r.wyniósł 1,4 mld USD, w 2002 r. 1,1 mld USD, w 2003 r. ok. 1 mld USD i w 2004 r. 1,1 mldUSD.19

Zapewnieniu wysokiego stopnia bezpieczeństwa rezerw dewizowych służą zasady, re-gulacje i procedury obowiązujące w NBP przy lokowaniu środków i zawieraniu transakcji.Polegają one na stosowaniu zasad ogólnych (np. wyłączeniu możliwości inwestowania w pa-piery wartościowe o najwyższym ryzyku rynkowym) oraz maksymalnym ograniczaniu ryzykakredytowego, ryzyka płynności, ryzyka kursu walutowego i ryzyka operacyjnego.

Najważniejsze decyzje związane z zarządzaniem rezerwami dewizowymi podejmuje Za-rząd NBP. Dotyczą one określenia: struktury walutowej rezerw, stosowanych instrumentówfinansowych, limitów kredytowych, struktury inwestycyjnej portfela porównawczego, zasadliczenia dochodowości rezerw oraz dopuszczalnego poziomu ryzyka stopy procentowej, którezależy od terminu zapadalności (modified duration).

Celem utrzymywania oficjalnych aktywów rezerwowych jest zapewnienie niezakłócone-go funkcjonowania wymienialności waluty krajowej i stabilności kursu złotego. Dzięki od-powiedniemu poziomowi oficjalnych aktywów rezerwowych może zostać zachowane bezpie-czeństwo dewizowe Polski, rozumiane jako zagwarantowanie dostępu każdego podmiotukrajowego do zagranicznych środków pieniężnych potrzebnych do rozliczenia wszelkichtransakcji z zagranicą. Oficjalne aktywa rezerwowe mogą być wykorzystane do bezpośred-niego finansowania nierównowagi bilansu płatniczego lub do prowadzenia innych działańwładzy monetarnej (NBP) w celu zachowania równowagi bilansu płatniczego.

Źródłem powstawania i narastania rezerw dewizowych NBP są:– nadwyżki banków komercyjnych sprzedających waluty obce dla NBP oraz transakcje

interwencyjne ukierunkowane na utrzymanie pożądanego poziomu kursu złotego. Banki ko-mercyjne sprzedawały waluty obce za złote i dokonywały zakupu walut obcych za złote. Za-przestanie dokonywania tego typu transakcji nastąpiło w czerwcu 1999 r. i związane byłoz całkowitym upłynnieniem złotego,

– zmieniające się relacje kursów walut wchodzących w skład rezerw,– dochody z inwestowania rezerw– salda przepływów w rezerwach (w tym obsługa zadłużenia zagranicznego budżetu pań-

stwa),– zmiany cen posiadanych papierów wartościowych w rezerwach.

aktywami rezerwy walutowej EBC przez krajowe banki centralne oraz w sprawie dokumentacji prawnej dlaoperacji dotyczących aktywów rezerwy walutowej EBC (EBC/2005/6) Dz.U. L 109 z 29.4.2005. Przykładowoniemiecki Bundesbank miał na dzień 31 grudnia 2003 r. subskrybowany kapitał w wys. 1.224.675 tys. EUR.Natomiast kapitał subskrybowany od 1 stycznia 2004 r. określono na kwotę 1.170.200 tys. EUR, tj. o 54.475tys. EUR niższą. Jednocześnie roszczenia odnośnie do rezerw walutowych w dniu 31 grudnia 2003 r. wynosiły12.246.750 tys. EUR a należne od 1 stycznia 2004 r . 11.702.000 tys. EUR, tj. niższe o 544.750 tys. EUR (kwotata winna być przetransferowana z EBC do Bundesbanku). Polska miała na dzień 1 maja 2004 r. kapitał subskry-bowany w wysokości 285.912,7 tys. EUR wobec 1.176.170,7 tys. EUR kapitału Niemiec. Polsce przypisanowagę 5,138% (Niemcom 21,1364%) kapitale EBC wynoszącym 5.564.669,2 tys. EUR. Zob. Decyzja EBCz dnia 22 kwietnia 2004 r. dotycząca procentowych udziałów krajowych banków centralnych w kluczu sub-skrypcji kapitału Europejskiego Banku Centralnego (EBC/2004/5) (2004/502/WE), OJ.L.205/5 z dnia 9.6.2004.19 Zob. Sprawozdania z działalności Narodowego Banku Polskiego za wymienione lata 2001-2004.

BSiE6

Poziom oficjalnych aktywów zagranicznych w latach 90. stopniowo się zwiększał,z uwagi na systematycznie występujące nadwyżki bilansu płatniczego Polski. Dewizy wcho-dzące w skład oficjalnych aktywów rezerwowych NBP zostały odkupione od polskiego sekto-ra bankowego (w ramach tzw. fixingu transakcyjnego lub interwencji walutowych), czy bu-dżetu państwa w zamian za złote, powiększając tym samym wielkość bazy monetarnejw kraju.Nadwyżki bilansu płatniczego były szczególnie wysokie w okresie wzmożonego napływukapitału zagranicznego do Polski i relatywnie niskiego deficytu w obrotach bieżącychz zagranicą oraz wynikały z utrzymywania systemu względnie sztywnego kursu walutowego.Największy przyrost polskich rezerw walutowych miał miejsce w połowie lat dziewięćdzie-siątych. Do Polski napływało wówczas bardzo dużo obcych walut, w znacznej mierze dziękinadwyżkom w handlu zagranicznym. Towarzyszył temu masowy napływ walut w formie go-tówkowej – z nadwyżek w handlu przygranicznym. Także spora część handlu bazarowegoodbywała się przy użyciu dolarów i marek, które następnie wymieniane były na złotówki.Banki, które skupowały te waluty (także od eksporterów), zgodnie z obowiązującym wówczasprawem dewizowym, zobowiązane były do odsprzedania nadwyżek walutowych do NBP,gdyż to on gwarantował wówczas stały kurs wymiany.20 W latach 1995-1998, na skutektransakcji odnotowanych w bilansie płatniczym, rezerwy walutowe zwiększyły się o ponad 21mld USD. Stopniowe uelastycznianie reżimu kursowego, zakończone decyzją o upłynnieniukursu złotego w kwietniu 2000 r. przyczyniło się do stabilizacji poziomu oficjalnych akty-wów rezerwowych (zob. tabela 2. Bilans płatniczy RP na bazie płatności za lata 1993-2003).

