Sabina Hajdas i Krystian Barzykowski

Wybrane zjawiska pamięci autobiograficznej: Efekt reminiscencji (reminiscence effect /

reminiscence bump)

Efekt reminiscencji (zwany również efektem wybrzuszenia) to zjawisko występujące

w pamięci autobiograficznej (Bohn i Berntsen, 2011; Rubin, Wetzler i Nebes, 1986). Polega

ono na tym, iż wspomnienia z pewnego okresu pamiętane są znacznie lepiej, niż mogłoby to

wynikać z tendencji do zapominania informacji wraz z upływem czasu (Maruszewski, 2005).

Innymi słowy, zazwyczaj znacznie lepiej pamiętamy pewne określone okresy swojego życia

(najczęściej z bardziej odległej przeszłości), niż inne (mniej odległe w przeszłości; Glück

i Bluck, 2007; Jannsen i Murre, 2008; Janssen, Rubin i Conway, 2012). Jak sugerują wyniki

badań (Janssen, Chessa i Murre, 2003), wydarzenia z okresu dojrzewania i wczesnej

dorosłości są znacznie lepiej pamiętane i częściej przypominane, niż okresy następujące po

nich (a więc w stosunku do czasu badania – mniej odległe w czasie). Tego rodzaju

nadreprezentacja wspomnień autobiograficznych dotyczy w szczególności zdarzeń, które

miały miejsce miedzy 10 a 30 rokiem życia (Rubin, Rahhal i Poon, 1998). Co więcej, badania

przeprowadzone na próbie dwóch tysięcy osób wykazały, że wiek na który przypada

największa liczba wspomnień różni się u kobiet i mężczyzn (Janssen, Chessa i Murre, 2005).

W przypadku kobiet, największa liczba wspomnień dotyczy okresu pomiędzy 13 a 14 rokiem

życia. W przypadku mężczyzn natomiast, wspomnienia są nieco świeższe, i najczęściej

dotyczą one okresu między 15 a 18 rokiem życia (Janssen i in., 2005)1.

1 W niektórych badaniach obserwuje się również wcześniejszy wiek z jakiego pochodzi największa liczba

wspomnień, sięgający nawet okresu między 6 a 10 rokiem życia (Janssen i in., 2011). Tak znaczące różnice

mogą wynikać z rozbieżności w metodach stosowanych w różnorodnych badaniach. I tak, gdy jako przykład

używane jest wspomnienie z dzieciństwa, osoby badane przypominają sobie zazwyczaj więcej zdarzeń z tego

okresu życia (Rubin i Schulkind, 1997). Natomiast gdy podczas badania przytaczana jest sytuacja, która miała

miejsce w niedalekiej przeszłości, osoby badane przywołują wspomnienia o dziesięć lat starsze (Janssen i in,

2011).

Pomimo nadreprezentacji wspomnień z okresu reminiscencji, ich charakterystyki

fenomenologiczne są porównywalne do charakterystyk wspomnień z innych okresów życia.

Na przykład, wyniki badań pokazują, że nie różnią się one istotnie między sobą zarówno pod

względem emocjonalnego charakteru, ważności (Conway i Haque, 1999; Janssen i Murre,

2008; Maki i Naka, 2006; Rubin i Schulkind, 1997), wyrazistości (tj. tego jak są żywe i

wyraźne), jak również stopnia w jakim dotyczą wątków relacyjnych (Janssen i in., 2011).

Warto zauważyć, że brak różnic w tym zakresie może wiązać się z charakterystycznym dla

pamięci autobiograficznej zjawiskiem zapominania wraz z upływem czasu emocjonalnych

aspektów wspomnień (Janssen i in, 2011)2.

Wydaje się, że efekt reminiscencji jest zjawiskiem uniwersalnym i występuje

niezależne od kontekstu kulturowego (Conway i in., 2005). Na przykład, badania

przeprowadzone z udziałem osób z Japonii, Chin, Bangladeszu, Anglii i Stanów

Zjednoczonych wykazały występowanie w różnych kulturach podobnego rozkładu

wspomnień w ciągu życia (Conway i in., 2005). Obserwowane różnice natomiast dotyczą

zazwyczaj treści wspomnień, na przykład, w kulturach zróżnicowanych pod względem

charakteru Ja (niezależne vs. współzależne, zob. Markus i Kitayama, 1991). Przejawia się to

chociażby tym, iż Amerykanie (Ja niezależne) częściej przywołują wspomnienia

indywidualnego doświadczenia, dotyczące ich samych (emocji, roli itp.), podczas gdy

wspomnienia osób pochodzących z Chin (Ja współzależne) w większym stopniu odnoszą się

do wydarzeń i interakcji społecznych (Wang, 2008; Wang i Conway, 2004). Według

Conwaya i Jobson (2012), kultury te różnią się tylko pod względem dominacji aspektu

relacyjnego lub autonomicznego struktury Ja. Z tego też powodu, różnice te wskazują na

2 Jest to tak zwane zjawisko blednięcia afektywnego (fading effect, Walker, Vogl i Thompson, 1997), polegające

na tym, że wraz z upływem czasu, wspomnienia autobiograficzne w trakcie retrospektywnej oceny ich własności

fenomenologicznych, są spostrzegane jako mniej: negatywne i intensywne emocjonalnie. Z tego też powodu,

przynajmniej w przypadku osób starszych, wspomnienia autobiograficzne z czasem są oceniane jako bardziej

pozytywne (np. Field, 1981; Kennedy, Mather i Carstensen, 2004; Levine i Bluck, 1997; Schlagman i in , 2006).

zależność treści wspomnień od specyfiki danej kultury i występującej w niej orientacji na

siebie bądź na grupę (Conway i in., 2005). Ponadto, w badaniach obserwowane są również

różnice w wieku samych wspomnień. Osoby z dominującym Ja niezależnym potrafią

przywołać wspomnienia z wcześniejszego okresu życia w porównaniu z osobami z

dominującym Ja zależnym (Chasiotis, Bender, Kiessling i Hofer, 2010). Osoby ze Stanów

Zjednoczonych przytaczają również więcej zdarzeń z okresu bycia nastolatkiem, podczas gdy

osoby z Japonii przypominają sobie więcej faktów z trzeciej dekady swojego życia (Janssen i

in., 2005). Mimo że nie jest to właściwy przedmiot niniejszego opracowania, to tego typu

zależności obserwowane w badaniach nad pamięcią autobiograficzną (Jobson i O'Kearney,

2008; Wang, 2008; Wang i Conway, 2004) są warte zasygnalizowania, szczególnie w

zakresie refleksji nad możliwością generalizacji wyników badań na całą populację.

Warto w tym miejscu nadmienić, iż w badaniach pamięci autobiograficznej często

stosowana jest technika słów wskazówek Crovitza i Schiffmana (1974), która powstała w

oparciu o opracowaną przez Galtona (1879) metodę swobodnych skojarzeń (Rubin i in.,

1998). W skrócie, zadaniem osób badanych jest przywoływanie wspomnienia w odpowiedzi

na daną wskazówkę słowną (np. Barzykowski i Staugaard, 2016, 2017; Janssen i in., 2005;

Jansen, Rubin i Jacques, 2011). Na przykład, po usłyszeniu słowa „jezioro”, może zostać

przywołane wspomnienie związane z zimowym łowieniem ryb (Maruszewski, 2005). Dzięki

temu, w kolejnym etapie możliwe jest określenie okresu życia z którego pochodzi zdarzenie

opisane we wspomnieniu (Maruszewski, 2005). Metoda Crovitza i Schiffmana umożliwia

dostęp do większej liczby wspomnień niż techniki opierające się na swobodnym

przypominaniu (Maruszewski, 2005). Z tego też powodu, technika ta wykorzystywana jest

najczęściej do pomiaru efektu reminiscencji we wspomnieniach autobiograficznych (Koppel i

Berntsen, 2014). Inną metodą stosowaną przy badaniu efektu reminiscencji jest,

koncentrującą się na istotności lub znaczeniu wydarzeń metoda ważności wspomnień (Koppel

i Berntsen, 2014). Badani proszeni są w niej o ponumerowanie ważnych wydarzeń, które

miały miejsce w ich życiu (Glück i Bluck, 2007; Haque i Hasking, 2010), przez co metoda ta

wykorzystywana jest do oceny stopnia ważności zdarzeń prywatnych i publicznych (Rubin i

Berntsen, 2003).