Tabela 2. Bilans płatniczy RP na bazie płatności za lata 1993-2003 (w mln PLN, USD i EUR)Wyszczególnienie 1993 1994

*/1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Saldo bilansu w mln PLN -2 066 485 23 796 10 309 9 988 20 077 -305 3 418 -1 819 2 781 4 739Pozycje finansujące: wtym oficjalne aktywarezerwowe w mln PLN*

-181 -3 439 -20 443 -10 322 -9 991 -20 046 340 -3 178 1 897 -2 721 -4 667

Saldo bilansu w mln USD -1138 213 9 815 3 823 3 043 5 937 170 673 -421 651 1 174Pozycje finansujące: wtym oficjalne aktywarezerwowe w mln USD*

-100 -1 513 -8 432 -3 828 -3 044 -5 928 -161 -618 438 -639 -1 157

Saldo bilansu w mlnECU/EUR

-975 180 7 591 3 052 2 657 5 448 29 810 -567 687 1 220

Pozycje finansujące: wtym oficjalne aktywarezerwowe w mlnECU/EUR *

-85 -1 276 -6 521 -3 056 -2 657 -5 440 -21 -751 584 -675 -1 205

* znak (-) oznacza zwiększenie oficjalnych aktywów rezerwowych, znak (+) zmniejszenie.Źródło: Dane NBP.21

W 2004 r. oficjalne aktywa rezerwowe w wyrażeniu dolarowym wyniosły 36,8 mldUSD, natomiast w przeliczeniu na euro blisko 27, 0 mld EUR, co w porównaniu do 2003 r.oznacza odpowiednio wzrost o 2,6 mld USD oraz spadek o 0,1 mld EUR. Decydujący wpływna przyrost rezerw w ujęciu dolarowym miało umocnienie kursów euro i funta szterlinga wo-

20 Zob. Rezerwa walutowa – co to jest, artykuł na www.nbportal.pl21 Zob. też dane szczegółowe pod adresem: http://www.nbp.pl/statystyka/Bilans_platniczy/BOP93_03.xls

7BSiE

bec dolara amerykańskiego zob. tabela 3. przedstawiająca stan oficjalnych aktywów rezer-wowych w latach 1993-2004 oraz załączony wykres 1.22

Generalnie na zmianę poziomu rezerw walutowych w czasie wpływają następująceczynniki:

– wynik bilansu płatniczego za dany rok (dodatni zwiększa rezerwy, ujemny je pomniej-sza),

– różnice kursowe, zarówno zamiany kursu złotego do walut obcych, w których uloko-wane są rezerwy, jak i wzajemne zmiany kursów walut obcych (np. euro do dolara),

– transakcje NBP dokonywane na rzecz Ministerstwa Finansów, głównie związane z ob-sługą zadłużenia zagranicznego, MF może zarówno kupować w banku centralnym waluty naspłatę długu zagranicznego (zmniejszenie rezerw), jak i odsprzedawać NBP waluty pocho-dzące z emisji rządowych obligacji za granicą lub też lokować te waluty na specjalnym kon-cie walutowym rządu w NBP (powiększone rezerwy),

– dochód uzyskany dzięki zarządzaniu rezerwami przez bank centralny.23

Tabela 3. Stan oficjalnych aktywów rezerwowych w latach 1993-2004

Stan oficjalnych aktywów rezerwowychRok w mln USD w mln EUR w mln PLN

1993r. 4 281 3 819 9 1371994r. 6 028 4 940 14 6931995r. 14 963 11 679 36 9291996r. 18 220 14 668 52 3901997r. 21 403 19 376 75 2961998r. 28 275 24 209 99 0761999r. 27 314 27 179 113 3052000r. 27 466 29 524 113 7962001r. 26 564 30 067 105 8922002r. 29 794 28 450 114 3752003r. 34 168 27 095 127 8052004r. 36 783 26 966 109 996Źródło: dane NBP.

Podobnie jak w przypadku innych banków centralnych na oficjalne aktywa rezerwowezarządzane przez NBP składają się łatwo rozporządzalne i bezpieczne aktywa zagraniczne.Jak to już wskazano w końcu 2004 r. oficjalne aktywa rezerwowe w Polsce wynosiły 36,8mld dolarów amerykańskich. W strukturze tych aktywów dominowały rezerwy w walutachwymienialnych (93,9%), pozostałą część stanowiły: złoto (3,9%), pozycja rezerwowaw MFW (1,9%) oraz inne aktywa rezerwowe (0,3%) (zob. załączona tabela 4. Międzynaro-dowa Pozycja Inwestycyjna w latach 1994-2004 24).

22 Zob. też Sprawozdanie z działalności Narodowego Banku Polskiego za rok 2004.23 Zob. Rezerwa walutowa – co to jest, artykuł na www.nbportal.pl24 Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski jest zestawieniem, które informuje o stanie polskich należnościzagranicznych oraz zobowiązań wobec zagranicy wyrażonych z uwzględnieniem podziału przedmiotowego(rodzaje instrumentów finansowych) jak i podmiotowego (sektory gospodarki narodowej). Zob.http://www.nbp.pl/statystyka/DWN/iip2003.pdf. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto Polski na koniec2004 r. była ujemna i wyniosła 93,3 mld EUR. Oznacza to, że Polska w stosunku do zagranicy była dłużnikiemnetto. Jest to typowa sytuacja krajów o otwartej gospodarce, w fazie szybkiego rozwoju, mających deficyt narachunku bieżącym, które importują znaczne ilości kapitału z zagranicy. W stosunku do poprzedniego rokuujemna wartość międzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto pogłębiła się o 19,1 mld EUR, tj. o 25,7%. Zade-cydowały o tym niekorzystne różnice kursowe oraz napływ inwestycji bezpośrednich i portfelowych. Relacjamiędzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto do PKB wyniosła -47,8%. W 2003 r. relacja ta wyniosła -40,0%.

BSiE8

II. Rezerwy dewizowe krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE) 25

W odniesieniu do problemu, dotyczącego regulacji w zakresie kierunków lokowania re-zerw dewizowych w Unii Europejskiej, należy stwierdzić, iż kraje członkowskie UE prze-chowują swoje rezerwy dewizowe w bankach zagranicznych. Ewidencja rezerw dewizowychw Europejskim Systemie Banków Centralnych, tworzonym przez Europejski Bank Centralnyoraz banki narodowe krajów strefy euro, prowadzona jest zgodnie z wytycznymi 5. wydania„Balance of Payments Manual” wydanego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy(MFW).