Dzięki łączeniu zróżnicowanych metod badawczych, efekt reminiscencji został

zaobserwowany w różnych obszarach. Oprócz nasilonego występowania wspomnień

autobiograficznych z okresu wczesnej adolescencji, wskazuje się także na wzrost preferencji

dotyczących książek, muzyki i filmów, które pochodzą właśnie z tego okresu życia (Rubin

in., 1998). Według badaczy (Rubin i in., 1998) może to wynikać z cechującego osoby dorosłe

podejmowania wzmożonych prób zrozumienia danej dziedziny sztuki. Inne prawdopodobne

wyjaśnienie zostało zainspirowane badaniami Holbrooka (1993), który mierzył preferencje

dotyczące piosenek powstałych w różnych latach. Za przyczynę większego upodobania

utworów popularnych we wczesnej dorosłości, uznał on nostalgię rozumianą jako tęsknotę za

przeszłością lub umiłowanie działalności przypadającej na ten czas (Holbrook, 1993).

Kolejny nieoczekiwany obszar w którym przejawia się efekt reminiscencji dotyczy

spostrzeganej ważności zdarzeń publicznych i prywatnych (Rubin, 1998). Według Conway

(1997) tożsamość polityczna każdego pokolenia kształtowana jest przez wydarzenia, które

mają miejsce w jego wczesnej dorosłości. W badaniach polegających na wymienieniu

jednego lub dwóch ważnych wydarzeń o zasięgu narodowym lub światowym, Schuman

i Scott (1989) zaobserwowali, że za ważne uznawane są zdarzenia polityczne, które miały

miejsce pod koniec okresu nastoletniego lub na początku trzeciej dekady życia (Schuman

i Scott, 1989). Pamięć istotnych zdarzeń publicznych była badana również przez Janssena,

Murrego i Meetera (2008) za pomocą internetowych pytań otwartych i wielokrotnego

wyboru, które dotyczyły istotnych zdarzeń przypadających na okres ponad pięćdziesięciu lat.

Zarówno w wariancie rozpoznawania (uczestnicy mieli rozpoznać poprawną odpowiedź

spośród kilku zaprezentowanych) jak i odtwarzania (uczestnicy odpowiadali na pytania

otwarte), osoby badane wykazywały większą poprawność w odniesieniu do zdarzeń, które

miały miejsce pomiędzy 10 a 25 rokiem życia, niż w przypadku wydarzeń wcześniejszych

(poniżej 10 roku życia) lub późniejszych (powyżej 25 roku (Janssen i in., 2008).

O tym, że efekt reminiscencji ma charakter uniwersalny świadczą również wyniki

badań w których prowadzi się porównania między zdrowymi osobami starszymi a tymi, które

chorują na Alzheimera (Fromholt i Larsen, 1992). Choć obserwuje się w nich różnicę w

liczbie przywołanych wspomnień (18 vs. 8 odpowiednio w pierwszym i drugim przypadku),

to wspomnienia te nie różnią się między sobą pod względem okresu życia, z którego

pochodzą. Zarówno w przypadku osób zdrowych jak i chorujących na Alzhimera, największa

liczba wspomnień przypada na etap wczesnej dorosłości (Fromholt i Larsen, 1992). Podobne

efekty zaobserwowano również w badaniach Fitzgeralda (1996), który prosił osoby badane z

dwóch grup wiekowych (tj. 31-46 i 60-76) o wymienienie czterech wspomnień, które miałyby

się znaleźć w książce opisującej ich życie. W obydwu grupach wiekowych wymieniono

znacząco więcej wspomnień dotyczących końca drugiej i początku trzeciej dekady życia

(Fitzgerald, 1996).

Wyniki dotychczasowych badań sugerują więc, iż pewne okresy życia zawierają

więcej wspomnień i powiązań asocjacyjnych niż inne. Innymi słowy, przypominamy sobie

więcej wspomnień z jednego okresu, podczas gdy z innego relatywnie mniej pamiętamy

(a więc rzadziej do niego się odnosimy). Warto więc zapytać, o potencjalne mechanizmy

efektu reminiscencji.

Hipotezy wyjaśniające efekt reminiscencji

W literaturze przedmiotu znaleźć można obecnie co najmniej parę różnych, choć

wzajemnie się nie wykluczających prawdopodobnych wyjaśnień efektu reminiscencji

(Fitzgeralda, 1998; Rubin i in., 1998; Bohn i Berntsen, 2011; Janssen i in., 2011). Dzielą się

one na wyjaśnienia: poznawcze, biologiczne oraz osobowościowo-tożsamościowe.

Zgodnie z hipotezą poznawczą, zdarzenia z wczesnej dorosłości mogą być lepiej

pamiętane, ponieważ pochodzą one z okresu wielu dynamicznych (czasami wręcz

gwałtownych) i różnorodnych zmian, po którym to rozpoczyna się okres względnej

stabilizacji (Rubin i in., 1998). Na przykład, wiele z wydarzeń występujących w okresie

wczesnej dorosłości ma miejsce po raz pierwszy (np. pierwsza randka lub pierwsza jazda

samochodem) i z tego też powodu są one wyjątkowe i charakterystyczne. Dzięki swojej

odrębności mogą więc być lepiej pamiętane, a także nie ulegają interferencji proaktywnej

(Rubin i in, 1998)3. Ponadto są one lepiej kodowane niż pozostałe epizody, ponieważ mają

charakter prototypowy i mogą stanowić przykłady dla kolejnych zdarzeń (Pillemer, 2001;

Robinson, 1992). Dodatkowo, w celu zrozumienia sytuacji mających miejsce po raz pierwszy

wykorzystywany jest szereg procesów poznawczych ukierunkowanych na ich zrozumienie,

opracowanie, co tym samym przyczynia się do lepszego ich zapamiętywania (Rubin i in.,

1998). Co więcej, tego typu zdarzenia są reprezentowane i zorganizowane w różnorodny

sposób. Na przykład mogę one przybierać formę „minihistorii”, skupionych wokół

określonego (czasami żywego) wspomnienia epizodycznego, który dotyczy realizacji

pewnego celu. Wspomnienia wówczas składają się z serii połączonych ze sobą aktywności

prowadzących do pewnego rezultatu (np. rozwój wiedzy, umiejętności, relacji

interpersonalnej; zob. Robinson, 1992). Maruszewski (2005) zwraca uwagę, iż poziom ten

charakteryzuje się budową egzemplarzową (tj. egzemplarz pierwszego doświadczenia

rozbudowywany jest przez kolejne ciągi wspomnień zdarzeń ogólnych). Według Robinsona

(1992) są one szczególnie istotne dla Ja, ponieważ stanowią ważne źródło informacji

o podmiocie.

3 Interferencja proaktywna jest to zjawisko polegające na zakłóceniu nabywania nowych informacji przez

wcześniej przyswojony materiał (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006).

Kolejna hipoteza w ramach ujęcia poznawczego nawiązuje do koncepcji skryptów

życiowych (Berntsen i Rubin, 2004). Zgodnie z nią, we wczesnej dorosłości ma miejsce wiele

zdarzeń (Jannsen i Murre, 2008), które są wymieniane jako najważniejsze wydarzenia

życiowe. Pojawiają się więc tutaj takie kluczowe momenty jak, na przykład, ukończenie

studiów, znalezienie partnera/partnerki czy też własne wesele (Berntsen i Rubin, 2002; Rubin

i Berntsen, 2003). Co więcej, w przeciwieństwie do zdarzeń negatywnych, które przypadają

na różne etapy życia, najwięcej ważnych życiowo zdarzeń o charakterze pozytywnym

występuje również w okresie wczesnej dorosłości (Janssen i Murre, 2008). Koncepcja

kulturowych skryptów życiowych nie koncentruje się jednak na pamiętaniu przez daną osobę

konkretnych wspomnień autobiograficznych ze swojej przeszłości (Bohn i Berntsen, 2011).