Aktywa rezerwowe strefy euro stanowią: wysokopłynne, rynkowe i wiarygodne należno-ści utrzymywane przez EBC (tzw. pooled reserves) i banki narodowe strefy euro (tzw. unpo-oled reserves) wobec nie-rezydentów obszaru strefy euro denominowane w walutach obcych(tj. w walutach innych niż euro) oraz złoto, SDR oraz pozycja rezerwowa w Międzynarodo-wym Funduszu Walutowym.

Depozyty albo inne aktywa EBC lub banków narodowych strefy euro, które denomino-wane są w walutach obcych i utrzymywane w bankach-rezydentach strefy euro nie są trakto-wane jako rezerwy dewizowe, lecz jako inne inwestycje, inwestycje portfelowe lub derywatyfinansowe.

Poziom rezerw dewizowych (oficjalnych aktywów rezerwowych) krajów członkowskichUE jest zróżnicowany podobnie jak państw spoza UE. Przykładowo, jak wynika z ostatnichdanych MFW dotyczących sierpnia, września i października 2005 r., 26 rezerwy te wg szaco-wanej wartości rynkowej wynosiły:

– w Austrii 11 706,03 mln USD– w Danii 37 281,70 mln USD– we Francji 74 526,73 mln USD– w Grecji 2 374,00 mln USD– w Hiszpanii 16 897,41 mln USD– w Irlandii 2 509,31 mln USD– w Niemczech 99 737,87 mln USD– w Niderlandach 20 512,00 mln USD– w Norwegii 43 012,00 mln USD– w Portugalii 11 174,03 mln USD– w Szwecji 23 854,00 mln USD– w W. Brytanii 47 276,92 mln USD27

– we Włoszech 62 636,95 mln USD– w Polsce 41 054,69 mln USD– w Estonii 1 699,13 mln USD– w Czechach 29 911,34 mln USD– na Słowacji 15 835,70 mln USD– na Słowenii 8 313,72 mln USD– na Węgrzech 17 544,23 mln USD– w Szwajcarii 56 108,00 mln USD– w Australii 35 907,77 mln USD– w Japonii 843 563,00 mln USD– w St. Zjednoczonych 70 529,00 mln USD

25 Zob. Odpowiedź ministra finansów M. Belki na interpelację nr 351 (IV kadencja) w sprawie celowości wyko-rzystania polskiej rezerwy dewizowej zdeponowanej za granicą.26 Zob. http://www.imf.org/external/np/sta/ir/colist.htm27 Dot. Central Government, natomiast rezerwy władzy monetarnej wynosiły 31 868,77 mln USD.

9BSiE

– w Kanadzie 33 606,00 mln USD– w Argentynie 25 613,94 mln USD– w Urugwaju 2 543,30 mln USD– w Chile 15 650,86 mln USD– w Izraelu 28 495,00 mln USD– w Turcji 43 528,98 mln USD– w Rosji 159 559,89 mln USD– w Chinach (Hong Hong) 122 747,00 mln USDNależy także zwrócić uwagę na fakt, iż struktura oficjalnych aktywów rezerwowych jest

zróżnicowana także w poszczególnych krajach, co prezentują dane zawarte w tabeli 5. Są bo-wiem kraje w których znaczący udział stanowią aktywa w walutach wymienialnych (np. Cze-chy, Japonia, Węgry, Polska, Argentyna, Rosja i W. Brytania), ale są również takie, gdziedużą rolę odgrywa np. złoto monetarne (np. Francja, Portugalia i Niemcy).

III. Optymalny poziom rezerw walutowych (wybrane problemy)28

Określenie optymalnego poziomu rezerw walutowych nie jest łatwe. W literaturze zaoptymalny poziom rezerw walutowych uznaje się taki, który zapewnia realizację celów, dlaktórych utrzymywane są rezerwy, przy spełnieniu określonych warunków dotyczących kosztuutrzymywania rezerw, bezpieczeństwa i płynności oraz stabilności finansowej kraju. Poziomten, z uwagi na rozwój międzynarodowych rynków finansowych, może być weryfikowanyo zmienną jaką jest możliwość zaciągania kredytów, co uzależnione jest od wiarygodnościkredytowej kraju.29

Najczęściej wymienianymi motywami skłaniającymi do utrzymywania rezerw są:– zagwarantowanie płynności w przypadku powstawania deficytu bilansu płatniczego (na

skutek wahań sezonowych lub cyklicznych, klęsk żywiołowych, nieurodzajów w rolnictwie,zjawisk o charakterze strukturalnym, np. zmiany w popycie zagranicznym i niedostosowaniedo nich gospodarki kraju),

– zagwarantowanie płynności w sytuacjach kryzysowych, w tym także w przypadkuwojen,

– utrzymanie lub zwiększenie zaufania do zewnętrznej pozycji finansowej kraju, zapo-biegające gwałtownym odpływom kapitału,

– podniesienie prestiżu kraju.Najważniejszymi czynnikami określającymi zapotrzebowanie kraju na rezerwy dewizo-

we są:– sezonowe wahania w handlu zagranicznym,– zmienność handlu zagranicznego w warunkach nadzwyczajnych,– zmienność cen handlu zagranicznego i popytu zewnętrznego na eksport z danego kraju,– stopień uzależnienia gospodarki danego kraju od importu,– zapasy towarów eksportowanych i importowanych,– potencjalny spadek rezerw na skutek odpływu kapitału krótkoterminowego,– możliwość uzyskania pożyczek długoterminowych, darowizn zagranicznych dla

utrzymania pożądanego poziomu rezerw,– możliwość zastosowania środków prawnych lub psychologicznych utrudniających nie-

pożądane z punktu widzenia władz monetarnych wykorzystanie rezerw. 28 Zob. szerzej D. Wyżnikiewicz, Problemy określenia optymalnego poziomu rezerw walutowych, „Bank i Kre-dyt” styczeń – luty 2001, s. 24-31.29 Uznaje się np., że w krajach o wysokiej wiarygodności kredytowej i wysoko rozwiniętym rynku finansowympoziom rezerw może spaść nawet do poziomu zerowego bez groźby powstania zakłóceń w gospodarce.

BSiE10

Głównym celem utrzymywania rezerw dewizowych jest możliwość zwiększenia podażywalut w sytuacji wystąpienia nierównowagi na rynku walutowym. Rezerwy spełniają takżeważną rolę czynnika współtworzącego zaufanie do pozycji finansowej kraju. Zaufanie to za-pobiega bowiem gwałtownym odpływom kapitału w sytuacjach obniżenia skłonności do in-westowania w walucie krajowej. Poziom rezerw dewizowych jest tu składową oceny ryzykadanego kraju. Rezerwy dewizowe, zapewniając wypłacalność, zmniejszają ryzyko kraju, copowoduje obniżenie premii za ryzyko inwestowania w aktywa krajowe oraz przyczyniają siędo uzyskania korzystnego ratingu. Obniża to koszty zadłużenia zagranicznego kraju.30

MFW rozróżnił ponadto 4 poziomy rezerw dewizowych, przy czym najniższy umożliwiaobsługę zadłużenia zagranicznego i niezbędne wydatki na import w niekorzystnych latach bezkonieczności wprowadzania ograniczeń dla ludności, natomiast najwyższy gwarantuje za-chowanie wymienialności waluty krajowej.

Metody określania poziomu rezerw dewizowych analizuje się w zależności od systemukursowego obowiązującego w danym kraju. W systemie kursu stałego bank centralny zobo-wiązany jest do obrony waluty krajowej, dlatego też poziom rezerw istotnie wpływa na ocenęwiarygodności kredytowej kraju. System kursu stałego wymaga utrzymywania wyższego po-ziomu rezerw niż ma to miejsce w przypadku kursu płynnego.31

Przy kursie płynnym nie podejmuje się interwencji na rynku walutowym (dostosowanieodbywa się za pomocą kursu walutowego), jednakże znaczenie rezerw walutowych jest tylkopozornie mniejsze niż w systemie kursu stałego.

Metody określania poziomu rezerw walutowych są różne, przy czym podkreśla się, iżmetody określania zapotrzebowania kraju na rezerwy mają swoje zalety, ale również wady,sprowadzające się do obejmowania przez każdą z tych metod zaledwie wycinka rzeczywisto-ści. Część z tych metod jest bardzo skomplikowana, a ponadto wymaga poniesienia ogromne-go nakładu pracy i czasu.

Metody te dzieli się na ilościowe i jakościowe, przy czym do pierwszej grupy zalicza się:relację poziomu rezerw walutowych do wartości miesięcznego importu, relację należnychpłatności bieżących do eksportu, relację rezerw do wybranej miary kapitału zagranicznego,relację rezerw walutowych do pieniądza krajowego, modelowy obraz monetarnego podejściado bilansu płatniczego, metodę nakładów i wyników oraz kształtowanie międzynarodowejpozycji inwestycyjnej, natomiast do drugiej grupy metod jakościowych zalicza się analizęsymptomatyczną. Dorota Wyżnikiewicz na podstawie swoich badań, obejmujących danez drugiej połowy lat 90-tych, stwierdziła m.in., iż:

– rezerwy walutowe można traktować jako środek wspomagający realizację celu infla-cyjnego w długim okresie. Kryzys azjatycki wykazał, że państwa dysponujące większymirezerwami były w stanie utrzymać kurs walutowy na stabilnym poziomie lub dopuścić dostosunkowo niewielkiej deprecjacji, natomiast w innych krajach waluty uległy silnej depre-cjacji32,

– określenie optymalnego poziomu rezerw dla Polski jest problemem złożonym, jednakrezerwy walutowe nie powinny ulec zmniejszeniu. W warunkach głębokiego deficytu obro-tów bieżących obniżenie poziomu rezerw dla inwestorów zagranicznych mogłoby świadczyć

30 M. Barwiński, A. Bratkowski (koordynacja), E. Rzeszutek, P. Szpunar, R. Szwaja, D. Wyżnikiewicz, Prze-słanki oceny poziomu rezerw dewizowych, Materiały i Studia, Zeszyt 170.31 M. Barwiński, A. Bratkowski (koordynacja), E. Rzeszutek, P. Szpunar, R. Szwaja, D. Wyżnikiewicz, Prze-słanki oceny poziomu rezerw dewizowych, Materiały i Studia, Zeszyt 170.32 Zob. także J. Hawkins and P. Turner, Managing foreign debt and liquidity risks in emerging economies: anoverview, publikacja Bank of International Settlements, 2000.

11BSiE

o początku destabilizacji w gospodarce polskiej i wywołać odpływ kapitału portfelowego zewszystkimi tego konsekwencjami,

– biorąc od uwagę rosnące zagrożenia i spodziewany wzrost zobowiązań płatniczych,może należałoby zwiększyć poziom rezerw walutowych.

Wydaje się iż, powyższe wnioski nadal zachowują swoją ważność m.in. z uwagi na fakt:– zwiększania się deficytu międzynarodowej pozycji inwestycyjnej (w 1994 r. wynosił

on ok. 29 mld USD a w 2004 r. już ok. 127 mld USD, co stanowi odpowiednio równowar-tość: w 1994 r. 24 mld ECU i w 2004 r. 93 mld EUR oraz w 1994 r. 72 mld PLN i blisko 381mld PLN w 2004 r.) 33, zob. też tabela 6 gdzie przedstawione są ważniejsze dane dot. między-narodowej pozycji inwestycyjnej Polski w euro i w relacji do PKB),

– wzrostu zadłużenia zagranicznego (zadłużenie to w 1996 r. wynosiło 47,5 mld USD,zaś w 2004 r. blisko 128,4 mld USD),

– znaczącego osłabienia generowania nadwyżek bilansu płatniczego34,– pogorszenia relacji poziomu rezerw dewizowych do wartości importu. Poziom rezerw

walutowych Polski stanowił w 2004 r. równowartość ok. 5 miesięcznych wydatków na im-port, podczas gdy w latach wcześniejszych było to więcej (równowartość 7 miesięcznych wy-datków), zob. tabela 7 A i B,

– nadal znacznego uzależnienia polskiej gospodarki od kapitału zagranicznego,– przewidywanych zmian polityki kursowej (wejście do Mechanizmu ERM2),– konieczności dokonywania większych spłat zadłużenia zagranicznego (aczkolwiek Mi-

nisterstwo Finansów stara się ten problem ograniczać np. poprzez wcześniejszą spłatę zadłu-żenia wobec Klubu Paryskiego).