Skrypty życiowe dotyczą oczekiwań związanych z chronologicznym porządkiem

prototypowych zdarzeń w życiu typowej osoby wywodzącej się z danej kultury (Berntsen

i Rubin, 2004; Bohn i Berntsen, 2011). Z tego też powodu, zamiast skupiać się na poziomie

jednostki i jej osobistych doświadczeniach, koncepcja skryptów życiowych bierze pod uwagę

ogólną rolę jaką okres wczesnej dorosłości pełni w biegu życia (Bohn i Berntsen, 2011).

Zdają się to potwierdzać wyniki badań przeprowadzone na grupie duńskich dzieci, które

zostały poproszone o wyobrażenie sobie swojej przyszłości (Bohn i Berntsen, 2011).

Większość zdarzeń pojawiających się w ich opowieściach przypadało na okres reminiscencji,

a ich rozkład był zgodny z rozkładem wspomnień osób dorosłych (Bohn, 2010).

Wyjaśnienia biologiczne odwołują się z kolei do zmian w zdolnościach poznawczych

oraz ich neuronalnego podłoża (Rubin i in., 1998). Na przykład, hipoteza siły kodowania

wspomnień w zależności od wieku zakłada, że pomiędzy trzynastym a osiemnastym rokiem

życia wspomnienia są najsilniej i najefektywniej kodowane (Janssen, Chessa i Murre, 2003).

Stąd też okres ten szczególnie dobrze opisywany jest przez dużą liczbę wspomnień. Zdają się

to potwierdzać badania laboratoryjne sugerujące, że w okresie wczesnej dorosłości następuje

szybki wzrost zdolności poznawczych, takich jak inteligencja płynna, szybkość przetwarzania

oraz pamięć, co może wiązać się tym samym z lepszym (tj. bardziej trwałym i skutecznym)

kodowaniem zdarzeń z tego okresu. W ramach nurtu biologicznego pojawia się również

odwołanie do koncepcji genetycznego dopasowania. Bazuje ona na przekonaniu, że wczesna

dorosłość jest okresem wyjątkowym, ponieważ jest to czas największej płodności

i największego potencjału reprodukcyjnego (Rubin i in., 1998). Zwiększenie wydajności

pamięci sprzyjać więc powinno rozwojowi funkcji poznawczych potrzebnych do wyboru

najlepszego partnera (Rubin i in., 1998). Zgodnie z tą propozycją zakłada się również,

że lepsza pamięć zdarzeń z wczesnej dorosłości jest potrzebna, by przekazać informacje

z tego okresu potomstwu, którego jeszcze wtedy nie było na świecie (Mergler i Goldstein,

1983).

Nurt osobowościowo-tożsamościowy w wyjaśnianiu efektu reminiscencji odwołuje się

natomiast do procesu kształtowania tożsamości, który przypada na czas późnej adolescencji

i wczesnej dorosłości (Fitzgerald, 1996; Jannsen i Murre, 2008). Na przykład, Conway

i współpracownicy (2004) zakładają, że w tym okresie ma miejsce wiele ważnych

i emocjonujących wydarzeń o charakterze osobistym, które mają istotne znaczenie dla

formowania się tożsamości. Na podstawie doświadczeń z tego okresu młody człowiek stara

się odpowiedzieć sobie na najbardziej podstawowe pytania: kim jest oraz jaki jest? Głównym

więc celem jest wówczas odkrywanie tego, kim się jest pod względem społecznym,

zawodowym oraz ideologicznym, a także budowanie własnej tożsamości jako człowieka

dorosłego (Rubin i in., 1998). Zadania związane z tym etapem rozwojowym mogą z tego też

powodu wiązać się ze wzmożonym korzystaniem z różnorodnych mechanizmów

poznawczych (Rubin i in., 1998). Innymi słowy, wszelkie zdarzenia mające istotne znaczenie

ze względu na formujące się poczucie tożsamości mogą być przetwarzane dokładniej,

intensywniej czy też głębiej, stąd też, powinny być lepiej pamiętane. Zgodnie z koncepcją

Fitzgeralda (1988, 1996), efekt reminiscencji jest więc konsekwencją tworzenia narracji o

swoim życiu. Innymi słowy, skoro w okresie wczesnej dorosłości formowana jest tożsamość,

najwięcej istotnych wydarzeń włączonych do osobistej narracji pochodzi więc właśnie z tego

okresu życia (Rubin i in., 1998).