Utrzymywanie rezerw potrzebne jest także w celu ochrony przed kryzysami walutowymi.W ciągu ostatnich lat wiele krajów traciło dużą część swoich rezerw: Argentyna i Rosjaw ciągu dwóch lat, a Brazylia w ciągu 4 lat, straciły po ponad 40% rezerw. W Czechach i naWęgrzech przez 2 lata, a w Tajlandii po roku, rezerwy skurczyły się po 30 proc. W Turcjiw ciągu dwóch lat ubytek rezerw wynosił ok. 20%.35

33 Zob. http://www.nbp.pl/statystyka/DWN/IIP1994_04.xls34 Nadwyżki wynosiły odpowiednio: w 1994 r. 1,5 mld USD, w 1995 r. 8,4 mld USD, w 1996 r. 3,8 mld USDw 1997 r. 3 mld USD, w 1998 r. 5,9 mld USD, w 1999 r. już tylko 159 mln USD, w 2000 r. w wys. 617 mlnUSD, w 2001 r. wystąpił deficyt w wys. 436 mln USD a w 2002 r. nadwyżka wynosiła 635 mln USD, w 2003 r.1,2 mld USD i w 2004 r. 790 mln USD.35 Zob. G. Wójtowicz, Temat rezerwowy, „Rzeczpospolita” 2-4 maja 2003, s. B3.

BSiE12

Tabela 6. Wybrane wskaźniki dot. Międzynarodowej Pozycji Inwestycyjnej Polski

Wyszczególnienie Jed-nostka

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

1. Międzynarodowa PozycjaInwestycyjna – netto/PKB

% -21,7 -23,8 -31,7 -32,9 -31,5 -34,6 -40,0 -47,8

2. Międzynarodowa PozycjaInwestycyjna-aktywa/ PKB

% 22,7 21,9 25,8 26,7 27,0 24,4 25,0 29,4

3. Międzynarodowa PozycjaInwestycyjna-pasywa/ PKB

% 44,3 45,7 57,5 59,6 58,5 59,0 65,0 77,2

4. Zadłużenie zagraniczne PKB % 35,3 33,7 42,2 41,4 39,3 40,0 45,6 47,85. Zadłużenie Zagranicznekrótkoterminowe/ Zadłużeniezagraniczne ogółem

% 10,3 14,2 17,1 13,7 15,5 16,4 19,1 18,5

6. Zadłużenie zagranicznekrótkoterminowe/ Oficjalneaktywa rezerwowe

% 23,9 29,8 41,1 34,8 41,9 46,6 59,7 64,2

7. Zadłużenie zagraniczneogółem/ Wpływy z eksportutowarów

% 165,3 175,0 230,8 191,4 175,0 164,3 157,2 142,3

A Międzynarodowa PozycjaInwestycyjna-netto

mlnEUR

-27 640 -35 780 -48 915 -59 297 -65 341 -70 105 -74 273 -93 328

B Międzynarodowa PozycjaInwestycyjna-aktywa

mlnEUR

28 885 32 877 39 903 48 195 55 913 49 375 46 431 57 464

C Międzynarodowa PozycjaInwestycyjna-pasywa

mlnEUR

56 525 68 657 88 818 107 492 121 254 119 480 120 704 150 792

D Zadłużenia zagraniczneogółem

mlnEUR

44 945 50 668 65 123 74 672 81 461 81 046 84 611 93 432

E Zadłużenia zagranicznedługoterminowe

mlnEUR

40 322 43 462 53 959 64 405 68 854 67 792 68 425 76 129

F Zadłużenia zagranicznekrótkoterminowe

mlnEUR

4 623 7 206 11 164 10 267 12 607 13 254 16 186 17 303

G PKB mlnEUR

127 473 150 228 154 369 180 475 207 331 202 586 185 566 195 266

H Oficjalne aktywa rezerwowe mlnEUR

19 376 24 209 27 179 29 524 30 067 28 450 27 095 26 967

I Wpływy z eksportu towarów mlnEUR

27 194 28 951 28 215 39 022 46 537 49 338 53 836 65 641

J Kurs średni EUR w okresie mlnEUR

3,7055 3,9231 4,227 4,011 3,6685 3,8557 4,3978 4,534

Źródło: Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna Polski w 2004 roku, NBP, wrzesień 2005, s. 20.

Tabela 7. Oficjalne aktywa rezerwowe w relacji do importuA.

Rok Import w mln USD Oficjalne aktywarezerwowe w mln

USD

Miesięczna wartośćimportu w mln

USD

Pokrycie importurezerwami (ilość m-

cy)

Saldo Międzynaro-dowej Pozycji

Inwestycyjnej wmld USD

1995r. 26 687 14 963 2 224 7 -27 3381996r. 34 844 18 219 2 904 6 -29 7691997r. 40 553 21 403 3 379 6 -30 5311998r. 45 303 28 275 3 775 7 -41 7881999r. 45 132 27 314 3 761 7 -49 1582000r. 48 209 27 466 4 017 7 -55 1642001r. 49 324 26 564 4 110 6 -57 7312002r. 53 991 29 794 4 499 7 -73 4242003r. 66 732 34 170 5 561 6 -93 6592004r. 87 484 36 783 7 290 5 -127 299

13BSiE

B.wg stanu na: Import w mln USD (sza-

cunki)oficjalne aktywa rezerwo-we w mln USD

pokrycie importu rezer-wami (ilość m-cy)

31.01.2005 7 316 40 969 628.02.2005 7 562 42 537 631.03.2005 8 619 38 222 430.04.2005 8 306 40 774 531.05.2005 8 106 40 638 530.06.2005 8 168 41 237 531.07.2005 7 627 40 801 531.08.2005 7 887 41 338 531.09.2005 . 41 055 .

Źródło: Wyliczenia własne na podstawie danych NBP.

IV. Rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcychObowiązek tworzenia przez NBP rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do

walut obcych wynika z art. 65 ustawy o NBP, przy czym zasady tworzenia i rozwiązywaniatej rezerwy określa Rada Polityki Pieniężnej.

Ponieważ tworzenie i zmniejszanie ww. rezerwy dokonywane musi być w ramach prze-pisów dot. rachunkowości NBP należy nadmienić, iż z dniem 1 stycznia 2004 r. weszław życie zmiana art. 67 ustawy o NBP, zgodnie z którą, zasady rachunkowości NBP powinnyodpowiadać standardom stosowanym w ESBC.36

W celu wykonania powyższego zapisu RPP przyjęła w 2003 r. dwie uchwały z zakresurachunkowości: uchwałę nr 16/2003 w sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pa-sywów bilansu oraz rachunku zysku i strat NBP (z późn. zmianami) oraz uchwałę nr 17/2003w sprawie zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotegodo walut obcych w NBP.