W trakcie pisania niniejszego tekstu, Krystian Barzykowski był finansowany przez Narodowe

Centrum Nauki w ramach projektu badawczego SONATA (nr: 2015/19/D/HS6/00641).

Literatura cytowana:

Barzykowski, K., i Staugaard, S.R. (2016). Does retrieval intentionality really matter?

Similarities and differences between involuntary memories and directly and generatively

retrieved voluntary memories. British Journal of Psychology, 107(3), 519-536. doi:

10.1111/bjop.12160

Barzykowski, K., i Staugaard, S. R. (2017). How intention and monitoring your

thoughts influence characteristics of autobiographical memories. British Journal of

Psychology.

Berntsen, D., i Rubin, D. C. (2002). Emotionally charged autobiographical memories

across the life span: The recall of happy, sad, traumatic, and involuntary

memories. Psychology and aging, 17(4), 636-652.

Berntsen, D., i Rubin, D. C. (2004). Cultural life scripts structure recall from

autobiographical memory. Memory and Cognition, 32, 427-442

Bohn, A., i Berntsen, D. (2011). The reminiscence bump reconsidered: Children’s

prospective life stories show a bump in young adulthood. Psychological Science, 22(2), 197-

202.

Conway, M. A. (1997). The inventory of experience: Memory and identity. Collective

memory of political events: Social psychological perspectives, 21-45.

Conway, M. A., i Haque, S. (1999). Overshadowing the reminiscence bump:

Memories of a struggle for independence. Journal of Adult Development, 6, 35–44.

Conway, M. A., Singer, J. A., i Tagini, A. (2004). The self and autobiographical

memory: Correspondence and coherence. Social cognition, 22(5: Special issue), 491-529.

Conway, M. A., Wang, Q., Hanyu, K., & Haque, S. (2005). A cross-cultural

investigation of autobiographical memory: On the universality and cultural variation of the

reminiscence bump. Journal of Cross-Cultural Psychology, 36(6), 739-749.

Conway, M. A. i Jobson, L. (2012). On the nature of autobiographical memory. W: D.

Berntsen i D. C. Rubin (red.), Understanding autobiographical memory. Theories and

approaches (s. 54–69). New York: Cambridge University Press.

Crovitz, H. F., i Schiffman, H. (1974). Frequency of episodic memories as a function

of their age. Bulletin of the Psychonomic Society, 4(5), 517-518.

Field, D. (1981). Retrospective reports by healthy intelligent older people of personal

events of their adult lives. International Journal of Behavioural Development, 4, 77-97

Fitzgerald, J. M. (1988). Vivid memories and the reminiscence phenomenon: The role

of a self-narrative. Human Development, 31, 261-273

Fitzgerald, J. M. (1996). Intersecting meanings of reminiscence in adult development

and aging. W: D. C. Rubin (red.), Remembering our past: studies in autobiographical

memory (s. 360-383). New York: Cambridge University Press.

Fitzgerald, J. M. (1999). Intersecting meanings of reminiscence in adult development

and aging. Remembering our past: Studies in autobiographical memory, 360.

Fromholt, P. i Larsen, S. F. (1992). Autobiographical memory and life-history

narratives in aging and dementia (Alzheimer type). In Theoretical perspectives on

autobiographical memory, 413-426.

Galton, F. (1879). Psychometric experiments. Brain, 2(2), 149-162.

Glück, J. i Bluck, S. (2007). Looking back across the life span: A life story account of

the reminiscence bump. Memory & cognition, 35(8), 1928-1939.

Haque, S., i Hasking, P. A. (2010). Life scripts for emotionally charged

autobiographical memories: A cultural explanation of the reminiscence bump. Memory, 18(7),

712-729.

Holbrook, M. B. (1993). Nostalgia and consumption preferences: Some emerging

patterns of consumer tastes. Journal of Consumer research, 20(2), 245-256.

Janssen, S. M., Chessa, A. i Murre, J. (2005). The reminiscence bump in

autobiographical memory: Effects of age, gender, education, and culture. Memory, 13(6), 658-

668.

Janssen, S. M. i Murre, J. M. (2008). Reminiscence bump in autobiographical

memory: Unexplained by novelty, emotionality, valence, or importance of personal

events. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 61(12), 1847-1860.

Janssen, S. M., Murre, J. M., i Meeter, M. (2008). Reminiscence bump in memory for

public events. European Journal of Cognitive Psychology, 20(4), 738-764.

Janssen, S. M., Rubin, D. C. i Conway, M. A. (2012). The reminiscence bump in the

temporal distribution of the best football players of all time: Pelé, Cruijff or Maradona?. The

Quarterly Journal of Experimental Psychology, 65(1), 165-178.

Janssen, S. M., Rubin, D. C., i Jacques, P. L. S. (2011). The temporal distribution of

autobiographical memory: changes in reliving and vividness over the life span do not explain

the reminiscence bump. Memory & Cognition, 39(1), 1-11.

Jobson, L., i O’Kearney, R. (2008). Cultural differences in retrieval of self-defining

memories. Journal of Cross-Cultural Psychology, 39(1), 75–80.

doi:10.1177/0022022107312073.

Kennedy, Q., Mather, M. i Carstensen, L. L. (2004). The role of motivation in the age-

related positivity effect in autobiographical memory. Psychological Science, 15, 208-214.

Koppel, J., I Berntsen, D. (2014). Does everything happen when you are young?

Introducing the youth bias. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 67(3), 417-

423.

Levine, L. J. i Bluck, S. (1997). Experienced and remembered emotional intensity in

older adults. Psychology & Aging, 12 (3), 514-523.

Maki, Y., i Naka, M. (2006). Reminiscence bump and contents of autobiographical

memory in Japanese elders. Japanese Journal of Psychology, 77, 333–341.

Markus, H.R., i Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition,

emotion, and motivation. Psychological Review, 98, 224–253.

Maruszewski, T. (2005). Pamięć autobiograficzna. Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne.

Mergler, N. L., i Goldstein, M. D. (1983). Why are there old people. Human

Development, 26(2), 72-90.

Nęcka, E., Orzechowski, J. i Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa:

Academica i Wydawnictwo Naukowe PWN.

Pillemer, D. B. (2001). Momentous events and the life story. Review of General

Psychology, 5(2), 123.

Robinson, J. A. (1992). First experience memories: contents and fuction in personal

histories. W: M. A. Conway, D. C. Rubin, H. Spinnler i W. A. Wagenaar (red.), Theoretical

perspectives on autobiographical memory (s. 223–239). Dordrecht: Kluver Academic.

Rubin, D. C., i Berntsen, D. (2003). Life scripts help to maintain autobiographical

memories of highly positive, but not highly negative, events. Memory & Cognition, 31(1), 1-

14.

Rubin, D. C., Rahhal, T. A. i Poon, L. W. (1998). Things learned in early adulthood

are remembered best. Memory & Cognition, 26(1), 3-19.

Rubin, D. C., i Schulkind, M. D. (1997). Distribution of important and word-cued

autobiographical memories in 20-, 35-, and 70-year-old adults. Psychology and Aging, 12,

524–535.

Rubin, D. C., Wetzler, S. E. i Nebes, R. D. (1986). Autobiographical memory across

the lifespan. W: D. C. Rubin (red.), Autobiographical memory (s. 202-221). Cambridge:

Cambridge University Press.

Schlagman, S., Schulz, J. i Kvavilashvili, L. (2006). A content analysis of involuntary

autobiographical memories: Examining the positivity effect in old age. Memory, 17, 161-175.

Schuman, H., i Scott, J. (1989). Generations and collective memories. American

sociological review, 359-381.

Walker, W. R., Vogl, R. J. & Thompson, C. P. (1997). Autobiographical memory:

unpleasantness fades faster than pleasantness over time. Applied Cognitive Psychology, 11,

399-413.

Wang, Q. (2008). Being American, being Asian: The bicultural self and

autobiographical memory in Asian Americans. Cognition, 107, 743–751.

Wang, Q. i Conway, M. A. (2004). The stories we keep: Autobiographical memory in

American and Chinese middle-aged adults. Journal of Personality, 72, 911–938.