Zmianom wprowadzonym od 1 stycznia 2004 r. podlegały m.in.37:• Częstotliwość naliczania odsetek, dyskonta, premii od aktywów i zobowiązań NBP, tj.

przejście z miesięcznego naliczania na naliczanie dzienne.• Metoda naliczania dyskonta od zakupionych dyskontowych dłużnych papierów warto-

ściowych o terminie zapadalności dłuższym niż jeden rok od momentu zakupu, tj. przejściez metody liniowej na metodę wewnętrznej stopy zwrotu.

• Wycena dłużnych papierów wartościowych, czyli przejście z wyceny według średniejceny rynkowej, nie wyższej od wartości ustalonej według ceny zakupu, na wycenę wedługśredniej ceny rynkowej, nawet jeżeli ta cena jest wyższa od ceny zakupu.

• Sposób rozliczania przychodów i kosztów z transakcji walutowych, tzw. zrealizowaneróżnice kursowe (przejście z metody rozliczania na podstawie kursu średniego NBP obowią-zującego na dzień ujęcia zdarzenia gospodarczego w księgach rachunkowych na metodę śred-niego kosztu zasobu waluty obcej). Zasadę tę stosuje się do operacji związanych z gospoda-rowaniem rezerwami dewizowymi.

• Szczegółowe uregulowania kwestii związanych z ujmowaniem i wyceną instrumentówsłużących ograniczeniu ryzyka (instrumentów pozabilansowych).

• Ujęcie skutków wyceny kursowej aktywów i zobowiązań w walutach obcych, tj. nie-zrealizowanych kosztów i niezrealizowanych przychodów. Niezrealizowane koszty ujmuje się

36 Zob. przypis 4.37 Szerzej zob. Sprawozdanie z działalności NBP w 2004 roku, NBP Warszawa 2005, s. 154 i n.

BSiE14

w ciągu roku obrotowego w aktywach bilansu, a przychody w pasywach bilansu jako różnicez wyceny aktywów i zobowiązań w walutach obcych. Koszty niezrealizowane zalicza sięw dniu bilansowym do wyniku finansowego. Dotychczas nadwyżka ujemnych różnic kurso-wych nad dodatnimi, która powstała w związku z przeliczeniem aktywów i pasywów w wa-lutach obcych, zmniejszała rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych.Nadwyżka dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi zwiększała rezerwę na pokrycie ryzy-ka zmian kursu złotego do walut obcych. W przypadku aktywów i pasywów wyrażonychw walutach obcych ujemne różnice kursowe (koszty niezrealizowane) są wykazywane w ak-tywach bilansu jako różnice z wyceny, a dodatnie różnice kursowe (przychody niezrealizo-wane) w pasywach bilansu jako różnice z wyceny. Są one zaliczane do wyniku finansowegow dniu rozchodu składnika aktywów lub pasywów. Zasada ta pozostała niezmieniona.

• Sposób zaliczania do wyniku finansowego przychodów z tytułu odsetek skapitalizowa-nych, które są zaliczane do wyniku finansowego w dniu ich naliczenia. Dotychczas w dniunaliczenia były one odnoszone do przychodów przyszłych okresów, a w dniu zapłaty byłyzaliczane do wyniku finansowego.

• Przekwalifikowanie dotychczasowej rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotegodo walut obcych na rachunek rewaluacyjny osobno dla walut obcych i złota. Ze względu naswoją istotę i źródło powstania odpowiada ona bowiem rachunkowi rewaluacyjnemu, o któ-rym mowa w wytycznych EBC. Kwota rachunku rewaluacyjnego nie będzie zwiększana. Stanrachunku wykazany na 1 stycznia 2004 r. będzie jedynie zmniejszany.

• Wprowadzenie obowiązku ewidencji na kontach pozabilansowych na podstawie zasadypodwójnego zapisu.

• Szczegółowe uregulowanie kwestii związanych z ujmowaniem i wyceną instrumentówsłużących ograniczaniu ryzyka (instrumentów pozabilansowych).

• Dostosowanie formatu sprawozdań finansowych do wymogów EBC.• Rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych, a mianowicie:– rezerwa jest tworzona w ciężar kosztów, dotychczas rezerwę zwiększała nadwyżka

dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi, a zmniejszała nadwyżka ujemnych nad dodatni-mi,

– rezerwę rozwiązuje się na dobro przychodów, gdy jej poziom będzie za wysoki w od-niesieniu do zidentyfikowanego ryzyka zmian kursów walut; dotychczas rezerwę można byłorozwiązywać w przypadku sprzedaży aktywów w walutach obcych za złote bankom na mię-dzybankowym rynku walutowym i Ministerstwu Finansów na obsługę zadłużenia zagranicz-nego państwa lub w przypadku wystąpienia straty na działalności operacyjnej NBP.

W wyniku zmian wprowadzonych uchwałami nr 16/2003 i 17/2003 Rady Polityki Pie-niężnej:

– rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych, ujęta w bilansie spo-rządzonym na dzień 31 grudnia 2003 r., została przeksięgowana z dniem 1 stycznia 2004 r. narachunek rewaluacyjny, osobno dla walut obcych i złota odpowiadającego międzynarodowymstandardom czystości;

– stan rachunku rewaluacyjnego walut obcych, zmniejsza się w kwocie:• równej iloczynowi ilości waluty obcej sprzedanej za walutę krajową i różnicy między

średnim kosztem zasobu waluty obcej sprzedanej z dnia sprzedaży a kursem histo-rycznym waluty obcej sprzedanej, stosowanym w dniu 31 grudnia 2003r.;

• kosztów niezrealizowanych powstałych z wyceny danego zasobu waluty obcej, zali-czonych do wyniku finansowego w dniu bilansowym;

– stan rachunku rewaluacyjnego złota odpowiadającego międzynarodowym standardomczystości, zmniejsza się w kwocie:

15BSiE

• kosztów niezrealizowanych z wyceny zasobu złota, zaliczonych do wyniku finanso-wego w dniu bilansowym;

• odpowiadającej proporcjonalnie spadkowi stanu zasobu złota w odniesieniu do stanuz dnia bilansowego poprzedniego roku obrotowego;

– przychody z tytułu zmniejszenia stanu rachunku rewaluacyjnego zalicza się do wynikufinansowego;

– stanu rachunku rewaluacyjnego nie zmniejsza się w przypadku sprzedaży waluty obcejza walutę krajową oraz w przypadku kosztów niezrealizowanych, powstałych z wyceny zaso-bu tej waluty, jeżeli waluta ta nie była ujęta w księgach rachunkowych NBP na dzień 31grudnia 2003 r.

– rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych tworzy się, gdy:• na NBP ciąży obowiązek wynikający ze zidentyfikowanego ryzyka zmian kursu zło-

tego do walut obcych;• prawdopodobne jest, że wystąpienie tego ryzyka spowoduje w NBP zmniejszenie ko-

rzyści ekonomicznych;• można wiarygodnie oszacować kwotę, jaka byłaby odpowiednia by pokryć zidentyfi-

kowane ryzyko;– rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych tworzy się w wyso-

kości wiarygodnie oszacowanej kwoty, jaka byłaby odpowiednia by pokryć zidentyfikowaneryzyko;

– rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych jest tworzona w cię-żar kosztów, nie później niż w dniu bilansowym;

– kwota rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych jest określanaw planie finansowym NBP na dany rok obrotowy;

– jeżeli w wyniku aktualizacji okaże się, że rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursuzłotego do walut obcych jest:

• za wysoka w stosunku do wiarygodnie oszacowanej kwoty, jaka byłaby odpowiedniaby pokryć zidentyfikowane ryzyko, nadwyżkę rezerwy rozwiązuje się i zalicza dowyniku finansowego w dniu bilansowym;

• niewystarczająca by pokryć zidentyfikowane ryzyko, rezerwę zwiększa się w ciężarkosztów w dniu bilansowym.

Zmiany zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złote-go do walut obcych w NBP oraz krótki okres ich obowiązywania nie pozwalają na ocenęobecnego systemu, nie mniej warto przypomnieć jak kształtował się poziom tzw. rezerwyrewaluacyjnej w ostatnich latach a także jak kształtuje się na tym tle tzw. rachunek rewalu-acyjny, któremu w dużym stopniu odpowiada w bilansie pozycja „różnice z wyceny”.

Z przedstawionych w tabeli 8 danych wynika, iż w roku 2004 rezerwy rewaluacyjnezmniejszyły się o ok. 22 mld zł, przy czym pewien (ale nie najistotniejszy) wpływ miały na towspomniane zmiany prawne. Jak wynika bowiem z danych zawartych w sprawozdaniu NBPza 2004 r. w ciągu 2004 r. w związku z aprecjacją złotego nastąpiło zmniejszenie rachunkurewaluacyjnego w kwocie 22.483.524,73 tys. zł z tego:

– z tytułu kosztów niezrealizowanych z wyceny aktywów i pasywów w walutach obcychw wysokości 20.103.872,69 tys. zł,

– z tytułu kosztów niezrealizowanych z wyceny złota w wysokości 790.537,11 tys. zł,– z tytułu sprzedaży walut obcych za złote w wysokości 1.588.566,65 tys zł,– z tytułu spadku zasobu złota w wysokości 548,28 tys. zł.38

38 Zob. Sprawozdanie z działalności Narodowego Banku Polskiego za rok 2004, s. 169.

BSiE16

Powyższe, jak również duże zmiany wartości rezerwy rewaluacyjnej w przeszłościwskazują, jak duża jest wrażliwość złotego na zmiany kursu walut obcych. W tym stanie rze-czy nieuzasadnione wydają się być koncepcje upatrujące celowość zmniejszania tej pozycjibilansu NBP. Obecnie zresztą nowe regulacje zmierzają do zmniejszania kwoty rachunkurewaluacyjnego w stosunku do stanu rachunku wykazanego na 1.01.2004 r. Tak się zresztądzieje co obrazuje tabela 9 i wykresy 2 i 3.

Tabela 8. Wysokość rezerwy rewaluacyjnej wg stanu na dzień 31 grudnia w tys. PLNRok Wartość rezerwy rewaluacyjnej w tys.zł zmiana w stosunku do roku poprzedniego

1994r. 5 520 962 x1995r. 6 585 506 1 064 5441996r. 12 057 119 5 471 6131997r. 21 186 213 9 129 0941998r. 23 666 496 2 480 2821999r. 34 155 617 10 489 1222000r. 28 089 678 -6 065 9402001r. 20 988 902 -7 100 7762002r. 25 424 613 4 435 7112003r. 31 791 262 6 366 65001.01.2004r*. 31 894 871 103 6082004r.* 9 774 185 -22 120 686 * różnice z wyceny (w bilansie NBP za 30.I.2004 r. podano kwotę 34 728 tys. zł, wskazując jednocześnie, iżw pozycji różnice z wyceny ujęto rachunek rewaluacyjny).Źródło: Dane NBP.

Tabela 9. Różnice z wycenywg stanu na: w tys. zł

01.01.2004 31 894 87131.01.2005 12 187 92528.02.2005 9 585 63131.03.2005 12 843 35230.04.2005 18 619 72631.05.2005 16 974 95830.06.2005 17 228 98131.07.2005 16 866 98131.08.2005 15 920 27830.09.2005 14 732 622 Źródło: Dane NBP.

Warto także wskazać, iż nie można autorytatywnie stwierdzić, by nowe zasady miałyznaczący wpływ na ograniczenie wpłat zysku NBP, co obrazują dane w tabeli 10.

Dlatego też niecelowe wydaje się dokonywanie jakichkolwiek zmian w ustawie o NBPzmierzających do zmniejszenia wielkości rachunku rewaluacyjnego a także rezerw dewizo-wych - głównie z powodów o których pisano wcześniej. Zmiany takie w sytuacji, gdy polskagospodarka stała się bardziej wrażliwa na zmiany kursowe mogłyby być szkodliwe. Nie mniejcelowe wydaje się dążenie do ograniczania tej wrażliwości np. poprzez zmniejszanie zadłuże-nia zagranicznego, czy zmianę struktury rezerw.

17BSiE

Tabela 10. Wpłaty z zysku NBP do budżetu państwaRok Plan w tys. zł Wykonanie w tys. zł % wykonania planu

1994 2 110 000 2 355 121 111,6%1995 3 600 000 2 980 038 82,8%1996 1 850 000 359 333 19,4%1997 300 000 1 135 095 378,4%1998 500 000 321 913 64,4%1999 384 000 502 413 130,8%2000 2 440 000 2 205 588 90,4%2001 4 868 783 4 868 783 100,0%2002 1 961 807 2 582 184 131,6%2003 4 685 600 4 680 863 99,9%2004 4 212 700 4 056 829 96,3%2005 4 626 100 4 168 000 90,1%Źródło: Dane ze sprawozdań z wykonania budżetu państwa.

Wykres 1.

Stan oficjalnych aktywów rezerwowych w latach 1994-2004

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

120 000

140 000

1993r. 1994r. 1995r. 1996r. 1997r. 1998r. 1999r. 2000r. 2001r. 2002r. 2003r. 2004r.

lata

war

tość

w mln USDw mln EURw mln PLN

Tabela 4. Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna w latach 1994-2004 w mln USD

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004MIĘDZYNARODOWA POZYCJA INWESTYCYJNA NETTO-29 561 -27 338 -29 769 -30 531 -41 788 -49 158 -55 164 -57 731 -73 424 -93 659 -127 299

OGÓŁEM AKTYWA 23 504 31 966 28 746 31 908 38 399 40 100 44 835 49 397 51 704 58 556 78 3841. POLSKIE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE ZA GRANICĄ 461 539 735 678 1 165 1 024 1 018 1 156 1 457 2 146 3 2162. POLSKIE INWESTYCJE PORTFELOWE ZA GRANICĄ 1 287 1 937 1 338 839 1 093 1 143 1 575 1 311 2 729 4 143 6 2143. DERYWATY FINANSOWE 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 04. POZOSTAŁE INWESTYCJE ZAGRANICZNE 15 727 14 527 8 454 8 988 7 866 10 619 14 776 20 366 17 724 18 097 32 1715. OFICJALNE AKTYWA REZERWOWE 6 029 14 963 18 219 21 403 28 275 27 314 27 466 26 564 29 794 34 170 36 7835.1 Złoto monetarne 189 189 189 263 950 960 901 915 1 134 1 381 1 4495.2 SDR 0 2 4 5 7 11 19 35 49 66 815.3 Pozycja rezerwowa w MFW 112 115 111 104 109 236 225 462 652 804 7005.4 Należności w walutach wymienialnych 5 728 14 657 14 747 14 900 25 501 24 288 25 318 23 631 26 709 31 919 34 5285.5 Pozostałe należności 0 0 3 168 6 131 1 708 1 819 1 003 1 521 1 250 0 25OGÓŁEM PASYWA 53 065 59 304 58 515 62 439 80 187 89 258 99 999 107 128 125 128 152 215 205 6831. ZAGRANICZNE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE W POLSCE 3 789 7 843 11 463 14 587 22 461 26 075 34 227 41 247 48 320 57 877 85 6052. ZAGRANICZNE INWESTYCJE PORTFELOWE W POLSCE 8 431 9 375 10 148 11 325 13 658 14 618 18 057 18 895 24 042 34 080 55 6773. DERYWATY FINANSOWE 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 04. POZOSTAŁE INWESTYCJE ZAGRANICZNE 40 845 42 086 36 904 36 527 44 068 48 565 47 715 46 986 52 766 60 258 64 401

Źródło: dane NBP

Tabela 5. Oficjalne aktywa rezerwowe wybranych państw w mln USD wg stanu na koniec września 2005 r.Wyszczególnienie Polska Czechy Węgry Rosja Francja Portugalia Niemcy W. Brytania Stany

Zjednoczone*Argentyna Japonia

OFICJALNE AKTYWA REZERWOWEw mln USD

41 054,7 29 911,3 17 544,2 159 559,9 74 526,7 11 174,0 99 737,9 47 276,9 70 530,0 25 613,9 843 563,0

1. Foreign exchange (aktywa wwalutach wymienialnych)

37 460,7 29 417,4 17 047,9 120 304,0 25 883,1 4 219,6 41 552,1 35 072,9 38 061,0 19 596,6 824 855,0

2. Pozycja rezerwowa w MFW 458,9 274,7 373,7 47,8 3 788,4 331,3 4 091,9 3 621,3 13 207,0 0,3 4 441,03. SDR 85,8 10,3 75,7 5,7 876,7 102,3 1 921,9 296,4 8 221,0 5 186,4 2 624,04. Złoto monetarne 1 565,9 205,9 47,0 3 729,6 43 978,6 6 506,0 52 172,0 4 735,4 11 041,0 823,8 11 643,05. Inne aktywa rezerwowe 1 483,4 3,1 0,0 35 472,9 0,0 14,8 0,0 3 551,0 0,0 6,9 0,0STRUKTURA w %OFICJALNE AKTYWA REZERWOWEw mln USD

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

1. Foreign exchange (aktywa wwalutach wymienialnych)

91,2% 98,3% 97,2% 75,4% 34,7% 37,8% 41,7% 74,2% 54,0% 76,5% 97,8%

2. Pozycja rezerwowa w MFW 1,1% 0,9% 2,1% 0,0% 5,1% 3,0% 4,1% 7,7% 18,7% 0,0% 0,5%3. SDR 0,2% 0,0% 0,4% 0,0% 1,2% 0,9% 1,9% 0,6% 11,7% 20,2% 0,3%4. Złoto monetarne 3,8% 0,7% 0,3% 2,3% 59,0% 58,2% 52,3% 10,0% 15,7% 3,2% 1,4%5. Inne aktywa rezerwowe 3,6% 0,0% 0,0% 22,2% 0,0% 0,1% 0,0% 7,5% 0,0% 0,0% 0,0%

* wg stanu na dzień 21 października 2005r.

Źródło: Dane MFW.

Wykres 2.

Wykres 3.

Rezerwy rewaluacyjne w latach 1994-2003(rok 2004 zmiana zasad)

0,05 000 000,0

10 000 000,015 000 000,020 000 000,025 000 000,030 000 000,035 000 000,040 000 000,0

1994

r.

1995

r.

1996

r.

1997

r.

1998

r.

1999

r.

2000

r.

2001

r.

2002

r.

2003

r.01

.01.20

04r.

01.12

.2004

r.

lata

w ty

s. zł

Różnice z wyceny w 2005 r. w stosunku do stanu z 1 stycznia 2004 r.

0

5 000 000

10 000 000

15 000 000

20 000 000

25 000 000

30 000 000

35 000 000

01.01

.2004

31.01

.2005

28.02

.2005

31.03

.2005

30.04

.2005

31.05

.2005

30.06

.2005

31.07

.2005

31.08

.2005

30.09

.2005